T.C.

MLL ETM BAKANLII

TESSAT TEKNOLOJS VE
KLMLENDRME

BAKIR VE ALMNYUM BORULARI

MONTAJA HAZIRLAMA
582YIM003

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................... iii
GR ........................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 ........................................................................................ 3
1. BORULARIN KESLMES..................................................................................... 3
1.1. Bakr ve Alminyum Borularn zellikleri ...................................................... 3
1.1.1. Soutma Endstrisinde Kullanlan Alminyum Borular ........................... 5
1.1.2. Soutma Endstrisinde Kullanlan Bakr Borular ...................................... 5
1.1.3. Boru lleri .............................................................................................. 7
1.1.4. Bakr Boru Kullanm Alanlar .................................................................... 8
1.2. Bakr Boru ilii ............................................................................................. 8
1.2.1. Bakr Borularn Montaja Hazrlanmasnda Kullanlan Takmlar ............... 9
1.2.2. lme leminde Kullanlan Takmlar ....................................................... 9
1.2.3. Kesme inde Kullanlan Takmlar .......................................................... 10
UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 12
LME VE DEERLENDRME......................................................................... 14
RENME FAALYET2 ...................................................................................... 15
2. BORULARI RAYBALAMA ................................................................................. 15
2.1. Bakr ve Alminyum Boru Raybas ................................................................ 15
2.2. Rayba Kullanarak apak Alma lemi ............................................................ 16
2.3. Yuvarlak Ee Kullanarak apak Alma lemi ................................................ 16
2.4. Yuvarlak Tel Fra Kullanarak apak Alma................................................... 17
2.5. Boru Keskisi zerindeki Raybay Kullanarak apak Alma ........................... 17
2.6. Zmpara ve Sentetik Ped Kullanarak Borularn Temizlii .............................. 18
UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 20
LME VE DEERLENDRME......................................................................... 22
RENME FAALYET-3 ....................................................................................... 23
3. BORULARA MUF AMA ................................................................................... 23
3.1. Bakr Borulara Muf Amada Kullanlan Takmlar ......................................... 24
3.1.1. Muf Ama Aparat ................................................................................... 24
3.1.2. Muf Ama Zmbas .................................................................................. 24
3.2. Muf Ama Teknikleri ...................................................................................... 25
3.2.1. Muf Ama ncesi Boru Azlarnn Yalanmas .................................... 25
3.2.2. Hava Aletine Borunun Balanmas ........................................................ 26
3.2.3. Boru Zmbas ve iirme Aparatnn Taklmas ....................................... 27
3.2.4. Bakr Boruya Muf Almas ..................................................................... 27
3.3. Muflu Ara Balant Paralar .......................................................................... 28
UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 30
LME VE DEERLENDRME......................................................................... 32
RENME FAALYET-4 ....................................................................................... 33
4. BORULARA HAVA AMA .............................................................................. 33
i

4.1. Hava Yapmnda Kullanlan Takmlar........................................................... 33

4.2. Hava Ama ncesi Hazrlk lemleri ........................................................... 34
4.3. Hava Takmn Kullanarak Hava Amak ..................................................... 35
4.3.1. Tek Cidarl Hava..................................................................................... 35
4.3.2. ift Cidarl Hava..................................................................................... 37
4.3.3. Hava Yapmnda Meydana Gelebilecek Hatalar .................................... 38
4.4. Haval Birletirmelerde Kullanlan Balant Paralar .................................. 39
UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 41
LME VE DEERLENDRME......................................................................... 43
RENME FAALYET5 ...................................................................................... 45
5. BORULARI BKME ............................................................................................ 45
5.1. Bakr Borularn ekillendirilmesinde Kullanlan Aralar ............................... 45
5.1.1. Boru Bkme Yaylar ................................................................................ 45
5.1.2. Manivela Tipi Bakr Boru Bkme Aletleri .............................................. 46
5.2. Bakr ve Alminyum Boruyu Bkmek ........................................................... 48
5.2.1. 6-10 mm apa Kadar Bakr ve Alminyum Boruyu Bkmek ................. 48
5.2.2. Bkme Yay Kullanarak Bakr ve Alminyum Boruyu Bkmek ............ 49
5.2.3. 10-22 mm apa Kadar Bakr ve Alminyum Boruyu Bkmek ............... 50
UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 51
LME VE DEERLENDRME......................................................................... 53
MODL DEERLENDRME .................................................................................. 55
CEVAP ANAHTARLARI ......................................................................................... 57
KAYNAKA ............................................................................................................. 58

ii

AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD

582YIM003

ALAN

Tesisat Teknolojisi ve klimlendirme

DAL/MESLEK
MODLN ADI

Alan Ortak
Bakr ve Alminyum Borular Montaja Hazrlama

MODLN TANIMI

Temel bakr boru iiliinde lme, markalama, kesme,

raybalama, muf ama, hava ama ve borular bkme
tekniklerinin kazandrld renme materyalidir.

SRE

40/32

N KOUL

n koul yoktur.

YETERLK

Bakr ve alminyum borular motaja hazr hle getirmek

Genel ama
Bakr boru iiliinde; lme, markalama, kesme, raybalama,
muf ama, hava ama ve borular bkme tekniklerini
uygulayarak gerekli ara ve donanm seebileceksiniz.
Amalar
1. Gerekli donanm kullanarak bakr ve alminyum
borular kesebileceksiniz.
2. Bakr ve alminyum borularn kesilmesi srasnda boru
azlarnda oluan apaklarn alnmasnda ve ezilen boru
azlarnn dzeltilmesinde rayba kullanabileceksiniz.
3. Ayn apl borular kaynakla birletirebilmek iin muf
ama aparat kullanarak montaja hazrlayabileceksiniz.
4. Rakorlu, zlebilir birletirmeler yapmak iin hava
ama aparat kullanarak bakr borular montaja
hazrlayabileceksiniz.
5. Boru dn ve atlamann gerektii tesisatlarda bkme
aparatlar kullanarak bakr borular bkp montaja hazr hle
getirebileceksiniz.
Ortam: Snf, atlye, laboratuvar, ktphane, internet ortam
Donanm: Bilgisayar, eitli katalog ve teknik dokmanlar,
tesisat emalar, tesisat, stma ve soutma takmlar, boru
keskisi, bakr boru raybas, muf ama aparat, zmba, eki,
hava ama aparat, hava konisi, hava mengenesi, bakr boru
bkme aparatlar, bkme yaylar vb. takmlardr.

MODLN AMACI

ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI

iii

LME VE
DEERLENDRME

Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen

lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test,
doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak
modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek
sizi deerlendirecektir.

iv

GR
GR
Sevgili renci,
nsanolu var olduka vazgeilmez ihtiyalarnn karlanmasnda; hem akkanlarn
artlandrlmasna ynelik uygulamalar (shhi tesisat, stma, iklimlendirme vb.) hem de gda
ve tbbi maddelerinin soukta muhafazas vb. uygulamalar gn getike mesleimizin
nemini artrmaktadr.
Tesisat Teknolojisi ve klimlendirme blmmzde bilgi ve beceriye dayal
uygulamalarda boru montajnn temelini oluturan bu modlle; boru iilii, lme, kesme,
raybalama, muf ama, hava ama ve borularn bklmesine ait konularda temel bilgi sahibi
olacaksnz. Buradaki konular, mesleki geliiminizin temelinin salam atlmasn salayacak
ekilde hazrlanmtr. Ancak unutulmamaldr ki uygulamalara vereceiniz zen ve dikkat,
mesleki geliiminizde en nemli unsur olacaktr.
Bu modlde yer alan faaliyetler, sizlere uygulama yaparak renmeyi ve kullanlabilir
bilginin sahibi olmanz salayacaktr. Bu noktadan hareketle modlde yer alan konu ve
uygulamalar sindirerek renmeniz gerekmektedir. renme konusunda gstereceiniz
zen, ayn zamanda uygulamalarn daha zevkli hle gelmesini de salayacaktr.
Mesleimiz insan sal ve konforunun n planda tutulduu gnmzde hem shhi
tesisat hem de iklimlendirme uygulamalarnda en gelimi teknolojilerin kullanld bir alan
olmutur. Bu adan boru iilii, borularn montaja hazrlanmas ve basamak oluturacak
boru montaj ilerinin iyi renilmesi gerekir. Bu tespitle modlde yer alan faaliyetlerin
dikkatlice, sindirilerek ve neden sonu ilikisine dayal bir muhakeme yrtlerek
renilmesi kullanlacak bilginin kalc ve kullanlabilir olmas asndan ok nemlidir.

RENME FAALYET1
RENME FAALYET1
AMA
Gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak bakr ve alminyum borularn
zelliklerini renerek borular montaj kurallarna uygun olarak kesebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu modl, birbirine ilem basama olan drt ayr faaliyetten olumaktadr. Bunlar
srasyla; bakr borular kesme, apak alma (raybalama), muf ama ve hava ama
ilemleridir. Mesleinizin en temel ilerinden olan bakr boru iilii konusunda,
gstereceiniz ilgi ve yapacanz aratrma, edinilen bilgi ve becerinin kalc ve
kullanlabilir olmas asndan ok nemlidir. Bu noktadan hareketle:

Blgenizde, ilinizde bulunan klima ve soutma cihaz reticilerini ve

tamircilerini gezerek bakr ve alminyum borular montaja hazrlarken
yaptklar ileri aratrnz.

Bakr boru montaj kurallar ve bakr boru iilii konusunda internet ortamnda
aratrma yaparak ilgili firmalardan kitap, katalog, bror ve vb. kaynaklar
toplaynz.

Topladnz bilgi ve dokmanlar bir dosya hline getiriniz.

Hazrladnz dosya ieriini snfta arkadalarnzla paylanz.

1. BORULARIN KESLMES
1.1. Bakr ve Alminyum Borularn zellikleri
Genellikle stma, soutma ve iklimlendirme sistemlerinde kullanlan borular bakrdan
yaplmlardr. Borularda aranlan temel zellikler; yksek korozyon direnci, ekillendirme
ve birletirme tekniklerine yatknlk, yzey kalitesi (temiz ve dzgn) ve s iletkenliidir.
Bakr ve alamlar, bu saydmz zelliklerin hepsini birden karlayabilen yegne
malzemedir. Bu nedenle bakr; stma, soutma ve iklimlendirme endstrisinin temel
malzemesi olmutur.

Resim 1.1: Dz ve kangal eklinde bakr ve alminyum borular

Bunun yannda alminyum, evaporatr ve kondenser i serpantini imalatnda ok

kullanlan bir malzemedir. zellikle ev tipi soutucularda verimleri yksek, rollbond
alminyum evaporatrler kullanlr. Dier taraftan alminyum borularn, bakr kadar kolay
ilenememesi (ekillendirme ve birletirme tekniklerine yatkn olmay) ve lehimlenmesinin
zorluu, fabrikasyon imalatta kullanm sahasn olduka kstlamaktadr.

