I.

BLM

DFERANSYEL DENKLEMLER VE ZMLER

1.1 Diferansiyel Denklemlerin Snflandrlmas
Tanm 1.1.1: Bir veya daha ok baml deiken, bir veya daha ok bamsz deiken ve
baml deikenin bamsz deikene gre (diferansiyel) trevlerini ieren bantya
diferansiyel denklem denir.
Tanm 1.1.2: Bir diferansiyel denklemde bamsz deiken bir tane ise bu diferansiyel
denkleme adi diferansiyel denklem denir.
Tanm 1.1.3: Bir veya daha ok baml deiken, birden fazla bamsz deiken ve bunlarn
trevlerinden oluan diferansiyel denkleme ksmi diferansiyel denklem denir
.
Tanm 1.1.4: Bir diferansiyel denklemin en yksek mertebeden trevi o diferansiyel
denklemin mertebesini belirtir.
Tanm 1.15: Bir diferansiyel denklemin mertebesinin kuvvetine o diferansiyel denklemin
derecesi denir.
Tanm 1.1.6: Bir diferansiyel denklemde baml deiken ve trevleri 1.dereceden ve
denklemi baml deiken ve onlarn trevleri parantezinde yazdmzda katsaylar yalnzca
bamsz deikenlere bal ise bu denkleme lineer diferansiyel denklem denir.
rnein,

dy
x sin x diferansiyel denklemini snflandrrsak; bu denklemde y baml x
dx

bamsz deiken, adi diferansiyel denklem, 1.mertebe, 1.derece ve lineer diferansiyel

denklemdir.

dy
dy d 2 y
dny
x
,
y
,
Bir diferansiyel denklem, F
=0 veya genel olarak F( x, y, , 2 ,..., n )
dx

dx dx
dx
eklinde yazlr.

d
dy
( y)
dx
dx
1

d dy
d2y
( ) 2
dx dx
dx

gsterim ekilleri de dorudur.

Bu denklemlerin birincisi 1.mertebeden, ikincisi de 2.mertebeden birer diferansiyel

denklemdir.
Baml deikenin tek olmas halinde genellikle bamsz deikeni x ile baml
deikeni de y ile gsterilir.
rnein, 1)

dy
burada y baml, x bamsz deikendir
dx

2) ln y y xy x burada y baml x bamsz deikendir.

Adi diferansiyel denklemlerde ynin xe gre trevleri deiik ekillerde gsterilir.
rnein, ynin xe gre,
Birinci trevi ;
dy
d
dy
y ', D

Dy
dx
dx
dx
kinci trevi;
d2y
d
d2y
y '', D
2 D2 y
2
dx
dx
dx
nc trevi;
d3y
d
d3y

y
''',
D

D3 y
3
3
dx
dx
dx

eklinde yazlr.

rnein, adi diferansiyel denklemlere birka rnek verelim.

d2y
w2 y 0
dx 2

dy
y x 2e 2 x
dx

d3y d2y
dy
1
2 5 4 y e2 x
3
dx
dx
dx
2

rnein, ksmi diferansiyel denklemlere birka rnek verelim.

2u 2 u 2 u

0 , u(x,y,z,)=0
x 2 y 2 z 2

2 y 1 2 y

x 2 c 2 t 2

2u 2u

x 2 xy

, y(x,t)=0
, u(x,y)=0

1.2 Diferansiyel Denklemlerin zm

n.mertebeden bir adi lineer diferansiyel denklem verilmi olsun.Yani;
F( x, y,

dy d 2 y
dny
, 2 ,..., n ) =0
dx dx
dx

(1)

Herhangi bir y=f(x) fonksiyonunu gz nne alalm.bu fonksiyon xin bir I aralnda tarif
edilmi bir reel fonksiyon olsun,ve btn x I deerleri iin bu fonksiyonun n.mertebeden
ve daha dk mertebeden trevleri (1)de yerine yazlrsa;
F x, f ( x), f ( x ), f ( x ),..., f ( n ) ( x ) 0

(2)

ise y=f(x) fonksiyonuna (1) numaral denklemin zm denir. zmlerin analitik, grafik ve
nmerik zmler olarak gruplandrlr.
rnek 1: Btn reel deerleri iin tarif edilmi olan y=f(x) x 2 2 x 2 fonksiyonu aada
verilen

dy
y x 2 diferansiyel denklemin zmdr.
dx

Aklama:

dy
y f ( x) 2 x 2 ve y x 2 2 x 2 ifadelerinden
dx

dy
y 2 x 2 x 2 2 x 2 x 2 olur.
dx
Bir diferansiyel denklemin zm ister y=f(x) eklinde, ister g(x,y)=0 eklinde bir kapal
fonksiyonla verilsin. Bu fonksiyonun grafiine diferansiyel denklemin zm erisi denir.

rnek 2:

dy
x diferansiyel denklemin zm erisini(eri ailesini) elde ediniz
dx

dy
x dy xdx
zm:
dx

x2
y c
2

d 2 y dy
4x
3 x
rnek 3:
12 y 0 diferansiyel denklemin zmnn y c1e c2e olduu
2
dx
dx
bilindiine gre

d 2 y dy
12 y 0 ,
dx 2 dx

y(0)=1, y (0) 2 balang deer problemini

znz.
0
0
zm: y (0) c1e c2e 1 c1 c2 1

(1)

y 4c1e 4 x 3c2 e 3 x
3

y (0) 4c1e 0 3c2 e0 2 4c1 3c2 2

(2)

5
2
(1) ve (2) denklemleri zlecek olursa c1 , c2 elde edilir. Bu deerler yerine
7
7
5 4 x 2 3 x
yazlrsa y e e olur
7
7
rnek 4:

d2y
y 0 denkleminin zm y c1 sin x c2 cos x olduuna gre
dx 2

d2y
y 0 , y(0)=1, y 1 balang deer problemini znz.
2
2
dx
zm: y (0) 1 c1 sin 0 c2 cos 0 1
c2 1
veya

c1 cos c2 sin 1 c2 1
2
2
2

y c1 sin x cos x
sin x

c2 1

y c1 sin x cos x elde edilir. Burada c1 in herhangi bir say olabileceini gryoruz.
1.3 Keyfi Sabitlerin Elimine Edilmesi
Birinci mertebeden bir adi diferansiyel denklem f ( x, y, y ) 0 ve zm g ( x, y , c) 0
olsun. Burada c sfr dahil pozitif ve negatif btn reel deerleri alabilir.
zm verilen bir diferansiyel denklemi bulmak iin; zm fonksiyonundaki keyfi sabitler
elimine edilir.
NOT: Diferansiyel denklemler kurulurken fonksiyonun ierdii keyfi sabit says kadar trev
alnarak keyfi sabitler elimine edilir.
rnek 5: y=(c+sinx)2 fonksiyonunda c sabitini elimine ediniz ve bu fonksiyonu zm kabul
eden diferansiyel denklemi bulunuz.
zm: y 2(c sin x ) cos x

y
2(c sin x) cos x

cos x
cos x
4

y
c sin x
2 cos x
2

2
y
2
y (2 cos x) y
2 cos x

y 2 4(cos x ) 2 y 0 olur. Bu denklem lineer deildir.

2x
3 x
rnek 6: y c1e c2e diferansiyel denklemini bulunuz.
2x
3 x
zm: y c1e c2e

(1)

y 2c1e 2 x 3c2 e 3 x

(2)

y 4c1e 2 x 9c2 e 3 x

(3)

birinci denklemi 3 ile arpp taraf tarafa toplarsak

y 3 y 5c1e 2 x

(4)

denklemini elde ederiz. imdi de 2. denklemi ile arpp 3.denklemle taraf tarafa toplarsak
y 3 y 10c1e 2 x
y 3 y

5c1e 2 x
2
2
2

(5)

denklemini elde ederiz. Grld gibi (4) ve (5) in sa taraf lar birbirine eittir dolaysyla
y 3 y

y 3 y
bulunur ve buradan da y y 6 y 0 lineer denklemi elde edilir.
2

rnek 7: ( x c ) 2 y 2 c 2 diferansiyel denklemini elde ediniz.

zm: 2( x c) 2 yy 0 x c yy 0
c x yy elde edilir. Bu c deerini verilen denklemde yerine yazarsak

( x x yy ) 2 y 2 ( x yy ) 2

( yy ) 2 y 2 ( x yy) 2

y 2 y y 2 x 2 y 2 y 2 xyy

2 xyy y 2 x 2 0 diferansiyel denklemi elde edilir

rnek 8: y x 3e x fonksiyonunu kullanarak y y x 1 diferansiyel denklemini elde

ediniz.
zm: y x 3e x

(1)

y 1 3e x

(2)

denklemleri taraf tarafa toplanacak olursa

5

y y x 1 diferansiyel denklemi elde edilir.

1

rnek 8.1: y c 2 x 2 2 fonksiyonunu kullanarak yy x 0 diferansiyel denklemini elde

ediniz.
1

zm: y c 2 x 2 2
y

(1)

1
1 2
2 2
c

( 2 x )
2

(2)

denklemleri taraf tarafa arplrsa

yy x 0 diferansiyel denklemi elde edilir.
rnek 8.2: y x 2 c fonksiyonunu kullanarak y 2 x diferansiyel denklemini elde ediniz.
zm: y 2 x elde edilir.
rnek 9: xy c 0 fonksiyonunu kullanarak y x y 0 diferansiyel denklemini elde
ediniz.
zm: y
y xy

c
1
y c 2
x
x

1
x2

y x y 0 denklemi elde edilir.

rnek 10: x 3 3xy 2 0 fonksiyonunu kullanarak x 2 y 2 2 xyy 0 diferansiyel
denklemini kurunuz.
zm: 3 x 2 3 y 2 3 x 2 yy 0
3( x 2 y 2 2 xyy) 0
x 2 y 2 2 xyy 0
rnek 11: y c1 cos x c2 sin x fonksiyonunu kullanarak y y 0 diferansiyel denklemini
elde ediniz.
zm: y c1 cos x c2 sin x

(1)

y c1 sin x c2 cos x

(2)

y c1 cos x c2 sin x

(3)

(1) ve (3) denklemleri taraf tarafa toplanrsa y y 0 denklemi elde edilir.

2x
2 x
rnek 12: y c1e c2e fonksiyonunu kullanarak y 4 y 0 diferansiyel denklemini

elde ediniz.
6

2x
2 x
zm: y c1e c2e

(1)

y 2c1e 2 x 2c2e 2 x

(2)

y 4c1e 2 x 4c2 e 2 x

(3)

denklemleri elde edilir.(1) ile (3) birlikte dnlp zlrse y 4 y 0 diferansiyel

denklemi elde edilir.
x
rnek 13: y c1e c2 eri ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

dy
d2y
x

c
e
zm:
ve
c1e x elde edilir. Bundan sonra iki denklemi taraf tarafa karrz.
1
2
dx
dx
d 2 y dy

0 denklemi elde edilir.

dx 2 dx
rnek 14: y c1 sin(2 x c2 ) eri ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.
zm: y c1 sin(2 x c2 )

(1)

y c1 cos(2 x c2 ) 2

(2)

y c1 sin(2 x c2 ) 4

(3)

denklemleri elde edilir. (1) ve (3) nc denklemler birlikte zlrse y 4 y 0 denklemi

elde edilir.
2x
2x
2 x
rnek 15 (dev): y c1e c2 xe c3e eri ailesinin diferansiyel denkleminin

y 2 y 4 y 8 y 0 olduunu gsteriniz.
rnek 16: y B sin( wt ) fonksiyonunu kullanarak

d2y
w2 y 0 diferansiyel
dt 2

denklemini bulunuz.
zm: y B sin( wt )

(1)

y B cos( wt ) w

(2)

y B sin( wt ) w2

(3)

denklemleri elde edilir. y B sin( wt )

ifadesi (3) de yerine yazlrsa olursa

d2y
w2 y 0 denklemi elde edilir.
2
dt
2
rnek 17: x 3 3 x 2 y c fonksiyonunu kullanarak x

bulunuz.
7

dy
2 xy x 2 diferansiyel denklemini
dx

zm: 3 x 2 (6 xy 3 x 2 y) 0 3 x 2 6 xy 3 x 2 y 0
x 2 2 xy x 2 y 0
x2

dy
2 xy x 2 diferansiyel denklemi elde edilir.
dx

rnek 18: x 2 y cx 1 fonksiyonunu kullanarak x 3 y x 2 y 1 0 diferansiyel denklemini

bulunuz.
zm: 2xy x 2 y c bulunur. Bu c deeri verilen denklemde yerine yazlacak olursa
(2 xy x 2 y) x 1 x 2 y 2 x 2 y x3 y 1 x 2 y olur.
Bu ifadede dzenlenirse x 3 y x 2 y 1 0 denklemi elde edilir.
x
rnek 19: y c1 x c2e fonksiyonunu kullanarak y x y yx y 0 diferansiyel

denklemini bulunuz.
x
zm: y c1 x c2e

(1)

y c1 c2e x

(2)

y c2 e x

(3)

denklemleri elde edilir. (2) ve (3) den y y c1 bulunur. Ayn mantkla (1) ve (2) den
y y c1 ( x 1) elde edilir. Son elde edilen denklemlerde c1 yerine yazlrsa
y y ( y y)( x 1) y x y yx y 0 denklemi elde edilir.
2x
2x
rnek 20: y c1e c2 xe fonksiyonunu kullanarak y 4 y 4 y 0 diferansiyel

denklemini bulunuz.
2x
2x
zm: y c1e c2 xe

(1)

y 2c1e 2 x 2c2 xe 2 x 2c2e 2 x

(2)

y 4c1e 2 x 4c2 xe 2 x 4c2 e 2 x

(3)

denklemleri elde edilir. (1) ve (2) birlikte dnlrse

y 2 y c2 e 2 x

(4)

denklemi elde edilir. imdi de (2) ve (3) birlikte dnlrse

2 y y 2c2 e 2 x

(5)

elde edilir. Son olarakta (4) ve (5) birlikte dnlrse

y 4 y 4 y 0 diferansiyel denklemi elde edilir.

II.

BLM

BRNC MERTEBEDEN AD DFERANSYEL DENKLEMLER

II.1

Tam Diferansiyel Denklemler

Birinci mertebeden bir adi lineer diferansiyel denklem G ( x, y, y) 0 veya

dy
F ( x, y )
dx

veya
M ( x, y ) dx N ( x, y )dy 0
eklindedir.
F
x
M 2 F
N 2 F

ve
elde edilir.

F
y yx
x xy
N ( x, y )
y

M ( x, y )

M N

art salanrsa () denklemi tam diferansiyel denklemdir denir.Ve bir genel

y
x
zm vardr.
rnek 21: (2x+e y )dx xe y dy 0 diferansiyel denklemini znz.
zm:
M(x,y)=2x+e y

N ( x, y ) xe
y

M
N
ey
elde edilir.
dy
dx

M N

olduundan tam diferansiyel denklemdir.

y
x
F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y )
F ( x, y ) (2 x e y )dx ( y ) x 2 xe y ( y )

F
d ( y )
d ( y )
xe y
N ( x, y ) xe y
y
dy
dy

()

 xe y xe y

d ( y )
dy

0 dy d ( y ) ( y ) c0 F ( x, y ) x 2 xe y c0 c1
x 2 xe y c1 c0 x 2 xe y c bulunur.
rnek 22: 3 x( xy 2)dx ( x 3 2 y )dy 0 diferansiyel denklemini znz.
zm:
M(x,y)=3x(xy-2)

N ( x, y ) x 2 y
3

M
N
3x 2
olduundan tam diferansiyel denklemdir.
dy
dy

F ( x, y ) N ( x, y )dy ( x) = ( x 3 2 y )dy ( x) x 3 y y 2 ( x)
F ( x, y )
d ( x )
M ( x, y ) = 3 x 2 y 6 x 3 x 2 y
6 xdx d ( x)
x
dx
3 x 2 c0 ( x)
F ( x, y ) x 3 y y 2 3 x 2 c0 c1
x3 y y 2 3x 2 c

olur.

y 2 2 x
3 y
dx

dy 0 y(-1)=1 ,diferansiyel denklemini znz.

rnek 23:

2
2
xy
x

zm:
3
y

3 y
2 2
2

x
x
x
M
1 N

olduundan tam diferansiyel

dy
x 2 dx
y 2 2 x
y2
2x
N ( x, y )
2 2
2
xy
y x
xy

M(x,y)=

y
3
2 dx ( y )
2
x
x

denklemdir. F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y )
3 y
y 3
( y)
( y)
x x
x
F ( x, y )
y 2 2 x = 1 d ( y )
N ( x, y )

y
x
dy
xy 2

2
2
dy d ( y ) ( y ) c0 y(-1)=1 olduundan
2
y
y

10

y 3 2
y 3 2
cc 4
4
1 1
x
y

elde edilir.

rnek 24: ( y cos x 2 xe y ) dx (sin x x 2e y 2)dy 0 diferansiyel denklemini znz.

zm:

M(x,y)= y cos x 2 xe y

M
N
cos x 2 xe y
olduundan verilen denklem tam
dy
dx

N ( x, y ) sin x x 2 e y 2

diferansiyel denklemdir. F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) dir.

