İslamda Bi̇li̇m Ve Tekni̇k Arap-İslam Tari̇hi̇ne Gi̇ri̇ş Ci̇lt1 PDF

slamda Bilim ve
Teknik
Cilt I
STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

Fulya Mahallesi, Mevlt Pehlivan Sokak, No: 23, 80280 Gayrettepe / STANBUL
Tel: 0212 317 77 00, Faks: 0212 274 58 40, kultursan@kultursanat.org - www.kultursanat.org
slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Prof. Dr. skender Pala
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Abdurrahman Aliy
Yayna Hazrlayan
Hayri Kaplan, Abdurrahman Aliy
Sezgin, Fuat
slamda Bilim ve Teknik/ Fuat Sezgin; ev.: Abdurrahman
Aliy; Eckhard Neubauerin katklaryla; Yay. Haz.: Hayri
Kaplan, Abdurrahman Aliy.- Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl;
Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.
c<1>.: mk res.; 30 cm.- (Trkiye Bilimler Akademisi yaynlar; no. 14)
(Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar; 3083-1. Ktphaneler ve Yaymlar
Genel Mdrl kltr eserleri dizisi; 401)
indekiler: Arap-slam bilimleri tarihine giri
ISBN 978-975-17-3252-1 (tk.)
ISBN 978-975-17-3253-8 (1. c.)
I. Aliy, Abdurrahman. II. Neubauer, Eckhard. III. Kaplan,
Hayri. IV. Eser ad. V. Seriler.
297.4796
kinci Basm
Nisan 2008
1. Basm TUBA ve KLTR BAKANLII tarafndan gerekletirilmitir.
Renk Ayrm, Bask ve Cilt
Entegre Matbaaclk A..
Sanayi Cad. No: 17 obaneme-Yenibosna/STANBUL
Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
SLAMDA BLM VE
TEKNK
Cilt I
ARAP - SLAM BLMLER

TARHNE GR
Fuat Sezgin
TRKYE BLMLER AKADEMS, STANBUL BYKEHR BELEDYES, T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII
ORTAK ALIMASIDIR.
NSZ
Gnmz dnyasnn ulat uygarlk dzeyi, insanln asrlar boyu sren etkileimi
ve daha iyiye ynelik olan ortak araynn rn saylmaldr. zellikle bilim ve teknoloji
alannda baarlanlar, belli bir corafya ya da kltre mal edilemez; aksine insanln bugn
vard nokta farkl tarihsel dnemlerin, farkl uygarlklarn ufuk aan yenilikler katt,
akla ve bilgiye verilen neme paralel olarak gelien bir dnce yapsnn birikimidir. Bilim
ve teknoloji alanndaki gelimeler ancak byle bir anlayla evrensel birer kazanm olarak
grlebilirler.
slam uygarl da, bilim ve teknoloji alanlarnda byk atlmlar gerekletiren
ve bugn insanln ortak hafzasnda yer etmi nemli bilim adamlar yetitirmitir.
Astronomi, geometri, matematik, tp, mimarlk, kimya ve baka birok alanda kaydedilen
gelimelerle slam dnyas, tm insanlk iin byk bir bilimsel canlanmann ncln
yapmtr.
Deerli Trk bilim adam Prof. Dr. Fuat SEZGN; uzun yllar sren almalar
sonucu ortaya koyduu bu eserle, slam dnyasnn bilim ve teknoloji alanlarnda insanln
gelimesine yapt katklar incelemekte, bilim tarihi iin yeni bir bak asna kap aralamaktadr. Dnya bilim tarihinde slam biliminin oynad rol eitli rneklerle ele alan bu
eser, Bat merkezli bilim anlayna bir alternatif nitelii tamakla birlikte, slam dnyas
iin de bilim alanndaki byk baarlarn hatrlatan bir kaynak oluturmaktadr.
Kurumlarmz ibirlii yapan ve ortak deer reten kurumlar haline geldike, dn-
sel birikimin ekonomik birikim kadar hayati neme sahip olduu genel kabule dntke
ve hepsinden nemlisi bu yaklam bir toplumsal irade biimini aldka, toplum olarak
hedeflerimize daha hzl ve daha kolay ulaacaz.
Kltr ve Turizm Bakanlmz ile Trkiye Bilimler Akademisinin ibirliinde
Almancadan Trkeye evrilerek 2007 ylnda yayn hayatmza kazandrlan bu nadide

