Matematik Danyast, 2005 Yaz Cahit Arf Matematik Giinleri | - 2002 Gikarma ve Kare Alma Altinda Kapali Say Kiimeleri (anumlar: QIY2] = fa + V2: 4,6 © Q) ola I tak, Z[v2] = {4 + bV2 : a,b € Z} olarak ta inlanmustir. «, geccel sayilarda tammlan- inug (toplama, ctkarma, carpma gibi) ikili bir iglem olsun A bir gergel sayilar kiimesiyse ve her a, b = Aigin, a + b © A ise, 0 zaman “A, + altinda kapa- i” denic, Byer her a € A igin, a? © A ise “A kare al- ma altinda kapalt” denir. Eger 4” vist iin, «1 de A’daysa, A kiimesine “tersini alma altinda kapak” denic. Agogidaki teoremi (kanitlamadan) kullanmaya ihtiyacintz olabili: Teorem. Eger 1 < Ny dys, oy dy © Z ve +4,n" = 0 4, = (der mher a= 0s ay + ayn + ay + 0 RAM dy = dy = Ay 1. Grkarma altinda kapat: olan bir reel saytar Liimesinin toplama altwnda da Rapatt oldustione sgsterin. Kamt: Sonus, x+y = den gikar. = ((x~ x) —y) esitligin- 2. Cikarma ve kare alma altmda kapals olan ve ber Oesinin yansms da iceren bir gercel sayslar kite smesinin garpma altarda da kapals olduguunu gésterin. X esitliginden ve bir Onceki sorudan hemen gikar. Kamt 3. Cikarma ve kare alma altmda kapat olan ve 129i de igeren bir gercel sayslar kitmesinin carp- ‘ma altinda da kapal olduguen gésterin. Kamt: 1/2 kiimede oldugundan, karesi 1/4 de kiimede. Ayrica agagidaki cyitlige dikkatinizi geke- rizs ah = (xs U4)? 22 — (10892 Demek ki kiime ikiye bélme altinda kapal. Simdi ikinci sorudan istedigimiz cikar 4. Gikarma ve kare alma altmda kapals olan ama carpe altida kapats olmayan bir gercel sayn sims bun. Govaplardan biti: A = [ayn + ayn? + 2agn? + agi + ct ayn © NV (0), 4; € Z} olsun. A’nin 83 sikarma ve kare alma altinda kapalt oldugunn gor mek oldukga kolay. Ama x, x? © A ve nn? = 13 ¢ A. (x sayisinin A’da olmadigi basta verilen te- oremiden kar.) S$. Cikarma ve tersini alma altmda kapals olan ve 12'yiigeren bir gercel sayslar kitmesinin carpma altinda da Rapa oldueguamn gésterin Kamt: Once 1/2 + 1/2 = Vin kilmede olduguna dikkatinizi gekeriz. $imdi (y= (1+ Apt — yt csitligini ve Ugtincd soruyn kullanin, 2 6. Gikarna ve kare alma altmda kapals olan bir kesirli sayt kiimesinin carp altmnda da kapa- I oldugunu g6sterin. covap: A, cikarma ve kare alma altinda kapah, olan bit kesieli sayilar kikmesi olsun. 1, » € A olsun, 4, bed © Ziginu = alb ve v = old olsun. Ve e, ad ve be sayilarinin en biiyiik ortak béleni olsun. Simi = alb = (elbdiadle) & (elbd)Z w= eld = elbd)(bcle) € (elbd). Demek kis € (e%/b2d2)Z, Dolayisiyla no sayisinin A’da oldugunu kanlamak igin, €2/6242 sayisinin ’da oldugunn kanutlamalryrz, Bunun igin de elbd soyisinin A’da oldugunu gistermek yeterli, © = ebob(ad, bc) oldugundan, dyle x ve y tamsayilan vardie ki adv + bey =e, Demek ki albd = (adx + beyVbd = alb\x + (cldy = ux + vy ve bu son sayi da A’dadht. Demek ki elbd de A’da. 7. QUN2] (ya da Z[N2)) kitmesinin bir althitme- si karma ve hare alnaa altda kapaltysa ¢arpma altenda da kapate midir? ‘Yamt: Bu sorunun yanutint yarigmadan noe biz de bilmmiyorduk. Yarigmadan sonra yansn Z[V2] igin olumiu oldugun lise dlizeyini agan bir soyut ce- bir bilgisi kullanarak kanttladik. Bilkent Universite- si Matematik Boliimit tigtncit simif grencisi Sechat Dogan Q)N2] icin yanutin olumlu oldugunu lise dit