( y cos x 2 xe y )dx ( y ) y sin x x 2e y ( y )

F
d ( y )
d ( y )
sin x x 2 e y
N ( x, y ) sin x x 2e y
y
dy
dy

sin x x 2e y 2 sin x x 2e y

d ( y )
d ( y )

2
dy
dy

2dy d ( y ) 2 y c0 ( y )
F ( x, y ) y sin x x 2 e y 2 y c0 c1 y sin x x 2e y 2 y c0
y sin x x 2 e y 2 y c bulunur.
rnek 25: (2 x 3 xy 2 2 y 3)dx (2 x x 2 y )dy 0 diferansiyel denklemini znz
zm:
M(x,y)= 2x 3 +xy 2 +2y+3
M
N
2 xy 2

2
dy
dx
N ( x, y ) 2 x x y

F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) = (2 x 3 xy 2 2 y 3)dx ( y )
=

F
d ( y )
d ( y )
x2 y 2 x
N ( x, y ) x 2 y 2 x
y
dy
dy

x4 x2 y 2

2 xy 3 x ( y )
2
2

d ( y )
0 ( y ) c0
dy

x4 x2 y 2
x4 x2 y 2

2 xy 3x c
2 xy 3x c
2
2
2
2

(c1 c0 c) .

x
2x
rnek 26: y c1e c2 e x eri ailesinin diferansiyel denklemini kurunuz.
zm:

11

y c1e x c2 e 2 x x

y c1e x 2c2 e 2 x 1 y y c2e 2 x x 1 ve y y 3c2e 2 x x denklemleri elde

y c1e x 4c2 e 2 x
edilir.
y y c2 e 2 x x 1 y y x 1 c2 e 2 x
y y
y y 3c2e 2 x x
x c2e 2 x elde edilir.
3
Bu eitliklerin sa taraflar eit olduundan
y 3 y 2 y 2 x 3 bulunur
rnek 27: (2 x 16 xy )dx (8 x 2 30 y 2 )dy 0 diferansiyel denklemini znz.
zm:

M(x,y)= 2x+16xy

N ( x, y ) 8 x 30 y
2

M
N
16 x
olduundan denklem tam diferansiyel denklemdir.
dy
dx

F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) (2x+16xy)dx ( y ) x 2 8 x 2 y ( y )

F
d ( y )
d ( y )
8x2
8 x 2 30 y 2 8 x 2
y
dy
dy

30 y 2 dy d ( y ) c0 10 y 3 ( y )
F ( x, y ) x 2 8 x 2 y 10 y 3 c0 x 2 8 x 2 y 10 y 3 c
rnek 28: x 2 y 3 x 3 y 5 c olan fonksiyonun 1. Mertebeden diferansiyel denklemini
bulunuz.
zm: 2 xy 3 3 x 2 y 2 y 3 x 2 y 5 5 x 3 y 4 y 0
y (3 x 2 y 2 5 x 3 y 4 ) 3x 2 y 5 2 xy 3 0
rnek 29: 2 xydx ( x 2 1)dy 0 diferansiyel denklemini znz.
zm:

M(x,y)= 2xy

N ( x, y ) ( x 1)
2

M
N
2x
olduundan tam diferansiyel denklemdir.
dy
dx

F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) (2 xy )dx ( y )
x2 y ( y)

F
d ( y )
d ( y )
x2
x2 1 x2
( y ) y c0
y
dy
dy
12

F ( x, y ) x 2 y y c0 x 2 y y c

bulunur.

rnek 30: x 2 y 2 cy olan fonksiyonun 1. Mertebeden diferansiyel denklemini bulunuz.

zm: 2 x 2 yy cy c

x2 y 2
y

2 x (2 y c ) y 0 2 x (2 y
2 x (2 y

x2 y2
) y 0 2 xy (2 y 2 x 2 y 2 ) y) 0
y

x2 y 2
) y 0
y

2 xy (2 y 2 x 2 y 2 ) y) 0
2 xy ( y 2 x 2 )

dy
0 2 xydx ( y 2 x 2 )dy 0 bulunur.
dx

rnek 31: y Ae 2 x Be x c fonksiyonunu kullanarak y 3 y 2 y 0 diferansiyel

denklemini bulunuz.
dy
d2y
d3y
2x
x
2x
x

2
Ae

Be
zm:
,
4 Ae Be ,
8 Ae 2 x Be x olur.
2
3
dx
dx
dx

d3y d2 y
d 2 y dy
2x
2 4 Ae ,

2 Ae x
3
2
dx
dx
dx
dx

d3y d2 y
d 2 y dy

2( 2 )
dx 3 dx 2
dx
dx
y 3 y 2 y 0 diferansiyel denklemi elde edilir.
2x
2 x
rnek 32: y c1e c2e eri ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

zm:
y 2c1e 2 x 2c2 e 2 x
elde edilir ve ikinci denklemi -4 ile arpp taraf tarafa toplarsak
y 4c1e 2 x 4c2e 2 x
y 4 y 0 diferansiyel denklemi elde edilir.
rnek 33: Merkezi x ekseni zerinde deien, r yarap sabit olan ember ailesinin
diferansiyel denklemini bulunuz.
zm: Nokta (a,0) olur.
( x a)2 y 2 r 2
2( x a ) 2 yy 0 2 x 2a 2 yy 0
2 x 2 yy 2a a x xy
13

( x x xy) 2 y 2 r 2
x 2 ( y ) 2 y 2 r 2 diferansiyel denklemi elde edilir.
rnek 34: (2 x 3 3 y )dx (3 x y 1)dy 0 diferansiyel denklemini znz.
zm:
M(x,y)= 2x 3 +3y
M
N
3
olduundan tam diferansiyeldir.

dy
dx
N ( x, y ) 3x y 1
F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) (2 x 3 3 y )dx ( y )
=

x4
3 xy ( y )
2

F
d ( y )
3x
3x y 1
y
dy

d ( y )
y 1 d ( y ) ( y 1)dy
dy
( y)

F ( x, y )

y2
y c0
2

x4
y2
x4
y2
3xy
y c0 c1 3 xy
y c , (c1 c0 c) olur.
2
2
2
2

rnek 35: (cos x sin x xy 2 )dx y (1 x 2 )dy 0 diferansiyel denklemini y(0)=2 balang
koulu altnda znz.
zm:
M(x,y)= cosxsinx-xy 2
N ( x, y ) y (1 x )
2

M
N
2 xy
olduundan tam diferansiyeldir.
dy
dx

F ( x, y ) N ( x, y )dy ( x) y (1 x 2 )dy ( x)

y2
(1 x 2 ) ( x)
2

F
d ( x )
x2 y
cos x sin x xy 2
x
dx

d ( x )
cos x sin x d ( x) cos x sin xdx
dx

sin x u

cos xdx du

deiken dnmleri yaplrsa udu =

14

u2
2

1
( x) sin 2 x c0
2
F ( x, y ) (1 x 2 )
(1 x 2 )

y2 1 2
sin x c0 c1
2 2

y2 1 2
sin x c
2 2

(c1 c0 ) c elde edilir.

1
y (0) 2 2 0 c c 2
2
(1 x 2 )

y2 1 2
sin x 2 bulunur.
2 2

rnek 36: ( x y 1)dx ( x y 3)dy 0 diferansiyel denklemini znz.

zm:
M(x,y)= x+y+1
M
N
1
olduundan tam diferansiyeldir.

N ( x, y ) x y 3
dy
dx
F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) ( x y 1)dx ( y )

F
d ( y )
x
x y3
y
dy

d ( y) ( y 3)dy ( y)
F ( x, y )

x2
yx x ( y )
2

y2
3 y c0
2

x2
y2
yx x 3 y c0 c1
2
2

(c1 c0 ) c alnacak olursa;

x2
y2
yx x 3 y c bulunur.
2
2

rnek 37: xy 2 xe x y 6 x 2 diferansiyel denkleminin tam diferansiyel olduunu

gsteriniz ve zmn bulunuz.
zm: y

2 xe x y 6 x 2
(2 xe x y 6 x 2 ) dx ( x)dy 0
x

M(x,y)= 2xe x y 6 x 2
M
N
1
olduundan tam diferansiyeldir.

dy
dx
N ( x, y ) x

F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) (2{xe x y 6 x 2 )dx ( y )

I

15

I 2 xe x dx

2 x u 2dx du

x
x
e dx dv e v

dnmleri yaplrsa

I 2 xe x 2e x dx = 2e x ( x 1)
F ( x, y ) 2 xe x ( x 1) xy 2 x 3 ( y )

F
d ( y )
x
x
y
dy

d ( y )
0 ( y ) c0
dy
F ( x, y ) 2 xe x ( x 1) xy 2 x 3 c0 c1
2 xe x ( x 1) xy 2 x 3 c , (c1 c0 ) c elde edilir.

1
rnek 38: 2 2 dx y dy 0 diferansiyel denklemini znz.
x

x
zm:
y
M
1 N
x 2
2
olduundan tam diferansiyeldir.

1
dy x
dx
N ( x, y ) y
x

M(x,y)= 2+

F ( x, y ) N ( x, y )dy ( x) y dy ( x)
x

y2 y
( x)
2 x

F
y d ( x )
y
2
2 2 d ( x) 2dx
x x
dx
x

( x) 2 x c0
F ( x, y )

y2 y
y2 y
2 x c0 c1
2x c ,
2 x
2 x

(c1 c0 ) c bulunur.

rnek 39: ( x 2 y ) dy (2 xy 3 x 2 )dx 0 diferansiyel denklemini znz.

zm:
M(x,y)=2 xy 3x 2
M
N
2x
olduundan tam diferansiyeldir.

2
dy
dy
N ( x, y ) x y
F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) = (2 xy 3 x 2 )dx ( y )
x 2 y x3 ( y )

16

F
d ( y )
x2
x2 y
y
dy
y2
d

(
y
)

ydy

(
y
)

c0

2
y2
F ( x, y ) x 2 y x 3
c0 c1
2
y2
(c1 c0 ) c olur.
x2 y x3
c ,
2

rnek 40: 2 xydx ( x 2 1)dy 0 diferansiyel denklemini znz.

zm:
M(x,y)= 2xy

M
N
2x
olduundan tam diferansiyeldir.

dy
dx
N ( x, y ) x 1
2

F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) 2 xydx ( y )
= x2 y ( y)

F
d ( y )
x2
x 2 1 d dy
y
dy
( y ) y c0

F ( x, y ) x 2 y y c0 c1 x 2 y y c , (c1 c0 ) c elde edilir.

rnek 41: (3x 2 y ) dx ( x3 5)dy 0 diferansiyel denklemini znz
zm:
M(x,y)= 3x 2 y
M
N
3x 2
olduundan tam diferansiyeldir.

3
dy
dx
N ( x, y ) x 5
F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) (3 x 2 y )dx ( y )
x3 y ( y )

F
d ( y )
x3
x3 5 d ( y ) 5dy
y
dy

( y ) 5 y c0
F ( x, y ) x 3 y 5 y c0 c1 x 3 y 5 y c

, (c1 c0 ) c olur.

rnek 42: y Ax 2 Bx C sin 2 x A,B,C yi keyfi sabit kabul ederek eri ailesinin
diferansiyel denklemini kurunuz.
zm:

17

y Ax 2 Bx C sin 2 x
y 2 Ax B 2 cos 2 x
y 2 A 0 0 4sin 2 x
y 0 8cos 2 x y 8cos 2 x
2.Yol: A

y 4sin 2 x
, y ( y 4sin 2 x) x B 2 cos 2 x
2

B y y 4sin 2 x x 2 cos 2 x
y

( y 4sin 2 x) 2
x y ( y 4sin 2 x ) x 2 cos 2 x c sin 2 x elde edilir.
2

rnek 43: 2 yyx ( x y 2 ) ( x 2 y 2 x) 0 diferansiyel denklemini znz.

zm: 2 yx
2y

dy
( x y 2 ) ( x 2 y 2 x) 0
dx

dy
(x y2 ) (x y2 ) 0
dx

( x y 2 )dx 2 y ( x y 2 )dy 0 haline dnr.

M(x,y)= (x-y 2 )

M
N
2 y
olduundan tam diferansiyeldir.
3
dy
dx
N ( x, y ) 2 yx 2 y

F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) ( x y 2 )dx ( y )
F ( x, y )

x2
y 2 x ( y)
2

F
d ( y )
2 yx
2 yx 2 y 3
y
dy
1

d ( y ) 2 y dy ( y) 2 y
3

F ( x, y )

c0

x2
1
y 2 x y 4 c0 c1
2
2

x2
1
y2 x y4 c
2
2

, (c1 c0 ) c olur.

3x
3 x
rnek 44: y ( x) c1e c2e ve y(0)=2, y (0) 1 ise balang deer problemini bulunuz.
3x
3 x
zm: y ( x ) 3c1e 3c2e

y (0) 1 1 3c1 3c2

y (0) 2

3
7
5
c1 c2 c1 , c2
2
6
6
18

7
5
y e3 x e 3 x bulunur.
6
6
rnek 45: (2 ye xy )dx (2 y xe xy )dy 0 diferansiyel denklemini znz.
zm:

M(x,y)= 2+ye xy

N ( x, y ) (2 y xe )
xy

M
N
e xy xye xy
olduundan tam diferansiyeldir.
dy
dx

F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) (2 ye xy )dx ( y )
F ( x, y ) 2 x e xy ( y )

F ( x, y )
d ( y )
xe xy
xe xy 2 y
y
dy

d ( y )
2 y ( y) y 2 c0
dy

F ( x, y ) 2 x e xy y 2 c0 c1
2 x e xy y 2 c , (c1 c0 ) c olur.
rnek 46: (6 xy 2 3 x 2 )dx (6 x 2 y 3 y 2 7)dy 0 diferansiyel denklemini znz.
zm:

M(x,y)= 6xy 2 3x 2

N ( x, y ) 6 x y 3 y 7
2

M
N
12 xy
olduundan tam diferansiyeldir
dy
dx

F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) (6 xy 2 3 x 2 )dx ( y )
3 x 2 y 2 x3 ( y )
F
d ( y )
6x2 y
6 x 2 y 3 y 2 7 d ( y ) (3 y 2 7)dy
y
dy

( y ) y 3 7 y c0
F ( x, y ) 3 x 2 y x3 y 3 7 y c0 c1
(c1 c0 ) c bulunur.

3x 2 y x3 y 3 7 y c ,

rnek 47: (2 ye xy )dx (2 y xe xy )dy 0 diferansiyel denkleminin tam olduunu gsteriniz.

zm:

M(x,y)=2 ye xy

N ( x, y ) (2 y xe )
xy

M
N
e xy xye xy
olduundan tam diferansiyeldir
dy
dy

2.2 ntegral arpan Yardmyla Diferansiyel Denklem zm

19

Mdx Ndy 0 Diferansiyel denklemi verilsin. M y N x ise denklem tam diferansiyel

deildir. O zaman bir integral arpan bulup denklemi tam diferansiyele dntrmemiz
gereklidir.
f ( x)
g ( y)

M y Nx
N
Nx M y
M

f ( x )dx

g ( y )dy

eklinde integral arpan bulunur. Mdx Ndy 0

eklinde diferansiyel denklem arplr ve M y N x olduunda tam diferansiyel denklem

haline dnr .Buradan da F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) ile ileme devam edilir.
rnek 48: ( x y )dx dy 0 diferansiyel denklemini znz.
zm:
M(x,y)= x-y
M
N
M N
1,
0

olduundan tam diferansiyel deildir.

N ( x, y ) 1
dy
dx
dy
dx
f ( x)

M y Nx

f ( x )dx

1 0
f ( x) 1
1

1dx

e x integral arpan bulunur.

e x ( x y )dx e x dy 0
M(x,y)= e x (x-y)
N ( x , y ) e x

M
N
e x
olduundan tam hale dnm oldu.
dy
dx

F ( x, y ) N ( x, y )dy ( x)
(e x )dy ( x) e x y ( x)
F
d ( x )
e x y
e x x ye x
x
dx
x u dx du
d ( x )
e x x d xe x dx , x
deiken dnmleri yaplacak olursa
dx
e dx dv e x v
xe x e x dx ( x) xe x e x c0
F ( x, y ) e x y xe x e x c0 c1
e x ( x y 1) c

(c1 c0 ) c olur.

rnek 49: ydx (3 3 x y )dy 0 diferansiyel denklemini znz.

zm:
20

M(x,y)= y

M
N
M N
1,
3

olduundan tam deildir.

N ( x, y ) (3 3x y )
dy
dx
dy
dx
g ( y)

Nx M y
M

3 1 2
olur.
y
y
dy

2
2
g ( y )dy
e
e y e 2ln y e ln y y 2 olarak integral arpan bulunur.

y 3 dx y 2 (3 3x y )dy 0 haline dnr.

M(x,y)= y3

N ( x, y ) y (3 3x y )
2

M
N
3y2
dy
dx

olduundan tam diferansiyel denklemdir.

F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) y 3dx ( y ) y 3 x ( y )
F
d ( y )
3xy 2
3xy 2 3 y 2 y 3
y
dy
y4
d ( y) (3 y y )dy ( y) y 4 c0
2

y4
F ( x, y ) xy y c0 c1
4
3

y4
xy y
c
4
3

(c1 c0 ) c bulunur.

rnek 50: (3x 2 y 3 x3 y )dx xdy 0 diferansiyel denklemini znz.

zm:
M(x,y)= 3 x 2 y 3x 3 y
M
N
M N
1 3x3 ,
1

olduundan tam diferansiyel

dy
dx
dy
dx
N ( x, y ) x

deildir.
f ( x)

M y Nx
N

f ( x )dx

1 3x3 1
f ( x ) 3x 2
x

3 x 2 dx

e x olarak integral arpan bulunur.

3

e x (3 x 2 y 3 x3 y )dx e x xdy 0 olur.

M(x,y)= e x (3 x 2 y 3 x 3 y )
3

N ( x, y ) e x x

3
3
M
N
3 x 3e x e x
olduundan tam diferansiyele
dy
dx

dnm olur. F ( x, y ) N ( x, y )dy ( x)

(e x x)dy ( x ) e x xy ( x) bulunur.
3

21

3
3
3
3
3
F
d ( x )
e x y 3 x 3e x y
3x 2 e x e x y 3e x yx 3
x
dx
3
3
d ( x )
3e x x 2 d ( x) 3e x x 2 dx
dx

e du e
u

x 3 u 3 x 2 dx du dnm yaplrsa

c0 e x c0 ( x)
3

F ( x, y ) e x xy e x c0 c1
3

e x xy e x c

(c1 c0 ) c olur.

