PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILAN

ELEKTRK AYGITLARI ve
PATLAYICI ORTAMLAR HAKKINDA GENEL BLG

TMMOB
ELEKTRK MHENDSLER ODASI
ANKARA UBES
Elektrik Yk. Mh.
M. Kemal Sar

04.12.2003 Tarihinde verilen seminer notlar

1

ZET
Bu yaz patlama tehlikesi olan grizulu maden ocaklar, petrol rafinerileri, kimya sanayi, gaz
sanayi gibi patlayc ortam bulunan ve zel elektrik aletleri kullanmak ve elektrikle ilgili zel
nlemler almak zorunda kalan i yerlerinde alan ve alacak meslektalarmza genel
bir bilgi vermek amac ile hazrlanmtr. Yazmzda patlayc ortamn ne olduu, bu konudaki uluslar aras grler ile elektrik aygtlarnda alnan nlemler yani koruma tipleri ile
baz nemli aygtlardaki uygulamalar aklanmaktadr. Bu konuda lkemizde byk bir
eksiklik bulunduu iin sunduumuz yaz ksa da olsa yararl olaca umudundayz.
Yazmzda. Avrupa ve Amerikan gr ve uygulamalar ile aralarndaki farklardan ksaca
bahsedilmektedir. Ayrca Avrupadaki son gelimeler ve uygulamalar izah edilmektedir.

1. KISA TARHE
Maden sanayi bilinen en eski sanayi kollarndan biridir ve patlayc ortamlarla ilk karlama kmr madeni ocaklarnda olmutur. Bu nedenle patlayc ortamlarla ilgili tedbirlerin
(exproof teknolojisinin) ncln maden sanayi yapmtr. Dolays ile yazmzda sk sk
madenlerden sz edilmektedir.
Maden sanayinin tarihesi ok eski zamanlara inmekle beraber elektriin sanayideki
gemii en ok 100 yl kadardr. 1800lerin sonlarna ve 1900lerin balarna doru artan
enerji ihtiyac ile kmr ve petrol retimi hzla artmaya balamtr. Bu arada dier sanayi
kollarnda kullanlan elektriin stn zellikleri fark edilerek maden ocaklarnda ve petrol
rafinerilerinde elektrik enerjisi kullanmna balanmtr. Elektriin maden ocaklarna inii
1900 yllarna rastlar. Uzun bir gemii olan maden ocaklarnda grizunun tehlikesi
bilindiinden, kullanlacak elektrik aygtlarnn da tehlike yaratp yaratmayaca hemen
dikkate alnarak gerekli nlemler alnmtr. Yani elektriin maden ocanda kullanm bir
barut veya lambaya benzemez. nce kullanlp sonra nlemleri alnmamtr. Balangtan
itibaren hemen tedbirler dnlm, lamba kadar madenciyi uratrmamtr. Ne var ki ,
ilk zamanlar grizulu maden ocann kendi zel artlarnda denemeler yaplm, bu
gnk gibi genel geerlilii olan zel deney yntemleri uygulanmamtr. Zamanmzda
deney yntemleri gelitirilip kolaylatrlm ve standart hale getirilmitir. Bu konuda
lkemizde de TSE tarafndan yaynlanan standartlar mevcuttur.
Buharl gemilerin gelimesi ile 1800lerde kmre ihtiya artm ve kalorisi yksek olan yer
alt ta kmr retilmeye balanmtr. O devirlerde yer alt tnellerinin (galeri) aydnlatlmas petrol lambalar ile yaplyor idi. Ak alevli olan petrol lambas kmrn kard
metan gazn (grizu) phesiz patlatyor idi. Derinlere inildike grizu da arttndan, buna
bir are bulunmas gerekiyor idi. Madencileri uratran bu lambalara ilk tedbir ngiliz
kimyager Sir Davy tarafndan 1815 ylnda getirilmi ve kendi ad ile anlan davi emniyet
lambas n gelitirmitir. Bu lamba da petrol ile almakta olup zerindeki zel zgaralar
sayesinde ierdeki atei darya vermemektedir. Bir zellii de, alevi uzaynca grizunun
arttn iaret etmesidir ki, bu durumda alanlar tehlikeli ortam terk edip patlamadan
kurtulmaktadrlar. Davy emniyet lambas gnmzde de halen kullanlmaktadr. 1925lerde
kurun oksitle alan ba lambalar kullanm ile madenciler petrol lambas belasndan
kurtulmular ve madenlerdeki kazalar % 95 azalmtr. Bu gn cadmium-nikel akl hafif
ve tamas kolay olan lambalar gelitirilmi olup bir nevi aydnlatmadan kaynaklanan
patlama tehlikesi tamamen ortadan kalkmtr.

Transformatr, elektrik motoru, alt cihazlar ve akkor flamanl aydnlatma armatrleri gibi
bir ok elektrik aletinin madenlerde kullanmna 1912lerde sonra balanm olup, bu gn
bilinen nlemlere benzer tedbirler alnmaya balanm ve bu gn d-tipi koruma olarak
bilinen ilk alev szmaz (flameproof) koruma tipi gelitirilmitir. D cam kaln ve zerinde
zgaralar bulunan akkor flamanl aydnlatma armatrne ve tam kapal asenkron motoruna
msaade edilmitir. Alev szmazlk (flamaproof) ile ilgili ilk standart ngilterede 1926 ylnda BS229: Flameproff enclosures ad altnda yaynlanmtr. Almanyada ise konu ile ilgili
ilk standart 1935 de (VDE 0165/1935) ve 1943 de (VDE 0170/0171/1943) yaynlanmtr.
1900-1920lerde elektrik sanayinin gelimesine paralel olarak, elektrikli cihazlarn madenlerde nasl kullanlabilecei zel laboratuarlarda denenmeye balanm ve ilk deney
laboratuarlar kurulmaya balanmtr. Bu gnk gibi uluslar aras bir birlik ve fikir al
verii yok idi ve her lke kendi sistemini kendisi gelitiriyor idi. Bir ok lkede maden ve
petro-kimya sanayinin sorunlarn zmek iin birbirinden bamsz ayr ayr laboratuarlar
ve test merkezleri kurulmutur. Bu nedenle maden ve petro-kimya sanayi iin ayr ayr
standartlar yaynlanm olup bu ayrm gnmzde de halen devam etmektedir.
Patlayc ortamla almak zorunda olan petrol, petro-kimya, ila ve gaz sanayi madenler
gibi bir balang sreci yaamam ve madenlerden bilinen tecrbeler dolays ile bu
sanayi kollarnda iin bandan itibaren tedbirler alnmaya balanmtr. Aada da
bahsedeceimiz gibi bu sanayi kollarnda patlayc ortamlara kar nlem almak daha
kolayadr.

2. PATLAYICI ORTAMLAR ev SINIFLANDIRILMASI

2.1. TANIM
Patlayc (yanc) nitelikteki gaz, toz veya buharn hava ile kararak patlayc kvama
geldikleri yerlere patlayc ortam denir. Patlayc ortamn ksa tarifi budur.

Patlayc ortam olumas ve tehlike yaratabilmesi iin unsurun bir araya gelmesi gerekir.
Yukardaki patlama geninde sembolize edilen bu unsur: A. Yanc gaz buhar veya
toz, B: Hava (Oksijen) C: Enerji, patlamay ateleyecek bir kvlcm veya g kayna. Bu
unsurdan biri devre d edilebilirse patlama tehlikesi kalmaz.

2.2. SINIFLANDIRMA

ZON LARA AYIRMA

Patlayc bir ortamda elektrik aygt kullanmak zorunluluu var ise, bu aygt iletmeyi tehlikeye drmemelidir. zel imal edilmi ve geerli sertifikas olan bir alet kullanlmaldr.
3

Her patlayc ortamda ayn aletimi kullanmalym ve nereler patlayc ortamdr?. Bunlar
kimler tayin eder?, gibi sorulara girmeden nce patlayc ortamlar biraz aalm.
letme artlar her i yerinde ve her sanayi dalnda ayn deildir. Her tehlikeli ortama ayn
tip aleti yerletirmek ve tek bir sistem uygulamak ekonomik olmaz. Bu nedenle uzmanlar
PARLAYICI ORTAMLARI SINIFLARA AYIRMILAR ve her ortam iin farkl bir uygulama
ngrmlerdir. Bu bakmdan konunun iyice kavranmas faydal olacaktr. Dier bir deyi
ile:srekli patlayc kvamda gaz olan bir yere konulacak elektrik aygt ile alma gerei
patlayc ortam teekkl eden bir yere ve yine arza hallerinde patlayc ortam oluan bir
yere konulacak elektrik aygtlar ayn olamaz. En azndan ekonomik olmalar iin patlayc
ortamlar snflara ayrmak gerekir. Bu snflara ZON ad verilir.
ZONLARA AYIRMADAK GRLER VE UYGULAMALAR LKEDEN LKEYE
FARKLIDIR. Bu gn dnyada iki gr hakimdir. Birincisi kmr sanayinde nc olan
BATI AVRUPA GR dieri de petrol sanayiinde nc olan KUZEY AMERKAN
GR ve uygulamasdr.

2.3. KUZEY AMERKAN GR ve UYGULAMASI:

DIVISION SSTEM
Amerikan gr ANSI/NFPA 70 ve NEC standartlarnda belirlenmitir. NEC = National
Electrical Code Article 500 (madde 500) de snflandrma yaplmtr. NEC evvela patlayc
maddeleri snflara ayrr, sonra bu maddeleri gruplara ve aha sonra da blmlere
(DVSION) ayrr. Ksaca USA standartlar patlayc ortamlar iki blme ayrmaktadr.
DIVISION 1 : Normal alma (koullarnda) esnasnda patlayc ortam oluan ve oluma
ihtimali yksek olan ve uzun sren yerler DIVISION 1 kapsamndadr.
DIVISION 2 : Normal alma esnasnda patlayc ortam oluma ihtimali az olan yerler.
Ancak anormal hallerde (tamir bakm, arza, kaza gibi) patlayc ortam oluan ve oluma
ihtimali olan ve ksa sren yerler DIVISION 2 kapsamndadr.
NEC patlayc maddelere gre de snf ayrm yapmaktadr. Bunlara CLASS ad veriler.
CLASS
CLASS

I : Patlayabilir gaz ve buharlar

II : Patlayabilir tozlar; kmr tozu un ve eker tozu gibi.

CLASS III : Uucu tozlar. Normalde tozdan daha iri maddeler. Pamuk tozu, hzar tozu,
tekstil liftleri gibi. Bu maddeler patlayc deil daha ziyade yanc ve yangn tehlikesi ieren
maddelerdir.
NEC ayrca aadaki patlayc madde gruplarn da tarif etmitir.
GROUP A : Bu gruba asetilen gaz dahil edilmitir. Bu gazn hidrojen gazndan daha st
gruba alnmasnn nedeni bakr asetilenin srtnme ile kolayca ate almasdr.
GROUP B : Bu grupta hidrojen gaz vardr.
GROUP C : Alkoller ve eterler
4

GROUP D : Metan, propan, oktan, dekan vs..

GROUP E,F,G : Toz gruplardr.
Ayn patlama zelliine sahip maddeler ayn gruba alnrlar. Patlama iin gerekli olan enerji
miktarlar llerek grubu tespit edilir. Artk gnmzde bu lmler yaplm bilinen gazlar
gruplara ayrlmtr. Molekl yaplar veya arlklar ayn olan gazlar ayn grupta olabilir.
Genelde ayn isimdeki gazlar ayn patlama grubundadr.
GROUP E : Metal tozlar. letken olan ve iletkenlii 100 /cm olan tozlar.
GROUP F : Kmr tozu gibi karbon ieren tozlardr.
GROUP G : Direnci yksek olan plastik tozlar ve

benzerleri.

NEC 1984 F grubunu iptal etmi iletken ve yaltkan ad altnda E ve G gruplarn

tanmlamtr. nk iletken olan grafit tozu ayn zamanda karbondan ibarettir.
Tablo 1: NECe gre gaz ve toz gruplar

CLASS

CLASS

II

Asetilen

GROUP A

Hidrojen

GROUP B

Alkoller ve eterler v.s.