Resim 1.2: Alminyum borulardan imal edilmi ara klima evaporatrleri

Soutma sektrnde kullanlan bakr ve alminyum borulara tp-tip boru ad verilir.

Bunun nedeni, tp-tip borularn di alamayacak kadar ince et kalnlna sahip olmalardr.
Bu borularda di amak cidarlarn keseceinden birletirmeleri rakorlu, sert lehim veya
kaynak teknii kullanlarak yaplr. Soutma devrelerinde zorunluluk olmadka (servis
hatlar vb. hari) di alarak yaplan birletirme tekniinden kanlmaldr. nk
szdrmazlk tam ve uzun mrl olmamaktadr.

Resim 1.3: Soutma endstrisinde kullanlan bakr tp-tip borulardan rnekler

1.1.1. Soutma Endstrisinde Kullanlan Alminyum Borular

Mekaniksel dayanm zelliklerinin zayf olmas ve zellikle balantlarnda yumuak
lehim, sert lehim (gm kayna) ve kaynak tekniklerine yatkn olmay soutma
sanayisinde kullanmn olduka kstlamtr. Ancak fabrika ortamnda gelitirilmi zel
tekniklerle ara klima ve frigorifik soutma sistemlerinde, no-frost dolaplarn fin tipi
(kanatkl) evaporatrlerinin yapmnda kullanlmaktadr.

1.1.2. Soutma Endstrisinde Kullanlan Bakr Borular

Endstriyel olmayan btn soutma ve iklimlendirme sistemlerinin boru tesisatlarnda
(soutucu akkan olarak amonyak ve kkrt dioksit kullanlan sistemler hari) zel olarak
retilmi ve standartlar karlayan bakr borular kullanlr. Bakr borular, ekillendirilirken
sertleme eilimi gsterir. Bu da borunun u ksmnda atlaklara yol aabilir. Bunu nlemek
amacyla bakr, yzeyi mavi renk alana kadar stlarak yumuatlr. Sonra da soumaya
braklr. Fabrikalarda yaplan bu ileme tavlama denir. Bu ilem sonucu borunun
krlganl nemli lde azalmtr. Soutma ve iklimlendirme sistemleri iin retilmi
bakr borularn hava, nem, ya, kir ve lehimleme srasnda aa kan oksitlerin zararl
etkilerinden en iyi ekilde korunmak amacyla ileri azot gaz ile doldurulur. Ular
szdrmaz lastik tapalarla kapatlarak piyasaya sunulur. Bu tapalar, borunun bir ksm
kesildiinde tekrar u ksma yerletirilmelidir.

Resim 1.4: Yumuak ve sert ekilmi bakr borulara rnekler

1.1.2.1. Bakr Borularn Piyasaya Arz

Soutma ve iklimlendirme sistemlerinde kullanlmak zere piyasaya arz edilen bakr
borular, yumuak ve sert ekilmi olmak zere iki farkl tiptedir. Her iki tipin de K ve L
snf olmak zere iki farkl et kalnl mevcuttur.
Bakr borular, et kalnlklarna gre K, L ve M snflarna ayrlrlar.
K (kaln et kalnlnda) - soutma ve iklimlendirme tesisatlarna uygun
L (orta et kalnlnda) - soutma ve iklimlendirme tesisatlarna uygun
M (nce et kalnlnda) - soutma ve iklimlendirme tesisatlarnda kullanlmaz.
M tipi ince et kalnlna sahip borular, istenilen emniyet artlarn yerine
getiremediklerinden basnlandrlm soutma hatlarnda kullanlamaz. Ancak youma
suyu tahliye ve basnsz su tesisatlarn ve dier benzeri uygulamalarda tercih edilir.
K tipi kaln cidarl borular; dayanmn arand, titreim ve korozyon zellii fazla
olan yerlerde tercih edilir.
L tipi ise normal soutma sistemlerinde en sk kullanlan boru tipidir.
1.1.2.2. Yumuak ekilmi Bakr Borular
Yumuak ekilmi bakr borular daha ok ev tipi, ticari tip soutucularla
iklimlendirme sistemlerinde kullanlr. Tavlanm olduklarndan kolay bklebilir,
kvrlabilir ve ap geniletilmesi yaplabilir. Piyasada bulunan standart d ap lleri 1/8 in
(3,2 mm) ile 15/8 in (41,3 mm) arasndadr. Genellikle 7,5, 10, 20 metre uzunluundaki
kangallar hlinde satlr. Yumuak ekilmi bakr borular, mekanik ekillendirmeye ok
elverili olup balant paralaryla lehimlenebilir veya rakorlu birletirme yaplabilir.

Resim 1.5: Yumuak ekilmi azlar kapal bakr borular

1.1.2.3. Sert ekilmi Bakr Borular

Ticari tip soutucularla iklimlendirme sistemlerinde kullanlr. Yumuak borunun
tersine, bu tip boru serttir ve standart uzunluklarda boy olarak retilir. Bu borular kvrlamaz,
tesisatndaki gerekli bklme ve yn deiiklikleri ise eitli ara balant paralaryla
(fittingslerle dirsek, Te, manon vb.) yaplr. Sert yapsndan tr bu borular, kendilerini
daha iyi tayabilir. Dolaysyla daha az destee ihtiya duyar. Bu borularn piyasaya arz
edili uzunluklar genelde standart 6 metredir. aplar 3/8 inten (9,5 mm) 6 in (150 mm) d
6

apa kadardr. Borular rutubeti alnm, ii azot gazyla doldurulmu ve her iki ucu temiz ve
szdrmazlk salayacak ekilde kapatlmtr.

Resim 1.6: Sert ekilmi bakr borular

1.1.3. Boru lleri

elik ve bakr borularn llendirilmelerindeki en nemli fark bakr borular d
(anma) ap lleriyle ifade edilirken elik borular i (anma) aplarnn l deeriyle
belirtilir.
Buna gre lik elik boru ile bakr boru lleri ekil 1.1de karlatrlmak
zere verilmitir. ekilde (12,7 mm.) d apl (L tipi) bakr borunun i ap 10,9 mmdir
(0,43). Anma ap (12,7 mm) olan elik boru ise 12,7 mm (0,5)lik bir i apa ve 19,05
mmlik bir d apa sahiptir (0,75).

Tablo 1.1de soutma devre tesisatlarnda ok kullanlan L tipi bakr borulara ait
zellikler verilmitir.
Standart
anma ap
(in)
1

/8
/16

5
/16
3

Boru
Tipi

D ap
(mm)

ap
(mm)

L
L
L
L

3,175
4,749
6,350
7,925

1,651
3,251
4,826
6,300
7

Et
kalnl
(mm)
0,76
0,76
0,76
0,81

Arlk
(kg/m)
0,051
0,085
0,119
0,161

/8
/8

5
/8

7
/8
1 1/8
1 3/8
1 5/8
3

L
L
L
L
L
L
L
L
L

9,525
9,525
12,70
15,87
19,05
22,22
28,57
34,92
41,27

7,900
8,000
10,92
13,84
16,91
19,93
26,03
32,13
38,22

0,81
0,76
0,89
1,01
1,07
1,14
1,27
1,40
1,52

0,199
0,187
0,294
0,423
0,537
0,676
0,973
1,313
1,694

Tablo 1.1: L tipi bakr boru lleri ve boru arlklar

1.1.4. Bakr Boru Kullanm Alanlar

Bakr borular; zellikle soutma, stma, temiz su ve doal gaz tesisatlarnda geni
kullanm alan bulur. Bunun yannda gne enerjisi sistemlerinde tesisat ve kolektr
yapmnda, petrol trevi yaktlarn tesisatlarnda, yangn devresi, kar ve buz eritme
tesisatlarnda vb. yerlerde kullanlmaktadr. Bakr borularn bu kadar geni bir kullanm
alanna sahip olmasnn nedeni, stn zellikleridir. Bu zelliklerden birka:

Is iletkenliinin yksek olmas

Lehim, sert lehim ve kaynak yaplabilmesi
Korozyon mukavemetinin yksek oluu
Kolay ekillendirilebilmesi
Birletirmelerinde szdrmazlk zelliinin yksek olmas
Rakorlu tip birletirmelere uygunluu
Malzeme ve iiliinin ekonomik olmas

Bu zelliklerin hepsini bir arada toplayan bakr borular, ev ve ticari tip soutucularla
havann iklimlendirilmesinde kullanlan sistemlerin (klimalarn) temel boru malzemesi
olmutur.

1.2. Bakr Boru ilii

Soutma sistemlerinin temel yaps; kompresr, kondenser, evaporatr gibi ana devre
elemanlaryla ya separatr, sv tank, kurutucu (drayer), termostatik genleme valfi,
borular vb. gibi ara devre elemanlarndan meydana gelmesidir. Bu fonksiyonel yapnn
(soutma sisteminin) meydana getirilmesinde eitli birletirme yntem ve tekniklerinin
uyguland boru iiliinden yararlanlr.
Farkl tip birletirme tekniklerinin gelitirildii soutma endstrisinde balca iki
yntem ok kullanlr. Bunlar kaynak ve mekanik olarak sklebilen, bir paras sert
lehimlenmi haval sktrmal balantlardr.
Bakr borularn ilenmesinde kullanlan ara ve gereleri tantmadan nce birletirme
tekniinde kullanlan yntemin belirlenmesi faydal olacaktr. Buna gre soutma ve
iklimlendirme sistemlerinin devre tesisatlarnn yapmnda, balca iki eit birletirme
8

yntemi kullanlr. Bunlar mekanik birletirme teknii ve s enerjisinin kullanld kaynak

(sert lehim) tekniidir.

1.2.1. Bakr Borularn Montaja Hazrlanmasnda Kullanlan Takmlar

Bakr borularn, mekanik olarak (zlebilir) birletirilmelerinde kullanlan ara ve
gereler, birletirme ilem basamaklar dikkate alnarak sralanmtr.

Resim 1.7: Bakr ve alminyum borular montaja hazrlamada kullanlan takmlar

Resim 1.7de soutma el takmlarna rnekler verilmitir. Bunlardan bazlar; byk

ve mini boru makaslar, hava takmlar, boru bkme yaylar, rayba, boru bkme aparat, ap
iirme zmbalar ve boru krleme pensesi (pinoff pense) grlmektedir.