2
rnek 51: y x 1 y dx (2 xy 1)dy 0 diferansiyel denklemini znz

zm:
M(x,y)= y 2 x 1 y
N ( x, y ) (2 xy 1)

M
N
M N
2 xy 2 y 1,
2y

olduundan tam
dy
dx
dy
dx

diferansiyel deildir.
f ( x)

M y Nx
N

2 xy 2 y 1 2 y
1 f ( x) 1 ise e f ( x )dx e 1dx e x olarak
2 xy 1

bulunur. Denklemi integral arpan ile arpan ile arparsak

e x y 2 x 1 y dx e x (2 xy 1)dy 0 ekline dnr.
M(x,y)= e x y 2 x 1 y
N ( x, y ) e x (2 xy 1)

M
N
e x 2 xy e x 2 y e x
tam hale dnr.
dy
dx

F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) (e x xy 2 e x y 2 e x y )dx ( y )
e x xy 2 e x y ( y ) olur.
F
d ( y )
d ( y )
2 xye x e x
2 xye x e x
0 ( y ) c0
y
dy
dy
F ( x, y ) y 2 e x x e x y c0 c1
y 2e x x e x y c ,

(c1 c0 ) c .

rnek 52: ( x 2 y 2 x)dx xydy 0 diferansiyel denklemini znz.

zm:
M(x,y)= (x 2 +y 2 +x)
M
N
M N
2 y,
y

olduundan tam deildir.

dy
dx
dy
dx
N ( x, y ) xy

f ( x)

M y Nx
N

2y y 1
1
f ( x)
xy
x
x
22

f ( x )dx

dx
e x e ln x x integral arpan bulunur.

( x 3 xy 2 x 2 )dx x 2 ydy 0 haline dnr.

M(x,y)=x3 xy 2 x 2
M
N
2 yx
olduundan tam hale dnt.

2
dy
dx
N ( x, y ) x y

x2 y2
F ( x, y ) N ( x, y )dy ( x) x ydy ( x)
( x)
2
2

F
d ( x )
xy 2
x 3 xy 2 x 2
x
dx
d ( x )
x 4 x3
( x 3 x 2 )dx ( x) c0
dx
4 3
F ( x, y )

x 2 y 2 x 4 x3
c0 c1
2
4 3

x 2 y 2 x 4 x3
c
2
4 3

(c1 c0 ) c bulunur.

rnek 53: 2 xydx ( y 2 x 2 2)dy 0 diferansiyel denklemini znz.

zm:

M(x,y)= 2xy

N ( x, y ) ( y x 2)
2

M
N
M N
2 x,
2 x

olduundan tam diferansiyel

dy
dx
dy
dx

deildir.
g ( y)

Nx M y
M

2 x 2 x
2
olur ve integral arpan;
2 xy
y
dy

2
2
g ( y )dy
e
e y e 2ln y e ln y y 2 olarak bulunur.

1
1 2
2x
x2 2
2
2
xydx

(
y

2)
dy

dx

(1

)dy 0
y2
y2
y
y2 y2
M(x,y)=

2x
y

N ( x, y ) 1

x
2
2
2
y
y

M
2 x N
2
olduundan tam hale dnm oldu.
dy
y
dx

x
x2
F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) 2 dx ( y ) ( y ) bulunur.
y
y
F
x 2 d ( y )
x2 2
2
1 2 2
y
y
dy
y
y
23

d ( y) (1 y
F ( x, y )

2
c0
y

)dy ( y ) y

x2
2
x2
2
y c0 c1 y c ,
y
y
y
y

(c1 c0 ) c olur.

rnek 54: (2 x 3 y 2 2 xy 2 4 x 2 y xy 4 2 y )dx (2 y 3 2 x 2 y 2 x) dy 0 diferansiyel

denklemini znz.
zm:
M(x,y)= 2 x 3 y 2 2 xy 2 4 x 2 y xy 4 2 y

N ( x, y ) 2 y 2 x y 2 x
3

M
N
M N
4 x3 y 4 xy 4 x 2 4 xy 3 2,
4 xy 2

dy
dx
dy
dx

olduundan tam diferansiyel deildir.

f ( x)

M y Nx
N

f ( x )dx

4 x 3 y 4 xy 4 x 2 4 xy 3 2 4 xy 2
2 x f ( x ) 2 x olur.
2 y3 2x2 y 2 x

2 xdx

e x bulunur. Denklem integral arpan ile arplacak olursa

2

(2 x 3 y 2e x 2 xy 2e x 4 x 2 ye x xy 4e x 2 ye x )dx (2 y 3e x 2 x 2 ye x 2 xe x )dy 0 olur.

2
2
2
2
2
M
N
4 x 3 ye x 4 xye x 4 x 2e x 4 xy 3e x 2e x
olur ve tam hale dnr.
dy
dx

F ( x, y ) N ( x, y )dy ( x) (2 y 3e x 2 x 2 ye x 2 xe x )dy ( x )
2

2
2
y 4 x2
e y 2 x 2 e x 2 xye x ( x) bulunur.
2

2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
F
d ( x )
y 4 xe x 2 y 2 xe x 2 x 3 y 2 e x 2 ye x 4 x 2 ye x
2 x3 y 2 e x 2 y 2 xe x 4 x 2 ye x y 4 xe x 2 ye x
x
dx

d ( x )
0 ( x) c0
dx
F ( x, y )

2
2
y 4 x2
e y 2 x 2e x 2 xye x c olur.
2

rnek 55: (2 xy 4 e y 2 xy 3 y )dx ( x 2 y 4e y x 2 y 2 3x)dy 0 diferansiyel denklemini

znz.
zm:
M(x,y)= 2 xy 4e y 2 xy 3 y
M
N
M N
8 xy 3e y 2 xy 4 e y 6 xy 2 1,
2 xy 4e y 2 xy 2 3

2 4 y
2 2
dy
dx
dy
dx
N ( x, y ) x y e x y 3 x

olduundan tam deildir

24

g ( y)

Nx M y
M

2 xy 4 e y 2 xy 2 3 (8 xy 3e y 2 xy 4 e y 6 xy 2 1)
4
olur ve integral
4 y
3
2 xy e 2 xy y
y

arpan
dy

4
4
g ( y )dy
e
e y e 4ln y e ln y y 4 olarak bulunur.

(2 xe y 2 xy 1 y 3 )dx ( x 2e y x 2 y 2 3xy 4 )dy 0

M(x,y)=2 xe y 2 xy 1 y 3
2

N ( x, y ) x e x y 3xy
2 y

M
N
2 xe y 2 xy 2 3 y 4
tam hale dnr.
dy
dx

F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y ) (2 xe y 2 xy 1 y 3 )dx ( y ) x 2 e y x 2 y 1 xy 3 ( y )
F
d ( y )
x 2 e y x 2 y 2 3 xy 4
x 2 e y x 2 y 2 3xy 4
y
dy
d ( y )
0 ( y ) c0
dy
F ( x, y ) x 2e y x 2 y 1 xy 3 c
2.3 Deikenlerine Ayrlabilen Diferansiyel Denklemler
F ( x)G ( y )dx f ( x ) g ( y )dy 0

( ) denklemi verilmi olsun.

F ( x )G ( y )
f ( x) g ( y)
dx
dy 0 ,
f ( x )G ( y )
f ( x)G ( y )
F ( x)
g ( y)

dx
dy 0 A( x)dx B ( y ) dy 0
ekline dnebiliyorsa ( ) denklemine
f ( x)
G
(
y
)
{
14 2 43
B( y)

A( x )

deikenlerine ayrlabilen diferansiyel denklem denir.

rnek 56:
zm:

dy x

diferansiyel denklemini znz.

dx
y

dy x

ydy xdx
dx
y

ydy xdx 0

y2 x2

c olur.
2
2

rnek 57: ydx xdy 0 diferansiyel denklemi znz.

zm: ydx xdy 0

dx
dy

0 ln x ln y ln c0
x
y

25

ln c0 ln
y

x
x
c0
y
y

1
x y cx bulunur.
c0

rnek 58:
zm:

dy
x

diferansiyel denklemini znz.

dx y (1 x 2 )1/ 2

ydy x(1 x )

2 1/ 2

dx

y2
x

dx ve burada da 1 x 2 u 2 2 xdx 2udu deiken dnm yaplrsa

2
2
1 x
y2
y2
du
u c0
2
2
y2

1 x 2 c0 c y 2 2 1 x 2
2
rnek 59: x( y 1) 2 dx ( x 2 1) ye y dy 0 diferansiyel denklemini znz.
zm:

x
ye y
dx

x 2 1 ( y 1)2 dy 0 .Burada da birinci integral iin x 2 1 u 2 xdx du

deiken dnmleri yaplrsa

1 du
ey

c0 ekline dnr.
2 u y 1

1
ey
ln u
c0
2
y 1

1
ey
1
ey
c ln u
c ln( x 2 1)
olur.
2
y 1
2
y 1
rnek 60: (3x 8)( y 2 4)dx 4 y ( x 2 5 x 6)dy 0 diferansiyel denklemini znz.
zm:

(x

(3x 8)
4y
dx 2
dy 0 birinci ve ikinci integraller iin aadaki
5 x 6)
( y 4)

dnmleri yaparsak;
3x 8
A
B

( x 3)( x 2) x 3 x 2
3 x 8 A( x 2) B ( x 3)
A 1, B 2
y 2 4 u 2 ydy du olur. Buradan da;
ln( x 3) 2 ln( x 2) 2 ln u ln c
26

ln

( x 3)( x 2) 2
( x 3)( x 2) 2
elde edilir.

ln
c

( y 2 4) 2
( y 2 4) 2

2.4 Homojen Diferansiyel Denklemler

Birinci mertebeden bir lineer adi diferansiyel denklemin

biliyoruz. Eer

dy
f ( x, y ) eklinde verildiini
dx

x
y
veya
in bir g fonksiyonu bulunabilirse yani;
y
x

dy
y
f ( x, y ) g ise o zaman f ( x, y ) fonksiyonuna homojen fonksiyon, denkleme de
dx
x
homojen diferansiyel denklem denir. zm iin y vx alnr.
dy x 2 y 2

rnek 61:
diferansiyel denklemini znz.
dx
xy
zm: Bu diferansiyel denklem homojendir.
dy x 2 y 2
dy x 2 y 2 x y

dx
xy
dx xy xy y x
y vx alnacak olursa d (vx) x vx
dx
vx x
dvx vdx 1
v olur ve buradan da
dx
v
xdv
1
dx
v v vdv
dx
v
x
ln x

v2
c
2

c ln x

y2
2x2

rnek 62: (3x 2 y 2 )dx 2 xydy 0 diferansiyel denklemini znz.

zm: Bu diferansiyel denklem homojendir;
3 x 2 y 2 dy

2 xy
dx
3 x y dy

2 y 2 x dx

, y vx dnm yaplrsa

3 x vx d (vx )
3 1 v dvx vdx

2 vx 2 x
dx
2v 2
dx

27

3 1 v dvx

v
2 v 2 dx

3 1 3v dv.x
6 6v 2 dv.x

2v 2
dx
4v
dx

dx
4v

dv ,
x
6 6v 2

ln x

1 v 2 u 2vdv du dnm yaplrsa

1 du
1
ln x ln u ln c

3 u
3

x (1 v 2 )1/ 3 c

y 2
x 1 2
x

rnek 63:

1/ 3

x2 y 2
x

x2

1/ 3

dy y 2 2 xy
diferansiyel denklemini znz.

dx
x2

zm: Bu diferansiyel denklem homojendir;

2

dy y
2y
, y vx dnm yaplrsa;

dx x
x
d (vx)
v 2 2v
dx
dv.x vdx
dv.x
v 2 2v
v v 2 2v
dx
dx
dv.x
dx
dv
v2 v
2
,
dx
x v v

1
A
B

A 1, B 1
v v v 1 v

ln x ln v ln(1 v ) ln c
ln x ln v ln(1 v) ln c c

x 1
c
y
x

y
x( x y )
x

rnek 64:
zm:

x(1 v) y vx
,
olduunu dnrsek
v

dy 2
y x diferansiyel denklemini znz.
dx x

dy
2y
dy x 2 2 y
bu denklem homojen deildir.
x

dx
x
dx
x

xdy ( x 2 2 y )dx xdy ( x 2 2 y ) dx 0

28

M(x,y)=x 2 2 y
M
N
M N
2,
1

olduundan tam diferansiyelde deildir.

dy
dx
dy
dx
N ( x, y ) x

f ( x)

M y Nx
N

2 1
1
f ( x)
x
x
1

dx
f ( x )dx
e
e x e ln x x olarak integral arpan bulunur.

x( x 2 2 y )dx x 2 dy 0
M(x,y)=x( x 2 2 y )
M
N
2x
olduundan tam diferansiyele dnt.

2
dy
dx
N ( x, y ) x

F ( x, y ) N ( x, y )dy ( x) x 2 dy ( x ) x 2 y ( x)
F
d ( x )
2 xy
x 3 2 xy
x
dx
3
x dx d ( x) ( x)

F ( x, y ) x 2 y
x2 y

x4
c0
4

x4
c0 c1
4

x4
c ,
4

(c1 c0 ) c olur.

rnek 65: ( y xy 2 )dx xdy 0 diferansiyel denklemini znz.

zm: Bu denklem homojen deildir.
M(x,y)=y xy 2
M
N
M N
1 2 xy,
1

tam diferansiyel de deildir.

dy
dx
dy
dx
N ( x, y ) x
g ( y)

Nx M y
M

1 (1 2 xy ) 2

y xy 2
y
dy

2
2
g ( y )dy
e
e y e 2ln y e ln y y 2

1
1
1
x
( y xy 2 )dx 2 xdy 0 x dx 2 dy 0
2
y
y
y
y
1

x
y
M
1 N

2
olduundan tam diferansiyel denklemdir.

x
dy
y
dx
N ( x, y ) 2
y

M(x,y)=

29

F ( x, y ) N ( x, y ) dy ( x)

x
dy ( x )
y2

x
( x)
y

F 1 d ( x )
1

x
x y
dx
y
d ( x )
x2
x ( x ) c0
dx
2
F ( x, y )

x x2
c0 c1
y 2

x x2
c ,
y 2

(c1 c0 ) c olur.
y

rnek 66: xy y xe x diferansiyel denklemini y (1) 1 balang koulu altnda znz.

y
dy y
x
zm:
e
dx x

, homojen olduundan

y
dy
du
u y xu
ux
dnmleri
x
dx
dx

yaplrsa ;
u eu u x

du
dx
du

u
dx
x
e

ln x e u c0 ln x e y / x c0 , y (1) 1 koulunu dnrsek

1
ln1
{ e c0 c0
0

ln x e y / x

1
e

1
olarak bulunur.
e

rnek 67: ydy 4 x ( y 2 1)1/ 2 dx diferansiyel denklemini znz.

zm:

ydy
y2 1

4 xdx olur.Bu diferansiyel denklem homojen deildir.Deikenlerine

ayrlabilirdir.
y 2 1 u 2 ydy 2udu deiken dnm yaplacak olursa;

du 4 xdx 0
u 2x2 c , u

y 2 1 olduunu dnrsek

y 2 1 2 x 2 c olur.
rnek 68: x( y 1) y y ( x 1) diferansiyel denklemini znz.
30

zm: x( y 1)

dy
y ( x 1)
dx

( y 1)
( x 1)
dy
dx 0
y
x

y ln y ( x ln x ) ln c
y ln y x ln x ln c
y x (ln x ln y ) ln c
1 42 43
ln( xy )

y x ln( xy ) ln c y x ln c ln( xy )
1
cyx e y x yx e y x olarak bulunur.
c
rnek 69: ( x 2 y 2 ) dx ( x 2 xy )dy 0 diferansiyel denklemini znz
zm: Diferansiyel denklem grld gibi homojendir.
x2 y2
2
dy x y
dy
2

2x
dx x xy
dx x xy
x2
2

y
1
dy
x

y
dx
1
x

vx
1
d (vx )
x

vx
dx
1
x

y vx dnmn uygulayalm;

xdv vdx 1 v 2
dv
1 v2

x v
dx
v 1
dx
v 1
dv 1 v 2
dv 1 v
x
v x
dx v 1
dx v 1
x 1 v 1
dx v 1

dv
dx v 1 dv
x 1 v

dx
2
dx
v 1

dv 0 1
dv 0
x
v 1
x
1 v

ln( x ) (v 2 ln(v 1)) ln c

ln x v ln(v 1) 2 ln c ln x (v 1) 2 v ln c
31

ln

x(v 1) 2
x(v 1) 2
v
ev
c
c

y
y vx v
x

y
x( 1) 2
y
ifadesi elde edilir.
x
ex
c

olduu iin

rnek 70: x sin xe y dx ydy 0 diferansiyel denklemini znz.

zm: Verilen diferansiyel denklem deikenlerine ayrlabilen trdendir.

x sin xdx ye dy 0
y

eklinde yazdktan sonra integraller iin ksmi integrasyon

uygularsak;
x u dx du

sin xdx dv cos x v

y u dy du

ve

y
y
e dy dv e v

dnmlerini uygularsak;

x cos x cos xdx ye y e y dy c

x cos x sin x ( ye y e y ) c
x cos x sin x ye y e y c olarak bulunur.

rnek 71:
zm:

dy y ( y 2)

diferansiyel denklemini znz.

dx
x3
dy
dx
dy
dx

0
y ( y 2) x 3
y ( y 2)
x 3

Birinci integral iin;

A
B
1
1
1

A , B eklinde bulunur
y y 2 y ( y 2)
2
2

1 dy 1 dy
dx

2 y 2 y2
x 3
1
2

1
2

ln y ln( y 2) ln( x 3) ln c
ln

y2

y2

1
2

( y 2) ( x 3)
rnek 72:

ln c

1
2

c eklinde elde edilir.