GROUP C

Metan, propan oktan

Dekan v.s.
Metal tozlar
<100 /cm
Kmr tozlar
>100 /cm

GROUP D
GROUP E
GROUP G

Division 1
Division 2
Division 1
Division 2
Division 1
Division 2
Division 1
Division 2
Division 1
Division 2
Division 1
Division 2

2.4. BATI AVRUPA GR ve UYGULAMASI

ZON SSTEM
Bu gn Bat Avrupa AET olarak bir araya gelmi ve EN (euro norm) ad altnda standartlar
yaynlamaktadr. EN standartlar ye lkeler iin balayc olmaktadr. lkemiz de AT ye
girme abasndadr. Bu nedenle patlama ile ilgili EN standartlar ve AET uygulamalar
bizim iin nem kazanmaktadr.
Bat Avrupa gr IEC ile ayndr. (IEC = International Electrical Commission). IEC 7910 ve EN50.014 zonlar tarif etmekte ve patlayc ortamlar ayr blme ayrmaktadr.
ZON 0 : Normal alma koullarnda patlayc ortam oluan (ve oluma ihtimali yksek
olan) ve olutuu an uzun sren yerler ZON 0 kapsamna girer.
Patlayc madde kaplarnn ii ve patlayc ileyen aparatlarn ( buharlatrc, reaksiyon
kaplar gibi) i ksmlar gibi yerler bu gruba girer. Grizulu kmr madeni ocaklar da ZON 0
kapsamndadr.
5

ZON 1 : Normal alma icab patlayc ortam teekkl etme ihtimali az olan ve
olduunda da ksa sren yerler bu gruba girer.
Ancak arza gibi anormal durumlarda patlayc ortam teekkl etme ihtimali olan yerler de
bu gruba girer.
Zon 0 n yakn evresi, patlayc madde pompa istasyonlar, vana ve klape yaknlar gibi
yerler bu gruba gerer.
ZON 2 : Normal alma icab patlayc ortam teekkl etme ihtimali olmayan ve ayrca
arza, kaza, tamir, bakm gibi hallerde de patlayc ortam teekkl etme ihtimali ok az olan
ve bu gibi hallerde de ok ksa srme ihtimali olan yerler Zon 2 kapsamna girerler.
Yalnzca kaynakl boru balantlar bulunan tesis veya tesisin ksmlar, doal gaz ve petrol
boru hatlar bu gruba girer.
Tozlar iin ayr bir ZON tarifi (EN50.028) yaplm olup, gaz ve buharlarn aynsdr.
ZON 10: Normal alma icab patlayc toz ve lif ortam oluan ve oluma ihtimali yksek
olan ve uzun sren yerler.
ZON 11: Normal alma icab patlayc toz ve lif ortam teekkl etme ihtimali az olan ve
olutuunda da ksa sren yerler.
ZON 12: Normal alma icab patlayc toz veya lif oluma ihtimali olmayan ve ancak arza
ve kaza gibi anormal hallerde oluabilen ve bu durumlarn da ok ksa srme ihtimali olan
yerler bu gruba girer.
Ayrca tbbi ortamlar da Zon G ve Zon M gibi iki snfa ayrlmaktadr.
Tablo 2: EN, IEC ve NEC gaz gruplarnn karlatrlmas
KUZEY AMERIA
CENELEC/IEC
PATLAYICI
NEC ARTICLE 500,
EN 50014,
GAZ RNE
CEC SECTION 18
IEC 79-0
ASETLEN
A veya IIC
IIC
HDROJEN
B veya IIC
IIC
ETLENLER
C veya IIB
IIB
PROPANLAR
D veya IIA
IIA
METANLAR
D veya I
I
GAZ GRUPLARI:
IEC ve EN gazlar iki patlama grubuna ayrm ve metan gazn (grizulu madenleri) I.gruba
dahil etmitir. Dier bir sz ile EN maden sanayi ile dier sanayi dallarn ayrmtr.
PATLAMA GRUBU I : METAN
PATLAMA GRUBU II A : Propan, btan, aseton, kereson, hexan, trimat, hylamin, vs..
6

PATLAMA GRUBU II B : Etilen, karbon monoksit, hidrojen slfit, etil-, -metil, -eter,

vs..

PATLAMA GRUBU II C : Hidrojen, Asetilen ve karbon di slfit

Tablo 2 de gaz gruplar ile ilgili Amerikan ve Avrupa uygulamasnn ksa zeti
grlmektedir.

2.5. AMERKAN DIVISION SSTEM ile AVRUPA ZON SSTEMLERNN

KARILATIRILMASI
CEN (canadian electrical code) 1988 de ve NEC (national electrical code) 1996 da yapt
deiiklikler ile ZON sistemine de msaade etmilerdir. Kanada da yeni yaplan tesisler
ZON sistemine uymak zorundadr. Amerika da imdilik bir mecburiyet yoktur. Bir zamanlar
metrik cvatada direndiklerdi gibi DIVISION sisteminde de direnmektedirler. Fakat btn
dnya ZON sisteminde birlemitir.
Her ne kadar DIVISION sisteminin sonu gzkyor ise de lkemizde ABD yapm birok
rafineri, petro-kimya ve doal gaz tesisi bulunmakta olup hemen tamam DIVISION
sistemine gre dizayn edilmilerdir. Bu nedenle meslektalarmzn her iki sistem hakknda
da bilgi ve fikir sahibi olmalar gerekir.
Tablo 3: ZON ve DIVISION karlatrma tablosu
NORMAL ALIMA ARTLARINDA
srekli veya uzun
orta tehlikeli, arada bir ve
sreli TEHLKEL
ksa sreli TEHLKEL
ORTAMLAR
ORTAMLAR
KUZEY
Division 1
AMERIKA
Zone 0
Zone 1
(NEC/CEC)
CENELEC/IEC
Zone 0
Zone 1

tehlikeye girmeyen ve
ihtimal zayf olan
ORTAMLAR
Division 2
veya Zone 2
Zone 2

DIVISION ve ZON SSTEMLER ARASINDAK FARK NEDR,

Yukarda division ve zonlarn tarifini yaptk. Tarifler hemen hemen ayndr. Yalnzca
division iki blml ve zon ise blmldr. Zon 1, divisionda yer almamaktadr. Esas
farkllk tariflerde deil elektrik veya elektronik sistemlerin dizayn ve kullanmdadr. Division
sistemi explosion proof metodunu kullanrken, ZON sistemi explosion protected
metodunu kullanmaktadr.
Ana gr fark ise, ex-proof sistemde (division sistemi) bir tesisin tamam dnlr iken
ex-protected sistemde ise (ZON sistemi) tesise konulan komponentler ayr ayr dikkate
alnmaktadr. Bu nedenlerle ABD de bir elektrik aygtnn ex-proof olup olmadn
onaylayan herhangi bir otorite yoktur. UL (underwriters laboratories) ve FM (factory
mutuall) tabir edilen zel kurulular vastas bir tesisin tamam hakknda karar verilir.
Explosion proof (DIVISION sistemi) teorisinde patlamaya neden olan unsur (patlayc
gaz, oksijen=hava, kvlcm=ateleme kayna) bir arada dnlmekte ve meydana
gelecek herhangi bir patlamann, kapal bir mekanda kalp etrafa yaylmasn nlemek
7

eklindedir (fazla detaya girmeden genel hatlar ile). Patlama kayna ar bir aluminyum
veya elik dkm bir muhafaza (gvde) iersine alnarak muhtemel patlama gvde
iersinde kalr ve dar szarken alev souyarak patlama evredeki ortama yaylmaz.
Zon sisteminde kullanlan d-tipi koruma yntemine benzemektedir. Bu nedenle CONDIUT
denilen zel bir borulama sistemi kullanlmakta ve kablo ve klemens kutular gibi bir ok
aletler bu borularn iersinden geirilmektedir. alter, pano, buton, sivi ve saire gibi
elektrik aletlerinin gvdesine de bu kondiutlar skca irtibatlandrlmaktadr. Condiutlarn
belli yerlerine patlamann ilerlemesini nlemek iin engeller (tkalar) konulmaktadr.
Dier bir sz ile bir rafineride bulunan tm elektrik aygtlar (tehlikeli blgede bulunan)
CONDIUT lar ile beraber bir btn tekil etmektedir.
ZON sisteminde kullanlan d-tipi korumal bir alter ancak kondiut sistemine balanabilir.
Amerikan uygulamasnda elektrik motorunun (sincap kafes ASM) istenilen s seviyesinde
kald srece condiut sistemine balanmas mmkndr. Motorun herhangi bir otorite
tarafndan test edilip sertifika alm olmasana gerek de yoktur. Zaten hibir alet iin ayr bir
sertifika da istenmemektedir.
ABD uygulamasnda, tesisin tm iin bir listed and labeled denilen (listelenmi ve
markalanm) sertifika alnr. Bu sertifikalar zel kurulularca verilir ve bilinenler UL
(underwrites laboratories) ve FM (factory mutual) dr.
Explosions protected sistemde (ZON sistemi) patlamaya neden olan unsur (patlayc
gaz, oksijen=hava, kvlcm=ateleme kayna) ayr ayr dnlmekte ve patlamann
nc aya olan kvlcm=ateleme kayna, izole edilmeye allmaktadr. Bu nedenle
ark karan veya s yayan kaynaklar (elektrik veya mekanik) ayrca test edilip, patlayc
ortam tehlikeye drp drmedikleri denenmekte ve yetkili otoriterlerce sertifikalandrlmaktadr. Exproof sistemde (DIVISION) koruma tipleri (d, e, i, q, o tipi ve saire gibi)
yoktur. Ex-korumal sistemde (ZON) verilen sertifikalar, (sertifika artlarna uyulduu
srece) o aletin patlayc ortam atelemeyecei anlamna gelir. Yukarda sylendii gibi
ateleme kayna bir nevi elimine edilmi saylr.
Her iki sistemde de (DIVISION ve ZON) patlamay tehlikeye dren herhangi bir zayf
nokta yoktur. Amerikan exproof sistemi (genel tanm ile) daha robust kaba ve pahaldr.
Avrupa ex-korumal sistemi ise karmak ve daha ucuz olup fazla teknik bilgi gerektirmektedir. Kullanc hatal davranp tehlikeli olabilir. Yazmzn ilerleyen blmlerinde de
bahsedeceimiz gibi her sertifikal alet istenilen rast gele ortamlarda (ZON) kullanlamaz.
Bu nedenle patlayc ortamlarda alan meslektalarmzn konu ile ilgili geni bilgi sahibi
olmalar gerekir.
Son zamanlarda UL ve FM ler de kendi zel test artlarn yaynlamlar ve bir ok ynleri
ile Avrupa sistemine benzer gibi grlyorlar ise de ana felsefi farkllk kabaca yukarda
izah ettiimiz gibidir. ou kez Amerikadan darya satlan ekipmanlarn zerinde EN
normlarna gre test edilip sertifikalandrld yazar ve hatta baz hallerde UL de sertifika
verir. Bunlar rekabet nedeni ile yaplan ticari giriimlerdir.
USA DVSON sistemi (explosion proof) ile EN ve IEC nin ZON (explosions protected)
sistemleri bir birleri ile uyumazlar. ki sistemi birbirine balyamazsnz. zerinde Ex
iareti var diye Avrupadan gelen her aleti bir Amerikan rafinerisinde istediiniz yerde
devreye alamazsnz. Konuyu incelemeniz gerekir. nk ZON sistemi aletleri belli zonlara
8

gre yaplr. 2000 den nce imal edilmi aletlerin zerlerinde de kategorileri yazmayabilir.
Her eyden nce Avrupa ex-korumal aletlerinin kablo balantlar Amerikan aletlerine ve
condiut sistemine uymaz.
letmelerde alan meslektalarmz konu ile ilgili gelimeleri, eski ve yeni yntemleri
bilmek zorundadrlar. nk iletmelerinde, yllar nce alnm ve serviste olan aletler ile
yeni satn alnan ekipmanlar yan yana kullanlmaktadr. Eski aletleri atamayacanza gre
kullanm usullerini de bilmek zorundasnz.

2.6. SINIFLANDIRMAYI KM veya HANG KURULULAR YAPAR

Ne Amerikada ve ne de Avrupada ZON veya DVSON lar belirleyen bir otorite yoktur.
malat veya kullanc (iletmeci) ZON lar kendi belirler. Bir tesisin nereleri ZON 0, 1 veya
2 olduuna tesisin tmn yapan ve projelendiren karar verir. Dier bir sz ile komplike bir
tesisin tehlike alanlarn mal sahibi kendi belirler (dolays ile sorumlu uzman mhendisi).
Devlet veya kamu nerede devreye girer? nsan sal ve i gvenlii ile ilgili hususlarda
kamu otoritesi devreye girer ve mal sahibi (iletmeci) bu hususlara uymak zorundadr.
Rafineri doal gaz santral gibi yerlerde alan meslektalarmz ok iyi bilir ki, tesisle
beraber bir ZON (DVSON) haritas verilmitir. Tesisin nerelerinin hangi ZON lara girdii
bu haritada belirlenmitir.
Avrupa parlamentosu 16 Kasm 1999 da yaynlad bir talimat ile (directive 99/92/EC)
patlayc ortam tehlikesi bulunan i yerlerinde alnacak asgari i gvenlii ve ii sal
artlarn belirlemitir. Bu talimatta Zonlarn genel tarifi yaplmakta ve nerelerin hangi
zonlara girdiinin belirlemesi iverene (mal sahibine) braklmaktadr. Dolays ile ZON
blgelerinin tespiti, mhendislere ve mhendis odalarna kalmaktadr.
Amerikan uygulamasnda da Ulusal yangnla mcadele kuruluunun (NFPA) talimatlar ve
alanlarn gvenlii ile ilgili yasalar (OSHA) dikkate alnmaktadr. Division larn belirlenmesi ayn ekilde i verene veya iverenin uzmanna braklmaktadr.
Bu konu ile ilgili talimat, ynetmelik ve yasalarn hemen tamamnda yuvarlak laflar vardr.
alanlarn gvenlii ile ilgili nlem alnacak gibi. veren zonlar belirlemede eklen tam
serbest gibi gzkyor ise de o kadar da deil. Bir olay olduunda iverenin her zaman
ba skntdadr (dolays ile sorumlu mhendisin).
Avrupa lkelerinde bu konularla ilgili meslek kurulularnn yaynlar ve tavsiyeleri vardr.
ncelikle kimya mhendisleri odas tehlike blgeleri hakknda talimat ve tavsiyeler yaynlamaktadrlar.

2.7.

SINIFLANDIRMADAK AMA ve GR FARKLILIKLARI

Bir petrol rafinerisinin, kimya tesisinin veya patlayc ortam oluabilen herhangi bir fabrikann bir ksmnda srekli patlayc ortam var ise o tesisin her yerinde ex-korumal tipten
aygt kullanmak doru ve ekonomik olmaz. Patlayc ortamn oluma durumuna gre tedbir
alnmaldr. Bu adan patlayc ortamlar snflandrmann amac ekonomiktir. Daha ucuz
ve basit yntemlerle gerekli korumay salamaktr. rnein bir benzin dolum istasyonunun
yakn evresi patlamaya maruz ise de 10-20 m ilerisinde hibir tehlike yoktur.