1.2.2. lme leminde Kullanlan Takmlar

Boru montajnda doru l, salkl bir birletirme ileminin oluturulmasnda ilk
artlardan biridir. Aksi hlde birletirme tehlikeye debilir. Bu nedenle zen gsterilmelidir.

ekil 1.2: Hassas lmede kullanlan kumpas

lme tekniinde kullanlan balca aralar:

Boy llerinde kullanlan zeri mm blntl erit metreler,

ap llerinde kullanlan i ve d ap kumpaslar,
Hassas lmenin arand yerlerde mikrometreler kullanlr.
9

1.2.3. Kesme inde Kullanlan Takmlar

Resim 1.8: Bakr ve alminyum borularn kesilmesinde kullanlan makaslar

Bakr borular keserken yararlanlan balca iki yntem vardr. lki, Resim 1.8de
grlen el tipi boru makaslarn kullanld. Bunlar, yumuak ve sert ekilmi borularn
kesilmesine elverilidir. eitleri mevcuttur. Resim 1.9daki makaslar 3/8 (10 mm) ile 11/8
(28 mm) d aplarndaki borularn kesilmesi iin uygundur. Mini makas olarak adlandrlan
daha kk tipleri de mevcuttur.
1.2.3.1. Bakr ve Alminyum Boru Makas

Resim 1.9: Bakr boru makasyla kesme ilemi

El tipi boru makaslar, ayarlanmak suretiyle deiik ap llerinde kesim yapabilen

aralardr. Makas, boru zerinde ls alnarak iaretlenmi izgiye ayarlanr. Vidal dme
sklrken kesici bak da boruya doru ilerler. Kesici bak, borunun etrafnda
dndrlrken vidal dme de hafif hafif sklarak kesme ilemi tamamlanr. Byk apl
sert ekilmi borular kesmede ikinci (ama daha az tercih edilen) bir yntem, demir testeresi
ve dzgn kesim yapmay salayan mastar kullanlmaktadr. Przsz bir kesim yapabilmesi
iin testere lamasnn her ininde 32 di bulunmaldr. Fakat yine de fazla tala kaldrd ve
ok apakl kesme yzeyi oluturduundan zorunlu kalmadka tercih edilmemelidir.
10

Resim 1.9daki mini makas 1/4 ile 1/2" arasndaki boru aplarn kesmede kullanlr.
1.2.3.2. nce Dili Testere
Bakr ve alminyum borularn kesilmesinde kullanlr. Tutma kolu, gvde lama ve
kelebek somunundan oluur. Kesme ilemi boru eksenine dik olarak testerenin ileri geri
hareketiyle yaplr. Testere gvdeleri alminyum alam veya demirden; tutma kolu metal,
plastik veya ahaptan yaplr.

Testere ile bakr borularn kesilmesinde apaklar oluur. apaklar ise tesisata
kaarak arzalara sebep olur. Dier taraftan apaklar, korozyona ak bir sath
oluturacandan zellikle haval (rekorlu) tip birletirmelerde szdrmazln
salanmasnda problem yaratacandan zorunlu kalmadka tercih edilmemelidir.

Resim 1.10: nce dili el testeresi ve eitli lamalardan rnekler

Kaliteli bir kesmenin gerekletirilebilmesi iin testere lamas, dz ve gergin ve lama

dileri ileri doru bakacak ekilde testereye balanmaldr.

Resim 1.11: El testeresi ile bakr boru kesme ilemi

Testere lamalar 0.5 ile 1 mm kalnlkta elik saclardan yaplr. Kesme az di alar
6575 eimle alr ve dilerde saa ve sola aprazlama oluturulur. Kesme az (dili
ksm) sertletirilir. Boru mengenesi kullanmak gerekirse bakr ve alminyum borunun
deforme olmamas iin gerekli tedbirler alnmaldr (Resim 1.5).

11

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Bakr ve alminyum borular kesiniz.

lem Basamaklar

neriler

lme aralarn kullanarak

(verniyerli kumpas, elik cetvel vb.)
size verilen llerde (1/4, 3/8,
5/8, 7/8, 1/2 vb.) bakr veya
alminyum borular seiniz.

nlnz giyerek alma ortamn

hazrlaynz.
Malzeme deposu sorumlusuna bavurunuz.
Verilen lye uygun bakr veya
alminyum boruyu seiniz.
Bakr ve alminyum boru kesme ve apak
alma aralarn kontrol ederek temin ediniz.
Kesilecek boruyu mengeneye
Boru apna uygun mengene ile
sabitleyiniz.
sabitleyiniz.
Borunun ezilmemesi iin gerekli tedbirleri
alnz.
Kesilecek borunun lsn alnz.
ly zenle iaretlemelisiniz.
Malzemenin israf olmasna engel
olmalsnz.
l hatas yapmamalsnz.
Bakr ve alminyum boru keskisini
Kesim iin kullanacanz aleti
kesilecek bakr ve alminyum boruya
sorumlusundan kontrol ederek alnz.
sabitleyiniz.
Bakr ve alminyum boru eksenine dik
olarak markalanm noktadan
sabitlemelisiniz.
Bakr ve alminyum boruyu kesiniz. Bakr ve alminyum boru keskisini kesme
ynnde dikkatlice evirerek kesmeye
Not: Kesme ilemini benzer ilem
balaynz.
basamaklarn kullanarak el testeresi ile Her tur sonunda skma volann arya
yapnz.
kamadan skmay unutmamalsnz.
Kesmenin bitecei srada kesme hznz
yavalatp bir elinizle paray tutunuz.
Kesilen parann eksene dik kesildiini
kontrol ediniz.

12

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri

Evet

Hayr

Belirtilen llerde boru bulabildiniz mi?

Sizden istenilen ldeki boruyu, doru lerek bulabildiniz mi?
Kesilecek boruyu mengeneye ezmeden sabitleyebildiniz mi?
Kesilecek boruyu doru lsnde iaretleyebildiniz mi?
Boru keskisini iaretlenmi noktada boruya sabitleyebildiniz mi?
Boru keskisini ilem sresince boruyu ezmeden kullanabildiniz
mi?
7. Boruyu llere uygun olarak kesebildiniz mi?
8. El testeresini tekniine uygun kullanabildiniz mi?
9. El testeresi ile dzgn ve eksene dik bir kesme yapabildiniz mi?
1.
2.
3.
4.
5.
6.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

13

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1.

Aadakilerden hangisi soutma sistemlerinde ve cihazlarnda en ok kullanlan boru

tipidir?
A) Alminyum borular
B) M tipi bakr borular
C) K tipi bakr borular
D) L tipi bakr borular
E) elik borular

2.

Aadakilerden hangisi bakr borularn zelliklerinden deildir?

A) Is iletkenliinin yksek olmas
B) Lehim, sert lehim ve kaynak yaplabilmesi
C) Korozyon mukavemetinin yksek oluu
D) Zor ekillendirilebilmesi
E) Birletirmelerinde szdrmazlk zelliinin yksek olmas

3.

Aadakilerden hangisi elik ve bakr borularn doru olarak llendirilmesini ifade

etmektedir?
A) elik borular, d aplaryla ifade edilir.
B) elik borular, et kalnlklaryla ifade edilir.
C) Bakr borular, d (anma) ap lleriyle ifade edilirken elik borular i (anma)
aplarnn l deeriyle belirtilir.
D) elik borular, arlklaryla ifade edilir.
E) Hibiri

4.

Aadakilerden hangisi sert ekilmi borularn zelliklerindendir?

A) Sert ekilmi borular, soutma ve stma sistemlerinde kullanlr.
B) Sert ekilmi borular, testere ve boru keskisi ile kesilir.
C) Sert ekilmi borular, kangal olarak satlmaz.
D) Sert ekilmi borularn yn deiimi ara balant paralaryla yaplr.
E) Hepsi

5.

Aadakilerden hangisi yumuak ekilmi bakr borularn zelliklerindendir?

A) Mekanik ekillendirmeye ok elverilidir.
B) Boru keskisi ve testere ile kesilebilir.
C) Lehimli birletirmeleri yaplabilir.
D) Kangallar hlinde kilo ile satlr.
E) Hepsi

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

14

RENME FAALYET2
RENME FAALYET2
AMA
Bakr ve alminyum borular kesme srasnda boru azlarnda oluan apaklarn
temizlenmesinde kullanlan boru raybas, ee, fra vb. aralarn kullanmn renerek
borular montaja hazr hle getireceksiniz.

ARATIRMA

zellikle soutma ve iklimlendirme sistemlerinde borularn montaj ncesi

yaplan ilerden biri de raybalama ilemidir. Raybalamann gereini renerek
uygulamada kullanlan ara ve gereleri aratrnz

Raybalama ilerinde kullanlan ara ve gereleri piyasada aratrnz.

Raybalama ilerinde kullanlan ara gereleri ve yntemlerini internet

ortamnda aratrarak bulduunuz bilgileri dosyalaynz.

Dosya ieriini arkadalarnzla paylanz.

2. BORULARI RAYBALAMA
2.1. Bakr ve Alminyum Boru Raybas

Resim 2.1: Rayba ve mini bakr boru makas

Boru keskisi ile kesilen bakr ve alminyum borularda ap daralmas, testere ile
kesilen borularda ise apaklar oluur. ap daralmas, basn dmelerine; apaklar ise
arzalara sebep olur. Bu apaklar, korozyona ak bir sath oluturacandan zellikle haval
(rekorlu) tip birletirmelerde szdrmazln salanmasnda problem yaratabilir. Dier
yandan boru iinde kalan metal apak ve tozlar, soutucu akkan tarafndan tanarak
soutma sisteminin hareketli paralarna da zarar verebilir. Bu apaklarn boru i-d apna
ve az profiline zarar vermeden temizlenmesi gerekmektedir. Bu temizleme ilemi iin
eitli ekillerde raybalama ilemleri kullanlmaktadr. Raybalama, ayn zamanda boru
azlarnda kesme sonucu oluan ap daralmasnn giderilmesinde de kullanlr.
15

Boru raybas, yaps itibaryla borunun hem i daralmasn giderme hem de boru
aznda oluan i ve d apaklarn alma zelliine sahiptir. Yapsnda bulunan sert ular
araclyla ak grevi grerek bakr borunun apaklarn temizler (Resim 2.2). Raybalama
srasnda boru et kalnlnda ar incelme ve entikler istenmez.

2.2. Rayba Kullanarak apak Alma lemi

Kesme ileminin bitiminde, boru aznda ap daralmas ve boru ucunun i ve d

ksmnda apaklarn meydana geldiini sylemitik. Bu apaklar, korozyona ak bir sath
oluturacandan zellikle haval (rekorlu) tip birletirmelerde szdrmazl tehlikeye
drmekte ve boru iinde kalan metal apak ve tozlar da soutucu akkan tarafndan
tanarak soutma sisteminin hareketli paralarna da zarar verebilir. Bunu nlemek amacyla
Resim 2.2de grlen boru raybasyla apaklarn temizlenmesi gerekir. Bunun iin boru u
ksm (ii ve d) Resim 2.2de grlen rayba aleti kullanlarak raybalanr.
Baz orta boy boru makaslarnda (Resim 1.8) rayba ba da bulunmaktadr.
apaklarn alnmasnda bu bak da kullanlabilir.