( y 2) ( x 3)

dy x
e y e x y 2 diferansiyel denklemini znz
dx

32

dy x
e y e x y 2 diferansiyel denklemi deikenlerine ayrlabilen trdendir
dx

zm:

dolaysyla;
dy x
dy
dy
e y ex y2
ex y2 ex y
e x ( y 2 y ) ise
dx
dx
dx
1
A
B

Birinci integral iin y ( y 1) y y 1

A 1, B 1

dy
e x dx 0 olur.
y

dnmleri yaplnca;

1
1
x

dy e dx 0
y y 1
y 1
x
e ln c
y

ln y ln( y 1) e x ln c ln

y 1 1
e x olarak bulunur.
y c

ln

rnek 73: ( xy 2 2 y 2 )dx ( x 2 y 2 x 2 )dy 0 diferansiyel denklemini znz.

y 2 ( x 2)
x 2 ( y 2)
dx
dy 0 eklinde yazabiliriz ve bu diferansiyel denklem
zm:
x2 y 2
x2 y 2
deikenlerine ayrlabilen trdendir dolaysyla;
1 2
1 2
2 dx 2 dy 0
x x
y y

1
1
ln x 2 ln y 2 c
x
y
ln x

1 1
2
2
ln y c ln( x y ) 2
c olur.
x
y
x y

rnek 74: xy 2 y y 3 x 3 diferansiyel denklemini znz.

zm: Bu diferansiyel denklem homojen diferansiyel denklemdir.

dy y 3 x 3
dy y x 2

ekline dnr ve denklemde de y vx dnm
dx
xy 2
dx x y 2

uygulanrsa;

d (vx) vx
x2
vdx xdv
1

v 2
2
dx
x (vx)
dx
v

vx

dv
1
dx
v 2 v 2 dv
0
dx
v
x
33

y
3

elde edilir.
v
x
ln x c ln x c
3
3
rnek 75: x cos

y dy
y
y cos x diferansiyel denklemini znz.
x dx
x

y
y
cos 1
dy x
x

zm: Bu diferansiyel denklem homojendir ve

eklinde yazp y vx ,
y
dx
cos
x
dy xdv vdx dnmlerini uygularsak;
vx
vx
cos 1
xdv vdx x
dv
v cos v 1
x

x v
vx
dx
dx
cos v
cos
x
x

dv
1
dx
v v
cos vdv 0
dx
cos v
x

y
ln x sin v c ln x sin c olur.
x
rnek 76: ( x 2 2 y 2 )dx xydy diferansiyel denklemini znz.
zm: Verilen diferansiyel denklem homojen diferansiyel denklemdir.
x 2 2 y 2 dy
x
y dy

2
eklinde yazp y vx dnmn uygularsak;
xy
dx
y
x dx

x
vx d (vx)
1
xdv vdx
2
2v
vx
x
dx
v
dx

1
dv
1
dv
2v x v 2v v x
v
dx
v
dx
1
dv 1 v 2
dv
v x
x
v
dx
v
dx

v
dx
v
dx
dv
2
dv
0 ,
2
v 1
x
v 1
x

1 v2 u

2vdv du

dnmn uygularsak;

1
1
y2
2
ln 1 v ln x c ln 1 2 ln x c eklinde elde edilir.
2
2
x
rnek 77:

dy
( y 4 x) 2 diferansiyel denklemini znz.
dx

34

zm: dy ( y 4 x ) 2 dx eklinde yazarz ve y 4 x v y 4 x v dy 4dx dv

deiken dnmn uygularsak;
4dx dv v 2 dx

dv
v2 4
dx

1
dx 2
dv 0
v 4
{
I

dx
1 ( x a )
I x 2 a 2 2a ln ( x a)

I 1 ln x 2

4 x2

1 v2
x ln
c olur ve v y 4 x dnm tekrar kullanlrsa;
4 v2
1 ( y 4 x 2)
x ln
c olarak elde edilir.
4 ( y 4 x 2)
2.5 Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemler
a ( x)

dy
b( x) y c( x) ve a ( x) 0 olmak zere;
dx

dy b( x )
c( x)
dy

y
p ( x) y Q( x)
dx {
a( x)
a( x)
{
dx
p(x)

Q ( x)

Eer Q( x) 0

() denklemi elde edilir.

dy
p ( x) y 0
dx

p ( x ) dx
dy
p ( x )dx 0 y ce
zmne () denkleminin homojen ksmnn
y

zm denir.
Eer Q( x) 0 () denklemi;

p( x) y Q( x) dx dy 0

() olur.

M ( x, y ) dx N ( x, y )dy 0

()

() ve () denklemleri karlatrlp zm yollar izlenir.Tam diferansiyel denklem

olup olmadna baklr ve ona gre yol izlenir. () denkleminin genel zm;
e

p ( x ) dx

p ( x ) dx
p ( x ) dx
p ( x ) dx dx c
Q
(
x
)

e
y Q ( x ) e
dx c veya y e

rnek 78:

dy
2 xy x denkleminin genel zmn bulunuz.
dx

zm: p ( x) 2 x ve Q( x) x
p ( x ) dx
p ( x ) dx dx c
ye
Q
(
x
)

35

olur.

 2 xdx
ye

xe

y ex
2

xe

2 xdx

dx c

dx c

x 2 u 2 xdx du

du
xdx

2 1
2

y e x e u du c y e x
2

dnmn uygularsak;

1 u
2 e c

2
2
1 2
1 2 2
y e x e x c y e x e x ce x
2
2

2
1
y ce x olarak bulunur.
2

rnek 79:

dy
y e x diferansiyel denklemini y ( 1) 3 koulu altnda znz.
dx

p ( x ) dx
p ( x ) dx dx c
zm: y e
Q( x ) e

1dx
1dx
y e e x e dx c y e x e x e x dx c

y e x 1dx c y e x ( x c)
y (1) 3 3 e1 (1 c) c 3e 1 1
y e x ( x 3e 1 1) y xe x (3e 1 1)e x olur.
1
rnek 80: y y sin x diferansiyel denklemini znz.
x
zm:

dy

dx

1
1
y sin x p( x) , Q( x ) sin x
x
x

p ( x ) dx
p ( x ) dx
e
y Q ( x ) e
dx c

1
1
dx
dx

x
e
y sin x e x dx c

e ln x y sin x e ln x dx c xy x sin xdx c

dnmlerini yapp ksmi integrasyon uygularsak;

xy x cos x cos xdx c xy x cos x sin x c
1
1
y cos x sin x c olarak bulunur.
x
x

36

x u dx du

sin xdx dv cos x v

x
x
2
x
rnek 81: e y 3(e 1) dx (e 1)dy 0 diferansiyel denklemini znz.

zm:

x
x
2
dy e y 3(e 1)
dy e x y 3e x (e x 1) 2

0
dx
(e x 1)
dx
ex 1

dy
ex
3e x (e x 1) 2
x
y
0
dx e 1
ex 1
dy
ex
ex
x
y 3e x (e x 1) p ( x) x , Q( x) 3e x (e x 1)
dx e 1
e 1
e

p ( x ) dx

y Q ( x ) e

p ( x ) dx

dx c

ex

e x 1dx

y 3e x (e x 1)e

ex
x dx
e 1

dx c

1 u e x dx du dnm yaplrsa;

du

du

e u y 3 e x (e x 1) e u dx c e ln u y 3 e x (e x
1)e ln u dx c
uy 3 e x (e x 1)udx c (e x 1) y 3 e x (e x 1)(e x 1)dx c
(e x 1) y 3 e x (e x 1) 2 dx c (e x 1) y 3 u 2 du c
(e x 1) y u 3 c (e x 1) y (e x 1)3 c
y (e x 1) 2

c
olur.
(e 1)
x

rnek 82: y tan x y x sin 2 x diferansiyel denklemini znz.

zm:
e

p ( x ) dx

dy
tan x y x sin 2 x p ( x) tan x, Q( x) x sin 2 x
dx

p ( x ) dx
y Q ( x )
e
dx c

tan xdx

y x sin 2 xe

tan xdx du ln u ln cos x ln 1

u

cos x
1
ln
dx

cos x
e
y

x sin 2 xe

dx c

sin x

tan xdx cos x dx cos x u sin xdx du

tan xdx

ln

1
dx
cos x

dnmleri yaplrsa;

dx c

1
1
y x sin 2 x
dx c
cos x
cos x

1
1
y x 2sin x cos x
dx c
cos x
cos x

sin 2 x 2sin x cos x

37

 x u dx du

dnmleri yaplrsa;
sin xdx dv cos x v

1
y 2 x sin xdx c
cos x

1
y 2( x cos x cos xdx ) c
cos x

1
y 2( x cos x sin x c)
cos x

y 2 cos x ( x cos x sin x c) elde edilir.

rnek 83: ( y 1)

dy
y 2 2 y x x diferansiyel denklemini znz.
dx

zm: y 2 2 y u (2 y 2)dy du ( y 1)dy

du
olur.
2

1 du
du
ux x
2 xu 2 x p ( x ) 2 x, Q ( x ) 2 x olur.
2 dx
dx
u e

p ( x ) dx

p ( x ) dx
Q ( x ) e
dx c

u e x 2 xe x dx c
2

rnek 84: ( y 1)

2 xdx

dx c

dnm uygulanrsa;

et c

u e x e x c u 1 ce x
y 2 2 y 1 ce x

2 xe

2 xdx

x2 t

2 xdx dt

u e x et dt c u e x

u e

bulunur.

dy
x 2 ( y 2 2 y 5) x 2 diferansiyel denklemini znz.
dx

2
zm: y 2 y 5 u (2 y 2)dy du ( y 1) dy

du
2

du
2 x 2u 2 x 2 p ( x ) 2 x 2 , Q ( x ) 2 x 2
dx
e

p ( x ) dx

2 3
x
3

2 3
x
3

u Q ( x ) e

2 3
x
2 3

u 2x e

p ( x ) dx

dx c

u e dt c e
t

2 3
x
3

2
2 x 2 dx
2 x dx
dx c e
u 2 x 2e
dx c

2 3

x t
3

2 x 2 dx dt

dnmlerini uygularsak;

u et c

38

2 3
x
3

2 3
x
3

u 1 ce

y 2 2 y 5 1 ce
rnek 85:
zm:
e

p ( x ) dx

2
x3
3

2
x3
3

y 2 2 y 4 ce

2
x3
3

elde edilir.

dy
e 2 x 3 y diferansiyel denklemini znz.
dx

dy
3 y e 2 x p ( x) 3, Q( x ) e 2 x
dx

y Q( x ) e

p ( x ) dx

3dx
3 dx
dx c e y e 2 x e dx c

e 3 x y e 2 x e 3 x dx c
e 3 x y e x c e 3 x y e x c
y

e x c
y e 2 x c e3 x elde edilir.
3 x
e

rnek 86:
zm:
e

p ( x ) dx

dy
3 y x 2 diferansiyel denklemini znz.
dx

dy
3 y x 2 p ( x) 3, Q( x) x 2
dx

y Q ( x) e

p ( x ) dx

3dx
dx c e y

x e
2

3 dx

dx c

e3 x y x 2 e3 x dx c

1 3x
2
3x
x u 2 xdx du , e dx dv 3 e v

1 2 3x 2
1 3x
3x
3x
x e dx 3 x e 3 xe dx, x u dx du, e dx dv 3 e v
olur ve buradan da;
1 2 3x 2 1 3x 1 3x
2 3x

x e dx 3 x e 3 3 xe 3 e dx

1 2 3x 2 3 x 2 3x
2 3x

x e dx 3 x e 9 xe 27 e

2 3x

1
2
2
e3 x y x 2 e3 x xe3 x e3 x c
3
9
27
1
2
2
y x2 x
ce 3 x
3
9
27
1
rnek 87(dev): y cos y sin y 2 diferansiyel denklemini znz.
x
39

2.6 Bernoulli Denklemi

Birinci mertebeden bir adi diferansiyel denklem;
dy
p ( x ) y y n
Q ( x) eklinde ise bu diferansiyel denkleme Bernoulli denklemi denir.
dx
1 dy
1
dy
p ( x) n 1 Q( x) y n
p ( x) y n 1 Q ( x)
n
y dx
y
dx
y n 1 u (n 1) y n dy du
(1 n) y n dy
du
1 du

p ( x) u Q ( x )
1 n
1 n 1 n dx
du
(1 n) p ( x ) u (1 n)Q ( x )
4 43 1 4 2 43
dx 1 44 2
p( x)
Q( x)
e

p ( x ) dx

p ( x ) dx
u Q ( x)
e
dx c

u bulunur.

y n 1 u ile de y bulunur ki buda Bernoulli denkleminin zmdr.

rnek 88:
zm:

dy y
y2
diferansiyel denklemini znz.

dx x
x

dy y
y2
Bernoulli diferansiyel denklemidir.

dx x
x

1 dy
y
1
dy
1
1
2 y 2
y 1
2
y dx y x
x
dx
x
x
y 1 u y 2 dy du

du
1
1
du
1
1
u
u

dx
x
x
dx
{x
{x
p( x)

p ( x )dx

Q( x)
1

dx
dx
p ( x )dx
1
u Q ( x ) e
dx c e x u e x dx c
x

1
1
e ln x u e ln x dx c xu xdx

c
x
x
xu x c u 1 cx 1
y 1 1 cx 1 y
rnek 89:

1
bulunur.
1 cx 1

dy 2
y y 3 x 2 diferansiyel denklemini znz.
dx x

40

zm:

dy 2
y y 3 x 2 Bernoulli denklemidir.
dx x

1 dy 2 1
dy 2 2

x 2 y 3
y x 2 ,
3
2
y dx x y
dx x

2
3
y u y dy

du
dnm
2

uygularsak;
1 du 2
du
4
u x 2
u
{
2 x 2
2 dx x
dx
x
Q(x)
{

p( x)

p ( x )dx

dx
dx
p ( x )dx
u Q ( x ) e
dx c e x u 2x 2 e x dx c

e 4ln x u 2 x 2 e 4ln x dx c
x 4u 2 x 2 x 4 dx c x 4u 2 x 6 dx c
x 4u
1
2 2

2 5
2
c
x c u x 1 4
5
5
x

2 1

x 4 c
5 x

1
2

2 1 4
y
x
c
5 x

1
2

elde edilir.

rnek 90: x

dy
y 2 x 6 y 4 diferansiyel denklemini znz.
dx

4
zm: xy

dy
dy
1
yy 4 2 x 6 y 4
y 3 2 x 5
dx
dx
x

1
3
4
4
y u 3 y dy du y dy du
3

1 du
1
du 3
u 2 x 5
u 6{x5
3 dx
x
dx {x
Q ( x)
p( x)

dx
dx
p ( x )dx
p ( x )dx
e
u Q ( x ) e
dx c e x u 6 x 5 e x dx c

e 3ln x u 6 x 5 e 3ln x dx c
x 3u 6 x5 x 3 dx c x 3u 6 x 2 dx c
x 3u 2 x 3 c u 2 x 6 cx3
1
3 3

2 x 6 cx3

rnek 91:

1
3

y 2 x 6 cx 3

1
3

bulunur.

dy y

xy 3 diferansiyel denklemini y (1) 2 koulu altnda znz.

dx 2 x
41

3
zm: y

dy
1
y4
x
dx
2x

du
4
3
, y u y dy
4

1 du 1
du
2
u x
u
4 dx 2 x
dx
{x

4{ x

Q( x)

p( x)

p ( x )dx

dx
dx
p ( x )dx
u Q ( x ) e
dx c e x u 4 x e x dx c

e 2ln xu 4 xe 2ln x dx c x 2u 4 x x 2 dx c
x 2u 4 x3 dx c x 2u x 4 c
u x 2 cx 2 y 4 x 2 cx 2 elde edilir ve koulu kullanrsak;
24 12 c 12 c 15
1
4 4

x 2 15 x 2 4 y x 2 15 x 2 4

2.7 Riccati Denklemi

dy
P ( x ) y 2 Q( x) y R ( x) () eklindeki denkleme Riccati denklemi denir. Bu
dx
denklemi analitik olarak zmek mmkn deildir. Eer y u ( x) zel zm biliniyorsa o
zaman y u v dnm yaplarak lineer hale getirilir.
y u ( x ) , () denkleminin zel zm ise denklemi salamaldr. O halde;
du
P ( x)u 2 Q( x)u R ( x ) () elde edilir.
dx
P ( x ) p, Q( x) Q ve () ile () dan;
dy du

p y 2 u 2 Q( y u )
dx dx
y u v y u v dy du dv
y u v y 2 u 2 v 2 2uv
dv
p v 2 2uv Qv
dx
dv
pv 2 p 2uv Qv
dx
dv
2 pu Q v pv 2 olarak bulunur.
dx
Bu son denklem Bernoulli denklemidir, zm de vardr.