Avrupa uygulamasna gre ZON 1 ve ZON 2 sahalarda kullanlan ark ve s karan aletler
(elektrik ve mekanik, yeni EC talimat 94/9, mekanik aletleri de ayn kapsama almtr)
yetkili otoriterlerce test edilip sertifikalandrlmak zorundadr. Bu ortamlarda sertifikasz alet
kullanlamaz. ZON 0 da kullanlan aletlerin zerinde bu zon iin imal ve test edildiklerini
belirten iaret olmaldr. EN ex-korumal aletleri kategorilere ayrmtr. Konuya ilerde
girilecektir.
Bir tesisin nereleri hangi ZONa girer ve bu yerlerde ne trden aygt kullanlr? Bu konulara
meslek kurulular karar verir (Mhendis odalar gibi). Almanya da Kimyaclar odasnn
yaynlad bir EX-RL kitap mevcuttur. Bu konular lkemizde henz dzene konulmamtr. Yabanc uygulamalar rnek alnmaktadr.
Tesislerden belli uzakla monte edilen elektrik aygtlarnda ise herhangi bir nlem almaya
gerek yoktur. Bu emniyet mesafeleri Tablo 4de grlmektedir. Buradaki veriler Federal
Almanya uygulamalardr. Bu konuda lkeden lkeye ok farkl uygulamalar bulunmaktadr. Ayrca bu tablo 25 yl nce yaynlanan bir makaleden alnm olup gnmzdeki
geerlilii konusunda garanti verilemez.
TABLO 4: Trafo ve alt binalarnn patlayc tesislerden uzaklklar
Elektrik Tesisi
Patlayc ortam
Emniyet Mesafesi
Kapal trafo ve alt binalar
Ak hava trafo ve alt binalar
Ak hava trafo ve alt binalar
Kapal trafo ve alt binalar
Ak hava trafo ve alt binalar
Kapal trafo ve alt binalar
Ak hava trafo ve alt binalar
Kapal trafo ve alt binalar
Ak hava trafo ve alt binalar

Patlayc ak hava tesisleri ile duvarla ayrl

her trl patlayc ortam duvarndan
Her nevi patlayc ortamdan
Her nevi patlayc ortamdan
Patlayc parlayc ve yanc gaz ve
svlatrlm gaz kompresrlerinden
(Yukardaki gibi)
Kolay alevlenebilen svlarn bulunduu depo
,ara depo, boru geileri gibi tesislerden
(yukardaki gibi)
nceki gibi, yalnz propan, propilen gibi
svlatrlm gazlar iin geerli.
(yukardaki gibi)

10 m

mesafede ina edilir

15 m
25 m

mesafede ina edilir

mesafede ina edilir

40 m

mesafede ina edilir

60 m

mesafede ina edilir

40 m

mesafede ina edilir

60 m

mesafede ina edilir

80 m

mesafede ina edilir

100 m mesafede ina edilir

Resim 1 ve resim 2 de iki ayr tesisin tehlikeli kabul edilen mesafeleri grlmektedir. Resim
1 de bir tank grlmektedir. Bu tankn tepesinde emniyet iin bir tahliye veya blf valf
bulunmaktadr. Alman uygulamasna gre bu valfn 5 m etraf ile 3 m ykseklii birinci
derecede (Zon 0) tehlikeli kabul edilirken Rus uygulamasna gre ise ok daha geni bir
saha ayn statye alnmakta yani birinci derecede tehlikeli blge kabul edilmektedir.
Resim 2 de bir dolum tankeri veya dolum istasyonu grlmektedir. rnein benzin dolum
istasyonlar gibi. Alman uygulamalarna gre tankn 3 m ykseklii ve 5-15 m etraf tehlikeli
kabul edilirken Rus uygulamasnda ise tankn 20 m etraf tehlikeli blge olarak kabul
edilmektedir.
Bu resimler de yine 25 yl ncesine aittir. Gnmz uygulamas nedir tarafmdan bilinmemektedir ve konumuz da dolum istasyonlar olmad iin konu aratrlmamtr. Vurgulamak istediimiz gr ve uygulama farkllklardr. leride bahsedeceimiz gibi gnmzde
Avrupa lkelerinde bir birlik salanmtr ve tm dnyada bu ynde birlemeye devam
etmektedir.

10

Resim 3 de ayn bir rnek verilmi olup, sar ile gsterilen yerler ZON 2, turuncu ile
gsterilen yerler ZON 1 ve krmz ile gsterilen yerler de ZON 0 olarak kabul edilmektedir.
Akar yakt (benzin) ve gaz (LPG) dolum istasyonlar gibi halka ak yerlerin, tehlikeli saha
(ZON larn) belirlemesi kullancya braklmamaktadr. Bu tesislerle ilgili ayr standart ve
ynetmelikler mevcuttur. Konumuz olmad iin burada derinlemesine incelenmeyecektir.

11

2.8.

PATLAMA SICAKLII ve ISI GRUPLARI

Patlayc gazlar bir kvlcm ile patlayabildikleri gibi, ortamdaki aletlerin yzey scaklklarndan da ate alabilirler (statik patlama). rnein metan gaz 650 C de patlar. Bu nedenle
kullanlan elektrik ve mekanik tehizatlarn yzey scaklklarna da dikkat edilmelidir.
Konunun uzmanlar dikkat edilmesi gereken s gruplarn tarif etmiler ve bu s gruplar
standartlarda da yerini almtr. Is gruplar tayin edilirken emniyet faktr de dikkate
alnarak gerek ate alma scaklklarnn biraz altnda tarif edilmilerdir. rnein metan
gaznn patlama scakl 450 C olarak verilmitir. En zor ate alan gaz metandr, dierleri
daha dk scaklkta da patlarlar.
TABLO 5: Patlama slar ve s gruplar, ESK TARFLER
ATELEME ISISI
CCCP
BRD
RUSYA
ALMANYA
450C
300-450C
175-300C
120-175C

450C
300-450C
200-300C
135-200C
100-135C
85-100C

ISI SINIFI
CCCP
RUSYA
eski yeni
A
T1
T2
T3
T4
T5

BRD
ALMANYA
yeni
eski
T1
G1
T2
G2
T3
G3
T4
G4
T5
G5

USA
A
B
C
D

NEC
280C
280C
180C
280C

ISA, UL, ANSI

280C
280C
160C
215C

Is gruplamasnda kuzey amerikan gr ile uluslararas gr (IEC) ve Avrupa gr

ayndr ve NEC 505 de son deiiklii ile IEC de olduu gibi 6 s grubu tarif etmitir. Yalnz
bu gruplar da aralarnda alt blmlere ayrlmtr. NEC in eski uygulamal farkldr ve tablo

12

5 de grlmektedir. Yeni s snflandrmalar ve uluslararas kabul ile NECin son uygulamas tablo 6 de grlmektedir.
Tablo 6: NEC , IEC ve EN ye gre kabul gren s gruplar YEN TARFLER
ISI GRUBU
IEC ve EN
T1

Aletin maksimum
yzey scakl
450 C

Patlayc ortamn
Patlama scakl
>450C

T2

300 C

>300 <450 C

T3

200 C

>200 <300 C

135 C
120 C
100 C
85 C

>135 <200 C

T4
T5
T6

>100 <135 C
> 85 <100 C

ISI GRUBU
NEC
T1
T2
T2A
T2B
T2C
T2D
T3
T3A
T3B
T3C
T4
T4A
T5
T6

450 C
300 C
280 C
260 C
230 C
215 C
200 C
180 C
165 C
160 C
135 C
120 C
100 C
85 C

Bu s deerleri aygtlarn maksimum yzey scaklklardr. Aldnda ortam tehlikeye

girer. Bunun iin gerekiyorsa nlem alnmaldr, soutma veya geni yzeyli alet seimi
gibi. Tablo 5 de eski deer ve grler de belirtilmitir. nk iletmelerde eski ekipmanlar
da bulunmaktadr.

3.

PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILAN ELEKTRK ALETLERNN

KORUMA TPLER

Yukarda anlatabildiimiz kadar ile Amerikan grnde ark karan aletler kaln ve gl
alminyum veya elik kaplara yerletirilir. Patlama olay bu kesime sktrlarak etrafa
yaylmas nlenir eklindedir. Ksaca exproof aparatlar iri grnml ar ve robust
aletlerdir. Genel kan ve bilgi bu yndedir. Avrupallar farkl dnyor da onlarn ki hafif
mi?. Hayr onlarda da ayn ekilde d-tipi korumal aletler ar ve iridir.
lk yaplan koruma tipi de d-tipidir. Sonralar yeni tipler ve teknolojiler gelitirilmitir. imdi
bu tipleri sras ile ve ksaca inceleyelim.

3.1.

d-TP KORUMA,

ALEVSIZMAZ KORUMA
EN 50018, IEC 60079-1, TS 3380

En ok kullanlan ve yaygn bir koruma yntemidir. Bu yntemde ark reten alet (rnein
kesici veya yol verici) .basnca dayankl bir muhafaza iersine yerletirilir. Patlayc gazn
muhafazann iersine girmesine msaade edilir (kapak ve flan aralklarndan gaz girer
nlemek de mmkn deildir). Muhafazann iersine giren gazn patlamasna da msaade
edilir (zaten nlemek mmkn deildir). Patlama esnasnda kan alevin basnl kabn
dndaki atmosferi atelemesine msaade edilmez. Resimde grld gibi basnca
13

dayankl muhafazann iersindeki gaz patlar (oksijenle reaksiyona geer) ve darsndaki

gaz ate almaz.

Fiziksel olarak bu olay nasl mmkndr. erde patlayan gazn basnc ile darya alev
szabilir. D-tipi muhafaza yle yaplmtr ki kapak ve flan aralarndan szan alev sour ve
ss da d ortamdaki gaz patlatmaya yetmez. Bu nedenle flan aralk ve yzeyleri belli
genilikte imal edilmek zorundadr. Bu ller tabloda grlecei gibi standartlarla
belirlenmitir.
Szan alevin souyarak dardaki gaz patlatmama olayna ALEVSIZDIRMAZ tabir edilir
ve bu tabir standartlara da gemitir.Alevszmaz tabirinin ngilizce karl FLAMEPROOF
ve Almancas ise SCHLAGWETTERGESCHTZ olarak gemektedir. Konu ile ilgilenen
meslektalarmz bu tabirlere ska rastlayabilirler.
Resimde grld gibi d-Tipi mahfazann deney yntemi prensip olarak ok basittir.
Muhafazann iine ve dna patlayc kvamda gaz (rnein %6 metan hava karm)
verilir. Sonra mahfazann iersi araba bujisi ile atelenir. erdeki gaz atelenince dar
szmamaldr. Bunlar basn ve gaz lmleri ile denetlenir. Bu deney pe pee 6 kere
yaplr. Bu 6 deneyin hibirinde alev dar szmamaldr. Deney 6 dan fazla yaplmaz
nk flan yzeyleri snarak alevi szdrabilir

Aslnda deneyler metan gaz ile deil e deeri olan hidrojen gaz ile yaplr. nk mekan
gazn uniform olarak havada datmak zordur.

14

Bu zellii salamak iin mahfaza aklklar belli zelliklerde yaplm olmaldr. Aklk
yzeyi 25mm den kk olamaz. Bu ller standartlatrlm ve Tablo 7de verilmitir.
Burada uygulama zorluu hareketli yzeylerdedir. Mil yataklarnda belli aklklar istenmektedir. rnein metana kar koruma da 0.6 mmnin stne klmaz. Bu aklklar metann
patlamas anndaki boyutlardr ki, aletin normal halinde daha da kk olmaldr. rnein
flan aklklarnda 0.9 ve hatta 1 mmye kadar msaade edilirken, bu demek deildir ki
aletin normal halinde de bu aklk llecektir. Normal halde aletin flan yzeylerindeki
aklk hi bir yerde 0.3 mmnin stnde olmamaldr. Filer aks ile kontrol edildiin de
0.3lk ak ieri girmemelidir. Herhangi bir paslanma ve ine ba kadar akla dahi
msaade edilmez. Bu nedenle flan yzeyleri daima yal tutulur. Son zamanlarda pas
nlemek iin teflon kaplamal flan yzeyleri uygulanmaktadr, ki pasa kar daha da
elverilidir. Yalnz teflon yzeyler izilip tahrip edilmemelidir.
Bu kadar kk aklklar patlama annda yakalamak basit deildir. Bu nedenle d-tipi
korumal aletlerin gvdesi robust olur. Gvde metan gaz iin 10 atmosfer statik basnca
dayanmak ve bu basnta deforme olmamak zorundadr.