2.3. Yuvarlak Ee Kullanarak apak Alma lemi

Yuvarlak ee kullanarak da i apaklar boruya zarar vermeden alnabilir. Ee boru
iine doru ve boru eksenine paralel hareketler yaplarak ap daralmas tesviye edilir. Ee
apnn boru i apndan kk olduu durumlarda kullanlr (Resim 2.3).

16

2.4. Yuvarlak Tel Fra Kullanarak apak Alma

Yuvarlak tel fra seimi nemlidir. Tel fra ap, boru i apndan orannda daha
byk seilmelidir. Fra apnn daha kk olmas durumunda temizleme ilemi istendii
gibi gereklemeyecektir. Fra, boru iine geirildikten sonra fraya ileri geri ve dairesel
hareketler verilerek apaklarn ve oksit tabakalarnn temizlenmesi salanabilir (Resim 2.4).

Seri iler yaplacak ise fra el tutama kesilerek bir el breyzine taklmal ve dk
devirde dnme hareketi elektrikli breyzi tarafndan salanmaldr. Bu sayede nemli bir i
gc kazanlacaktr.

2.5. Boru Keskisi zerindeki Raybay Kullanarak apak Alma

Boru keskilerin zerlerinde bulunan katlanm durumdaki raybay kullanarak da i
apaklar temizlenebilir. Bu sayede ikinci bir takm tanmas gerei ortadan kalkar. Herhangi
bir apak alma aparatmz yoksa kk bir ak ile de apak alma ilemi yaplabilir. Boru
keski raybas veya ak borunun iine sokularak keskin azlar yardmyla belli bir kuvvet
uygulanarak keskin azn apaa dalmas salanr. Bu sayede apak borudan kesme
kuvvetiyle ayrlm olur. Bu yntemlerin apak alma kalitesi, kuvvetin noktasal olmas ve el
alkanl gerektiinden dolay dierlerine oranla dktr (Resim 2.5).

17

2.6. Zmpara ve Sentetik Ped Kullanarak Borularn Temizlii

Borunun d yzeyini temizlemek iin kullanlan bir yntemdir. Boru yzeyinde

zamanla olumu oksit tabakasn ve kesme srasnda olumu apa almak iin zmpara
kd veya bu amaca uygun hazrlanm sentetik pedler kullanabilir (Resim 2.5).
Boru ularnda zamanla gelien oksit tabakalar iyi bir birletirme (zellikle kaynakl
birletirmelerde) olumasn engeller. Bu nedenle oksit tabakalarnn temizlenmesi, salkl
bir montajn gereklemesinde gz ard edilmemesi gereken nemli ilem basamaklarndan
biridir. Bu amala ok ince zmparalar ya da andrc sentetik pedler kullanlabilir.

18

Boru apaklar raybalandktan ve oksit tabakalar temizlendikten sonra montaja kadar

herhangi bir yabanc cismin boru iine girmesini nlemek amacyla borunun krlenmesi
gerekmektedir. Bunu plastik bir tapa kullanarak yapabileceimiz gibi kt parasn boru
iini kapatacak ekilde yuvarlatp azn kapatarak da yapabiliriz (Resim 2.7).

19

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET

Bakr ve alminyum borular raybalaynz.

lem Basamaklar
neriler
Daha nce kestiiniz alminyum ve bakr borular
Boru keskisi ve testere ile
kullanabilirsiniz.
verilen lde kesilmi
Testere ve makasla kesilen borular arasndaki
alminyum ve bakr boru
(boru azlarnda oluan) fark gzlemlemeye
paralarn hazrlaynz.
alnz.
Boru i ve d apan boru
Boru raybasn elinizle iyice kavraynz.
raybas ile alnz.
raybalama iin raybann sivri ksmn kullanarak
ve dairesel hareketler yaparak i apaklar alnz.
D raybalama iin raybann dier tarafn
kullannz ve yine dairesel hareketlerle apaklar
alnz.
Boru i apan yuvarlak ee
Ee seerken yuvarlak eenin apnn boru i
kullanarak temizleyiniz.
apndan kk olmasna dikkat ediniz.
Borunun iine eeyi yerletiriniz.
Eeye bask kuvvetinizin fazla olmamasna dikkat
ediniz. Aksi hlde borunun az profilinde incelme
ve bozulma olacaktr.
Boru i apan ve oksit
Yuvarlak tel frann boru i apndan orannda
tabakasn yuvarlak tel fra
daha byk olmasna dikkat ediniz.
kullanarak temizleyiniz.
Fray boru iine yerletiriniz.
Dairesel hareketlerle i apa ve i oksit
tabakalarn temizleyiniz.
Boru i apan boru
Boru keskisinin ban anz.
keskisinin raybasn ya da
Bu ba fazla kuvvet uygulamadan dairesel
kk ak kullanarak
hareketlerle apaa dalmasn salaynz.
temizleyiniz.
Kalan apaklar da ayn hareketlerle temizleyiniz.
Kk el aks ile apak temizlerken de ayn
ekilde apaa dalma hareketlerini yaparak
temizleme ilemini gerekletiriniz.
Boru d yzeyini zmpara bezi, Borunun d yzeyindeki oksit tabakasn ve
zmpara kd veya sentetik
apaklar temizlemek iin ok kaln dili olmayan
ped kullanarak temizleyiniz.
zmpara kd seiniz.
Boruyu zmpara kdnn iine alarak zmpara
kdn evirerek temizleme ilemini yapnz.
apa ve oksit tabakalar
Borunun apna uygun plastik tapa seiniz ya da
temizlenmi boruyu d
ufak kt paras yuvarlaynz.
etkenlerden koruyunuz.
Bu kapama paralarndan bir tanesi ile boruyu
tapalaynz.

20

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15

Evet

Hayr

Raybalama ilemlerinde kullanacanz ara gereci hazrladnz

m?
Boru keskisi ve testere kullanarak verilen lde boru kestiniz
mi?
Kestiiniz borularda rayba kullanarak apaklar alabildiniz mi?
Boru raybasnn i ve d azlarn apak almada kullandnz
m?
Raybann apaklar temizlediini gzlemlediniz mi?
Azlar ezilmi borular raybalama ile dzeltebildiniz mi?
Raybalama iin uygun yuvarlak ee seebildiniz mi?
Yuvarlak eeyi apak almada doru ekilde kullandnz m?
apaklar temizlemek iin uygun tel fra seebildiniz mi?
Tel fray apak almada doru ekilde kullandnz m?
ak veya boru keski raybasn kullanarak apaklar alabildiniz
mi?
Zmpara ile oksit tabakalarn temizleyebildiniz mi?
Zmparalamay boruyu derin izmeden yapabildiniz mi?
apak ve oksit kalntlarn boru iinden karabildiniz mi?
Tapa kapatarak pisliklerin boru iine girmesini engellediniz mi?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

21

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1.

Aadakilerden hangisi bakr ve alminyum borularda en ok kullanlan apak alma

aracdr?
A) El testeresi
B) Zmpara ve sentetik pedler
C) Boru keskisi
D) Rayba
E) Hepsi

2.

Aadakilerden hangisi boru raybasnn zelliklerinden deildir?

A) Boru yzeyindeki oksit tabakalarn temizlemede kullanlr.
B) Boru az i apaklarnn alnmasnda kullanlr.
C) Boru az d apaklarn alnmasnda kullanlr.
D) Kesme sonunda kesiti daralm borular dzeltmede kullanlr.
E) Boru raybas el kuvvetiyle kullanlr.

3.

Aadakilerden hangisi bakr borularda apak alma ileminden sonra boru iine
kamas muhtemel apaklarn temizlenmesinde kullanlr?
A) Boru raybas
B) Basnl su
C) Basnl hava
D) Tel fra
E) Hepsi

4.

Aadakilerden hangisi raybalamann amacn ifade etmektedir?

A) Borular temizlemek
B) Boru yzeyinde olumu oksit tabakalarn temizlemek
C) Borular montaja hazrlamak
D) Borularn aplarn dzeltmek
E) Hepsi

5.

Aadakilerden hangisi oksit tabakalarn giderilmesinde kullanlr?

A) Boru raybas
B) Zmpara ve sentetik pedler
C) Tel fra
D) Su
E) Hepsi

22

RENME FAALYET3
RENME FAALYET-3
AMA
Gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak muf ama takmlarnn
kullanmn renerek bakr ve alminyum borular kaynakla birletirme ncesi montaja
hazr hle getirebileceksiniz.

ARATIRMA

Borularn montaja hazrlanmasnda mufun kullanm yerlerini ve gereini

aratrnz. Bulunduunuz ilde soutma servisleriyle irtibata geerek muf ama
tekniinde kullanlan takm ve avadanlklar hakknda bilgi edininiz. Bu konu
hakknda daha kapsaml bilgi iin internet ortamndan da yararlanabilirsiniz.

Muf ama aletlerinin eitliliine gre piyasada aratrma yapnz.

Topladnz bilgi ve dokmanlar dosyalaynz.

Dosya ieriini snfta arkadalarnzla paylanz.

3. BORULARA MUF AMA

Ayn apl borularn kaynakla birletirilmelerini salamak zere boru apnn dzgn
bir ekilde d ap lsne geniletilmesi ilemidir. Bu ilem farkl birok takm ve teknik
kullanarak yaplabilir. Bunlardan birisi de bakr boru i apnn bir aparat yardmyla d ap
lsne geniletilmesidir.
Muf kalitesinde dikkat edilmesi gereken en nemli husus; geniletmenin mmkn
olduunca dzgn, eksen kaykl olmadan ve yeterli uzunlukta olmasdr. Yumuak
ekilmi bakr ve alminyum borular bize geniletmeyi rahat yapmamz salar. Fakat gerek
malzeme kalitesinin dkl, gerekse uygulaycnn hzl almas ya da bilgisizlii muf
blgesinde genilemeden meydana gelen atlamalara neden olmaktadr. Bu konuda gerekli
dikkat ve el becerisi gsterilmelidir.