seyinde bi kanutla gisterdi. Béylece soru Z[V2} iin de lise ditzeyinde yanutlanmis oldu. Bundan soneaki yazida Serhat Dokan’in kanitunt bulacaksiniz. ¥Matematik Diinyast, 2005 Yaz Q[Vd]'nin Cikarma ve Kare Alma Altinda Kapali Altkiimeleri Bu yazida asagidaki teoremi kamtlayacagiz: Teorem. Q\Nd] kiimesinin bir altkiimesi cikar- ma ve kare alma altinda kapaltysa carpma altinda da kapalidir. Once kolay bir énsav: Onsav. Eger A CR, erkarma ve kare altinda kapalrysa, 0 zaman her a, B € A icin, a+ Be Ave 2a € A. Dolayistyla her n € Z icin no € A. Kant: 0 = a ~ a € A oldugundan, -B = 0 - B € A. Dolayisiyla o + B = 0 ~ (-) € A. Bundan da 2a = (a +B)? — 02 - B2 © A cikar. Eger n> 0 ise, no =o. +... + oldugundan, no € A. Buradan, her ne Ligin, ma € A cikar. a ‘Teoremin Kani. Exer d bir tamkareyse 0 za- man Q[Vd] = Q’dir ve bu durumda kanit bir énce- ki yazida verildi. Bundan béyle d’nin bir tamkare olmadigin varsayalim. Ac QINd] cikarma ve kare alma alunda kapa- li bir kitme olsun. a, B € A olsun. c¢B’nmn da A’da oldugunu kamtlayacagiz. Onsav'dan dolayi 02, B2, op € A. Kanitumiz iki adimdan olugacak: Iki bu iki sa- yidan birinin kesirli oldugu, digeriyse ikisinin de kesirli olmadigi durum. . Eger o ya da B Kesii sirli oldugunu varsayabiliriz. Birbirine asal p ve q tamsayilant icin o = p/q yazalm. Eger q Tekse. p bir tamsay: oldugundan, pp € A. Ama pf = goB. Demek ki gop € A. Simdi, q tek oldugundan, gop’dan yeterince 20P gikararak aB'nin A’da oldugunu gériirivz. Eger q Ciftse. O zaman p bir tek sayidir ve bir r tamsayist igin g = 2r yazabiliriz. 0 € A oldugun- dan, o2 € A ve Onsav'dan dolay: 2028 € A, ve do- layisiyla r(2028) € A. Ama 1(202B) = 2ro2p = 2ro(aB) = pap. Demek ki po.B ¢ A. Burada p tek e. o’nin ke- 84 say: oldugundan, pop’dan yeterinde 2a cikararak aB e A elde ederiz. Ikinci Sik: E¥er o ve B Kesirli Degilse. Bu du- rumda bir énsava daha ihtiyacumyz var: Onsav. Eger a, B € Q{[vd] kesirli degillerse, 0 zaman aralarinda asal olan éyle x ve y tamsayslart vardir ki, ax + By € Q. Kame: « = 4, + wVd ve B = vy + vd olsun. Bu- rada, 4, 7, ¥, v1 © Q. Birbirine asal olan ve ux + vy = 0 esitligini saglayan x ve y tamsayilarin: bul- mak istiyoruz. #1, %, vy, v2 tamsayilari igin, # = uy/uy ve v = vy/vy yazalim. Ayrica uy'le uy'nin ve vy/le vy’nin birbirlerine asal olduklarim varsaya- lim. ebob(i,, v1) = 11 ve ebob(w), v2) = 79 olsun. My = Wr}, Vy = 1484, Hy = Wry, Vy = 10787 olsun. Burada, r/le s; birbirlerine asaldir. Ayrica, uy’le 4 ve vy'le vy birbirlerine asal olduklarindan ry’le 7 ve sy'le sy birbirlerine asaldir. Simdi x = rs) ve y = —r Sz olsun. Sdylediklerimizden x'le y’nin birbirle- rine asal olduklari cikar. Simdi, mL wi ws uxtvysthyy¢—ty sy AFL Wy Wy WS wy wis wns, wins, aU a + ISL ys) = USL _ IS _ 9, wr ws > Ww, Béyloce dnsavimuz kanstlanmis oldu. o Onsavdaki gibi x ve y sayilan alam. O zaman ax + By € QA A. Birbirlerine asal olduklarindan x ya da y sayilarindan biri tek olmah. Genelligi bozmadan ain tek oldugunu varsayabiliriz. Elbet- te ax + By € QA A. IIk giktan dolayr, (cx + By) € A. Ama B2 € A ve fey € A. Dolayisiyla xo = (ax + By)B - fy © A. Ama x tek say: oldu- Sundan, xoB’dan_yeterince A’da olan 20f’y1 cikara- + rak of € A elde ederiz. Teoremimiz lanmustir. kamit-