0.30
0.30
0.40
0.50

0.30
0.30
0.30
0.50

0.20
0.20
0.20
0.20

0.40
0.50

0.30
0.40

0.20
0.20

0.40
0.50

0.20
0.40

0.15
0.20

Silindirik
birleme

6 < 12.5
12.5 < 25
25 <L

0.30
0.40
0.50

0.30
0.30
0.40

0.20
0.20
0.20

0.40
0.50

0.30
0.40

0.20
0.20

0.40
0.50

0.20
0.40

0.15
0.20

6
12.5 < 25
25
40 <L

0.45
0.60
0.75
0.75

0.45
0.50
0.60
0.75

0.30
0.40
0.45
0.60

0.60
0.75
0.75

0.45
0.60
0.75

0.30
0.40
0.45

0.60
0.75
0.75

0.30
0.60
0.75

0.20
0.30
0.40

Dz
birleme

6 < 9.5
9.5 < 12.5
12.5 < 25
25 <L

Rulmanl
birleme

Tablo 7: MNMUM FLAN UZUNLUU ( L) ve AZAM EMNYET AIKLII ( W)

Hacme gre azami aklk (Gap) W, mm (hacim V cm3)
Flan uzunluu, L mm
V <100
100 < V<2000
V > 2000
(aklk boyu, L, (mm)
I
IIA
IIB
I
IIA
IIB
I
IIA
IIB

TABLO 8: Patlama snflar ve flan aklklar, ESK UYGULAMA

PATLAMA SINIFI
AIKLAK
(mm)
BRD, VDE
BRD, VDE
USA
CCP
CCCP
eski
eski
NEC500
VII-3
VII-3
yeni
yeni
Grup D
1
1
II-A
1.0
0.6
0.9
Grup D
2
1
II-A
0.65-1.0
0.6
0.9
Grup C
3
2
II-B
0.35-0.65
0.4-0.6
0.5-0.9
Grup B
4a
3a, 3b
II-C
0.35
0.4
0.5
Grup A
4
3c
II-C
0.35
0.4
0.5
4
3a
0.35
0.4
15

Tablo 8de, eski flan uzunluklar ve emniyet aklklar grlmektedir. Burada yeni olarak
kastedilen 1960-70 uygulamalardr.
Tablo 9 da, gaz gruplarna gre statik basn deerleri verilmitir.
Tablo 9: Gaz gruplarna gre statik basn deerleri
Basn . bar
GAZ GRUPLARI
eskir
yeni
Grup I
8-10
10
Grup II A
10
15
Grup II B
12
15
Grup II C
15
20

3.2.

e-TP KORUMA,

ARTIRILMI EMNYET

En 50019, IEC 60079-7, TS 3385

16

Artrlm emniyet anlamna gelen Almanca Erhchte Sicherheit kelimesinin ba harfinden ksaltlmtr. Normal almas icab ark karmayan fakat buna ramen ilave nlem
alnan bir uygulamadr. Aygtn emniyeti bir miktar daha artrlr. Bu anlam ile yolverici ve
devre kesici gibi ark karan aletlerde uygulanamaz. Klemens kutular, kablo balantlar,
sincap kafes asenkron motor ve kk transformatr gibi normal almalar esnasnda ark
karmayan ve tehlikeli derecede snmayan aletlerde uygulanabilir. Bu aletlerde ancak
arza veya yanl kullanmda ark kma ihtimali vardr. Bu nedenle e-tipi korunmu bir
motorun sarglar iersine termostat yerletirilir. Is belli bir dereceye gelince motorun
yolvericisi devreyi aarak ar snmaya msaade etmez.
Bu tip korunmu aletin gvdesinin basnca dayankl olmasna ve flan aklklarnn
minimum deerlerde tutulmasna da gerek yoktur. Bu nedenle korunmam aletlerden pek
fark yoktur. IP tipi korumalar uygulanarak su ve nem girmesinin nlenmesi yeterli olabilir.
Bu konuda lkeler aras gr farkllklar vardr. ngilizler kablo balantlarn e-tipi olarak
kabul etmemektedirler. Bu nedenle ngiliz yapm kesicilerin gvdeleri Alman yapmna
gre daha iri ve ar olmaktadr.
Kablolarn dorudan kesici veya kontaktrn iersine balanmas kabul edilmemektedir.
Kullancnn hata yapabilecei varsaym ile kablo girileri e-tipi korunmu bir terminal
kutusuna getirilmekte ve kullancya (iletmeci) yalnzca hazr kutunun terminallerine
balant yapmak kalmaktadr.

3.3.

p-TP KORUMA, BASINLI TP KORUMA,

EN 50016, IEC 60079-2

Basnl koruma anlamna gelir. Patlayc gaz veya buharn girmesi istenmeyen blge
darya kar basn altnda tutularak patlayc gazn tehlikeli blgeye girmesi nlenir. ok
dar bir kullanm sahas vardr. d-Tipi korumann uygulanamad yerlerde tatbik edilir.
rnein bilezikli asenkron motorlarn fra blm bu yntem ile korunur. Fralarn
bulunduu blme basnl hava ile flenerek patlayc gazn bu blgeye girmesi nlenir.
Yani basnl hava ile tehlikeli blgenin basnc bir miktar yksek tutulur.

Basnl fleme sistemi dolays ile pahal bir uygulamadr. Son zamanlarda baz alt
istasyonu gibi komplike tesislerde de uygulanmakta ve ekonomik olmaktadr.

17

3.4

q-TP KORUMA, KUMLU KORUMA

EN 50017,

IEC 60079-5

Kumlu veya tozlu koruma anlamna gelir. Aletin gaz girmesi istenmeyen blmeleri kuvars
kumu veya tozu ile doldurularak patlayc gaz veya buharn bu blmelere girmesi nlenir.
Dar bir kullanm sahas vardr. Transformatrlerde uygulanabilir. Daha ziyade Fransa da
yaygndr.
Elektronik devrelerde de kullanlmaktadr. Kum hem gazn scak yzeylere girmesine ve
hem de scak elektronik yzeylerin soumasna yardmc olmaktadr.

3.5.

o-tip KORUMA, YALI KORUMA

EN 50015, IEC 60079-6

Ark veya s karan aletler yaa daldrlarak patlayc ortamdan izole edilirler. 70li yllara
kadar yaygn kullanm alan bulmutur. Transformatrlerde ve kesicilerde kullanlmakta idi.
Bu yntem standarttan karlmam olmasna ramen kullanm yasaklanmtr. nk
yal cihazlar herhangi bir hata annda patladklarnda gazn patlamasndan ok daha fazla
tahribat yapmaktadr. Gnmzde yeni kurulan tesislerin hi birinde, ne yal trafo ve ne
de yal kesici grlmemektedir.
ok byk transformatr ve kesiciler ile soutma zorunluluu olan direnlerde uygulanmaktadr. Kk ve tanabilir aletlerde tatbik edilmemektedir.

3.6.

m-TP KORUMA, KAPSLL KORUMA

EN 50028, IEC 60079-18

Is veya ark reten aletler veya paralar reine gibi baz kimyasal madde iine gmlerek
ortam tehlikeye drmesi nlenir. Dkm maddenin almaya mani olmad lamba
balastlar, elektronik bask devreleri, solenoid valf gibi yerlerde rahatlkla kullanlr.

3.7.

i-TP KORUMA, KENDNDEN EMNYETLLK

EN 50020

ngilizce INTRINSICALLY SAFE kelimesinden

ksaltlmtr. Kendinden yani doutan emniyet anlamna
gelir.
Bir elektrik devresinin tamam veya belirli bir ksmnda
normal alma veya arza annda kan ark veya s
patlayc ortam ateleyecek gte deil ise bu devreye
18

kendinden emniyetlidir denir. Burada sz konusu olan yalnzca aygt deil, aygtn bal
olduu elektrikli devrenin tmdr.
Elektriki arkn karaca enerjinin ok dk olmas gerektiinden bu tip koruma ancak
kumanda, l ve otomasyon devreleri gibi dk voltajda alan aygt ve devrelerde
uygulanabilir. Arza ve anormal hallerde de emniyetli olacana gre en gvenilir koruma
yntemidir. Srekli gazl ortamda (ZON 0) dahi kullanlabilir. Patlayc ortam altnda aletin
kapa alp tamirat yaplabilir. d-Tipi koruma; szmak isteyen alevin soutulmas
prensibine dayandndan srekli gazl ortamda kapa alp tamir edilemedii gibi srekli
gazl ortamda da altrlamaz. nk balant yzeylerinden szmak isteyen alev bu
yzeyleri birka pe pee patlamadan sonra stacandan, szmak isteyen alev
soutulamaz hale gelir. Bu nedenledir ki d-tipi alet 6 kere pe pee testi baarmasna gre
denenir. Kendinden emniyetli aygtlarda deney says 100n stndedir.
Kendinden emniyetliliin icadn ve ncln ngilizler yapmtr. 1911 de kartlan
maden yasasna ve getirilen yeni tedbirlere ramen madenlerde kazalarn n alnamamtr. 1912-13 ylarnda pe pee zuhur eden ve her birinde 400-600 kiinin lmne
neden olan kazalarn sonunda, zamann ngiliz hkmeti olaya dorudan el koymu ve
Akademisyenleri (niversite hocalarn) yardma armtr. Son olayda patlamann youn
olduu blge lklane bataryalar ile sinyal verilen bir maden knda meydana
geldiinden phe ve incelemeler bu sinyal tertibat zerine younlamtr. Sonuta sinyal
anlarnn patlamaya neden olduu ve nlenmesi iinde ne gibi tedbirler alnaca
belirlenmitir, ki bylece kendinden emniyetlilik domutur.
Kendinden emniyetlilik bal bana bir bilim ve teknoloji dal olup, burada detayna
girmemiz mmkn deildir.
Kendinden emniyetlilii salayan; bu devreyi besleyen g kaynadr. Bu g kayna
kendisi kendinden emniyetli olabilecei gibi, d-tipi korunmu da olabilir. Bu takdirde k
kendinden emniyetlidir. Alternatif akm g kaynaklarnn hemen tamam bu ekildedir.
Kendinden emniyetlilii salayan g nitesi d-tipi mahfazaya veya tehlikesiz yere
yerletirilmitir.
Kendinden emniyetli ka ise hemen her tip alet balanabilir. Yalnz bu aletler enerji
depolayan tip olmamaldr. Kondansatr ve bobinler enerji depoladklarndan bunlarn
kendinden emniyetli devreye balanmas rast gele olamaz. Hangi cihazlarn nasl
balanaca imalat tarafndan belirlenmitir. Bu nedenle kendinden emniyetli aletin
zerine yalnz kendinden emniyetli devre iindin ibaresi yazlr. Ayrca kullanc
tarafndan korunmam aletlerle kartrlmamas iin kendinden emniyetli alet ve
devre (kablo dahil) ak mavi renktedir. rnein basit bir start-stop butonu rahatlkla
kendinden emniyetli devreye balanabilir. Kullanc kendinden emniyetli aleti alp dier exkorunmu devre ve yerlerde kullanamaz. nk kendinden emniyetli alet normal yani
korunmam aletle tpa tp ayn olabilir. Bu hususa ok dikkat edilmelidir. nk kendinden
emniyetli cihazlar dier tip korunmu aletlerle yan yana kullanlmaktadr. rnein g
devresi ex-korumal iken (d-tipi korunmu) kumanda devresi kendinden emniyetli
olabilir.
Kendinden emniyetli devrenin kard arkn enerjisi, etrafndaki gaz patlatmayacak kadar
zayf olduuna gre, gazlarn bir alt enerji seviyesi olup olmad akla gelmektedir. rnein
metan veya hidrojeni ateleyebilecek bir alt seviye var mdr ki, bu seviyenin altnda enerji
19

karan devreler otomatikman kendinden emniyetli saylsn. Byle bir enerji seviyesi
maalesef bulunamamtr. nk ark olay ok eitli faktrlerden etkilenmektedir. Ayrca
ark karmayan bir gerilim seviyesi de yoktur. Yani u gerilimin altndaki devre ark
karmaz ve dolays ile otomatikman kendinden emniyetli saylr gibi bir voltaj deeri de
vermek mmkn deildir. Yalnz st snr standartlarca belirlenmitir ve 24 Voltun stnde
kendinden emniyetli devre yok gibidir.
Baz literatrlerde gazlara gre minimum ateleme enerjisi verilmektedir. Bunun yukarda
ki konu ile ilgisi yoktur.
Ark karma ynnden en kt kontak maddesi yumuak metaller ve bilhassa inko ve
kadmiyumdur. Bu nedenle ngiliz literatrnde cadmium safe tabiri yer almtr.
ngiliz BS kendinden emniyetlilik ile ilgili ilk standardn 1945 de yaynlam, KE g
kaynaklar ile ilgili ikinci standardn da 1956 da yaynlamtr. 1961 ylnda Alman maden
deney merkezi BVS kendi zel KE test cihazn ve test yntemlerini aklaynca ngiliz KE
g kaynaklar bu test cihaznda snfta kalmlardr. Sebebi de minimum ark enerjisine
taklp kalmalardr. Almanlar cadmium disk kullanmakta idiler. Uluslararas rekabeti salamak iin ngiliz test otoriteleri de cadmium safe tabirini ortaya atmlar ve pazarladklar
cihazlarn kataloglarna yazmlardr.

4:

YABANCI MADDE GRNE KARI KORUMA, IP, IEC 529, EN 60529

Patlayc ortamlarla ilikisi olmayan bu koruma yntem ve tipleri ex-koruma ile kartrlma
maldr.
Su, toz, nem, dokunma gibi etkenlere kar alnan nlemleri ierir. Simgesi IP dir. international protection kelimesinden ksaltlmtr. IP iaretten sonra gelen rakamlarn anlam
aada tabloda ksaca zetlenmitir.
IP iaretinden sonra gelen birinci rakamn anlam:
0: Koruma yok, hi bir nlem alnmam
1: Byk ve sert cisimler girebilir. El girebilecek kadar aklk vardr.
2: Orta byklkte cisimler girebilir. Ancak byk takmlarla dokunulabilir. El girmez amma
parmak girebilir.
3: Aklk 2.5mm kadardr. Yani 2.5 mmye kadar ufak cisimler girebilir.
4: Aklk 1 mm kadardr. 1 mmnin stndeki cisimler giremez. Elle dokunulabilir. parmak
girmez.
5: Hibir cisim giremez. Yalnz ince toz alet iersine girebilir, toza kar korunmamtr. El
ve takm ile dokunulabilir.
6: Alet iersine toz dahi giremez. Toza kar tam korunmutur.
IP iaretinden sonra gelen ikinci rakamn anlamlar:
0: Koruma yok
1: Alet bir miktar korunmutur. Dik damlayan sular dorudan alet iersine giremez.
2: 15 ayla gelen yamur sular aletin iersine giremez.
3: 60 ayla gelen yamur ve pskrtme sular aletin iersine giremez.
4: Her nevi adan gelen yamurlama ve srayan sular alet iersine giremez.
5: Tazyikli suya kar korunmutur. Belli bir tazyikle alete arpan sular ieri giremez.