Resim 1.1: Muf alm boru ve birletirilmi borular

23

3.1. Bakr Borulara Muf Amada Kullanlan Takmlar

Ayn aptaki yumuak ekilmi bakr borularn montajnda, iki boru parasnn
birbirine tek lehim balantl birletirilmesi yaplabilir. Bunun iin birletirilmesi

dnlen paralardan birinin i ap, d ap lsnde iirilir. Bu ilemde

kullanlan alete zmba ad verilir. Uygun ldeki zmba, borunun ucuna doru an
ekli oluana kadar itilir. Bu ilem ift kollu muf ama aparat kullanarak vidal bir
aparatla (hava takmn kullanarak) ya da ekile zmbaya vurularak yaplabilir.
3.1.1. Muf Ama Aparat

Resim 3.2: Muf ama aparat ve muf alm borular

Resim 3.2de manivela tipi (ift kollu) muf ama aparat ve muf alm borular
grlmektedir. Manivela tipi takmla muf ama, u ilem basamanda gerekletirilir. Bakr
boru, istenilen lde kesilir ve raybalanarak apaklar alnr. Bakr boru apna uygun
adaptr aparata vidalanr ve ucu yalanr. Manivela tipi aparatn kolu 90 alarak adaptr
ucuna boru yerletirilir. Aparatn kollar kapatlarak muf az oluturulur.

3.1.2. Muf Ama Zmbas

Dier taraftan Resim 3.3te grlen kademeli geniletme aparat (muf ama zmbas)
uygun bir hava aparatnda hava konisinin yerine vidalanmak suretiyle boruya muf az
alabilir.
Zmbalama, doru yapld ve muf lehimlendii zaman, lehimli balant says azalr.
Dolaysyla sznt tehlikesini de azaltr.

Resim 3.3: Muf ama zmbas

24

3.2. Muf Ama Teknikleri

Yumuak ekilmi bakr ve alminyum borularn lehimli birletirilmesinde
szdrmazln salanmas ancak doru seilmi ve uygulanm tekniklerin kullanlmasyla
salanr. Bunlar aada konu balklar altnda aklanmtr.

3.2.1. Muf Ama ncesi Boru Azlarnn Yalanmas

Yalama, bilindii gibi srtnme kuvvetlerinin azaltlmas ve alan makine
paralarnn soutulmas grevini stlenmitir. Biz burada sadece srtnme kuvvetlerinin
azaltlmas iin ya kullanacaz.
Borunun geniletilmesi, mekanik bir kuvvetle gerekletirilmektedir. Tabii ki mekanik
kuvvetin olduu yerde srtnme kanlmazdr. Yalamasz uygulamalarda srtnme hem
daha fazla kuvvet uygulanmasna hem de avadanlklarn fazla zorlanmasna ve sonuta daha
abuk anmasna neden olacaktr. Alet ve avadanlklar doru ekilde yerinde kullanma ve
koruma, aletle yaplacak ilem saysn artracaktr.
Aada Resim 3.4 ve 3.5te eitli muf ama aletlerinin yalanmas grlmektedir.
Muf ama zmbas, baz hava takmlarnn iinde bulunan bir paradr (Resim 3.3). Bu
sayede hava takm ile muf ama ilemleri de yaplabilir. Dier resim 3.5te grlen el
avadanl ise hemen hemen her trl yumuak ekilmi bakr alminyum boruya muf
amanz salayan muf ama aparatdr.

Resim 3.4: Hava takmnda zmbann yalanmas

Muf ama aparatnda iirme ilemi manivela eklindeki kollarn sklmas ile
yaplmakta ve bu sayede ok kolay bir muf ama ilemi gereklemektedir.
Yalamada arya kalmamas; temizlik, ya sarfiyat ve gvenlik bakmndan
nemlidir. Fazla kullanlan ya, demeye bulaabilir ve bu da bir ekilde i kazasna neden
olabilir.

25

Resim 3.5: Muf ama aparatnn yalanmas

3.2.2. Hava Aletine Borunun Balanmas

Boru sabitleme ileminde, hava takmnn boru mengenesi kullanlr (Resim 3.7).
Muf ama zmbasnn aaya doru uygulad basma kuvvetinin boruyu aaya
kaydrmamas iin hava mengenesinde di tertibat bulunmaktadr. Bu diler, boruyu
sabitler ve kaydrmaz (Resim 3.6).

Borunun mengene st yzeyinden tama uzunluu, boru ap kadar olmaldr. Bu

uzunluk, sert lehim kayna iin yeterli bir uzunluktur.

26

3.2.3. Boru Zmbas ve iirme Aparatnn Taklmas

Aadaki Resim 3.8' ve 3.9da iki farkl iirme aparatnn montaj gsterilmektedir.
Resim 3.8deki zmba ve Resim 3.9daki muf ama aparat gvdeye vidalanarak kullanlr.

Resim 3.8: Zmbann hava aparatna taklmas

Resim 3.9: Muf ama aparat

3.2.4. Bakr Boruya Muf Almas

Aparatlar, montaj yuvalarna vidalandktan ve yalandktan sonra muf ama ilemi
yaplabilir. Burada iki farkl muf ama takmnn nasl muf atn hem anlatmla hem de
resimlerle birlikte ileyeceiz. Hava takmnda, muf ama zmbasn kullanarak muf ama
ilemi; basit bir vida mekanizmasyla almaktadr (Resim 3.10). Kol evrildike iirme
ucu aa doru inerek sabit tutulan boruyu geniletmektedir.
Byle bir uygulamada hava tekniine gre daha fazla kuvvet uygulamamz
gerekmektedir.

Resim 3.10: Hava aparat ile muf ama

27

Dier muf ama takmnda ise bu takm daha farkl bir alma dzenine sahiptir
(Resim 3.11). Manivela eklindeki kollar yardmyla bir seferde sklarak boruya geen
ksmn genilemesi salanmaktadr. Bu sayede muf alm olur. Pratikte; muf amada
kullanlan aparatn bir damla soutma sistemlerinde kullanlan yalama ya ile yalanmas
mufun dzgn olmasn salayacak ve atlak olumasn nleyecektir. Ancak boru muf
aznda kalan yan, sert lehim ncesi mutlaka uygun bir kimyasalla temizlenmesi gerei
vardr.

Resim 3.11: Muf ama aparatna borunun yerletirilmesi

3.3. Muflu Ara Balant Paralar

Yumuak ve sert lehimi uyguland bakr boru birletirme tekniklerinde kullanlmak
zere uygun boru d ap llerinde ara balant paralar piyasada mevcuttur.
Birletirmeleri dk scaklkl gm lehimler ve oksi-propan, oksi-asetilen
hamlalaryla yaplabilir.

Resim 3.12: Muflu ara balant paralar

28

a. Adaptr dii (k x ftg)

b. Dii tapa (k)
c. Erkek dirsek 45 (k x k)
. Te (k x k x k)
d. Redksiyon (k x k)
e. Dirsek 90 (k x k)
f. Erkek dirsek 90 (k x k)
g. Dirsek 45 (k x k)
k. Kaynakl birletirme
ftg. Vidal ara balant eleman (fitting) kullanlarak yaplan birletirme

29

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET

Bakr ve alminyum borulara hava takmn kullanarak muf anz.

lem Basamaklar
neriler
e uygun doru takm semelisiniz.
Muf ama takmlarn ve
Takmlar kontrol ederek alnz ve kullandktan
avadanlklarn hazrlaynz.
sonra temizleyerek iade ediniz.
eitli aplarda ve verilen
Daha nce kesip apan aldnz alminyum ve
llerdeki bakr borular muf
bakr borular kullanabilirsiniz
amak iin hazrlaynz.
Boru azlarnda ezilme varsa muf ama ncesi
rayba ile dzeltiniz.
Hava aparatna muf amak zere
yerletireceiniz bakr boru uzunluu muf amaya
uygun olmaldr.
Boruyu hava takm
Boruyu uygun ldeki mengene yuvasna
mengenesindeki uygun ldeki
yerletiriniz.
yuvaya yerletirip sabitleyiniz.
Boruyu mengene tabla yzeyinden boru ap
kadar darda brakarak yerletiriniz.
Mengenenin nce boruya yakn vidasn, sonra
uzak olan vidasn skarak boruyu sabitleyiniz.
Hava aparatna boru zmbasn Aparata ve boru apna uygun zmbay seiniz.
vidalayarak sabitleyiniz.
Muf ama zmbasn, aparata vidalarken ok
skmaynz.
Hava aparatna taklan muf
Yalama iinde mineral zl ya kullannz.
ama zmbasn her ilem ncesi Kesinlikle bitkisel zl ya kullanmaynz.
az bir miktar yalama ya ile
Bir damla mineral ya yeterli olacaktr. Fazlasn
yalaynz.
kullanmaktan kannz.
Hava aparatna bal muf ama Hava aparatna bal boru muf ama zmbasn,
zmbasn, mengeneye
hava mengenesine boru eksenini merkezleyecek
sabitlenmi boru iine sokarak
ekilde balaynz.
viday skma ynnde eviriniz. Aparat enelerinin mengeneyi tam kavramasn
salaynz.
Hava aparatnn vida kolunu skarak ve her bir
skma turundan sonra yarm tur aarak yava
yava ileme devam ederek oluan mufu kontrol
ediniz.
Boru ucunda ekillendirdiiniz Oluturduunuz mufun llere uygunluunu
mufu inceleyiniz.
kontrol ediniz.
Atnz mufu ayn apl boru ile kontrol ediniz.

30

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15

Evet

Hayr

Muf amada kullanacanz ara gereci hazrladnz m?

Azlar ezilmi borular muf ama ncesi rayba ile dzelttiniz
mi?
Setiiniz bakr boru uzunluu muf amaya uygun mu?
Boruyu uygun ldeki mengene yuvasna yerletirdiniz mi?
Boruyu mengene tabla yzeyinden boru ap kadar darda
brakabildiniz mi?
Azlar ezilmi borular rayba ile dzeltebildiniz mi?
Boruyu, mengeneye doru skma ileminden sonra sabitlediniz
mi?
Aparata ve boru apna uygun zmbay seebildiniz mi?
Muf ama zmbasn hava aparatna doru ekilde ve fazla
skmadan sabitleyebildiniz mi?
Muf ama zmbasn her ilem ncesi az bir miktar yalama ya
ile yaladnz m?
Muf ama zmbasn boru eksenini merkezleyecek ekilde
balayabildiniz mi?
Aparat enelerinin mengeneyi tam kavramasn salayabildiniz
mi?
Hava aparatn muf ama iinde doru ekilde kullanabildiniz
mi?
Oluturduunuz mufun llere uygunluunu kontrol ettiniz mi?
Atnz mufu ayn apl boru ile kontrol ettiniz mi?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

31

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1.

Aadakilerden hangisi bakr ve alminyum borulara muf amada kullanlan

takmlardandr?
A) Hava aparat
B) Boru muf ama zmbas
C) Manivela tipi muf ama aparat
D) eki
E) Hepsi

2.

Aadakilerden hangisi bakr borulara muf amada kullanlmayan ilem basamadr?