42

rnek 92:

dy
xy 2 (1 2 x ) y x 1 diferansiyel denklemini znz.
dx

zm:
rnek:

dy
xy 2 (1 2 x ) y x 1 diferansiyel denklemini znz.
dx

dy
2
2 x) y {
x 1
zm: dx {x y (1
123
p
R
Q

, Riccati denklemidir.

u 1 zel zmdr.

dv
2 pu Q v pv 2 , y u v
dx
dv
dv
2 x 1 1 2 x v xv 2
v xv 2
dx
dx

dv
v xv 2 Bernoulliye dnr;
dx

1 dv v
dv 1
2 x v 2
v x
2
v dx v
dx

dt
1{ t
{x
dx p ( x ) Q ( x )

p ( x )dx

v 1 t v 2 dv dt

lineer diferansiyel denkleme dnt;

p ( x )dx
1dx
1 dx

t Q ( x) e
dx c e
t xe dx c

x u dx du

e xt xe x dx c olur ve integrali almak iin

x
x
e dx dv e v

uygulanrsa;
e xt xe x e x dx c
e xt xe x e x c e xt xe x e x c
t x 1 ce x
v 1 x 1 ce x v x 1 ce x

y u v , u 1 di;

y 1 x 1 ce x

olur.

2.8 Clairaut Denklemi

dy
dy
y x f ()
dx
dx
dy
p alnrsa;
dx
43

ksmi integrasyon

y x p f ( p ) () olur ki bu denkleme Clairaut denklemi denir.

dy
dp
dp
1p x
f ( p )
dx
dx
dx
dp
dp
p p x f ( p )
dx
dx
x

dp
dp
dp
f ( p )
0 x f ( p )
0
dx
dx
dx

x f ( p ) 0 veya

dp
0 olur;
dx

dp
0 dp 0dx
dx
pc

dy
c
dx

dy cdx y cx f (c)

bulunur.
2

dy 1 dy
rnek 93: y x diferansiyel denklemini znz.
dx 5 dx
zm:

dy
1
p y xp ( p ) 2
dx
5

dy
dp 1
dp
1 p x
2p
dx
dx 5
dx
p px
x

dp 1
dp
2p
dx 5
dx

dp 1
dp
dp
1
2p
0
x 2 p 0
dx 5
dx
dx
5

dp
0
dx

veya

1
x 2 p 0 dr;
5

dp
dy
0 p c
c y cx f (c)
dx
dx
1
2
x 2 p 0 xdx dy 0
5
5

x2 2
y c0 c0 5 x 2 4 y
2 5
3

dy dy
rnek 94: y x diferansiyel denklemini znz.
dx dx

44

zm:

dy
p y xp ( p )3
dx

dy
dp
dp
1 p x
3 p 2
dx
dx
dx
p px

dp
dp
dp
dp
3 p2
x 3 p2
0
dx
dx
dx
dx

dp
dp
x 3 p2 0
0 veya x 3 p 2 0 olur;

dx
dx
dp
0 y cx f (c )
dx
2

dy
0 2.dereceden diferansiyel denklem olur.
dx

x 3 p2 0 x 3
rnek 95:

dy
xy 2 2 y 1 , (u=-2/x) diferansiyel denklemini znz.
dx

dy
dy
2
2
zm: dx xy 2 y 1 dx {x y 2{ y 1{ , Ricatti denklemidir;
R
p
Q
u

2
2
y uv v
x
x

dv
2 pu Q v pv 2
dx
dv

dv
2
2 x 2 v xv 2
2v xv 2
dx
dx
x

dv
2v xv 2 Bernoulli denklemine dnr;
dx

v 2

dv 2v xv 2
dv
2 2 v 2
2v 1 x
dx v
v
dx

dt
dt
2t x
2{ t
{x
dx
dx p ( x ) Q ( x )

p ( x ) dx

p ( x ) dx
t Q ( x )
e
dx c

e t xe
2 x

2 x

v 1 t v 2 dv dt dnm yaplrsa;

1.mertebeden lineer diferansiyel denklem;

2 dx
2 dx
e t xe dx c

x u dx du

dx c integral iin

2 x

1 2 x
dx dv e v
2

ksmi integrasyon uygulanrsa;

45

dnmleri altnda

1
x

e 2 x t e 2 x e 2 x dx c
2
2

1
x
e 2 x t e 2 x e 2 x c
4
2
e 2 x t

x 2 x 1 2 x
e e c
2
4

1
x 1
x 1
2x
1
2x v
t ce v ce
x 1
ce 2 x
2 4
2 4
2 4
2
2
1
y v y
x
x x 1 ce 2 x olarak elde edilir.
2 4
1
rnek 96: y cos y sin y 2 diferansiyel denklemini znz.
x
zm:

dy
1
cos y sin y 2
dx
x

du 1
u 2{
dx {x
Q( x)

sin y u cos ydy du

1.mertebeden lineer diferansiyel denklem;

p(x)

p ( x ) dx
p ( x ) dx
e
u Q ( x) e
dx c

1
dx
dx

e x u 2e dx c

xu 2 xdx c u x cx 1
sin y x cx 1 y arcsin x cx 1
rnek 97:
zm:
e

p ( x ) dx

dy y
x diferansiyel denklemini znz.
dx x

dy y
1
x p( x) , Q( x) x 1.mertebeden lineer diferansiyel denklem;
dx x
x

p ( x ) dx
y Q ( x )
e
dx c

e x

dx

dx

x
y xe dx c

eln x y xeln x dx c xy x 2 dx c
x3
x2 c
xy c y
3
3 x
rnek 98:

dy 2
y x 2 sin x diferansiyel denklemini znz.
dx x

46

zm:

dy 2
2
y x 2 sin x p ( x ) , Q( x ) x 2 sin x
dx x
x

1.mertebeden lineer diferansiyel

denklem;
e

p ( x ) dx

p ( x ) dx
y Q ( x ) e
dx c

dx

x
y x 2 sin xe
dx c

2
dx
x

e 2ln x y x 2 sin xe 2ln x dx c

eln x y x 2 sin xeln x dx c
2

x 2 y x 2 sin x x 2 dx c
x 2 y sin xdx c
x 2 y cos x c y cos x x 2 cx 2 olarak elde edilir.
rnek 93:
zm:
e

p ( x ) dx

dy
3 y e 2 x diferansiyel denklemini znz.
dx

dy
3 y e 2 x p ( x ) 3, Q( x) e 2 x 1.mertebeden lineer diferansiyel denklem;
dx

p ( x ) dx
y Q ( x )
e
dx c

3 dx

y e 2 x e

3 xdx

dx c

e3 x y e 2 x e3 x dx c e3 x y e x dx c
e3 x y e x c y e 2 x ce 3 x
rnek 100(dev):

dy
2 y 10e 2 x diferansiyel denklemini znz. (C: y 10 xe 2 x ce 2 x
dx

)
dy y

x diferansiyel denklemini y (1) 1 koulu altnda znz.

dx 3 x

rnek 101:
zm:

dy y
1

x p ( x) , Q( x) x
dx 3 x
3x

p ( x ) dx
p ( x ) dx
e
y Q ( x ) e
dx c

1
ln x
3

1
3

y xe
4
3

1
ln x
3

1
xdx
dx

3x

3x
e
y xe
dx c

1
3

1
3

dx c x y x x dx c
1
3

3 37
x y x dx c x y x c
7

47

3 2
x cx 3
7

y (1) 1 1
y

3 1
4
1 c 1 3 c
7
7

3 2 4 13
x x
7
7

rnek 102:
zm:

dy y
1 diferansiyel denklemini znz.
dx x

dy y
1
1 p ( x) , Q( x) 1
dx x
x

p ( x ) dx
p ( x ) dx
e
y Q ( x ) e
dx c

1
xdx
dx

e x y 1 e dx c

ln x

eln x y 1e dx c xy xdx c
x2
x
xy c y cx 1
2
2
rnek103:
zm:

dy
y xy 2 diferansiyel denklemini znz.
dx

dy
dy 1
y
y xy 2 2 2 x diferansiyel denklem Bernoulli denklemidir;
dx
dx y
y

dy 2
y y 1 x
dx

y 1 u y 2 dy du

du
du
u x
u x p( x) 1, Q( x) x
dx
dx

1dx

u xe dx c
1dx

e xu xe x dx c

x u dx du

dnm ile ksmi integrasyon

x
x
e dx dv e v

uygulanrsa;
e xu xe x e x dx c
e xu xe x e x c u x 1 ce x
y 1 x 1 ce x y x 1 ce x
rnek 104:

olur.

dy x 1
x 1

y
diferansiyel denklemini znz.
dx 2 x
xy
48

zm: y

dy x 1 2 x 1

y
dx 2 x
x

1 du u ( x 1) x 1

2 dx
2x
x

du u ( x 1) 2( x 1)

dx
x
x

p ( x)
e

p ( x ) dx
p ( x ) dx
e
u Q ( x) e
dx c

1 x dx

y 2 u 2 ydy du

x 1
x 1
Q( x) 2

x
x

x 1
dx
x

x 1 x xdx
u 2
e dx c
x

x 1

x 1 1 x xdx
u 2
e
dx c
x

1
1

1 dx 1 dx dx x ln x
x
x

e x ln xu 2

x 1 x ln x
e
dx c
x

e x x u 2

x 1 x
e xdx

c
x

e x x u 2 ( x 1)e x dx c

( x 1) u dx du
x

x
e dx dv e v

dnmleri yaplrsa;

e x x u 2 ( x 1)e x e x dx c
e x x u 2 ( x 1)e x e x

2
x 1
e x x u 2e x x c u 2 ce x x 1 y 2 ce x olur.

rnek 105:
zm:
y 2

dy
y y 2 x 2 x 1 diferansiyel denklemini znz.
dx

dy
y y 2 x 2 x 1 bu diferansiyel denklem Bernoulli denklemidir.
dx
dy
y 1 x 2 x 1 ,
dx

y 1 u y 2 dy du

du
1{ u 14
x 2 2x4
31
dx p ( x )
Q( x)

p ( x ) dx

p ( x ) dx
u Q ( x)
e
dx c

1dx

u x 2

e xu x 2 x 1 e x dx c

49

x 1 e dx c

1xdx

 e xu

x e dx xe dx e dx c
2 x

e xu x 2 e x xe x 2e x c u x 2 x 2 ce x
y 1 x 2 x 2 ce x
y x 2 x 2 ce x
rnek 106:

olarak bulunur.

dy
=-8xy 2 +4x 4x+1 y 8 x 3 4 x 2 1
dx

(u=x) diferansiyel denklemini

znz.
zm: Ricatti diferansiyel denklemidir ve u x ;
y P ( x) y 2 Q( x) y R( x)

y u v yani y x v olur;

dv
2 pu Q v pv 2 , p ( x) 8 x ve Q( x) 16 x 2 4 x
dx

dv
2 8 x x 16 x 2 4 x v 8 xv 2
dx
dv
16 x 2 16 x 2 4 x v 8 xv 2
dx
dv
4 xv 8 xv 2
dx
dv
4 xv 8 xv 2 olur ve Bernoulli denklemine dnr;
dx
v 2

dv
v
v2
4 x 2 8 x 2
dx
v
v

v 2

dv
4 xv 1 8 x
dx

dv
4{ x t 8{ x lineer diferansiyel denklem haline dnt,
dx p ( x ) Q ( x )

p ( x ) dx

t v 2 dv dt

p ( x ) dx
t Q ( x )
e
dx c

4 xdx

t 8 x e dx c

4 xdx

e 2 x t 8 xe 2 x dx c
2

e 2 x t 2e 2 x c t 2 ce 2 x
1

v 1 2 ce 2 x v

2 ce 2 x

y xv y x

1
2 ce2 x

50

dy
y
x3 y 2 x 2
dx
x

rnek 107:
zm:

diferansiyel denklemini znz.

dy
y
dy
y
x3 y 2 x 2
x3 y 2 x 5
dx
x
dx
x

dy
1
{x 3 y 2
y x5
Ricatti denklemine dnt u x ;
dx p ( x )
x
{
Q( x)

y P ( x) y 2 Q( x) y R( x) , y u v y x v
dv
2 pu Q v pv 2
dx

dv
1
2 x 3 x v x 3v 2
dx
x

dv
1
2 x 4 v x 3v 2 olur ve Bernoulli denklemine dnr,
dx
x

v 2

dv
1
2 x 4 v 1 x 3 ,
dx
x

dv
1
3
2x4 t
{x
dx 14 2 43
x
Q(x)

t 2v 2 dv dt

olur ve lineer diferansiyel denkleme dnt,

p(x)

p ( x ) dx
p ( x ) dx
e
t Q ( x) e
dx c

e
2

2 x 4 dx

e x t x3e
dx

x5

2 x 4 dx

e
1

1
2 x 4 dx
x

4 1
2 x dx
x

t x e

dx c

e x dx c
dx

x5

e 5 e ln x t x 3e 5 eln x dx c
e

2 5
x
5

2 5
x
3 5

xt x e

xdx c e

2 5
x
5

2 5
x
4 5

xt x e

2
2 5

4
5 x a 5 5 x dx da
dx c ,

2 x 4 dx da

dnm uygulanrsa;
e

2 5
x
5

2 5
x
1 a
1
x t e da c e 5 x
t e a c
2
2

2 5
x
5

1 25 x5
x t e
c
2

2
x5
1 1
5
t x ce x 1
2

51

2
2
x5
x5
1

1
v x 1 ce 5 x 1 v x 1 ce 5 x 1
2
2

2
x5

1
y x v y x x 1 ce 5 x 1
2

rnek 108: x
zm: x
x

dy
2 y x3 diferansiyel denklemini znz.
dx

dy
2 y x3 diferansiyel denklemi 1.mertebeden lineer denklemdir;
dx

dy
dy 2
2 y x3

y {x 2
dx
dx {x
Q( x)
p ( x)

ye x x 2 e x dx c
dx

dx

yx 2 x 4 dx c y

x3 c
olarak bulunur.

5 x2

rnek 109: x 2 dy sin 2 xdx 3 xy 0 diferansiyel denklemini znz

zm: x 2 dy sin 2 xdx 3 xy 0 denklemi 1. mertebeden lineer diferansiyel denklemdir;

dy 3
sin 2 x

y
dx {x
x2
123
p(x)

e x y
dx

x3 y

Q(x)

sin 2 x 3x dx
e dx c
x2

sin 2 x 3
x dx c x3 y sin 2 x xdx c
x2

x u dx du

dnm altnda ksmi integrasyon uygulanrsa;

sin 2 xdx dv v 1 cos 2 x

1
1
x 3 y x cos 2 x sin 2 x c
2
4
y

1
1
c
cos 2 x 3 sin 2 x 3
2
2x
4x
x

rnek 110: y
zm: y

1
y 9 x 2 diferansiyel denklemini znz
x ln x

1
y 9 x 2 denklemi 1. mertebeden diferansiyel denklemdir;
x ln x
52

1
dy
1
y 9x2

y 9{x 2
x ln x
dx {
x ln x
Q( x)
p( x)

e x ln x y 9 x 2 e
dx

1
dx
x ln x

dx c

ln x y 9 x 2 ln xdx c
ln x y ln x
3 x 3 x3 c
y

1
ln x 3 x 3 x 3 c
ln x

rnek 111:
zm:
y 4

dy 1

y 2 x 4 y 4 diferansiyel denklemini znz.

dx 3x

dy 1

y 2 x 4 y 4 denklemi Bernoulli denklemidir;

dx 3x

dy 1 3

y 2x4
dx 3 x

, y 3 u olarak alnrsa;

1 du 1
du 1
4
u 2x4
u
{6 x
3 dx 3 x
dx {x
Q( x)
p( x)

e x u 6 x 4e x dx c
dx

dx

eln x u 6 x 4 eln x dx c
xu 6

x6
c
c u x5
6
x

y 3 x5 cx 1 y x5 cx 1
2
rnek 112: 3 1 x
2
zm: 3 1 x

y 4

1
3

dy
2 xy y 3 1 diferansiyel denklemini znz.
dx

dy
2 xy y 3 1 denklemi Bernoulli denklemidir;
dx

dy
2x
2x
y 3

2
dx
3 1 x 3 1 x2

1
3
4
, y u y dy du dnm altnda;
3

1 du
2x
2x
u

2
3 dx
3 1 x 3 1 x2

du
2x
2x

u
2
dx 141243
x
x2
141243
p( x)

Q( x)

53

2x

e
e

1 x2 dx

ln 1 x 2

2x

2 x 1 x2 dx
u
e
dx c
1 x2

u 2 x e ln 1 x dx c
2

1 x

1 x2 u
1

1 x2 u

1
2x
1 x 2 dx c
2
1 x

2x

1 x2 u
1

1 x2

dx c

1
c u 1 c 1 x2
1 x2

y 3 1 c 1 x 2 y 1 c 1 x 2

1
3

rnek113: y c1 c2 ln x eri ailesinin diferansiyel denklemini elde ediniz.

zm: y c2

1
x

y c2 x 2 c2 yx 2
y y x 2

1
x

y yx xy y 0 olarak bulunur.
rnek 114:
zm:

dy
sec 2 x tan x y y 2 (u=tanx) diferansiyel denklemini znz.
dx

dy
y 2 tan x y sec 2 x Ricatti diferansiyel denklemidir, p 1 ve
dx

Q tan x olmak zere;

y u v y tan x v

dv
dv
2 pu Q v pv 2
2 tan x tan x v v 2
dx
dx

dv
tan xv v 2
dx

v 2

dv
tanxv 1 1
dx

v 1 t v 2 dv dt

dt
tan
{1
{ xt
dx p ( x )
Q( x)

tan xdx

t 1e

tan xdx

dx c
54

 e ln cos x t e ln cos x dx c

1
t ln sec x tan x c
cos x

t cos x ln sec x tan x c

v 1 cos x ln sec x tan x c
v cos x
( ln sec x tan x c)

y u v y tan x cos x
( ln sec x tan x c)

rnek 115: y c1 x c1 1 eri ailesinin diferansiyel denklemini elde ediniz.

zm: y c1 x c1 1 y c1
y y x y 1
y xy y 1 olarak elde edilir.
2

rnek 116: y c1 x
zm: y c1 x
y y x

h
eri ailesinin diferansiyel denklemini elde ediniz.
c1

h
y c1
c1

h
y

yy y x h
2

yy y x h 0 olarak elde edilir.