20

6: Dolma suya kar korunmutur. Alet su iersine daldrlr veya ksa sre su altnda
kalrsa iersine su girmez.
7,8: Basnl suya kar korunmutur. Alet zerinde belirtilen basn da su altnda
alabilir dalg pompalar gibi.
TABLO 10: IP Koruma Tipleri
0
1
2
3
4
5
6

Dokunmaya ve Yabanc Cisimlere kar korumu

Dokunma korumas
Yabanc cisim girmesi
Korumasz
Korumasz
Geni bir yzeye
Byk ve sert cisimlere
dokunma
kar koruma
Orta boyda yabanc
Parmakla dokunma
cisimlere kar koruma
2.5 mm aptan byk Ufak ve sert cisim giriine
takmlarla dokunma
kar koruma
1 mm aptan byk
Ufak ve sert cisim giriine
takmlarla dokunma
kar koruma
Her nevi takm ile
Toza kar koruma
dokunulabilir
Toz giremez
Her nevi takm ile
Her nevi toza kar
dokunulabilir
koruma, toz giremez

SUYA KARI KORUMA

0
1
2
3
4

7, 8

IP30 IP31 IP32 IP33 IP34 IP35 IP36 IP37

IP40 IP41 IP42 IP43 IP44 IP45 IP46 IP47
IP50 IP51 IP52 IP53 IP54 IP55 IP56 IP57
IP60 IP61 IP62 IP63 IP64 IP65 IP66 IP67

AMERKAN UYGULAMASI
Yabanc cisim, su ve toz girmesine kar uygulanan IP koruma tipleri Kuzey Amerikada
NEMA kodlar ile tanmlanmtr ve uluslar aras uygulamadan farkldr ve her zaman bire
bir kyaslanamaz. Konu aadaki tabloda zetlenmitir.
Tablo 11: Amerikan IP uygulamas
NEMA- Blm
Kouma
Kodu
*)
1
eri
Den pislik (cisim)
2
erin
Damlayan su, den pislik
3
Dar
Rzgarla gelen toz, Yamur ve dolu; harici buzlanma hasar yok
3R
Dar
Yamur ve dolu; harici buzlanma hasar yok
3S
Dar
Rzgarla gelen toz, Yamur ve dolu; harici buzlanma yok
eri
Rzgarla gelen toz, Yamur, Su sramas ve su pskrmesi;
4
Dar
Harici buzlanma hasar yok
eri
Rzgarla gelen toz, Yamur, Su sramas ve su pskrmesi;
4X
Dar
Harici buzlanma hasar yok korozyon korumas
5
eri
Toz, Den pislik, Damlayan ve korozyon yapmayan sv
eri
Pskren ve fkran su (hortum), Suya geici daldrma
6
Dar
Harici buzlanma hasar
eri
Hortum suyu, Uzun sreli suya daldrma
6P
Dar
Harici buzlanma hasar yok
Patlamaya kar korumal blmler iin
7
eri
Class I, Division 1, Groups A, B, C, D
eri
Patlamaya kar korumal blmler iin
8
Dar
Class I, Division 2, Groups A, B, C, D
Patlamaya kar korumal blmler iin
9
eri
Class II, Division 1, Groups E, F, G
Madenlerde i gvenlii ve ii sal tekilatnn artlar
10
Madenler
Code of Mine Safety and Health Administration
12,
Anaforla gelen toz, Den pislik,
eri
12K
Damlayan korozyon yapmayan sv
13
eri
Toz, Pskren su, Ya, korozyon yapmayan sv

21

Kyaslanabilir
IP karl
IP10
IP11
IP54
IP14
IP54
IP56

IP52
IP67
IP67

IP52
IP54

*) Yabanc cismin girebilecei blm gsterir. eri, aletin iersine girebilir, dar ise aletin iine giremez
darda kalr anlamna gelir.

5.0.

PATLAYICI ORTAMLAR ZERNE SON GELMELER ve

HUKUK DAYANAK

1961ylnda Almanlarn yeni standart yaynlamalar ve uluslar aras rekabet nedeni ile exkoruma alannda yarma bir nevi hzlanmtr. Uluslararas Elektroteknik Komisyonu IEC
konu zerine eilmeye balam ve konu ile ilgili ilk standardn 1979 da yaynlamtr.
Dier taraftan Avrupa ekonomik topluluu standartlama komisyonu CENELEC de TC31
adnda ex-koruma ile ilgili bir komisyon kurulmu ve bu komisyon da ilk standardn 1975
ylnda yaynlamtr.
Bir yandan IEC dier yandan CENELEC yeni standartlama almalar yaparken uluslar
aras dzeyde fikir birliine varlm ve yava yava ex-koruma alanndaki karmaa kalkmaya balamtr.
1996 ylna kadar her Avrupa lkesinin ayr yasa, standart ve ynetmelikleri var idi ve
balayc olan bunlar idi. 1 Temmuz 2003 den itibaren tm Avrupa lkeleri tek bir yasa ve
standarda kavumutur. ATEX 100a tabir edilen yeni Avrupa parlamentosu talimatlar
(directive) 1 Temmuz 2003 tarihinden itibaren yrrle girmitir. Artk herkes ATEX den
sz eder olmu ve exprotection, exproof, flameproof gibi szler unutulmaya balanmtr.
Firmalar kataloglarnda ATEX 100aya uyumlu tabirini kullanmaktadrlar.
Ex-koruma ile ilgili hukuki dayana ATEX 100a, ve ATEX 137 oluturmaktadr. Bunlarn
neleri kapsadklar ileriki blmlerimizde izah edilmeye allacaktr.
Standartlar ve uygulama bu ATEX talimatlarna uygun olmak zorundadr. Ortak Pazar
lkeleri kendi ulusal yasa, standart, ynetmelik talimat ve saire gibi konu ile ilgili tm
mevzuatlarn ATEX 100a ve ATEX 137ye uyumlu hale getirmilerdir.

5.1.

ATEX 100a ve ATEX 137 NE GB YENLKLER GETRMEKTEDR.

1980 e kadar nasl yrr idi:

Sertifikalar ulusal bazda verilmekte ve bir lkenin verdii sertifika dierinde geerli
olmamakta idi. EN normlar mevcut olmasna ramen mecburiyet yok idi ve ulusal
standartlar geerliliini koruyordu.
Testleri Almanya da BVS ve PTB yapmakta ve sertifika vermekte idi. Bu sertifika yetkili
mercilerce onaylandktan sonra geerlilik kazanmakta idi.
Ex aletlerin deney ve sertifika ilerini, ngiltere de madenler iin SMRA dier sanayi kollar
iin BASEEFA, yapmakta idi ve Enerji bakanlna bal bir kurulu idi. ngilteredeki
organizasyon merkezi bir yapya sahiptir ve tamam HSEye baldr. (Health and Safety
Exicutive).
1980 den 2003 kadar:
22

Avrupa normlar gelimeye balam ve uyum mecburiyeti konulmutur. Her lke kendi
standardn EN ye uygun hale getirmek zorunda kalmtr. Fakat Avrupa normuna uyumluluk belgesini (conformite) her lkenin kendi milli kuruluu veriyor idi. Ayrca yaynlanan
EC talimatlar mecburi hale getirilmi ve lkelerin ulusal yasalar bunlarla uyumlu hale
getirilmeye balamtr.
Sertifika ilemi merkezi hale gelmi, fakat uygulama ve iletme ulusal bazda kalmtr.
Hangi ortamlarda ne gibi alet kullanlaca ulusal olarak tayin edilmeye devam edilmitir.
ZON 0 dndaki aletler iin yetkili mercilerden onay almaya gerek kalmamtr.
Avrupa Parlamentosu 23 Mart 1994 ylnda ATEX 100a tabir edilen ve resmi ad directive
94/9/EC olan bir talimat yaynlamtr. Bu talimat ortaklk anlamasnn 100a maddesine
dayanlarak karldndan (serbest ticaret ve serbeste mal al verii ile ilgili madde) ve
patlayc ortamn Franszca tabiri olan atmosphere explosev kelimesinden kaynaklanan
ATEX 100a tabiri ile anlmaktadr.
ATEX 100a (directive 94/9/EC) ex-korumal aletlerin imalat ile ilgilidir ve imalatlar
kapsamaktadr. Ana metin 16 maddeden ibaret olmasna ramen ekleri ile birlikte uzunca
bir metin oluturmaktadr. lkeler aras yanl yorumlamalar nlemek iin bir de izahat ve
aklama eklenmitir ve bu hali ile 133 sayfadan olumaktadr.
Avrupa Parlamentosu Aralk 1999 ylnda kullanclar kapsayan directive 99/9/EC talimatn da yaynlayarak ex konusundaki son tereddtleri de gidermi ve bylece Avrupada
tam bir birlik salanmtr. Bu talimat Ortaklk anlamasnn 137.nci maddesine dayanlarak karld iin ATEX 137 olarak da anlmaktadr. yeri gvencesi ve ii saln
kapsayan bu talimat i verenleri yani kullanclar ilgilendirmektedir. Zon tarifleri de bu
talimatta yaplmtr.
1 TEMMUZ 2003 den sonra:
ATEX100a ile ekipman koruma tipleri ve sertifikalandrma tek tip hale gelmitir. Ulusal
bazda onaya gerek kalmamtr. Artk bir Ortak Pazar lkesinin verdii sertifika dier Ortak
Pazar lkesinde de aynen geerlilik kazanmtr. rnein Finlandiyadan alnan bir sertifika
Almanya da aynen geerli olmaktadr. Alman yetkililere onaylatmaya gerek yoktur.
ATEX137 (99/92/EC) ile uygulama ve iletme de, tek tip hale getirilmitir. yeri gvenlii
ile ilgili olan ATEX 137 ulusal uygulamalar kaldrm ve tm Avrupada birlik salamtr.
ATEX 137 ile bir ok ynetmelik ve talimatlar tek bir ynetmelik haline getirilmi ve rnein
Almanyada konu ile ilgili (yangn, patlama ve saire gibi) 128 ynetmelik 10a inmektedir.
Birincil (primer) ve tali (sekonder) korumalar, koruma yntemleri ZON tarifleri tek dzen
haline gelmektedir.
Primer koruma en etkin ve yaplmas gereken ilk uygulamadr. Buradaki hedef patlama
kaynann ortamdan uzak tutulmasdr. rnein ark karan alt cihazlarnn patlayc
ortamdan uzak, temiz bir sahaya konulmas veya araya engelleyici duvar ekilmesi gibi.

23

Primer korumann teknik olarak mmkn olmad yerlerde korumal tip aletler seilerek
patlama gvenlii salanr. rnein pompa motorunun uzaa alnmas mmkn olmad
gibi.
LETMECLERE GETRLEN YENLK ve KLFETLER:
01.07.2003 den itibaren kurulacak tesisler iin
1. Tehlike analizi raporu (ZONlara ayrma, s snflarn belirleme gibi)
2. Patlamaya kar koruma analizi (ex-koruma nlemleri dokman)
3. Kullanlan aletlerin 94/9/EC talimatna uyumluluk raporu.
Bulunmak zorundadr.
01.07.2003 de nce kurulan tesisler iin
1. 31.12.2005 e kadar tehlike analizi raporu
2. 31.12.2005 e kadar Patlamaya kar koruma analizi ( ex-koruma nlemleri
dokman)
Hazrlanm olacaktr. Bu demektir ki eski tesislerde yeni talimata uyumlu hale
getirilecektir. Aada uygulamann zaman diyagram grlmektedir.

MALATILARA GETRLEN YENLK ve KLFETLER :

24

01.07.2003 den itibaren imal edilen ve Avrupada satlan (yerli veya yabanc) tm tesis ve
aletler 94/9/EC talimatna uyumlu olmak zorundadr.
ATEX 94/9/EC 1996 dan itibaren geerlidir. Uyum mecburiyeti ise 01.07.2003 den itibaren
balamtr. retici firmalar zaten uyumlarna salam durumdadrlar. Avrupa dna
satlacak aletler farkl standartlara gre de imal edilebilir. ou firma hem Amerikan ve
hem de Avrupa standardna gre alet retmekte ve pazarlamaktadr.

5.2 ATEX 100a TEKNK BAZDA NE GB YENLKLER GETRMEKTEDR:

ATEX 100ann (diriective 94/9/EC) giriindeki izahat blmnde gerekli aklamalar
yaplmaktadr.
Unutulmamaldr ki, ATEX 100a tamamen imalat konusunu kapsamaktadr. Konu ile ilgili
literatr kartran ve firma kataloglarna bakan meslektalarmz ilk bakta patlayc
ortamlarla ilgili Avrupa Normlarnn yrrlkten katl hissine kaplabilirler. Avrupa Normlar aynen geerliliklerini korumaktadrlar ve ATEX 100aya uyumlu olmak zorundadrlar.
Zaten standartlarn karl nedeni ve hukuki dayana ATEX 100a dr.
Getirilen en nemli yenilikler:
1. Maden ve dier sanayi kollar gibi bir ayrm yaplmamakta tm patlayc ortamlar
kapsamaktadr. 2003e kadar madenler daima ayrca bir talimat ile anlr ve ayr
tutulur idi, Madenlerin ayrcal kalkmtr.
2. Aletleri kullanma ortamlarna gre kategorilere ayrmtr (ZONlara ). lk defa
kategorilerden bahsedilmeye balanmtr. Bunlarn ne olduklar yazmzn ileriki
blmlerinde izah edilecektir.
3. Ex korumal aletlere Avrupa Normuna uyumluluk belgesi alnmas mecburiyeti
getirilmitir. Bir Ex alet yalnzca ex-koruma standartlarna deil dier geerli EN
normlarna da uygun imal edilmek ve CE belgesi tamak mecburiyetindedir. Exkorumal aletleri pahal hale getiren maddelerden biri de budur.
4. Patlayc ortamda kullanlan elektrik ve mekanik tm aletleri kapsamaktadr. Bu
gne kadar yalnzca elektrikli aletlerden sz edilir idi. Bundan byle patlayc
ortamlarda kullanlan mekanik aletlerin de ex sertifikas bulunmak zorundadr.
rnein bu gne kadar bir tulumbann yalnzca elektrik motorunun ex sertifikas
bulunmas yeterli olmakta idi. Bundan byle tmne sertifika almak zorunluluu
getirilmitir.
5. Koruyucu sistemleri de kapsamaktadr. Patlamay nlemek veya yaylmasna mani
olmak iin yaplan tm sistemler ATEX 100aya uyumlu olmak zorundadr. Yani sertifika alacak ve CE belgesi ve damgas bulunacaktr. rnein madenlerde kullanlan
su pskrtme sistemleri ve petrol sanayinde kullanlan buhar bariyerleri gibi.
6. Montaj ve iletmeyi kapsamamakla beraber, bir iletmeci kendi kullanm iin herhangi bir alet veya sistem (makine) yapyor ise yine de ATEX 100aya uymak ve
gerekli brokrasiyi yerine getirmek zorundadr. Bu durumda makineyi ticari piyasaya
srmemesine ramen imalat durumuna girmektedir.
7. Deiik imalatlardan sertifikal cihazlar temin edilip yeni bir cihaz, makine veya
sistem oluturuluyor ise ve bu cihaz ticari piyasaya srlyor ise ayn ekilde yeni
bir sertifika ve CE uyumluluk belgesi almak yani ATEX 100aya uymak zorundadr.
8. Uyumluluk belgesi (conformity) yetkili organlarca (notified bodies) verilecek ve tm
Avrupa lkelerinde geerli olacaktr. Yetkili organlar AET tayin etmekte olup, bu
25

gne kadar sertifika veren resmi kurulularn yan sra zel kurululara da yetki
belgesi (notified body)verilmektedir.