A) Boruya alacak muf aznn yalanmas
B) Boruyu mengeneye sabitleme
C) Boruya alacak muf aznn muf amadan nce rayba ile dzeltilmesi
D) Boru zmbasn boru eksenine hava takmn kullanarak merkezleme
E) Boruyu muf ama srasnda ekseni boyunca mengenede kaydrma

3.

Aadakilerden hangisi bakr borulara muf ama iinin gereidir?

A) Bakr borular rakorlu birletirmek
B) Bakr borular zlebilir birletirmelere hazrlamak
C) Bakr boru birletirmelerinde szdrmazl salamak
D) Farkl apl bakr borular birletirmek
E) Ayn apl bakr borular sert lehimleme ncesi montaja hazrlamak

4.

Aadakilerden hangisi muf amada yalamann amacn ifade etmektedir?

A) Borularn muflu birletirmelerinde kaymalarn salamak
B) Boru yzeyinde olumu oksit tabakalarn temizlemek
C) Borular montaja hazrlamak
D).Borulara muf ama srasnda zmbasnn srtnmesini azaltmak
E) Borulara muf ama srasnda zmbasnn soumasn salamak

5.

Aadakilerden hangisi mufu tanmlamaktadr?

A) Muf, farkl apl borular birletirme ncesi ayn apa getirmedir
B) Muf, borularn birletirme noktalarnda deformasyonu nlemedir.
C) Muf, boru i apn d ap lsne geniletmektir.
D) Muf, borularn eksenine paralel dndrlmesidir.

E) Hepsi
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

32

RENME FAALYET4
RENME FAALYET-4
AMA
Gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak hava ama takmlarnn
kullanmn renerek bakr ve alminyum borularn rakorlu balantlarnda kullanlan
havay tekniine uygun olarak aabileceksiniz.

ARATIRMA

Bakr ve alminyum borular, hangi sektrde haval birletirme yaplarak

kullanlr?

Hava

balantsnn

avantajlar

ve

dezavantajlar

nelerdir?

Aratrnz.

Topladnz bilgi ve dokmanlar dosyalaynz.

Hazrladnz dosya ieriini arkadalarnzla paylanz.

4. BORULARA HAVA AMA

Yumuak ekilmi bakr borularn birletirilmesinde ok kullanlan tekniklerden
biridir. Eer szdrmaz balantlar gerekiyorsa, havann uygun ekilde yaplm olmas ok
nemlidir. Bunun iin de doru aletler ve tecrbe gerekir.

4.1. Hava Yapmnda Kullanlan Takmlar

Sklebilir birletirmelerin tercih edildii yerlerde rakorlu, vidal balantlar
kullanlr. Bu balantlarda vidal birletirmenin yaplaca boru ucunda 45lik havaya
ihtiya duyulur. Havalar, borunun u ksmna Resim 4.1deki koni eklinde genileten zel
aletlerle yaplr. Hava aparat, tekniine uygun kullanld zaman biraz da tecrbeyle uygun
ldeki havalarn yapm mmkn olur. 45lik havalar soutma ve iklimlendirme
endstrisi iin standarttr. Dier endstrilerde (rnein otomotiv vb.) pirin ve elik boru
tesisat kullanlr. Bu metaller, bakr kadar kolay ekillendirilemediklerinden 37 lik havalar
kullanlr. Dolaysyla da bir a deeri iin kullanlan hava aparat, dier alar iin
kullanlamaz.

Resim 4.1: Yumuak ekilmi borulara hava ve muf amada kullanlan takmlar

33

4.2. Hava Ama ncesi Hazrlk lemleri

Daha nceki faaliyetlerde, bakr ve alminyum borular kesmeyi, raybalamay ve
montaja hazrladmz borularn ularn tapalayarak d etkenlerden korumay renmitik.
Bu faaliyetimizde ise bakr borularn zlebilir rakorlu birletirmelerinin montaj ncesi
hazrl olan hava yapmn greceiz.

Resim 4.2: Hava ve muf ama aparat ksmlar

Bir nceki faaliyetimizde, bakr ve alminyum borular sert lehim ile birletirmek iin
muf amtk. Bu faaliyetimizde ise zlebilir, rakorlu birletirmelere ihtiya duyulan
uygulamalar iin hava yapm tekniini greceiz.

Resim 4.3: Hava konisinin yalanmas

Avadanlklarmzn uzun mrl olmas, temiz yzeylerin elde edilmesi ve daha az i

gcyle ilemimizi tamamlamak iin yapmamz gereken yalama ilemi, bir nceki
faaliyette olduu gibi bu faaliyetimizde de yapmamz gereken ilemlerdendir. Yalamann
neminden ve miktarndan daha nce bahsetmitik. Ayn nem verilerek ilemin yaplmas
gerekmektedir. Resim 4.3te hava aparatna bal hava konisinin yalanmas
grlmektedir.

34

4.3. Hava Takmn Kullanarak Hava Amak

Hava almadan nce birletirilecek rakor paras bakr boruya taklr (ekil 4.1).
Hava yksekliinde sabitlenen boru zerine hava aparat balanr. Skma kolu vastas ile
sktrma yaplarak hava oluturulur. Boruya alm hava, boruyla ayn eksende olmal,
eksende kaklk ve atlak olmamaldr.
Ara balant elemanlar (fittings) kullanlarak yaplan birletirmelerde boru ucunun
havalanmas gerekir. Hava, zel hava takm kullanlarak yaplr (ekil 4.1). Haval
birletirme, yumuak ekilmi bakr boru balantlarnda ok kullanlan tekniklerden biridir.
Bakr tp-tip boru ile ara balant paras (fitting) arasnda szdrmazln salamas, boruya
alan 45lik standartlara uygun havann almasyla mmkn olur.

4.3.1. Tek Cidarl Hava

ekil 4.1: Tek cidarl hava yapm teknii

Hava amadan nce borunun hazrlanmas gerekir. Borunun mutlaka dz kesilmesi

ve ucunda apak, tala kalmamas, hava kalitesi asndan ok nemlidir.

ekil 4.2: Tek cidarl hava yapm

35

Hava kalitesi, yaplan uygulamalar ile kazanlr. Uygulamada, borunun hava blokuna
balanmasnda ekil 4.2de verilen h ve h/3 lleri dikkate alnmaldr. Aksi hlde
standartlara uygun formda hava olumayaca iin szdrmazlk ihtimali artar. zellikle
kk apl - aras yumuak ekilmi bakr ve alminyum tp-tip borular iin gvenle
kullanlan birletirme yntemidir.

Resim 4.4: Hava takm kullanarak hava ama

Hava, borularn u ksmnda balant parasnn konik yzeyine uygun 45lik bir
ayla konik ekilde hava konisinin basncyla ekillendirilerek elde edilir. Hava ilemi
ncesi, ekil verecek koniye bir damla soutucu akkan ya aktmak ve koniyi skp-zme
eklindeki birka tekrar hareketle havay elde etmek daha uygun olur. nk ilemi yapan
kii, koninin ilerlediini hissedemez. Dolaysyla hem hava bozulabilir hem de metal
sertleme eilimi gsterebilir. Hava, hava somunu ile somuna uygun konik ulu balant
paras arasnda kalr. Somunun sktrlmasyla szdrmazlk salanm olur (Resim 4.5).

ekil 4.3: Borunun hava mengenesine yerletirilmesi ve ller

36

Resim 4.5: Hava rakorlu balantya rnek

4.3.2. ift Cidarl Hava

Baz durumlarda hava mukavemetinin artrlmas istenir. rnein byk apl ve etli
borularda, havann conta etkisinin artrlmas szdrmazln salanmas iin byk nem
tar. Bu da boruyu zel aparatla ikiye katlayarak hava almas ilemidir.
Bu tr havalar, ift cidarl szdrmazlk yzeyinden oluur. ift cidarl hava yapm
zel takm gerektirir. ekil 4.4te gsterildii gibi boru hava blokuna, blokun belli bir
mesafe stne kacak ekilde sktrlr. Adaptr borunun iine yerletirilir. Sktrma
vidas, boruyu ieri doru kvran n ekil verilene kadar sklr. Bundan sonraki ilem tek
cidarl hava yapm ile ayndr. Adaptr yerinden alnr ve ekil verici koni, ift cidarl
hava elde edilene kadar sklr.

ekil 4.4: ift cidarl hava yapm teknii ve boru balama ls

ift cidarl hava yapm teknii ekil 4.4te ilem basama (1,2 ve 3) dikkate alnarak
yaplr.
Bu ilem, srasyla yukardaki ekilde gsterilmitir (ekil 4.4). Borunun mengeneye
balanma mesafesi, normal hava ama ileminden daha uzundur. Bu l yukardaki
ekilde gsterilmitir. Boruyu mengeneye baladktan sonra adaptr boru zerine konulmal
ve hava konisi ile aa bastrlmaldr. Bu sayede boruda ie doru katlanma meydana
37

gelir. Daha sonra bu katlanmay hava konisi ile aa doru ezilir ve hava standart aya
gelir. Bylece ift katl hava ama ilemi gerekletirmi olur.
ift havann balca kullanld yer, byk apl borulardr. nk bu borularda tek
hava, ar genileme yznden zayf kalr. Tesisatlarda ar titreim nedeniyle oluabilecek
atlaklarn nlenmesinde ve daha sklkla sklp sklan balantlarda gvenle kullanlr.

ekil 4.5: Tek ve ift cidarl hava

4.3.3. Hava Yapmnda Meydana Gelebilecek Hatalar

a. Hava konisi ekseninin boru ekseniyle akmad hava tipi
b. Hava konisi tarafndan bir ynde ezilmi hava tipi
c. Hava blokunda, hava derinliine gre ksa yerletirilmi boru
. Hava blokunda, hava derinliine gre uzun yerletirilmi boru
d. Hava blokunda, hava derinliine gre uzun yerletirilmi ve hava konisinin tam
sklmad hava tipi
e. Hava konisinin ar sklarak boru aznn ezildii hava tipi
f. Havaya uygun boru aznn hazrlanmad, ezilmi veya krlm boruya alm
hava tipi

38

g. Havaya uygun boru aznn hazrlanmad atlak veya yrtlm boruya alm
hava tipi
h. Szdrmazl salayabilen, standartlara uygun hava tipi (ekil 4.7)

ekil 4.7: Doru alm hava ve rakorlu balantdaki durumu

4.4. Haval Birletirmelerde Kullanlan Balant Paralar

Soutma ve iklimlendirme boru tesisatlarnda ihtiya duyulan haval balant
elemanlar, birok deiik tip, l ve eitte piyasada bulunur. Balant paralar
ounlukla kalpta dvlm pirin malzemeden yaplr ve u ksmlarna standart 45lik
hava alr.