2

rnek 117: r c1 1 cos eri ailesinin diferansiyel denklemini elde ediniz

zm: r c1 1 cos r c1 sin

r
c1
sin

r
r

r
1 cos
sin

r
1 cos 0
sin

r sin r 1 cos 0 olarak bulunur.

2
2
rnek 118: x y 1 dx x 1 ydy 0 diferansiyel denklemini znz.

55

 x y 2 1 dx x 2 1 y dy 0
zm:
14 2 43
14 2 43
M

M
N
2 xy
olduundan tam diferansiyeldir;
dy
dy

F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y )
x y 2 1 dx ( y )

x2 2 x2
y ( y)
2
2

F
d ( y )
x2 y
x 2 1 y
y
dy

x2 y

d ( y )
x2 y y
dy

d ( y )
y2
y ( y ) c0
dy
2

F ( x, y )

x2 2 x2 y 2
y c0
2
2 2

x2 2 x2 y2
y
c olur.
2
2 2

Not: Bu soru deikenlerine ayrma yntemiyle de zlebilir.

2
rnek119: x 2 y 3 dx x 1 dy 0 diferansiyel denklemini znz.

x 2 y 3 dx x 2 1 dy 0
zm: 14 2 43
123
M

M
N
2x
olduundan tam diferansiyeldir;
dy
dx

F ( x, y ) M ( x, y )dx ( y )
x 2 y 3 dx ( y ) x 2 y 3

x2
( y)
2

F
d ( y )
x2
x2 1
y
dy

( y ) y c0
F ( x, y ) x 2 y 3

x2
y c0
2
56

 x2 y 3

x2
y c olarak bulunur.
2

Not: Bu soru deikenlerine ayrma yntemiyle de zlebilir.

III.

BLM

BRNC MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLERN UYGULAMALARI

3.1 Dik Yrngeler
f x, y, c 0 eri ailesine dik olan eri ailesi F x, y , m 0 olsun. Burada c, m
parametredir. ki erinin birbirine dik olmas bu iki erinin kesime noktalarnda ki
teetlerinin birbirine dik olmas olarak aklanr. ve erilerinin teetleri dik kesisinler;
p x, y dx Q x, y dy 0 ya ait diferansiyel denklem.
Q x, y dx p x, y dy 0 ya ait diferansiyel denklem.
rnek 120: x 2 y 2 c 2 , c>0 eri ailesinin ayn 0 merkezli ve c yarapl dairelerdir. Bu
erilere dik olan eri ailesini bulunuz.
57

zm: 2 x 2 yy 0
dy
x yy 0 x y
0
dx
dy
dy
xdx ydy 0

,
yazalm;
dx
dx
dx
dy
ydx xdy 0
0
x
y
x
ln x ln y ln c ln ln c
y
x
1
c y x olarak bulunur.
y
c
Fiziksel yorum:0 noktasna pozitif ykl bir elektriksel nokta-yk koyduumuzu
dnelim. xy dzlemi zerinde elektriksel potansiyel iddeti ayn olan noktalarn geometrik
yeri c yarapl bir dairedir. yleyse yukarda verilen eri ailesi ad geen elektriksel
potansiyel erilerinin matematiksel ifadesidir.
Sonuta y mx denklemi ile ifade edilen dorular elektrik alannn, 0 noktasndan kan ve
xy -dzlemi iinde uzanan kuvvet izgilerini temsil etmektedir.
rnek 121: Herbirinin tepe noktas 0 olan y 2 4cx parabolne dik olan eri ailesini
bulunuz.
zm: 2 yy 4c yy 2c c
yy
x y 2 xy
2
dy
y 2 x 2 xdx ydy 0
dx
2
y
x2
c 2 x 2 y 2 2c
2
x 2 y 2 1 ember
2
2
x y 1 elips
a2 b2
2
2
x y 1 hiperbol
a2 b2
2
y 2 px
parabol
2
x 2 py

yy
2

y2 4

olarak elde edilir.

3.2 Mekanik Problemler

58

F ma F m

dv
dt

d (mv )
dp
F
dt
dt
2
dx
d x
v 2 0
dt
dt

rnek 122: Ktlesi m olan bir cisim yerden olduka ykseklikte bulunan bir noktadan ilk
hzsz olarak serbest dmeye braklyor. Cisme etki eden yerekimi kuvveti sabit ve hava
direncinin cismin hz ile orantl olduu kabul edildiine gre herhangi bir t anndaki cismin
balang noktasndan hangi uzaklkta olduunu ve o anda hangi hzla hareket ettiini
bulunuz.
zm: F ma m
e

p ( t ) dt

dv
dv
dv
k
kv mg m mg kv
g v
dt
dt
dt
m

p (t ) dt
v Q (t ) e
dt c

kt

dt
dt
t
e m v g e m dt c e m v g e m dt c
k
t
m

k
t
mg mk t
mg
m
e v
e c v
ce
k
k

mg
mg mg mk t
v (0) 0 c
v

e
k
k
k
dx mg mg mk t
mg
m 2 g mk t

e x
t 2 e c
dt
k
k
k
k
x(0) 0 c

m2 g
mg
m 2 g mk t m 2 g olarak bulunur.

e 2
k2
k
k2
k

rnek 123: Ktlesi m olan bir cisim yerkresi zerinden bir yerden yukarya doru bir v0
hzyla frlatlyor. Hava direnci ihmal edilerek bir daha yer kresine dnmemesi iin v0 ilk
hznn ne olmas gerektiini bulunuz.
zm: Cismin ktlesi m, yerekimi ivmesi g, yerkrenin ktlesi M, yerkrenin yarap R
olsun;
Evrensel ekim konumu; mg G

mM
gR 2

R2
M

t annda cismin yer kresinden olan ykseklii; F ma G

m

dv
R 2 mM
g
dt
M R x 2
59

mM

R x

dv
gR 2

2
dt
R x

dv
dv dv dx
v

dx
dt dx dt

dv
gR 2

2
dx
R x

vdv

gR 2

R x

dx 0

v2
1
gR 2
c
2
Rx
v2
v2
1
t 0, x 0, v v0 0 gR 2 c c 0 gR
2
R
2
2
2
2
v
v
gR

0 gR
2 Rx 2
2 gR
v 2 v0 2 2 gR
Rx

Denklem xe bal olacak cismin yerden uzaklama hz,cismin geri dnmemesi iin her
yerde v deerinin pozitif olmas gerekeceinden bu art salayan ilk hz ve ile gsterebiliriz.
ve 2 2 gR 0 olmaldr. Yada en azndan ve 2 2 gR olmal. ve 2 gR
g 9.8 m

, R 6.3 106 m, ve 11.1103 m s

IV.

BLM

YKSEK MERTEBEDEN LNEER DFERANSYEL DENKLEMLER

4.1 Homojen Lineer Diferansiyel Denklemler
n.mertebeden bir Homojen olmayan lineer diferansiyel denklem genel olarak;
a0 ( x)

dny
d n 1 y
dy

a
(
x
)
... an 1 ( x) an ( x) y F ( x)
1
n
n 1
dx
dx
dx

60

eklindedir. Burada a0 ( x) 0 , a1 ( x) ,, an ( x) deiken katsaylardr. Ayrca a0 ( x) 0 dr.

F(x) , [a,b] aralnda srekli fonksiyondur. Eer F ( x) 0 ise denkleminin n.mertebeden
deiken katsayl homojen lineer diferansiyel denklem denir.
Baz sorularda ;

d
d2
dn
D , 2 D 2 ,..., n D n kabul edilmektedir. Bu ilem soruyu
dx
dx
dx

daha da ksaltacaktr.
rnein;
1)

dy
ay Dy ay D a y
dx

2)

d 2 y dy
y D 2 y Dy y D 2 D 1 y eklinde yazmlar mmkndr.
2
dx
dx

rnek 124: ay by cy 0 a
d2
d
a 2 b c y 0
dx
dx

d2y
dy
b cy 0
2
dx
dx

d
d2
m, 2 m 2 yazlrsa;
dx
dx

am 2 bm c 0 olur ve bu ikinci dereceden denklemin kkleri incelenirse

b 2 4ac 0 ise m1 , m2 olmak zere birbirinden farkl iki kk vardr ve verilen
mx
m x
denklemin y c1e 1 c2 e 2 eklinde bir zm vardr.

b 2 4ac 0 ise m1 m2 olacak ekilde akk iki kk vardr. Bu durumda

mx
denklemin y c1 c2 x e 1 eklinde bir zm vardr.

b 2 4ac 0 ise denklemin reel kk yoktur. ki farkl kompleks kk vardr. Yani;

b
4ac b 2
olmak zere , i , i olur. Denklemin zm ise
,
2a
4a 2
y c1 cos x c2 sin x e x olur.
rnek 125-1:
zm:

d2y
y 0 denklemini znz.
dx 2

d2
m 2 olmak zere m 2 y y 0
2
dx

m 2 1 y 0 m 2 1 0

61

 b 2 4ac 0 4 1 1 4 0 , x

b
0

0
2a
2 1

4ac b 2
1 1 , 0 i, 0 i olarak bulunur ve
4a 2

y c1 cos x c2 sin x e0 x y c1 cos x c2 sin x olarak bulunur.

rnek 125-2:
zm:

d2y
dy
5 6 y 0 denklemini znz.
2
dx
dx

d
d2
m, 2 m 2 olmak zere;
dx
dx

m 2 y 5my 6 y 0
m 2 5m 6 y 0 m 2 5m 6 0
b 2 4ac 25 24 1 0
m1 , m2

b 5 1

m1 3, m2 2
2a
2

y c1e 2 x c2 e 3 x olur.
rnek 126:
zm:

d2y
dy
4 4 y 0 denklemini znz.
2
dx
dx

d
d2
m, 2 m 2 olmak zere;
dx
dx

m 2 y 4my 4 y 0
m 2 4m 4 y 0 m 2 4m 4 0
b 2 4ac 16 16 0
m1 , m2

b 4 0

m1 , m2 2
2a
2

y c1 c2 x e 2 x olarak bulunur.
rnek 127:
zm:

d3y
d 2 y dy

2
2 y 0 denklemini znz.
dx 3
dx 2 dx

d
d2
d3
m, 2 m 2 , 3 m3 olmak zere;
dx
dx
dx

m3 y 2m 2 y my 2 y 0
m 3 2m 2 m 2 y 0 m 3 2m 2 m 2 0
62

 m3 2m2 m 2 m 1 m 1 m 2
m1 1, m2 1, m3 2 bulunur ve
y c1e x c2 e x c3e 2 x olur.
rnek 128:
zm:

d5y
d4y
d3y
d2y
dy

16
32 16 y 0 denklemini znz.
5
4
3
2
dx
dx
dx
dx
dx

d
d2
d5
m, 2 m 2 ,..., 5 m5 olmak zere;
dx
dx
dx

m5 y 5m 4 y 4m3 y 16m 2 y 32my 16 y 0

m5 5m 4 4m3 16m 2 32m 16 y 0
m5 5m 4 4m3 16m 2 32m 16 0
m5 5m 4 4m3 16m 2 32m 16 m 1 m 2

m 2

y c1e 2 x c2 e x c3 xc4 x 2c5 e 2 x bulunur.

rnek 129: 9

d2y
dy
6 5 y 0 denklemini y (0) 6 ve y (0) 0 koullar altnda
2
dx
dx

znz.
d
d2
zm:
m, 2 m 2 olmak zere;
dx
dx
9m 2 y 6my 5 y 0
9m 2 6 m 5 y 0 9 m 2 6 m 5 0
b 2 4ac 36 180 144 0
m1 , m2

b 6 144i 2
1 2i
1 2i

m1 , m2
2a
2 9
3 3
3 3

1

2
2
y e 3 c1 cos x c2 sin
x

3
3

y (0) 0 c1 6
y (0) 0 c2 3 bulunur ve yerlerine yazlrsa;
1

2
2
y e 3 6 cos x 3sin
x

3
3

olur.

4
2
rnek 130: D 8D 16 y 0 denklemini znz.

zm: m 2 t m 4 8m 2 16 0
63

 t 2 8t 16 0
b 2 4ac 64 64 0
t1,2

b 8 0

4 t1 t2 4
2a
2

m 2 4 4i 2 m1,2 2i
m 2 4 4i 2 m3,4 2i
y c1 xc2 cos 2 x c3 xc4 sin 2 x e 0 x
y c1 xc2 cos 2 x c3 xc4 sin 2 x bulunur.
4.2 Sabit Katsayl Homojen Olmayan Lineer Diferansiyel Denklemler
n.mertebeden sabit katsayl ve homojen olmayan bir adi diferansiyel denklem;
a0

dny
d n 1 y
dy

a
... an 1 an y F ( x ) eklinde verilir. Burada a0 , a1..., an reel
1
n
n 1
dx
dx
dx

sabitlerdir.
Bu denklemin zm y yc y p eklindedir.
yc homojen ksmn genel zm
y p homojen olmayan ksmn genel zm
yc nin zmn daha nce ele almtk. imdi y p nin zmn aratralm. Bunun iin
metot vereceiz.
1. Belirsiz katsaylar metodu
2. Parametrelerin deiimi metodu
3. Operatr metodu
4.2.1 Belirsiz Katsaylar Metodu
F ( x) , UC fonksiyonu veya bu fonksiyonlarn bir lineer kombinasyonu ise belirsiz
katsaylar metodu uygulanr.
UC fonksiyonu;
1. x n .burada n sfr veya pozitif tamsay
2. e ax , a 0 R
3. sin bx c , b, c R , b 0
4. cos bx c , b, c R , b 0
64

5. Bu fonksiyonlardan herhangi ikisinin veya daha fazlasnn birbiri ile

arpm eklinde olabilir.
rnein, F ( x) 3x 2 fonksiyonunun trevlerine ait UC fonksiyonlarn bulmak istersek;
F ( x) 3x 2 x 2

F ( x) 6 x x UC x 2 , x,1
F ( x) 6 1
rnek 131: F ( x) x 2 cos 3 x fonksiyonunun trevlerine ait UC fonksiyonlarn bulunuz.
zm:
F ( x) x 2 cos 3 x
F ( x) 2 x cos 3 x 3 x 2 sin 3 x
F ( x) 2 cos 3 x 12 x sin 3 x 9 x 2 cos 3 x
F ( x) 18sin 3 x 54 cos 3 x 27 x 2 sin 3 x
UC x 2 cos 3x, x 2 sin 3 x, x cos 3 x, x sin 3 x, cos 3 x,sin 3 x olur.
rnek 132:

d2y
dy
2 y 2 cos 2 x 3 x e x diferansiyel denklemini znz.
2
dx
dx

2
2
zm: m y 2my y 0 m 2m 1 y 0
2
m 1 0 m1,2 1

y yc y p yc c1 xc2 e x
F ( x) 2 cos 2 x 3x e x
F ( x) 4sin 2 x 3 e x
F ( x) 8cos 2 x e x
F ( x) 16sin 2 x e x
UC cos 2 x,sin 2 x, x,1, e x bulunur. Dolaysyla;
y p A cos 2 x B sin 2 x Cx D Ee x olur. Trevler alnr ve diferansiyel denklemde yerine
yazlrsa; A

6
8
1
, B , C 3, D 6, E olarak bulunur. Diferansiyel denklemin
25
25
4

genel zm ise; y yc y p
y c1 xc2 e x

6
8
1
cos 2 x sin 2 x 3x 6 e x olur.
25
25
4
65

rnek 133:
zm:

d 2 y dy
2 y 2 x 40 cos 2 x diferansiyel denklemini znz.
dx 2 dx

m 2 y 0 m 2 m 1 0

m 2, m 1
yc c1e x c2e 2 x
UC x,1, cos 2 x,sin 2 x
y p Ax B C cos 2 x D sin 2 x bulunur ve trevler alnarak diferansiyel denklemde yerine
1
yazlrsa; A 1, B , C 6, D 2 olarak bulunur.
2
1
y p x 6 cos 2 x 2sin 2 x , y yc y p olduu dnlrse
2
1
y c1e x c2 e 2 x x 6 cos 2 x 2sin 2 x olur.
2
d2y
rnek 134:
y sin x diferansiyel denklemini znz.
dx 2
zm:

y yc y p m 2 1 y 0

m 2 1 0 m i
yc c1 cos x c2 sin x olur.
UC sin x, cos x yc ile ayn olduundan x ile arpmalyz;
UC ' x sin x, x cos x olur.
y p Ax sin x Bx cos x olmaldr ve trevler alnp diferansiyel denklemde yerine yazlrsa;
A 0, B

1
bulunur.
2

1
y p x cos x
2
1
y c1 cos x c2 sin x x cos x
2
rnek 135:
zm:

d 3 y dy

3e 2 x 4e x diferansiyel denklemin genel zmn bulunuz.