5.3.

ALET KATEGORLER

Kullanmdaki karmaay nlemek iin ATEx 100a patlayc ortamlarda konulan aletleri
gruplarna gre kategorilere ayrmaktadr. Bunlar ksaca:
Grup I: Girzulu maden ocaklarn ve var ise yer st tesislerin, ksaca maden sanayini
kapsamaktadr
Kullanlan aletlerin yzey scakl metan ve kmr tozuna gre dizayn edilecektir. Yzey
scakl, kmr tozu var ise 150 C yi, yok ise 450 C aamaz.
Kategori M1:
Bu kategorideki aletler srekli veya aralkl oluan patlayc ortam tehlikeye drmeyecek
ekilde dizayn edilirler, yksek bir koruma dzeyine sahiptirler. ZON 0 ortamnda rahatlkla
alabilecek dzeydedirler.
ATEX ayrca; aletin korumasnda herhangi bir bozulma olduunda ikinci bir nlem alnmasn ve yine bir birinden bamsz iki arza ayn anda meydana geldiinde emniyetliliin
korunmas artn komaktadr.
Etiketinde M1 iareti olan bir alet en az 2 arzada tehlike yaratmayacak ekilde dizayn edilecektir. Ayrca ikinci bir emniyet nlemi alnmaldr. ATEX ifadesinde bu ekilde yuvarlak
szler kullanlmaktadr. Pratikte bu nlemler; grizu llerek tehlike, halinde (gizunun %1.5
seviyesini amas) elektriin kesilmesi ve alanlara alarm verilerek madenin terk edilmesi
ile gerekletirilmektedir.
M1 kategorisi artlarn yalnzca kendinden emniyetli korunmu bir devre (veya alet) yerine
getirebilmektedir (Ex-ia kategorisindeki). Dier koruma tiplerinin hi biri ATEX 100a nn
M1 kategorisi iin ngrd artlar yerine getirememektedir.
Kategori M2:
Patlayc ortam olutuunda bu kategorideki aletlerin elektriinin kesilmesi gerekmektedir.
Elektrik hemen kesilemeyecei iin ksa sre de olsa patlayc ortama maruz kalacaklardr.
Bu nedenle normal almalar esnasndan ortam tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn
edilirler. Ayrca ar ve deiken alma artlarna uyumlu, robust bir yapya sahip olacaklardr.
Grizilu bir maden iletmesinde metann havadaki oran %1.5 seviyesini atnda madenin
ilgili blmnn elektrii kesilir. Buna gre uygun lm tertibat yaplmak zorunludur.
Kullanlan metan l aleti, batarya beslemeli ve kendinden emniyetli tip ve Ex-ia
kategorisinde olacaktr ki, srekli gazl ortamda alabilsin.
Grup II : Maden sanayi dndaki sanayi kollarn kapsar. Aletlerin yzey scaklklar
kullanlan ortama gre farkl olabilmektedir. Tehlike blgeleri ayr ZONa
ayrlmtr (Zon 0, 1 ,2).ve ayr kategoride alet kullanlabilmektedir. Ayrca
kategori rakamlarnn sonuna gaz ise G toz ise D harfi konulur.

26

Kategori 1G veya 1D :
M1 de olduu gibi bu kategorideki aletler srekli ve arada bir oluan patlayc ortamda
alabilecek ekilde dizayn edilirler ve yksek bir koruma seviyesine sahiptirler. ZON 0
(ZON 10) ortamnda rahatlkla alabilecek dzeydedirler.
Ayn ekilde; aletin korumasnda herhangi bir bozulma olduunda ikinci bir nlem alnmas
ve yine bir birinden bamsz iki arza ayn anda meydana geldiinde emniyetliliin korunmas istenmektedir.
Kategori 1 artlarnn ancak kendinden emniyetli korunmu bir devre (veya alet) yerine
getirebilmektedir (Ex-ia). Bu demektir ki ZON 0da ancak kendinden emniyetli, Ex-ia tipi
aletler kullanlabilir, Ex-ib tipi dahil dier koruma tiplerinin hi biri kullanlamaz.
Kendinden emniyetli devreler (aletler) iki kategoride (a ve b) imal edilir. Bunlar emniyet
faktrleri ile ilgilidir. Ex-ia tipi aletlerin emniyet katsays 1.5 alnr ve daha dk akmlarda
emniyetlidirler. Ex-ib tipi aletlerin emniyet katsay 1 alnr ve daha yksek akmlarda da
alabilirler. Kendinden emniyetli bir devrede ayn anda bir veya birka arza birden
meydana gelebilir. Bunlar yaplan emniyet bariyerlerine konulan zener diod says ile
belirlenir. Ex-ia tipi bir bariyerde ten fazla zener barier (diod?) vardr. Biri veya ikisi
arzalansa, nc diod grevi stlenecek ve emniyetlilik devam edecektir. Ex-ib tipi bir
bariyere iki adet zener diod koymak yeterli olacaktr ve koruma devrelerine de ihtiya
olmayabilir. Bu nedenle daha ucuza imal edilirler.
Kategori 2G veya 2D:
Bu kategorideki aletler, normal almalarnda olduu gibi arza hallerinde de ortam
tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn edilirler. Etiketlerinde 2G (2D) olan aletler ZON 1
(ZON 11) ortamnda rahatlkla kullanlabilirler.
Tablo 12: Kategoriler ve kullanm blgeleri
KULLANIM YER, ZON
GRUP KATEGOR
Madenler, srekli patlayc
I
M1
ortamda alabilir
Madenler, patlayc gaz
I
M2 +M1
oluumunda elektrii kesilir
Dier sanayi
ZON 0
II
1G
Dier sanayi
ZON 1
II
2G+1G
Dier sanayi
ZON 2
II
3G+2G+1G
Dier sanayi
ZON 20
II
1D
Dier sanayi
ZON 21
II
2D+1D
Dier sanayi
ZON 22
II
3D+2D+1D

KORUMA TP
Ex I-ia
Ex I-ia, ib, d, e, o,p,q ve saire
Ex IIG - ia
Ex IIG - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire
Ex IIG - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire
Ex IID - ia
Ex IID - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire
Ex IID - ia, ib, d,e,o,p,q, ve saire

Kategori 3G veya 3D:

Bu kategorideki aletler normal almalarnda ortam tehlikeye drmeyecek ekilde
dizayn edilmilerdir. ZON 2 (ZON 12) ortamlarnda kullanlabilmektedirler.
st kategorideki aletler alt kategoride de kullanlabilirler, fakat tersi geerli deildir. Kategorisi 1 olan bir alet ZON 1 ve 2 de de rahatlkla kullanlabilir. Fakat kategorisi 2 olan bir alet
ZON 1 ve ZON 0 da kullanlamaz.

27

6.0

TRKYEDEK

MEVZUAT

Patlayc ortamlarda kullanlan aletlerle ilgili bal bana bir ynetmelik veya tzk mevcut
deildir. gvenlii ve ii sal ile ilgili mevzuatn iersinde yer almaktadr. ki ayr
tzk mevcut olup, birincisi maden ve ta ocaklar ile ak iletmelerde alnacak ii sal
ve i gvenlii tedbirleri hakknda tzk dr ve ksa ad ile MADEN EMNYET NZAMNAMES olarak bilinmektedir. En son ekli ile 22.10.1984 tarih ve 18553 sayl resmi gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. 1950lerin felsefesine gre hazrlanm olup, 1984
ylnda da elektrikle ilgili pek yeni bir ey getirememitir. Nizamname baz aygtlar tarif
etmekte, d-, e-, i- tipi gibi aletleri kendince tanmlamaya almaktadr. Halbuki bu gibi
konular standartlara uygun olmas gerek gibi ifadelerle geitirmesi gerekir idi. TSEnin
konu ile ilgili standart yaynlamam olmas bir neden olabilir. Bu tzk grizu ve kmr tozu
bulunan madenlerde alev szdrmaz tipte elektrik aleti kullanlmasn ve Bakanln yetki
verdii bir test istasyonundan sertifika alm olmasn (madde 289) emretmektedir. Bu
koulun nedeni ise Zonguldak Kmr madenlerinde alev szmaz aletleri test edip sertifika
veren bir istasyonun kurulmu olmasdr.
Patlayc ortamlarla ilgili ikinci tzk parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerle
alan i yerlerinde ve ilerde alnacak tedbirler hakknda tzk dr ve son ekli ile
24.12.1973 tarih ve 14752 nolu resmi gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. 30 yl
akn gemii olan bu tzk hi tadilata uramamtr. Yine maden emniyet nizamnamesinde olduu gibi 1950lerin felsefesine gre hazrlanm olup, daha ziyade Amerikan
uygulamas ar basmaktadr.
Maden emniyet nizamnamesinde olduu gibi bu tzk de baz koruma tiplerini izaha almaktadr (Alev geirmez = d-tipi koruma, basnl gaz ile flenecek veya asal gaz gibi
ifadeleri ile p-tipi korumay tarife almaktadr). Ayrca etan aletlerden bahsetmekte ve
bu tip aletlerin kullanmna msaade etmektedir. ETAN tabiri IP54 veya yukars koruma
anlamna gelir ve o aletin nemli yerlerde kullanlabileceini ifade eder. Patlayc ortam
kullanm ile ilgisi yoktur. Bu tipik bir Amerikan uygulamasdr ve yine Amerikan uygulamasnda olduu gibi ZON tarifi ve ayrmndan bahsetmemektedir. Kondiut kullanmna ncelik vermi, kablolara da bir ak kap brakmtr. lkemizde petrol, petro-kimya ve gaz
sanayinin Amerikan arlkl olduunu unutmamak gerek.
Bence her iki tzk de elektrik aletlerinin detayl izahatndan vazgemeli ve bu gibi
detaylar standartlara brakmaldr. Yaplmas gereken ncelikle ZON tarifidir. Bu gn TSE
patlayc ortamlarla ilgili Avrupa Normlarnn hemen tamamn yaynlam ve standartlama
asndan (AETye giri hazrl dolays ile olsa gerek) boluk brakmamtr. Yalnz bu
standartlar mecburi deil ihtiyaridir. Ayrca TSEnin Ex-korumal aletleri test eden zmirde
bir laboratuar da mevcuttur ve sertifika vermektedir.

7. PATLAMAYA KARI KORUNMU ALETLERN ETKETLER

Patlayc ortam olan iletmelerde alan meslektalarmz ok iyi bilirler ki ex-korumal
aletin etiketi farkldr ve bir aletin ex-korumal olup olmad da etiketinden anlalr. Bu
etiketleme ekli konu ile ilgili standartlarda belirlenmitir ve aadaki resimde verilen
rnekteki gibidir.

28

Etiketin zerinde imalat firmann isim, seri no, tip iaretler gibi verileri dnda; CE iareti,
alt keli Ex iareti, gaz grubu, kategori ve s gruplar belirtilmek zorundadr. Bunlarn
sralamasna uyulma mecburiyeti yoktur.
rnek bir etiket

8.
8.1

NEML ELEKTRK ALETLERNDE

KORUMA YNTEMLER

UYGULANAN

ELEKTRK MOTORLARI

Elektrik motorlarnn tamam ayn yapda deildir ve deiik tipleri mevcuttur. Motorun
yapsna ve tipine gre ayr ayr koruma yntemi uygulanmaktadr. En yaygn yntem ve
hemen her tip motorda kullanlabileni d-tipi korumadr.
Fralar olan, doru akm ve bilezikli asenkron motorlarnda ancak d-tipi koruma uygulanabilir. Baz hallerde p-tipi koruma da uygulanr. Bu durumda fralarn bulunduu kollektr
ksm basnl hava ile srekli flenilerek patlayc gazlardan temiz tutulmas salanr.
Sanayide kullanlan elektrik motorlarnn %95inden fazlas sincap kafes tipi asenkron
motorlardr. Bunlarn patlayc ortama kar korunmas iki ekilde yaplr.
a) d-tipi koruma: d-tipi korunan motorun gvdesi I.grup gazlarda (metan) 10 atmosfer,
II.grup gazlarda ise 15 atmosfer statik basnca dayankl olmak zorundadr. Bu ise motorun
arln artrr. Gvdenin mukavim ve flan yzeylerinin, alevi soutacak kadar geni imal
edilmesi gerekir. Dnen ksmlarda verilen toleranslar ok dktr ve keelerin sk sk
bakmdan gemesi gerekir. Pahal fakat gvenli bir yntemdir.
b) e-tipi koruma: e-tipi korunmu motorun gvdesinin 10 veya 15 atmosfere dayankl
olmas gerekmez. Buna mukabil sarglar termistrlerle korunmu olmaldr. Daha itinal bir
sarg ve yol verme tertibat gerektirir. Motor daha hafif olaca iin daha ucuza imal edilir.
29

Bu uygulama yalnzca sincap kafes asenkron motorlarda tatbik edilebilir. nk bu

motorlar normal almalar icab ark karmazlar. Sarglarn yanmasn dolays ile
herhangi bir ksa devreyi nlemek iin sarglar iine termistr yerletirilmitir. Bu
termistrler kumanda devresine balanmaldr. Aksi halde korumann hi bir anlam
kalmaz. Tamire gnderilip tekrar sarlan motorlarda termistrler unutulmamaldr ve
gereksiz denilmemelidir, aksi halde koruma ortadan kalkm olur.
D-tipi ve e-tipi kark kullanlabilir. Motorlarn yalnzca kablo balant yeri (klemens kutusu)
e-tipi, motor gvdesi ise d-tipi korunmu olarak imal edilir.