Resim 4.6: Pirin fittingsler

zerine haval somunlar tutmaya yarayan whitworth vida almtr. Balant

paralar, kullanlacak boru lsne uygun olarak seilirler. Btn haval somunlar,
anahtarla kolay sklabilmesi iin altgen biimli ve gvdelerinde akaz anahtarn
uygulanabilmesi iin dz yzey braklr.
Resim 4.6 ve Resim 4.7de ok kullanlan pirin ara balant paralar (fittingsler)
grlmektedir.
a.Erkek vidal haval nipel
b.Erkek vidal haval 90 dirsek
c.Haval nipel
.Uzun haval somun
39

Resim 4.7: Fittingslere rnekler

a.Standart haval somun

b.Haval nipel balant paras
c.Haval 90 dirsek
.Haval Te balant paras
d.Haval dii vidal dirsek
e.Haval erkek vidal rakor

Resim 4.8: Pirin fittingslere rnekler

Resim 4.8de pirin ara balant paralar (fittingsler) grlmektedir.

a.Vidal somun (erkek-dii)
b.Haval ksa somun
c.Nipel

40

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Bakr ve alminyum borulara hava anz.
lem Basamaklar
neriler
Bakr ve alminyum boruyu lsnde Eksene dik ve lsnde kesmeye dikkat
keserek hava amak zere hazrlaynz.
ediniz.
Rayba ve fra kullanarak borudaki apak
ve talalar temizleyiniz.
Hazrladnz boruyu hava
Borunun sk sabitlenmesi iin apna
mengenesinde uygun yuvaya
uygun yuvaya yerletiriniz.
yerletirerek hava ama kurallarna
Standartlar karlayacak bir hava iin
uygun ekilde sabitleyiniz.
boruyu mengeneye uygun ekilde (h, h/3)
sabitleyiniz.
Hava ama konisini yalaynz.
Dzgn bir hava oluturabilmeniz iin
hava konisini yalamalsnz.
Bir damla mineral esasl yan (soutma
kompresr ya) yeterli olacan
unutmaynz.
Hava ama aparatn mengene zerine Hava aparatna bal hava konisinin boru
oturtarak sabit konumda tutunuz.
eksenini merkezlemesini salaynz.
Merkezleme ileminden sonra hava
aparatn kaydrmamalsnz.
Aparatn kolunu evirerek hava ama Hava aparat kolunu evirerek vida
ilemini gerekletiriniz.
admlar sayesinde hava konisiyle boruya
bask uygulayarak sktrnz.
Hava oluturmaya balad anda aparatn
kolunu ileri geri yaparak oluacak havay
bozulmadan koruyunuz.
Hava konisine, borunun hava yuvasna
dayanmasndan sonra yani hava
olutuktan sonra kuvvet uygulamaynz.
Hava aparatn skerek
Oluturduunuz havay aparattan
oluturduunuz havay kontrol ediniz.
kararak kontrol ediniz.
Varsa hatalarnzn nedenlerini
Havay bir rakorlu balant paras
aratrnz.
zerinde deneyiniz.
ift cidarl hava iin adaptrn
Not: Ayn ilemleri ift cidarl hava
kullanmalsnz.
yapm iin zel aparat kullanarak Adaptr dayama yzeyine boruyu
gerekletiriniz.
ift
cidarl
hava
yasladktan sonra daha fazla vidalama
yapmnda faaliyet ierisinde yer alan
kuvveti uygulamaynz.
bilgilerden istifade edebilirsiniz.
Alan havay birletirilecek para ile
zerinde deneyiniz.
Boruda atlak oluturmamalsnz. Aksi
hlde nedenlerini aratrnz.

41

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15

Evet

Hayr

Hava amada kullanacanz ara gereci hazrladnz m?

Azlar ezilmi borular hava ama ncesi rayba ile dzelttiniz
mi?
Setiiniz bakr boru uzunluu hava amaya uygun mu?
Boruyu uygun ldeki mengene yuvasna yerletirdiniz mi?
Boruyu mengene tabla yzeyinden hava kenar yksekliinin h,
h/3 kadar darda brakabildiniz mi?
Boruyu, mengeneye doru yerletirme ileminden sonra
sabitlediniz mi?
Aparata ve boru apna uygun hava konisini seebildiniz mi?
Hava ama konisini hava aparatna doru ekilde ve fazla
skmadan sabitleyebildiniz mi?
Hava ama konisini her ilem ncesi az bir miktar yalama ya
ile yaladnz m?
Hava ama konisini boru eksenini merkezleyecek ekilde
balayabildiniz mi?
Aparat enelerinin mengeneyi tam kavramasn salayabildiniz
mi?
Hava aparatn hava ama iinde doru ekilde (hava konisini
boru merkezinde ileri geri hareket ettirerek) kullanabildiniz mi?
Oluturduunuz havann llere uygunluunu kontrol ettiniz
mi?
Atnz havay ap uygun ara balant paras ile kontrol
ettiniz mi?
zel adaptr kullanarak ift cidarl hava oluturabildiniz mi?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

42

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1.

Aadakilerden hangisi bakr ve alminyum borulara hava amada kullanlan

takmlardandr?
A) Hava aparat
B) Hava konisi
C) ift cidarl hava ama adaptr
D) Hava mengenesi
E) Hepsi

2.

Aadakilerden hangisi bakr borulara hava amada kullanlmayan ilem

basamadr?
A) Hava konisinin yalanmas
B) Boruyu mengeneye sabitleme
C) Boru aznn hava amadan nce rayba ile dzeltilmesi
D) Hava konisinin boru eksenine hava takmn kullanarak merkezleme
E) Hava konisini, boru bloka dayandktan sonra daha ok skmak

3.

Aadakilerden hangisi bakr borulara hava ama iinin gereinden deildir?

A) Bakr borular rakorlu birletirmek
B) Bakr borular zlebilir birletirmelere hazrlamak
C) Bakr boru birletirmelerinde szdrmazl salamak
D) Ayn apl bakr borular ara balant paras kullanarak birletirmek
E) Ayn apl bakr borular sert lehimleme ncesi montaja hazrlamak

4.

Aadakilerden hangisi hava amada yalamann amacn ifade etmektedir?

A) Borularn rakorlu birletirmelerinde kaymalarn salamak
B) Boru yzeyinde olumu oksit tabakalarn temizlemek
C) Borular montaja hazrlamak
D) Borulara hava ama srasnda, hava konisinin srtnmesini azaltmak
E) Borulara hava ama srasnda, hava konisinin soumasn salamak

5.

Aadakilerden hangisi ift cidarl hava yapmnda tek cidarl havaya gre zellikle
kullanlr?
A) Hava konisi
B) Hava aparat
C) Hava adaptr
D) Hava mengenesi
E) Hepsi

43

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

44

RENME FAALYET5

AMA

RENME FAALYET5

Gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak bakr ve alminyum borular,

standartlara uygun bir ekilde bkme aparatlaryla eitli alarda bkebileceksiniz.

ARATIRMA

Soutma ve stma uygulamalarnda olduka sk kullanlan bakr borularn

ekillendirilmesi ileminde birok ara ve takm kullanlmaktadr. Uygulamann
salad avantaj ve dezavantajlar aratrnz.
nternet ortamndan faydalanabilirsiniz.
Aratrmanz soutma ve stma konusunda deneyimli servislerde yapnz.
Edindiiniz bilgi ve beceriyi atlye ortamnda arkadalarnzla paylanz.

5. BORULARI BKME
Kk llerde yumuak ekilmi ve sert borularn kullanld yerlerde ou zaman,
boruyu uygulamann zelliine gre basite bkmek, emek daha rahat ve ekonomiktir. Bu
bkme ve atlamalar fittings kullanmn azaltmaktadr. Kullanlan her fittings malzemesi ayr
bir maliyet ve sistemde daha fazla basn dm demektir. Uygun aletlerle yaplacak
bkme ilemi ile fittings malzemelerine gerek kalmayacaktr.

5.1. Bakr Borularn ekillendirilmesinde Kullanlan Aralar

Bkme ilemi iin zel aletler gelitirilmitir. Pratikte bir borunun bklebilecei en
kk yarap, boru d apnn yaklak be kat kadardr.

5.1.1. Boru Bkme Yaylar

Resim 5.1: eitli aplarda yayar

Borunun bklrken ezilmesini nlemek iin kullanlan basit aralardr. Deiik ap

ve llerde retilirler. Bkme ilemi, borunun yay iine ya da yayn boru iine
sokulmasyla yaplr. Hassas bir bkmn arand yerlerde pek tercih edilmezler. Resim
45

5.1de bakr ve alminyum borularn bklmesinde kullanlan boru bkme yaylar

grlmektedir.

5.1.2. Manivela Tipi Bakr Boru Bkme Aletleri

Resim 5.2: Manivela tipi bakr boru bkme apart

Yumuak ve sert ekilmi kk apl borularn kullanld yerlerde ou zaman

hazr ara balant paralar kullanmak yerine, boruyu uygulamann zelliine gre emek,
bkmek hem daha rahat hem de daha ekonomiktir. Bu ilem elle yaplabilse bile salkl,
lsnde bir bkme elde etmek olduka zor ve zaman alcdr. Boru emenin en hassas ve
gvenli yolu, alet kullanlmasdr. Bu i iin gelitirilmi birok bkme aleti, takm ve
makinesi vardr. Bir servis eleman iin ou kez, birka lde bkme yapabilen manivela
tipi boru bkme aleti yeterli olacaktr.
Deiik llerde yaplm bkme aletleriyle 1/4, 5/16, 3/8, 1/2, 5/8, 3/4 ve 6, 8, 10,
12, 15 mm d ap llerindeki borular eitli alarda bklebilir. Baz tipleri 2 veya 3
farkl aptaki borular bkme yapacak ekilde tasarlanmtr. Resim 5.2de manivela tipi
bakr boru bkme aleti, Resim 5.3te de bu aletin kullanm grlmektedir. Bu alet hem
yumuak hem de sert ekilmi borular bker. Deiik aplardaki ekil verme tekerlekleri ve
kalplar ile hassas llerde, 180 kadar her ada bkme yaplabilir.

Resim 5.3: Manivela tipi apartla bakr boru bkm

Resim 5.4te bkme, eme uygulamasna ait rnekler verilmitir. Borularn

bklebilecei minimum bir bkme ap vardr. Bu ap borunun imalat srasndaki
ekillendirilme zellii (yumuak ya da sert ekilmesi) ile boru ap lsne bal olarak
deiir.