3
dx
dx

y yc y p m3 m y 0

m m 2 1 0 m 0, m 1
66

yc c1 c2 e x c3e x olur.
UC e 2 x , e x x ile arpacaz. Ama sadece e x nk yc de e 2 x yok
UC ' e 2 x , xe x olacak.
y p Ae 2 x Bxe x olmaldr ve trevler alnarak denklemde yerine yazlrsa;
1
1
A , B 2 y p e 2 x 2 xe x
2
2
1
y c1 c2 e x c3e x e 2 x 2 xe x elde edilir.
2
rnek 136:

d2y
4 y 3sin 2 x diferansiyel denklemini znz.
dx 2

2
zm: y yc y p m 4 y 0

m 2 4 0 m 2i
yc c1 cos 2 x c2 sin 2 x
UC cos 2 x,sin 2 x UC ' x cos 2 x, x sin 2 x
y p Ax cos 2 x Bx sin 2 x olur. Trevler alnarak denklemde yazlrsa;
3
3
A , B 0 y p x cos 2 x elde edilir.
4
4
3
y c1 cos 2 x c2 sin 2 x x cos 2 x bulunur.
4
rnek 137: y 4 y x 2 3e x diferansiyel denkleminin y (0) 0, y (0) 2 koullar altnda
genel zmn bulunuz.
zm: m 2 4 0 m 2i
yc c1 cos 2 x c2 sin 2 x
UC x 2 , x,1, e x y p Ax 2 Bx C De x olur ve trevler alnp denklemde yerine
yazlrsa;
1
1
3
A , B 0, C , D bulunur.
4
8
5
yp

1 2 1 3 x
x e , y yc y p olduundan
4
8 5

y c1 cos 2 x c2 sin 2 x

1 2 1 3 x
x e elde edilir.
4
8 5
67

3 1
y (0) 0 0 c1 0 0
5 8
y 2c1 sin 2 x 2c2 cos 2 x
y (0) 2 2 2c2 0 0
y

, c1

19
40

1
3
x ex
2
5

3
7
, c2
bulunur.
5
10

19
7
1
1 3
cos 2 x sin 2 x x 2 e x olur.
40
10
4
8 5

rnek 138: y 2 y y xe x 4 diferansiyel denklemini znz.

2
2
zm: m 2m 1 y 0 m 2m 1 0

m 1 0 m1,2 1
2

yc c1e x xc2 e x olur.

UC xe x , e x ,1 x ile arpacaz. nk yc ile ortak eleman var,
UC ' x 2e x , xe x ,1 bir kez daha arpacaz. nk hala ortak eleman var,
UC '' x 3e x , x 2 e x ,1 olur.
y p Ax 3e x Bx 2 e x C trevleri alnp diferansiyel denklemde yerine yazlrsa;
1
A , B 0, C 4 bulunur.
6
yp

1 3 x
x e 4
6

1
y c1e x xc2 e x x 3e x 4
6
rnek 139: y 4 y 5 y e x 15 x
2
2
zm: m y 4my 5 y 0 m 4m 5 y 0

m 2 4m 5 0
b 2 4ac 16 20 4 p 0
m1,2

b 4 2i

2 i
2a
2

yc c1 cos x c2 sin x e 2 x
UC e x , x,1 y p Ae x Bx C

68

 y p Ae x B
y p Ae x olur ve bu trevler diferansiyel denklemde yerine yazlrsa;
y p 4 y p 5 y p e x 15 x
Ae x 4 Ae x 4 B 5 Ae x 5Bx 5C e x 15 x
1
12
1
12
A , B 3, C y p e x 3 x
2
5
2
5
1
12
y c1 cos x c2 sin x e 2 x e x 3x
elde edilir.
2
5
rnek 140:

dy x 2 y 6

diferansiyel denklemini znz.

dx 2 x y 2

zm: Homojen olduundan x X h , y Y k dnmlerini yaparsak;

x 2 y 6 X h 2Y 2k 6
h 2k 6 0 ve 2h k 2 0 olur
2 x y 2 2 X 2h Y k 2
h 2, k 2 bulunur.
x X 2 dx dX

y Y 2 dy dY
2Y

X 1
dy x 2 y 6
dY
X

Y
dx 2 x y 2
dX

X 2
X

dX
2u

Xdu 1 4u u 2

dnm yaplrsa;
X
.

dY udX Xdu

1 4u u 2 t

4 2u du dt

1
ln X ln t ln c
2
1

c Xt 2 X (1 4u u 2 ) X (1 4
( x 2)(1 4

Y
Y
( )2 )
X
X

y2 y2 2
(
) )
x2 x2

bulunur.
rnek140.1: x 2 cy 2 1 fonksiyonunda c sabitini elimine ediniz ve bu fonksiyonu zm
kabul eden diferansiyel denkleme dik olan diferansiyel denklemi bulunuz.
zm: x 2 cy 2 1 2 x 2cyy 0

69

x
yy

x
x2 y 2 1
yy

1
dy
xy
2
, y
yazlrsa,
y
dx x 1

x
2

x 2
y 1
1

y

x 2 xyy 1 x 2 1 xy

dy
0
dx

x 2 1 dx xydy 0 elde edilir.

rnek 141: x 2 y 2 cx fonksiyonunda c sabitini elimine ediniz ve bu fonksiyonu zm
kabul eden diferansiyel denkleme normal(dik) olan diferansiyel denklemi bulunuz.
zm: x 2 y 2 cx 2 x 2 yy c
x 2 y 2 2 x 2 yy x
x 2 y 2 2 xyy 0 , y

1
yazlrsa,
y

1
x 2 y 2 2 xy 0
y
x 2 y 2 y 2 xy 0
x 2 y 2 dy 2 xydx 0 olur.

rnek 142:

dy 3 x y 1

diferansiyel denklemini znz.

dx 3 y x 5

zm: Homojen olduundan x X k ve y Y k dnmlerini yaparsak;

3 x y 1 3 X Y 3h k 1
3 y x 5 3Y X 3k h 5 olur ve bu denklemlerin zmlerinden h 1 ve k 2
olarak bulunur.
x X 1 dx dX

y Y 2 dy dY
70

dY 3 X Y
Y

u dY Xdu udX
dX 3Y X
X

dY 3 X Y Xdu udX 3 u

dX 3Y X
dX
3u 1

du 3 3u 2

dX
3u 1

dX
3u 1

du olur ve sadaki integral basit kesirlere ayrlarak alnr.

X
3 3u 2

ln X

1
ln(1 u )(1 u)2 ln c
3

Y
Y
X 1 1
X
X

( x 1)

1
3

( y 2)
( y 2)
1
1

( x 1)
( x 1)

1
3

rnek 143: x 2 y 2 2cx 2 0 fonksiyonunda c sabitini elimine ediniz ve bu fonksiyonu

zm kabul eden diferansiyel denkleme normal(dik) olan diferansiyel denklemin zmn
bulunuz.
zm: x 2 y 2 2cx 2 0 2 x 2 yy 2c 0
c x yy
x 2 y 2 2 x yy x 2 0
y 2 x 2 2 2 xy

dy
dx
dy

0 ,
yazlrsa;
dx
dy
dx

dx
y 2 x 2 2 2 xy 0
dy
2 xydx y 2 x 2 2 dy 0 elde edilir.
rnek144: x 2 y 2 2cx 2 0 fonksiyonunda c sabitini elimine ediniz ve bu fonksiyonu
zm kabul eden diferansiyel denkleme dik olan diferansiyel denklemi bulunuz.
zm: x 2 y 2 2cx 2 0 2 x 2 yy 2c 0
c x yy
x 2 y 2 2 x yy x 2 0

71

 y 2 x 2 2 2 xy

dy
dx
dy

0 ,
yazlrsa;
dx
dy
dx

dx
y 2 x 2 2 2 xy 0
dy
2 xydx y 2 x 2 2 dy 0 elde edilir.
2{xy dx y 2 x 2 2 dy 0
1 44 2 4 43
M
N

M y N x olduundan tam diferansiyel deildir.

g ( y)

Nx M y
M

2
y

dy

ve e 2 y y 2 olur;

2x
y2 2
dx 1 2 2 dy 0 elde edilir ve bu denklem tam diferansiyeldir;
y
x
y

F ( x, y )

2x
x2
dx ( y ) ( y )
y
y

, ( y) y

2
k0
y

x2
2
F ( x, y ) y k0 k1 bulunur.
y
y
rnek 145:
zm:

dy
1
dy
cos x y sin 2 x y 2 y 2
cos x y1
dx
2
dx

y 1 t

dy
1
cos x y sin 2 x y 2 diferansiyel denklemini znz.
dx
2
1
sin 2 x
2

1
dy dt olur ve
y2

dt
1
cos x t sin 2 x
dx
2

cos xdx

cos xdx
1
t sin 2 xe
dx c
2

esin x t

1
2 cos x sin xesin x dx c
2

sin x z
,

cos xdx dz

esin x t ze z dz c integrali ksmi integrasyonla alabiliriz.

esin x t sin xesin x esin x c
t sin x 1

c
e

sin x

y sin x 1 ce sin x

bulunur.
72

rnek 146:

dy x 2 y 2

diferansiyel denklemini znz.

dx
2x 4

zm: x X h ve y Y k dnmleri yaplrsa;

x 2 y 2 X h 2Y 2k 2
2 x 4 2 X 2h 4

k 2, h 2 bulunur.
x X 2 dx dX
y Y 2 dy dY elde edilir;

dY X 2Y
dY 1 Y

dX
2X
dX 2 X

, Y vX dnm yaplrsa;

Xdv vdX 1 vX

dX
2 X

dX
2dV ln X 2V 0
X
y2
Y
c olur.
c ln x 2 2
x2
X

ln X 2

rnek 147: y 2 y 10 y 3xe x diferansiyel denklemini znz.

3
2
zm: m 2m 10m y 0 m1 0, m2 1 3i, m3 1 3i

yc c1 c2 cos 3 x c3 sin 3x e x bulunur.

1
1
y p Ae x Bxe x eklindedir ve trevler alnp yerlerine yazlrsa A , B bulunur.
3
3
1
1
y p e x xe x
3
3
1
1
y yc y p y c1 c2 cos 3x c3 sin 3 x e x e x xe x elde edilir.
3
3

4.2.2 Parametrelerin deiimi Metodu

rnek 148: y y tan x diferansiyel denklemini znz.
2
zm: m 1 0

m mi 0, 1
y c c1 cos x c 2 sin x
73

 y p v1 cos x v 2 sin x yp v1 cos x v1 sin x v 2 sin x v 2 cos x

v1 cos x v2 sin x 0

yp v1 sin x v 2 cos x
y p v1 sin x v1 cos x v2 cos x v 2 sin x
yp y p tan x

**

v1 sin x v2 cos x tan x

bulunur.

Hatrlatma: Cramer metodu

ax by c ve dx ey f ise x, y ?
c
f
x
a
d

b
e
c.e fb

b a.c bd
c

a
d
y
a
d

c
f
a.f d.c

dir.
b a.c b.d
c

v1 cos x v2 sin x 0
v1 sin x v2 cos x tan x olduklarn gz nne alrsak;
0
tan x
v1
cos x
sin x

sin x
sin 2 x

cos x 0 sin x.tan x

cos x
2
2
sin x cos x sin x
1
cos x

cos x
sin x
v2
cos x
sin x

0
tan x cos x.tan x

sin x
sin x
1
cos x

v1

sin 2 x cos 2 x 1
1

cos x
cos x sec x
cos x
cos x
cos x

v2 sin x
v1

dv1
cos x sec x
dx

v2 sin x
dv 2
sin x
dx

dv1 cos x sec x dx

v1 cos x sec x dx

, dv 2 sin xdx

v1 sin x ln sec x tan x c 3

v 2 cos x c 4
74

y p sin x ln sec x tan x c 3 cos x cos x c 4 sin x

y p sin x cos x ln sec x tan x cos x c 3 cos x cos x.sin x c 4 sin x
y yc y p
c1 cos x c 2 sin x mn sec x tan x .cos x c 3 cos x c 4 sin x
c1 c3 cos x c2 c 4 sin x ln sec x tan x .cos x
c1 cos x c 2 sin x ln sec x tan x cos x bulunur.
rnek 149: y y sec x diferansiyel denkleminin znz.
2
zm: m 1 y 0 m mi

y c c1 cos x c 2 sin x
y p v1 cos x v 2 sin x
yp v1 cos x v1 sin x v2 sin x v 2 cos x
v1 cos x v2 sin x 0 , (*)
yp v1 sin x v 2 cos x
yp v1 sin x v1 cos x v2 cos x v 2 sin x
yp y p sec x
v1 .sin x v1 cos x v2 cos x v 2 sin x v1 cos x v 2 sin x sec x
v1 sin x v2 cos x sec x , (**)
v1 cos x v2 sin x 0 ve v1 sin x v2 cos x sec x olduundan;
0
sec x
v1
cos x
sin x

sin x
cos x 0 sin x.sec x

tan x
sin x cos x 2 sin x 2
sec x

cos x 0
sin x sec x 1
v2
1
1
1
v2 1 dv 2 dx

v1 tan x

dv tan x dx v
1

ln cos x

v2 x

yp ln cos x cos x x sin x

75

y yc yp c1 cos x c 2 sin x ln cos x .cos x x sin x olur.

rnek 150: y 3y 2y

1
diferansiyel denklemini znz.
1 e x

2
zm: m 3m 2 y 0

m 1, 2

y c c1e x c 2 e 2x

y p v1e x v 2e 2x
yp v1e x v1e x v2e 2x 2v 2e 2x
v1e x v2e 2x 0 .(*)
yp v1e x 2v 2e 2x
yp v1e x v1e x 2v2 e 2x 4v 2e 2x
y 3y 2y

1
1 e x

v1e x v1e x 2v2e 2x 4v 2e 2x 3v1e x 6v 2 e 2x 2v1e x 2v 2e 2x

v1e x 2v2e 2x

1
1 ex

1
(**)
1 e x

2 / v1e x v2e 2x 0
v1e x v2e 2x
v1

1
1 e x

e x 1 4

1
x
e 1

x
dnmlerini yaparsak;
e dx du

v1 ln e x 1
v2

e 2x
e x
x

1 e x
1 e x

e x
v 2 e x
dx
1 e x

v 2 e x ln e x 1

yp ln e x 1 e x e x ln e x 1 e 2x

y yc yp y c1e x c 2 e 2x ln e x 1 e x e x ln e x 1 e 2x elde edilir.

76

rnek 151(dev): y 4y 4y

e 2x
diferansiyel denklemini znz.
x

cvp : y c1 c 2 x ln x e 2x
4.2.3 Operatr metodu

d
d2
d3
Dy x , D
, D 2 2 , D3 3
dx
dx
dx

1.yol:

Dy x

dy
x2
x2
x dy xdx y
yp
dx
2
2

y y c y p c1
2.yol:

0x
, m 0 , y c c1e c1

x2
2

Dy x , m 0 y c c1e0x c1

y e m1x e m2 m1 x e

m3 m 2 x

.......... f x e

mn x

dx

y e m1x F x e m1x dx y e ox xe 0x dx
y 1.

x2
x2
x2
, yp
, y yc yp y c1
2
2
2

3.yol: Dy x ,

1
1
Dy x
D
D

m 0 y c c1e 0x y c c1

y N1e m1x F x e m1x dx N 2e m2 x F x e m2 x dx N 3e m3x F x e m3x ....

1 N1

, N 2 N 3 ... 0 ,F(x)=x, m1=0,

D D
yp

x2
x2
, y y c y p c1
2
2
77

rnek 153: y y e x diferansiyel denklemini znz

2
zm: m 1 y 0 m m1

y c c1e x c 2 e x

1 y e x y
1
1
.
.e x
D 1 D 1

u
y

e x
D2 1

1
du
.e x
u e x u xe x bulunur.
D 1
dx

1
dy
xe x D 1 y xe x
y xe x diferansiyel denklem zlrse;
D 1
dx

1
1
e x .y xe 2x e 2x
2
4
1
1
y p y xe x e x
2
4
1
1
y y c y p c1e x c 2 e x xe x e x
2
4
2.yol: y y e x
m 2 1 0 m 2 1 m m1
y c c1e x c 2e x , m1 1 , m 2 1
y e m1x e m2 m1 x F x e m2 x dx
y e x e 2x

.e x dx dx

1
1
y e x xe 2x e 2x
4
2
1
1
y p y xe x e x
2
4
1
1
y c1e x c 2e x xe x e x
2
4
3.yol: y y e x
m3 1 0 m m1 y c c1e x c 2 e x

1 y e x y

1
e x
D 1
2

78

1
N
N
1
1
1 2 N1 , N 2 bulunur.
D 1 D 1 D 1
2
2
2

y N1e m1v F x e m1x dx N 2e m2 x F x e m2 x dx

1
e 2x dx e x .x
2
1
1
y p y e x xe x
4
2
1
1
y c1e x c 2e x e x xe x
4
2
2
3 2x
rnek 154: D 4D 4 y x e denklemini znz.

zm: m 2 0 m1 2, m 2 2 olur.
2

y e m1x e m2 m1 x e m2x F x dx

y e 2x e 2 2 x e2x x 3e 2x dx dx
y p e 2x

x5
20

y c c1e 2x c 2 xe 2x
y c1e 2x c 2 xee 2x e 2x

x5
20

2
x
rnek 155: D 3D 2 y e denklemini znz.

zm:

1
N
N2
1
N1 1, N 2 1 ,
D 3D 2 D 1 D 2
2

y p N1e m1x F x e m1x dx N 2e m2 x F x e m 2 x dx

y p 1.e x e x e x dx 1.e 2x e x e 2x dx
y p 1.e x e x e x dx 1.e 2x e x e 2x dx
y p 1.e x e x e x dx 1.e 2x e x e 2x dx
xe x e x
y y c y p c1e x c 2 e 2x xe x
olur.
2
3
2
rnek 156: D D 1 y x 3x 1 denklemini znz.

zm: m 2 m 1 0 b 2 4ac 3 0
79

m1 , m 2

b m 1 m 3i 2
3i

m
2a
2
2

1
3
olur.
,
2
2

3 1/ 2x
y c c1 cos

c
sin
e

1
x 3 3x 2 1
D D 1
2

y 1 D D3 D 4 D6 ...... x 3 3x 2 1
y x 3 3x 2 1 3x 2 6x 6 0
y p y x 3 6x 5
y yc y p

3
3
y e1/ 2x c1 cos
c 2 sin
x 3 6x 5

2
2

3
2
2x
rnek 156.1(dev): D 3D 4 y xe
znz.
x
2x
2x
Cevap: y c c1e xc 2e c3 xe
, yp

1 2x 3
2x 2
e x x2

18
3 9

2
5x
x
2x
rnek 157(dev): D 3D 2 y e znz. Cevap: y c1e c 2 e

1 5x
e
12

2
x
4x
rnek 158(dev): D 5D 4 y 3 2x znz. Cevap: y c1e c 2 e

ax
Forml: f D y e y p

eax
,f a a
f a

2
3x
rnek 159: D 1 y e y p ?

f D D 2 1 a 3
f a f 3 3 1 10
2

yp

e 3x
bulunur.
10

2
2x
rnek 160: D D 1 y e y p ?

f D D 2 (D 1)

a2
80

11 1
x
8 2

f a f 2 2 (2 1) 12
2

e 2x
bulunur.
yp
12
Forml: g D D a

x n .eax
y e yp
n!g a
ax

rnek 161: D 2 D 1 D 1 y e x znz.