8.2 DEVRE KESC ve YOL VERCLER

Devre kesici ve yol verici gibi alt cihazlar normal almalar icab ark karan aletlerdir.
Bu nedenle ancak d, p, veya -tipi korunabilirler. En yaygn uygulama d-tipi koruma
eklidir.
O-tipi korumadan gnmzde kanlmaktadr. nk yal aletler patladnda yangn gibi
ok daha fazla hasara neden olmaktadr. Bu nedenle yeni tesislerde yal altere rastlanmamaktadr. Eski tesislerde yal alterler (korunmu veya korunmam) halen faal
almaktadr.
D-tipi korunmu aletin gvdesi 10 veya 15 atmosfer gibi byke bir statik basnca dayanmak zorunda olduu iin, sonuta bu alterler bir demir ynna dnmektedirler. Korunmam normal bir motor yol vericisi 20-40 kg gelirken ayn gteki, d-tipi korunmu bir
alter 300-500 kg gelmektedir. Bu ise patlayc ortama kar korunmann getirdii klfeti ve
emniyetin bedelini izah etmeye yeterlidir.
Kesme kapasitesini tutturabilmek iin alterin gvdesi istenildii kadar byk seilememektedir. Baralar aras mmkn olduunca yakn tutulmak zorundadr.
Yeralt madenlerinde robustluk ve neme kar korunma gerekesi ile yol verici veya devre
kesici gibi alterlerin tamam d-tipi korunmu gvde iersine yerletirilmektedir.
D ve e-tipi kark kullanlabilir. alt cihazlarnn kablo girileri e-tipi yaplabilir. Gerekte
klemens ve kablo girii gibi kesimler normal alma icab ark karmazlar. Ancak tamir ve
bakm esnasnda dokunulmalar gerekir ki, bu hallerde de elektrik kesilmeden allamaz.
Zaten bu tip aletler mekanik olarak yle dizayn edilmilerdir ki kapaklar aldnda
cereyanlar otomatikman kesilir. Ancak giri kablosunun cereyan kesilmeyebilir. Bu
kesime mdahale edilecekse bir nceki alterden elektrik kesilmelidir. Bu yntem alt
cihazlarn biraz daha hafif ve ucuz hale getirmektedir. Ne var ki ngiliz uzmanlar ayn
grte deildir. Onlar klemens kutularnn da d-tipi imal edilmesinde direnmektedirler. Bu
gr yalnzca madenler iin geerlidir. Bu nedenle madenlerde kullanlan, ngiliz mal
alterler ile Alman mal alterleri bir birlerine akuple etmek zordur.
letme artlar hafif ve nemi az olan dier sanayii kollarnda ise yalnzca ark karan
ksmn d-tipi korunmas yani basnca dayankl zel muhafazaya alnmas, dier ksmlarn
ise toz ve neme kar korunmu olmas yeterli grlmektedir. Bu tip aletler daha hafif ve
kullanl olmaktadr. Bu durumda alterler yalnzca tek tip korunmu olmamaktadr.
alterin ark karan kontak ksm d-tipi dier ksmlar da e-tipi korumaya alnmaktadr.

30

Genel kaide olarak, II.Grup gazl ortamlarda, alt cihazlar patlayc sahann dna alnr
veya araya duvar ekilerek patlayc maddelere kar engel oluturulur. Yani II.grup gazl
ortamlarda ex tipi alterlere motorlar kadar ihtiya duyulmaz.
Kumanda devresi bulunan alterlerin bu ksmlar da, i-tipi yani kendinden emniyetli dizayn
edilebilir. Bu durumda kumanda balantlar daha basit olabilir. nk kendinden emniyetli
devre zerinde, cereyan altnda da allabilir. Kendinden emniyetlilik bal bana bir
konudur. Bu hallerde ok eye dikkat edilmesi gerekir.
Aada Allenwest-Wallecetown firmasnn web sitesinden alnan, madenler ve petrokimya sanayi iin retilmi olan, d-tipi korumal motor yol vericilerinin resmi grlmektedir.
Maden tipi olan, iki motora kumanda edebilecek byklkte olup 520 kg gelirken, petrokimya iin retilen ayn tip alet 4-8 adet motora kumanda edebilecek boyuttadr ve 76 kg
kadardr. Bu, madenler ile dier sanayi arasndaki fark ortaya koymaktadr.

Vakum ve SF6 gazl alterler:

Bu alterlerin ark karan ksm tamamen kapaldr ve gazl ortamdan izole edilmitir.
Otomatikman korunmu saylabilirler mi?. Bu konuda uzmanlar (aynen trafolarda olduu
gibi) bir ayrcalk tanmamaktadr. Normal kuru alterlerde olduu gibi d ve e-tipi koruma
uygulanmaktadr. Vakum (veya SF6) hcre d-tipi korunmu bir muhafaza iensine
yerletirilmektedir. Bu alterlerin kontaklar patladnda, tehlikeli olduu gr hakimdir.
Kk boyutta Ex-d korumal alt panolar piyasada mevcuttur. Orta ve byk boyuttaki
alt panolarna Ex-p tipi koruma uygulanmaktadr. Gnmzde II. Grup gazl sahalarda
yaygn kullanm alan bulmaktadr.
Kk boyuttaki anahtar ve sivileri d-tipi olarak imal etmek daha kolaydr. nk kk
hacimli muhafazalara nizamnameler baz ayrcalklar tanmaktadr. Tahribat daha az ve
patlama annda retilen basn kuvveti ok daha dktr.

31

8.3 TRANSFORMATRLER
Transformatrler de d-, -, ve q-tipi koruma uygulanabilirse de en yaygn olan ve
gnmzde tatbik edileni d-tipi korumadr.
Maden sanayi dnda patlayc ortamlara kar nlem almak zorunda olan kimya ve petrol
sektrnde g transformatrlerini patlayc ortamdan izole etmek mmkndr. Transformatr patlayc ortamn teekkl ettii blgenin ok daha uzana yerletirilerek, enerji
buradan kablo ile nakledilmektedir. Bu nedenle ticari piyasada madenler dnda retilen
ex-proof transformatre rastlanmamaktadr. Grizulu madenlerde ise, buna her zaman
imkan yoktur. Kk madenlerde, dardan dorudan enerji iletilebilirse de uzun yer alt
tnelleri bulunan madenlerde antigrizu transformatrlerin kullanlmas zorunludur.
Transformatrler yaplar icab normal almalarnda ark karmadklar halde hemen
tamam d-tipi korunmu basnca dayankl mahfaza iersine yerletirilirler. Bu ise alterler
de olduu gibi transformatrn arln ve maliyetini artrr.
Normal almalarnda ark karmadklar iin e-tipi korunabilecekleri akla gelirse de hi bir
lkede, uzmanlar buna msaade etmemektedirler. Elektrik motorlarnda Alman uzmanlar
e-tipi korumaya msaade ettikleri halde, transformatrlerde byle bir uygulamaya geit
vermemektedirler. Sebebi de transformatrlerin patladnda ok tehlikeli olmalar ve
genelde srekli gzetimden uzak olmalardr. Motorlarda ise, ounlukla iletici motorun
yan bandadr ve motor gleri de trafolar kadar byk deildir. Ayn gr yukardaki
blmlerde de bahsettiimiz gibi vakumlu alterlerde de hakimdir.

Yal trafolarda, o-tipi yani yal koruma uygulanmaktadr. alterler blmnde de bahsettiimiz gibi gnmzde yal aletler sanayiden elini ekmekte kullanc tercih etmemektedir. Bu nedenle resmen yasak olmamakla birlikte yal korunmu ex-transformatrler
imalatlar tarafndan piyasaya srlmemektedir.
Kumla korunmu q-tipi transformatrler de mevcuttur. Daha ziyade Fransada yaygn olup
gnmzde pek rastlanmamaktadr.

32

Gnmzde yal trafo yerine kuru tip (reineli) trafolarn kullanm yaylmaya balamtr.
Buna ramen d-tipi korunmaktadrlar. E veya m-tipi korumaya rastlanmamaktadr.
Kk gteki trafolar dahi, d-tipi korumal imal edilmektedir. Kumanda devrelerinde
kullanlan ok kk trafolarda m-tipi korunmu olanlar mevcuttur.
Yukarda bir fikir vermesi iin, iki firmann yer alt madenleri iin rettikleri g trafolarnn
resmi grlmektedir. Bu transformatrlerin hem giri ve hem de klarnda mekanik
olarak bitiik kesiciler mevcuttur. Standartlar ve emniyet nizamnameleri, patlayc gaz
ykseldiinde elektrik kesilmesi* zorunluluu n grd iin bu kesiciler bitiik yaplmak
zorundadr. Bu isi g trafolarnn arln artrmakta ve yer alt tnellerine naklini
zorlatrmaktadr.

8.4. KABLOLAR:
Kablolar yaplar icab normal alma artlarnda ark karmazlar. Ancak herhangi bir
nedenle kopar veya kasten kesilirse ark karabilirler. Nizamnameler anormal halleri
dikkate almadklarna gre kablolarda patlamay korumadan sz edilemez. Fakat piyasada
alev szmaz = flameproof kablolar mevcuttur. Konu ile ilgili standartlar yaynlanmtr.
Ex-koruma olarak, kablolarda iki nlem alnr. Birincisi di klfn zrhl yaplarak kesilme,
kopma ve ezilmenin zorlatrlmas, ikincisi de yanmann nlenmesidir. Standartlar exkorumal sahada hi yanmayan tip (silikon) kablo art komamakta, yandklarnda alevi
ilerletmeyecek yapda olmalar (ra gibi yanmamalar) yeterli kabul edilmektedir.

Bir fikir vermesi asnda, yukarda NKA firmasnn rettii yer alt maden kablolarnn
resmi verilmitir. Bu resimde koruyucu zrh ve hatta ift zrh (PVC kabloda) grlmektedir.

8.5 AYDINLATMA AYGITLARI

ok deiik cinste aydnlatma armatr mevcuttur. Bunlarn her birine uygulanacak
koruma yntemleri de farkldr. Ayr ayr incelememiz gerekir.
1) AKKOR FLAMANLI ARMATRLER
Akkor flamanl ampuller normal almalar icab ark karmazlar. Ark karan ksm
anahtarlardr ki, buda alter konusuna girer. Bu durumda acaba patlayc ortam tehlikeye
dren nedir diye sorarsak akla gelen flamann 2000Cyi aan ss ve ampuln cam
33

yzeyinin scakldr. Flaman scaklnn sorun tekil etmedii ve ampul krldnda

hemen souyarak patlamaya neden olmad deneylerle ispat edilmitir. 2000-3000C gibi
bir snn sorun tekil etmemesi bir ok meslektama ilk bakta mantksz gibi geliyorsa
da bu bir gerektir. En nemli sorun ampuln cam yzeyinin ve duy kenarlarnn yzey
ssdr. Bu sy azaltmak iin ampuln biraz daha byk imal edilmesi yeterli olmaktadr.
Bu ise piyasada konutlar iin mevcut olan ampullerin kullanlamamas anlamna gelir. Bu
durumda ya zel ampul imal edilmesi veya normal ampullerin kullanlabilmesi iin tedbir
alnmas gerekir. Bu bakmdan ampullerde iki tip koruma uygulanr.

a) d-tipi korunmu akkor flamanl aydnlatma armatr:

Yeni imal edilmi bu tip bir armatrn etiketinde ExI-d veya ExII-d yazl olmas gerekir.
Ampul zel imal edilmi bir cam fanus ile kapldr. Bu cam 10 veya 15 atmosfer statik
basnca ve ayrca darbelere dayankl olarak imal edilmi olmaldr. Rasgele imal edilmi
sradan bir cam fanus kullanlamaz. D-tipi korumann istedii basnca dayankl
muhafazay cam fanus oluturur. Ampul deitirmek iin elektriin kesilmi olmas gerekir.
Bu tip armatrlere, piyasada mevcut ve konutlarda kullanlan ticari ampuller taklabilir.
Cam fanusun zerinde de Ex iareti bulunmaldr.
b) e-tipi korunmu akkor flamanl aydnlatma armatr
zel fanus imali yerine zel ampul imal edilirse e-tipi koruma uygulanabilir ve armatr
daha ucuza imal edilebilir. Ampul biraz byke imal edilerek yzeyin genilemesi ve
bylece yzey scaklnn dmesi salanr. Bu durumda cam fanusun basnca dayankl
olmas gerekmez. Yalnzca darbelere kar nlem alnr. Bu maksatla cam fanusun zerine
bir elik zgara geirmek yeterli olmaktadr. Ayrca toz ve neme karda nlem alnmaldr.
zel ampul dolays ile, bu tip armatrler pek kullanm sahas bulamamtr.
c) d- ve e-tipi kark korumal akkor Flamanl aydnlatma armatrleri