46

Resim 5.4: Manivela ile bklm bakr borulara rnekler

Tablo 5.1de soutma devrelerinde ok kullanlan tp-tip bakr borulara ait mekanik
olarak minimum bklebilecekleri yarap lleri verilmitir.
Standart l
(in)

/8

Bakr boru snf

K,L
K,L
K,L,M
K,L
K,L,M
K,L
K,L
K,L

lenme durumlarna
gre
Yumuak ekilmi
Yumuak ekilmi
Sert ekilmi
Yumuak ekilmi
Sert ekilmi
Yumuak ekilmi
Sert ekilmi
Yumuak ekilmi

Min. bkme ap
(in)
mm

19,0
1
38,1
1
44,5
2
57,2
2
63,5
3
76,2
3
76,2
4
101,6

Tablo 5.1: Bakr borularn mekanik olarak bklebilecei minimum yarap lleri

Bakr ve alminyum boru bkme aparatlar, eitli ap ve boyutlardadr (Resim 5.5).

Bkme aparat, boru apna ve alma artlarna uygun seilmelidir. Aparatlar hareketli iki
koldan oluur. Birinci kol zerinde, bkme alarn gsteren dereceler ve borunun bkm
iine oturtulduu boru apna uygun kanal vardr. kinci kolda ise bkm llerinin yer
ald dier ller bulunur.

47

Resim 5.5: eitli bakr boru bkme aparatlar

5.2. Bakr ve Alminyum Boruyu Bkmek

Bkme ilemi esnasnda bakr ve alminyum boruda oluacak srtnme kuvvetini ve
neticesindeki anmay nlemek amacyla bkme aparat kanallar kompresr ya ile
yalanr (Resim 5.6). Bylece boruda bir ezilme, daralma ve krlma olmaz.

5.2.1. 6-10 mm apa Kadar Bakr ve Alminyum Boruyu Bkmek

lye gre markalanan boru, ll ksm solda kalacak ekilde bkme aparatna
yerletirilir. paras utan eksene bklecekse markalanan iaret, st ksmda bulunan
blnt L izgisi ile aktrlr (Resim 5.7). st ksmdaki 0 (sfr) izgisi 90 blnts ile
akana kadar kollar evirmek suretiyle bklr. Bkme ileminden sonra kol geri
evrilerek i paras bkme aparatndan karlr.
48

Resim 5.7: parasnn bkme aparatna yerletirilmesi ve bklmesi

Resim 5.8: Bklm paralardan rnekler

5.2.2. Bkme Yay Kullanarak Bakr ve Alminyum Boruyu Bkmek

Resim 5.9: Bakr borunun bkme yay ile bklmesi

Bkme yay; borunun bklrken ezilmesini, deformasyona uramasn nlemek iin

borunun iine sokulmak veya genelde kullanlan boruyu yayn iine sokmak zere imal
edilmitir. Bkme yaynn i ap, bakr veya alminyum boru d ap kadardr. Bkme
yaynn bir ucu bakr veya alminyum boruya rahat geebilmesi iin geniletilmitir. Bkme
yay seiminde bakr veya alminyum borunun d ap dikkate alnmal ve uygun apta
bkme yay seilmelidir. Aksi hlde bkme ilemi esnasnda bakr veya alminyum boruda
deformasyon meydana gelir. Bkme yay boruya geirilir ve el kuvvetiyle bkme ilemi
49

gerekletirilir (Resim 5.9). Bkme as el ve gz koordinasyonu ile ayarlanr. Bkme

ilemi sonunda bkme yay, bakr borudan karlr.

5.2.3. 10-22 mm apa Kadar Bakr ve Alminyum Boruyu Bkmek

Resim 5.10: Byk apl bakr boruyu bkme apartnda bkme

Byk aptaki bakr veya alminyum boruyu bkmek iin tasarlanm eitli bkme
aparatlar mevcuttur. alma yeri imknlarna gre bkme aparat, yerde veya bir mengene
yardmyla kullanlabilir. Bakr veya alminyum borular 180 aya kadar bklebilir.
Markalanan boru apna uygun bkme takmlar monte edilir. Bakr boru, utan eksene
bklecek l bkme aparatnn sa tarafna gelecek ekilde taklr (Resim 5.7) ve (ekil
5.1). Bkme kollarn evirmek suretiyle hareketli makara zerindeki 90 a sabit ksmdaki
izgiye gelinceye kadar bklr, bkme ilemi tamamlannca i paras bkme aparatndan
karlr.

ekil 5.1: Bkme aparat ksmlar ve bkme teknii

50

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Bakr ve alminyum borular bknz.
lem Basamaklar
Bakr boruyu lsnde keserek bkme
lsn uygun ekilde markalayarak
hazrlaynz.
Hazrladnz boruyu bkme aparatnda
boru apna uygun yuvaya yerletirerek
bkm iin markalanan ly (bkmn
gerekletii ksm) aparat zerinde
ayarlaynz.
Salkl bir bkm elde etmek iin
aparatn bkme kanaln veya tekerleini
yalaynz.

Boruyu aparat zerindeki bkme alarn

kullanarak istenilen ada bknz.

Bkme aparatn aarak bktnz

boruyu karp kontrol ediniz.

51

neriler
parasna uygun bkme aparatn
seiniz.
Boru zerinde bkm yaplacak yeri
lsnde markalaynz.
Bkme aparatnda boru apna uygun
kanal semelisiniz.
Standartlar karlayacak bir bkm iin
markalanan boruyu aparat zerine doru
ekilde yerletirmelisiniz.
Dzgn bir bkme ilemi iin bkme
aparatnn bkme kanaln veya
tekerleini yalamalsnz.
Bir iki damla mineral esasl yan
(soutma kompresr ya) yeterli
olacan unutmaynz.
Bkme aparatnda doru kanala
yerletirdiiniz ve bkme mesafesi
markalanm boruyu, aparat zerindeki
a deerlerini kullanarak istediiniz
ada bkebilirsiniz.
Bkm ilemi srasnda boruyu
kaydrmamaya dikkat etmelisiniz.
Bktnz i parasn, bkme
aparatn aarak bklm boruyu
bozmadan uygun ekilde karmalsnz.
Bktnz boru parasnn bkme
llerine uygunluunu kontrol ediniz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11

Evet

Hayr

Boru bkmede kullanacanz ara gereci hazrladnz m?

Setiiniz bakr boru uzunluu, aparatla bkmeye uygun mu?
paranzn bkm yaplacak yerini lsnde markaladnz m?
Boruyu uygun aptaki bkme aparat yuvasna yerletirdiniz mi?
Bkme aparatnz tekerlekli tip ise uygun tekerlei seebildiniz
mi?
Bkme aparat, bkme kanaln her ilem ncesi az bir miktar
yalama ya ile yaladnz m?
paranzn (borunun) markalanm bkm yerini bkme
aparatna doru ekilde yerletirebildiniz mi?
Boruyu kaydrmadan bkebildiniz mi?
Boruyu markalanm blge iinde bkebildiniz mi?
Boruyu istenilen ada bkebildiniz mi?
Bklm boruyu aparattan bozmadan karabildiniz mi?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

52

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1.

Aadakilerden hangisi bakr ve alminyum borular bkmede

takmlardandr?
A) Hava aparat
B) Hava konisi
C) Bkme yay
D) Hava mengenesi
E) Hepsi

2.

Boruya uygun bkme aparat seiminde nelere dikkat edilmelidir?

A) Bklecek boru apna
B) Bkme aparatnn boru apna uygunluuna
C) Bkme kanallarnn anm olmamasna
D) Bkme aparatnn bkm iin gerekli a deerlerini gstermesi
E) Hepsi

3.

Aadakilerden hangisi bakr borular bkme iinin gereindendir?

A) Bakr borular rakorlu birletirmek
B) Bakr borular zlebilir birletirmelere hazrlamak
C) Bakr boru birletirmelerinde szdrmazl salamak
D) Ayn apl bakr borular ara balant paras kullanarak birletirmek
E) Borularn ara balant paras kullanmadan yn deiimini salamak

4.

Aadakilerden hangisi bkme ileminde yalamann amacn ifade etmektedir?

A) Borunun bkme ilemi srasnda kaymalarn salamak
B) Boru yzeyinde olumu talalar temizlemek
C) Boruyu montaja hazrlamak
D).Borunun bkm srasnda ezilmesini, krlmasn ve yrtlmasn nlemek
E) Bkme aparatnda istenilen lde bkm salamak

5.

Bkme aparat ile ka dereceye kadar bkm yaplabilir?

A) 0- 150
B) 90- 210
C) 120-360
D) 0- 180
E) 0- 360

53

kullanlan

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

54

MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
Aadaki resimde grlen iki paray, yumuak ekilmi bakr borudan verilen
llerde montaja hazrlaynz.
1.
2.

Boru 100 mm ve bir ucuna muf anz.

Boru 150 mm bir ucuna hava aarak ortadan 90 dirsek bknz.

55

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

11
12
13
14

Evet

Hayr

Borular montaja hazrlamada uygun takm ve ara gereci

hazrlayabildiniz mi?
Borular verilen llerde montaja hazrlamak zere doru
ekilde markaladnz m? (Markalama ve lme)
Borular lsnde, eksenine dik olarak kesebildiniz mi?
(Kesme)
Kesme ilemi srasnda boru ularnda oluan apaklar
temizlediniz mi? (Raybalama)
Kesme ilemi srasnda oluan metal talalarn temizlediniz
mi?
Kesme ilemi srasnda boru azlarnda oluan ap
daralmalarn, ezilmeleri giderebildiniz mi?
1.borunun kaynak tekniine uygun montaj ncesi mufu doru
ekilde aabildiniz mi? (Muf amak)
2.boruyu markalanan yerden 90 bkebildiniz mi? (Bkmek)
2.borunun ucunda rakorlu birletirme tekniine uygun montaj
ncesi havay doru ekilde aabildiniz mi?
Borularn; muf, bkme ve hava ilerinde ilem ncesi
tekniine uygun yalama yan kullandnz m? (Hava
amak)
Boru ucunda elde ettiiniz muf, montaj iin uygun mu?
Boru ucunda elde ettiiniz hava, montaj iin uygun mu?
90 bktnz boru, montaj iin uygun mu?
1. ve 2.boruyu montaja hazrlayabildiniz mi?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetlerini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

56

CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5

D
D
C
E
E

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5

D
A
D
D
B

RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5

E
E
E
D
C

RENME FAALYET-4N CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5

E
E
E
D
C

RENME FAALYET-5N CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5

C
E
E
D
D

57

KAYNAKA
KAYNAKA

SAYAR Engin Deniz, Soutma ve klimlendirme-I, Meslek Bilgisi Temel

Ders Kitab, MEB.
OUZ Burhan, Sert Lehim, Oerlikon
ENER Temel, Muhittin GKKAYA, Selim SAVCI, Elektrik Bilgisi, MEB.
ZNAL Subegm, Soutma ve klimlendirme (eviri), MEB.

58