3

zm: a=1,n=3
g D D 2 D 1 g a 1 1 1 2
yp

x 3e x
x 3ex
yp
3!.2
12
sin bx
a 2 b2

2
2
Forml: D a .y sin bx , a b ise y p

a 2 y cos bx , a b ise y p

cos bx
a 2 b2

a 2 .y sin bx , a b ise y p

x
cos ax
2a

a 2 .y cos ax , a b ise y p

x
sin ax
2a

2
rnek 162: D 4 y cos 2x znz.

zm: a b olduundan;
yp

x
sin 2x
4

2
rnek 163: D 9 .y sin 5x znz.

zm: a b olduundan;
yp

sin 5x
16
V.

BLM

LNEER DFERANSYEL DENKLEM SSTEMLER

5.1 Giri
rnek 164:

81

dx dy

x 3y e t

dt dt

dx dy

x e3t

dt dt
zm:

lineer diferansiyel denklem sistemini znz.

d
D olmak zere;
dt

Dx Dy x 3y e t
Dx Dy x e3t

D 1 x D 3 y e t
D 1 x Dy e3t
et
e3t
x
D 1
D 1

D3

e t 3e t 3e t
De t D 3 e3t
D
et
2

D 3 D D D 2 2D 3
D3
D3
D

D 3 x e t
m 3 0 m 3
xp

X c c1e 3t

eat
eat
et

f a a 3 4
D 1

et

D 1 e3t D 1 e t
D 1 e3t

3e3t e3t e t e t 2e3t 2e t

y

D 1 D 3
D3
D3
D3
D 1 D

D 3 y 2e3t 2e t
m 3 0 m 3

y c k1e 3t

u e3t , e t
1
1
y p Ae3t Be t A , B
3
2
1
1
y p e3t e t
3
2
1
1
y k1e 3t e3t e t olur.
3
2

82

dx dy

2x 4y e t
dt dt

rnek 165:

dx dy

y e 4t
dt dt
zm:

denklem sistemini znz.

d
D olmak zere;
dt

Dx Dy 2x 4y e t
Dx Dy y e t

D 2 x D 4 y et
Dx D 1 y e 4t
et

D4

De t e t De 4t 4e4t
e 4t
D 1
e t e t 4e 4t 4e 4t
0
x
2

2
D 2 D 4 D D 2D 2 D 4D
D2
D2
D
D 1

D 2 x 0
m 2 0 m 2

x c1e 2t

D 2 et
y

e 4t De 4t 2e4t De t 4e 4t 2e4t e t
2e4t e t

D2
D2
D2
D2

D 2 y 2e4t e t
m 2 0 m 2

, y c k1e 2t

y p ? u e 4t , e t
1
1
y p Ae 4t Be t A , B bulunur.
3
3
1
1
y p e 4t e t
3
3
1
1
y y c y p k1e 2x e 4t e t
3
3

rnek 166: 2

dx dy

x y t 2 4t
dt dt

dx dy

2x 2y 2t 2 2t denklem sistemini znz.

dt dt
83

zm:

d
D olmak zere;
dt

2Dx Dy x y t 2 4t
Dx Dy 2x 21y 2t 2 2t

2D 1 x D 1 y t 2 4t
D 2 x D 2 y 2t 2 2t
t 2 4t

D 1

D 2 t 2 4t D 1 2t 2 2t
D2

D 1 2D2 4D D 2 D2 D 2D 2
D2

2t 2 2t
x
2D 1
D2

2t 4 2t 2 8t 4t 2 2t 2 2t
8t 6
2
2
D 2D
D 2D

2D x 8t 6
2m x 0

m m 2 0 m1 0, m 2 2

x c c1e0t c 2e 2t c1 c 2e 2t
u t,1 u ' t 2 , t

xp ?

x p At 2 Bt A 2, B 1 bulunur.
x p 2t 2 t
x x c x p c1 c2 e 2t 2t 2 t
2D 1
y

D2

t 2 4t

2
2
2t 2 2t 2D 1 2t 2t D 2 t 4t

D 2 2D
D 2 2D

8t 4 2t 2 2t 2t 4 2t 2 8t
4t 8
2
2
D 2D
D 2D

2D y 4t 8

m 2 m 0 m 0, 2
y c k1 k 2 e 2x
y p ? , u t,1 u ' t 2 , t
y p At 2 Bt A 1, B 3
84

y p t 2 3t
y y c y p k1 k 2e 2x t 2 3t elde edilir.
rnek167: 2

dx dy

x 5y 4t
dt dt
dx dy

2x 2y 2 denklem sistemini znz.

dt dt

zm: 2Dx Dy x 5y 4t
Dx Dy 2x 2y 2

2D 1 x D 5 y 4t
D 2 x D 2 y 2
4t
2
x
2D 1
D2

D5
D2
D 2 4t D 5 2

2
D 5 2D 4D D 2 D 2 5D 2D 10
D2

4 8t 0 10
8t 6
2
2
2D 5D 2 D 7D 10 D 2D 8

2D 8 x 8t 6

m 2 2m 8 0 m 2 m 4 0 m1 2, m 2 4
x c c1e 4t c2 e 2x
x p ?, u t,1
x p At B A 1, B 1 bulunur.
x p t 1
x c1e 4t c 2 e 2t t 1
2D 1 4t
D2 2
2D 1 2 D 2 4t 2 4 8t 8t 2
y 2

D 2D 8
D 2 2D 8
D 2 2D 8 D 2 2D 8

2D 8 y 8t 2 m1 4, m 2 2

y c k1e 4t k 2 e 2t
yp ?

u t,1

y p At B A 1, B 0 bulunur.
85

yp t
y y c y p y k1e 4t k 2e 2t t bulunur.
d2 y
dy
rnek 168:
2 2y e t diferansiyel denklemini y 0 0, y ' 0 1 koullar
2
dt
dt
altnda znz.
2
zm: m 2m 2 y 0

4 0 m1,2

b 2 4i 2

1 i
2a
2

y c c1 cos t c 2 sin t e t
yp

e t
1 e x 1 1 2
2

e t
e t

1 2 2 5

y yc y p y c1 cos t c 2 sin t e t
y 0 c1 cos 0 c 2 sin 0 e 0
c1

e t
,
5

e0
0
5

1
1
0 c1
5
5

y ' 0 1 y ' c1 sin t c 2 cos t e t e t c1 cos t c 2 sin t

c1 sin 0 c 2 cos 0 e 0 e 0 c1 cos 0 c 2 sin 0
c 2 c1

e0
5

e0
5

1
1 1
7
1 c 2 1 c 2
5
5 5
5

7
e t
1

y cos t sin t e t
5
5
5

rnek 169(dev):

d2 y
dy
5 6y 0 diferansiyel denklemini y 0 1, y ' 0 2 koullar
2
dt
dt

altnda znz. Cevap: y e 2t

rnek 170(dev):

dy
2y e5t diferansiyel denklemini y(0)=3 koulunu altnda
dt

8 2t 1 5t
znz.Cevap: y e e
3
3
86

5.2 Sabit Katsayl Homojen Lineer Sistemler

5.2.1 Karakteristik kkler reel ve birbirinden farkl
rnek 171:
dx

4x y

dt
denklem sistemini znz.
dy
3x 2y

dt
zm: x Aet , y Be t olarak kabul edelim;
Aet 4Aet Be t 4Aet Aet Bet 0
Bet 3Aet 2Be t 3Ae t 2Be t Be t 0
Bu durumda;
4A A B 0 4 A B 0
3A 2B B 0 3A 2 B 0
4
3

1
0 8 6 2 3 0
2

2 6 5 0 1, 5
1 iin;

4A1 A1 B1 0 3A1 B1 0

A1 1, B1 3
3A1 2B1 B1 0 3A1 B1 0
5 iin;
4A 2 5A 2 B2 0 A 2 B2 0

A1 1, B1 1
3A 2 2B2 5B2 0 3A 2 3B2 0
x 1e1t , x 1e5t x c1e t c 2 e5t
y 2e1t , y 1e5t y 3c1e t c 2 e5t
rnek 172:

dx
xy
dt
dy
2x denklem sistemini znz
dt

zm:

x Aet

kabul edelim;

y Be t

87

Aet Aet Bet

Aet Aet Bet
Aet Bet Aet 0
2Aet Bet 0
A A B 0

2A B 0

1 A B 0
2A B 0

1
2

1
2 2 0 2 2 0 2, 1

2 iin;

1 2 A1 B1 0 A1 B1 0

B1 A1 A1 1, B1 1

2A1 2B1 0 2A1 2B1 0

1 iin;

2A 2 B2 0
B2 2A 2 A 2 1, B2 2
2A 2 B2 0
x Aet

x 1.e 2t

y Be t

y 1.e 2t

2t
t
x c1e c 2 e

x 1.e
y 2.e

rnek 173: t
t

2t
t
y c1e 2c 2e

dx
2x 3y
dt
dy
2x y
dt

sistemini znz.

zm: t e u u ln t olmak zere

dx dx du
dx dx 1
dx dx

dt du dt
dt du t
dt du
dy dy du
dy dy 1
dy dy

dt du dt
dt du t
dt du
Denklemlerimiz u hale geldi;
dx
dy
2x 3y ve
2x y
du
du
88

x Ae t

olduunu kabul edelim,

y Bet

Aeu 2Aeu 3Beu

Beu 2Ae u 2Ae u Be u
A 2A 3B

B 2A B
2A A 3B 0

2A B B 0

2 A 3B 0
2A 1 B 0
2
2

3
2 3 2 6 0 2 3 4 0
1

4, 1 bulunur.
4 iin;

2 4 A1 3B1 0

2A1 1 4 B1 0

2A1 3B1 0
B1

2
2
A1 A1 1 B1
3
3

1 iin;

2 1 A 3B 0

2A 1 1 1 B 0
2

3A 2 3B2 0
2A 2 2B2 0

A 2 1, B2 1 elde edilir.
x Aeu x 1e 4u e 4ln t t 4
x 1 e u e ln t e
x c1t 4 c 2

ln

1
t

1
t

Benzer ekilde
2
1
y c1t 4 c 2 olur.
3
t
5.2.2Karakteristik kkler reel ve birbirine eit
89

rnek 174:

dx
3x y
dt
dy
4 y znz.
dt

zm:

x Aet
y Be t

kabul edelim;

Aet 3Aet Bet

Be t 4Aet Be t
A 3A B

B 4A B
3A A B 0 3 A B 0
4a B B 0 4A 1 1 B 0
3

0 3 2 4 0

2 2 1 0 1 0 1,1
2

1 iin;

3 1 A B 0
4A 1 1 B 0
2A B 0
A 1, B 2
4A 2B 0
x A1t A 2 e t
y B1t B2 e t
Denklemde yerine yazlr ve zlrse
2A 2 B2 1, A 2 0, B2 1
2A1 B1 0, A1 1, B1 2
t
x te t ve y 2t 1 e olmak zere

x c1e t c 2 te t
x 2c1e t c 2 2t 1 e t
5.2.3Karakteristik kkler elenik ve sanal

90

rnek 175:

dx
4x 2y
dt
dy
5x 2y sistemini znz.
dt

zm: x Aet ve y Be t olmak zere;

1/ et Aet 4Aet 2Bet
1/ et Be t 5Aet 2Bet
A 4A 2B 4A A 2B 0

B 5A 2B 5A 2B B 0

4 A 2B 0
5A 2 B 0
4
5

2
0 8 6 2 10 0
2

2 6 18 0 36 0
1 , 2

b b 36i 2 6 6i

2a
21
2

3 3i 4 A 2B 0
5A 1 3i B 0

1 3i A 2B 0
A 2, B 1 3i
x 2.e 33i t 2 cos 3t i sin 3t e3t
y (1 3i)e(33i) t cos 3t sin 3t e 3t i 3cos 3t sin 3t e 3t
bulunur. Bu fonksiyon ifti, verilen denklem sisteminin kompleks zmdr. Bunlarn reel
ksmlar alnarak zel zmler elde edilir.
x 2(cos 3t)e3t
y cos 3t sin 3t e3t
ve
x 2 sin 3t e3t
y 3cos 3t sin 3t e3t
sistemin bir zmdr. Sistemin genel zm
91

x 2 c1 cos 3t c 2 sin 3t e3t

y c1 cos 3t sin 3t e 3t c 2 3cos 3t sin 3t e 3t
olur.

VI.

BLM

GENEL DEERLENDRME SORULARI

3
rnek 176: 2x y dx xdy 0 diferansiyel denklemini znz.

zm: M y N x olduundan tam diferansiyel deildir,

f x
M e

My Nx
N
F x dx

1 1
2

x
x

2
dx
x

e 2ln x eln x x 2

x 2 2x 3 y dx x 1dy 0 tam diferansiyel olduundan,

92

F x, y
F x, y

1
dy x
x
y
x
x

F
y d x
y
2
2x 2
x
x
dx
x
d x 2x dx

x x 2 C0 F x, y

y
x 2 C0 C1 ,
x

y
x 2 c bulunur.
x

rnek 177: xdx e x y dy 0 diferansiyel denkleminin znz.

zm: Bu denklem deikenlerine ayrlabilir dif. denlemdir.
xdx e x e y dy

0
ex
ex

xe

dx e y dy 0

x y dx du

x
x
e dx dv e v
xe x e x dx e y dy 0
xe x e x e y c

x 1 e x e y c
e y c x 1 e x x 1 e x e y c
rnek 178: 1 ln x dx 1 ln y dy 0 denklemini znz.
zm: dx 1nxdx dy 1nydy 0

ln x u x dx du

dx dv x v
1
1
x x ln x x dx y y ln y y dy 0
x
y
x x ln x x y y ln y y ln c
x ln x y ln y ln c
93

 ln x x ln y y ln c
ln y y ln c ln x x ln

c
c
yy x
x
x
x

y
y
rnek 179: 2 e 4 dx e x 1 dy 0 diferansiyel denklemini znz.

zm: Denklem deikenlerine ayrlabilir;

2
ey
x 1 dx e y 4 dy 0
2 ln x 1 ln e y 4 ln c
ln x 1 ln e y 4 ln c
2

ln x 1 ln e y 4 ln c
2

ln e y 4 ln c ln x 1
ey 4

ey

x 1

x 1

rnek 180:

x 1 2

4 y ln

dy
y e 2t diferansiyel denklemini znz.
dx

p(x )dx
p( x)dx
zm: e
y Q x e
dx c

e y e 2t e dx c
1dx

1dx

e x y e2t e x dx c
e x y e 2t e x c
y e 2t

c
bulunur.
ex

rnek 181: x 2 y y 2 2xy diferansiyel denklemini znz.

zm: Bu diferansiyel denklem Bernoulli diferansiyel denklemidir;
x 2 y y 2 2xy y '

y 2 2y

x2 x

dy
y y2
dy
y 1 1
2 2 y 2
2
2
dx
x x
dx
x
x

y 1 u y 2 dy du dnmn uygularsak;
94

du 2
1
du 2
1
u 2
u 2
dx x
x
dx x
x
2

e x u
dx

1 x2 dx
e dx c
x2

e 2ln x u

1 2
x dx c
x2

1 c
x 2 u x c u 2
x x
y 1

1 c
1 c
2 y 2
x x
x x

rnek 182:

d2 y
y e 2t sin t diferansiyel denklemini znz.
dt 2

zm: m 2 1 0 m 2 i 2 m mi
y c c1 cos t c 2 sin t e 0t yc c1 cos t c 2 sin t
y p v1 cos t v 2 sin t
yp V1 cos t V2 sin t V2 sin t V2 cos t
v1 cos t v2 sin t 0 .. (*)
yp v1 sin t v 2 cos t
yp v1 sin t v1 cos t v2 cos t v 2 sin t
y y p e 2t sin t
v1 sin t v2 cos t e 2t sin t (**)
0
v1

2t

sin t
sin t
cos t
e 2t sin 2 t
cos t sin t
sin t cos t

cos t

sin t e 2t sin t
v2
e 2t sin t cos t
1
v1 e 2t sin 2 tdt
v 2 e2t sin t cos tdt ksmi integrasyonla integralleri alp yerlerine yazacaz.
95

rnek183:

d 2 y dy
2y e t diferansiyel denklemini znz.
2
dt
dt

2
zm: m m 2 y 0 m1 1, m 2 2

y c c1e t c 2e 2t
yp

e at
e1t
et

f D f 1 2

y y c y p olduundan;
et
y c1e c 2e bulunur.
2
t

2t

KAYNAKLAR
[1] Aydn, M., Gndz, G., Kuryel B., Diferansiyel Denklemler ve Uygulamalar, zmir, 1987.
[2] zer, M.N., Eser, D., Diferansiyel denklemler (Teori ve Uygulamalar), Birlik Ofset
Yaynclk, Ekiehir, 1996.
[3] Aybes, F.,(Tercme: Pakdemirli, E.), Teori ve Problemlerle Diferansiyel Denklemler,
Gven Kitabevi yaynlar, 1978.

96