34

Ampul deiimi esnasnda elektriin kesilmesi art ise de buna pratikte pek uyulmamaktadr. Bu maksatla gerilim altnda ampul deiebilen armatr gelitirilmitir. Deiim
esnasnda ark ampuln dip ksmnda kar. Yukardaki resimde grlebildii gibi yayl bir
mekanizma ile, kontan duyun dnda ufak hacimli baka bir blmede olumas salanr.
Bu blme de kolayca d-tipi korumal yaplabildiinden problem zlm olur. Ampuln
zerine cam fanus geirilir ve tel kafesle de darbelere kar korunmaldr. Bu tip armatrlerin zerlerinde d- ve e-tipi korunduklar belirtilmektedir. Normal ticari ampuller kullanlabildiinden ve deiimi de pratik olduundan yaygn bir kullanm alan bulmutur.
2) FLORESAN TPL ARMATRLER
Floresan lambalarn normal almalarnda ark karan ksm STARTER leridir. Akkor
flamanl lambalarda olduu gibi tpn yzey scakl da sorun tekil etmektedir. Starterin
zel korumaya ve floresan tpnde basnca ve darbelere dayankl zel bir tp iersine
konulmas gerekir veya zel bir floresan tp imal edilerek starter ve yzey scakl sorunu
ortadan kaldrlabilir. Bu yn ile floresan armatrler de iki ekilde korunmu olarak
piyasaya srlmektedir.
a) d-tipi korunmu floresan armatrler:
Starter ve floresan tp ayr ayr d-tipi korunmu muhafaza iersine yerletirilir. Son zamanlarda g faktrn dzeltmek iin kondansatr de istendiinden starterle kondansatr
birlikte ayn d-tipi bir muhafazaya yerletirilmi olarak imal edilmektedir. Floresan tp ise
basnca dayankl zel imal edilmi bir cam tp iersine konulur. Bu tp denenmi ve
basnca dayankl olduunu ispat eden sertifikaya sahip olmaldr. Yuvarlak tp eklinde
olduundan cam fanusa kyasla daha kolay imal edilir, basn ve darbelere de daha
dayankldr.
D-tipi korunmu floresan armatrler Trkiyede daha yaygndr. nk evlerde kullanlan
ticari tplerin kullanlmasna mani bir durum yoktur.
b) e-tipi korunmu floresan armatrler.
Starter ve yzey scakl sorununu zmek iin akkor flamanllarda olduu gibi zel
floresan lamba imal edilmitir. Bu floresanlarda, starter grevini tp iersine yerletirilmi
olan erit halindeki bir diren stlenir. Floresan ampul bu diren yardm ile start alr. Bu
nedenle bu tip floresan lamba tplerinin ucunda tek pim vardr. Ticari piyasada evler iin
satlan floresanlanda olduu gibi iki pimli deil tek pimlidirler.
Tek pimli zel floresan kullanlarak yaplan bir ex-korumal armatrde, ark karan ksm
olmad iin e-tipi koruma uygulanabilir. Bu durumda basnca dayankl bir koruyucu tpe
gerek yoktur. Yalnzca IP korumas (toz ve neme kar) uygulamas yeterli olmaktadr. Dtipine gre daha hafif ve ucuzdurlar. Bu tip armatrlerin mahsuru ise, zel tek pimli
floresana ampule ihtiya duymalardr. Ticari piyasadan kolayca teminleri mmkn deildir.
Ambarda stok bulundurmak gerekir.
Bir fikir vermesi asndan, aada d- ve e-tipi korunmu floresan armatrlerin resmi
verilmitir. D-tipi armatrde koruyucu tp ve e-tipi korunmu olanda da koruyucu effaf
kapak grlmektedir.

35

3) CIVA BUHARLI ARMATRLER:

Ancak d-tipi koruma tatbik edilebilir. Akkor flamanllarda olduu gibi ampul, basnca dayankl cam bir fanusa konulurken, starter ayr bir metal kaba yerletirilmektedir. Armatrn
st ksm d-tipi korunmu, starter gvdesini ve altnda cam fanusa yerletirilmi olan cva
buharl ampul oluturur. Bu yn ar ve dolays ile pahalya mal olduklarndan pek
yaygn deildirler.
Floresan ampullerde olduu gibi starter gerektirmeyen cva buharl ampuller de imal
edilmitir. Bu tip ampuller kullanlan armatrlere, e-tipi koruma tatbik edilebilir. Daha hafif
olmalarna ramen zel ampule ihtiya duyduklarndan pek ucuza mal olmazlar. Bu
nedenle yaygn kullanm alan bulamamlardr.
Sodyum (natrium) buharl sar k yayan lambalarn patlayc ortamlarda kullanlmalar ise
tamamen yasaktr. nk bu ampuller krldklarnda etrafa akkor halde sodyum paracklar satklarndan patlayc ortam tehlikeye drmektedirler.
LED diyotlar kullanlarak imal edilen sinyalizasyon lambalar da mevcuttur. Bunlara e veya
ib-tipi koruma uygulanabilmektedir.

8.6 TELEFONLAR:
Telefonlar d-, e- ve i-tipi korunmu olarak imal edilebilirler. D-tipi koruma yntemi ile imal
edilen telefon cihazlar 10 veya 15 atmosfer statik basnca dayankl bir gvde iersine
yerletirilmek zorunda olduklarndan ok ar olurlar ve bu zellikleri ile ok kullanszdrlar. Bu tip telefon cihazlar en az 25 kg gelmektedirler. 50-60 kg arlnda olanlar da
vardr. Byle bir cihazn tanmas ve montaj kolay deildir. D- ve e-tipi kark olarak
uygulananlar biraz daha hafiftir.
Gnmzde yaygn kullanm alan bulan ve modern teknolojiyi ieren telefon cihazlarnda
e- ve i-tipi koruma tatbik edilmektedir. Batarya ksm e-tipi korunur. Tam otomatik
elektronik telefonlarda ise i-tipi koruma uygulanr ki bu tip telefon cihazlarnn arl 3 kg
ile 13 kg aras deimektedir.
Tamamen kendinden emniyetli teknolojiye gre imal edilen telefon cihazlar da mevcuttur.
Bu cihazlarn kendinden emniyetliliini salayan zener bariyerlerdir. Bu bariyerler otomatik
telefon santralnn yanna ve tehlikesiz ortama yerletirilirler. Telefon cihazlar gerekli
konuma enerjilerini ierlerindeki bir bataryadan alrlar ve tetikleme yntemi ile uzaktan
arj edilirler. Bu yaplar ile Ex-ia veya ib tipi korunmu telefon cihazlar normal telefon
ebekelerine balanamazlar.
36

Telefonlarn enerji harcayan blmleri zil tertibatlardr. Gnmzde ok az enerji gerektiren ve dk gerilimle alan piezzo kristal zil kullanan telefon cihazlar da mevcuttur.

8.7 TELSZLER
Patlayc ortamlarda kullanlan telsizler de mevcuttur. Bunlarn tamam i-tipi korunmutur.
Uzun ve ksa dalga frekansnda alan tipleri vardr. htiya ve kullanm artna gre
seilirler. Prensip olarak metrolarda kullanlan telsizlere benzerler. Yegana farklar
patlayc ortama kar korunmu olmalardr.
Grizulu yer alt madenlerinde kullanlan ok zel telsiz sistemleri mevcuttur. Bunlar harici
ebekede almazlar. Dier sanayi kollarnda ise hem normal telsiz ebekesinde ve hem
de ex-sahada alabilen Ex-i tipi korunmu telsizler mevcuttur.
Cep telefonlarnn da Ex-i korunmu tipleri imalat firmalarca piyasaya srlmtr. Hem
tehlikeli ortamlarda ve hem de normal yerlerde kullanlabilir. Merak edenler NOKIA 6150
tipi cep telefonunu alabilir ve her yerde rahatlkla kullanabilir. Avrupadaki fiyat ise 1.000
civarndadr.

8.8 MEGAFON ve SES DZENEKLER

Exproof sahadaki beli noktalar aras konumay salayan hoparlr sistemleri de mevcuttur.
Genellikle faaliyetlerin birok yerde birden duyulmas gereken iletmelerde tavsiye edilir.
Bu iler iin ngrlen hoparlrler i-tipi imal edilirler. Kendinden emniyetlilii salayan g
nitesi ya d-tipi muhafazaya konulur veya tehlikesiz ksma yerletirilerek hoparlrlere
balant kablo ile gerekletirilir.
Enerjisini kendisi reten SES TAKATL konuma tertibatlar da mevcuttur. Basit ve pratik
olduklarndan yaygn kullanm alan bulurlar. Konuma azlndaki mekanizma evrilerek
(manyeto yaplarak) kar tarafn zili aldrlr. Konuma esnasndaki gerekli enerji, sesin
iddetinden retilir. Graham Bellin ilk icat ettii telefonlar gibidir.

8.9 L ALETLER ve ZOLASYON MEGERLER

l aletleri zel itina ile kullanldklarndan ex-koruma gerektirmezler. Patlayc ortamdaki
bir panonun kapan ap gerilim veya akm lmenize normalde msaade edilmez.
Gerilimi kesmeniz gerekir. Arza takip ediyorsanz ve gerilim altnda almak zorunda
iseniz, zel nlem almanz gerekir. Bu ii ise patlayc ortamdaki gaz lerek yaparsnz.
Ya kendiniz, gaz detektr bulundurur veya ilgili departmann elemann ararak gaz
lmn yaptrr ve lc eleman iiniz bitene kadar hazr bekletirsiniz. Normal alma
bu ekildedir. Elimdeki avometre ex-korumaldr, bir ey olmaz demeniz riziko almanz
demektir.
Piyasada kendinden emniyetli tipte imal edilmi avometreler mevcuttur ve korumasz tipine
kyasla ok da pahaldr.
Baz Avrupa lkeleri, l aletlerinin tehlikeli ortamda tanrken sorun tekil ettiini, nizamnamelere aykr olduunu ve bu nedenle ex-korumal l aleti tamak ve kullanmak
gerektiini ileri srerler. Bu nedenle ex-korumal ZOLASYON MEGER dahi yaplarak
37

piyasaya srlm ve ok da satmaktadr. Konuyu derinlemesine bilmeyen meslektalarmz, ex-korumal meger kullandnda her eyin normal olduunu zannederler. Halbuki bu
megerler tanma esnasnda ve ucuna alet balanmad hallerde ex-korumaldr. Dmesine basp veya kolu evirdiinizde retilen gerilim dinamitin fitili olabilir. Ksaca megeri
kullanrken zel nlem almanz gerekir. Bir kabloda ksa devre aryorsanz ve bu kablonun
bir ucu da patlayc ortamda ise , elimdeki meger ex-korumal diye rahat davranamazsnz,
tedbir almanz gerekir.
Bence ex-korumal meger, ticari oyundan ve kandrmacadan baka bir ey deildir. Exkorumal ve hatta Ex-i korumal avometrenin bir anlam olabilir. nk kendinden emniyetli
Ex-ia tipi devrelerin gerilim altnda kapaklar alp tamir edilebilmektedirler.

8.10 OTOMASYON ve ZLEME SSTEMLER, PLCler

a) DEDEKTRLER
Patlayc gazlar len detektrler 5-10 sene ncesine gre hem ucuzlam ve hem de
boyuta klmler ve rekabet dolays ile de kullanmlar ekonomik hale gelmitir. Bu
gn irili ufakl bir ok firma tesisine gaz kaa izleme sistemleri kurdurmaktadr. Exkorumal alet kullanm yannda ikinci bir tedbir olarak kabul grmekte ve gvenlii
artrmaktadr.

Kiilerin yannda tayabilecei kk detektrler olduu gibi sabit izleme sistemleri iin de
detektrler mevcuttur. Sabit izleme sisteminde kullanlan detektrlerin hemen tamam 4-20
mA kldrlar. Voltaj kl detektrler piyasadan kaybolmu gibidir. Kullanlan koruma
yntemi Ex-ia tipidir ve ZON 0da kullanlabilmektedirler.
Yukardaki resimde en son gelitirilen detektrlere rnek verilmi olup, bir ok firma
tarafndan benzeri aletler retilmekte ve piyasaya srlmektedir.
Yanc gazlarda, katalitik yanmal catalitic combastable tip detektrler tercih edilir ve her
nevi yanc gaza gre kalibre edilmeleri mmkndr. Bu sensrlerde, ortamdaki gazn

38

kk bir porsiyonu alnarak bir diren zerinde yaklr ve kard enerjiye gre, snan
direncin, omaj deerine gre ortamdaki gazn oran belirlenir.
Yanc olmayan karbon monoksit (CO, zehirli bir gazdr) hidrojen slfr (H2S) gibi gazlarda
elektro kimyasal metot kullanlr. Sensre gelen gaz bir kimyasal madde ile reaksiyona
girer ve rettii akma gre ortamdaki gazn oran belirlenir. Bu nedenle bu tip sensrlerde
iki damarl kablo da kullanlabilir. Enerji, besleme kablosu ile sinyal dn kablosu ayndr.
Kzl tesi n (IR= infra red) prensibine gre alan sensrler de mevcut olup bunlarn
numune tplerindeki rnek gaz ile ortamdaki gazdan geek n krlmasna gre ortamdaki gazn yzde oranna karar verilir. Bu tip IR sensrler uzun mrl olup pek bakm ve
kalibre gerektirmezler. Doal gaz boru hatlar, pompa istasyonlar ve LPG tanklar gibi ku
umaz kervan gemez yerlerde tercih edilirler. Bu tip detektrler de kendinden emniyetli
korumaya sahiptirler.
b) PLCler
llen deerleri toplayan ve bilgisayara aktaran Ex-ia korumal PLCler mevcuttur. En
yaygn kullanlan data nakil sistemi Profibus-PA dr. Profibus-PA tamamen kendinden
emniyetli Ex-ia korumal olarak gelitirilmitir. PLClerin kendinden emniyetli besleme
cihazlar olup, ou kez bu besleme cihazlar temiz sahaya yerletirilerek PLCler ve bal
detektrler uzaktan beslenirler. Aada rnek bir sistem dizayn grlmektedir.
Exproof bilgisayarlar dahi mevcuttur.

Yazan: M. Kemal SARI

Daha fazla bilgi iin mail adresi:

kemal.sari@emo.org.tr

Sormaktan ekinmeyiniz. Size muhakkak yant verilecektir.

39