eserin, grd youn ilgi dolaysyla stanbul Bykehir Belediyesi Kltr A.. tarafndan yeniden baslmas bu alandaki byk ihtiyacn kantdr.
Hedefimiz, okuyan, dnen ve reten bireylerin oluturduu; kendi deerleriyle
tank ve bark bir topluma kavumak ve kltrel birikimimizi lkemiz dndaki geni
kitlelerle tantrarak evrensel kltr ierisindeki mutena yerimizi almaktr.
Bylesine nemli bir eserin yeniden baslarak kltr hayatmza kazandrlmasna
katk salayan herkesi yrekten kutluyorum.
Erturul GNAY
Erturul GNAY
Kltr veKltr
Turizm
veBakan
Turizm Bakan
TAKDM
Araplar ve Batl oryantalistler bilimsel yaynlarda Farislerin ve Trklerin slam
bilim tarihine yaptklar katky grmezden gelir. Ancak Trkler zellikle 15. yzyldan
sonra bu konuda bayra devralmlardr. Bu dnemde iki Trk ehri olan Semerkant
ve stanbul, slam dnyasnn bilim ve felsefe merkezleri haline gelmilerdir.
Birbirinin ada olan iki Trk hkmdar, Ulu Bey ve Fatih Sultan Mehmed,
evrelerinde bilim adamlarn ve filozoflar himaye etmilerdir. Osmanl topraklarndan Trkistana giden Kadzade Rumi, Semerkanttaki rasathanede grev alm;
Semerkanttan stanbula gelen Ali Kuu da medreselerde ders vermitir.
Ulu Bey bugn bile yazdklarna bavurulan bir astronomdu. Arapa, Farsa,
Latince ve Yunanca bilen Fatih Sultan Mehmed, dneminin nemli airlerindendi
ve ok zengin bir ktphaneye sahipti. Fatih Sultan Mehmed zamannda Osmanl
Saraynda byk bir fikir zgrlnn olduunu, ok ilgin felsefi tartmalarn yapldn biliyoruz.
stanbul Bykehir Belediye Bakan olarak, Mslmanlarn insanln evrensel bilim tarihine yapt katky gn na kararak allagelmi nyarglar ortadan
kaldran slamda Bilim ve Teknik adl eseri hazrlayan ve yaymlanmasn salayan
herkese teekkr bor bilirim.
NSZ
Gnmzn dnya bilim tarihi anlaynda, Batnn, karanlk bir Orta a
dneminden sonra eski Yunan uygarlnda yatan kkenlerinin ayrmna vararak,
Rnesans, Aydnlanma ve Bilim Devrimi gibi almlar kapsayan bir sre zerinden
amzn kendisiyle zdeleen uygarln ve bilimini gelitirdii gr genel bir
kabul grmektedir. Eski a ile Yakn alar arasndaki yaklak 1000 yllk boluk bu
balamda yeterince irdelenmemekte, Bat biliminin bir yerde eski Yunan uygarlnn
kllerinden yeniden doarak gelime srecine girmi olduu dncesi bir ak gerek
olarak yalnzca Bat dnyasnda deil onun dnda kalan corafyada da yaygn biimde
benimsenmektedir.
Bilim tarihinin bu yazm biimi, 19. yzyl ortalarndan balayarak, gene Bat
kltr evresindeki bir avu bilim insannn Orta a slam dnyasnn doa bilimleri
alanndaki eserleri zerinde yrttkleri almalarn sonularnn nda sorgulanmaya balanmtr. Bu nc bilim tarihilerinin balatt gelenein gnmzdeki
sekin temsilcisi Prof. Dr. Fuat Sezgin bu konuda yaam boyu srdrd kkl aratrmalarla Orta an, Batnn gznden kam olan ve byk lde slam bilimiyle
zdeleen, bilimsel baarlarn ve bu dnem aratrmalarnn zgnln ortaya
koymaya almaktadr.
Fuat Sezgin, bunun tesinde, Frankfurt niversitesindeki Enstits bnyesinde
eski yazma eserlerde betimlenen alet ve cihazlarn yeni yapm rneklerini reterek, 9.
16. yzyllar arasndaki dnemde slam corafyasndan kaynaklanan bilimsel katklarn
yer ald bir mze yaratmtr. slam bilimine ilikin bilgi eksikliklerinin ve bu eksikliklerden kaynaklanan nyarglarn dzeltilmesi balamnda bilim tarihi asndan byk
nem tayan bu mzede sergilenen nesnelerin tantlmas amacyla F. Sezgin tarafndan ayrca be ciltlik Wissenschaft und Technik im Islam balkl bir katalog kaleme
alnmtr. Bu eser, ierii ve irdeledii dncelerle Bat odakl bilim tarihi yazmnn
eletirel bir zmlemesini yapmakta, slam ve Orta a bilimine yeni bir bak as
sunarak slam biliminin eski Yunan, ayrca Hint, Bizans ve ran dnemlerinden devrald bilimsel miras korumak ve yaymakla yetinmeyip, onu, ekledii zgn eserlerle
ileri gtrm olduu deerlendirmesini yapmaktadr. Sezgin, bu deerlendirmelerden
hareketle, bilimsel gelimeleri ara duraan dnemleri izleyen sramalarla gerekleen
bir sre yerine, sregelen btnleik bir evrilme sreci olarak yorumlamaktadr. Buna
gre, slam biliminin kendisinin snmlenme srecine girdii dnemde devrettii
miras onu izleyen Bat bilimine feyz ve mesnet oluturmutur.
10
Fuat Sezginin bilim tarihine yeni bir boyut getiren eser ve grleri gnmz
slam dnyas iin ayr bir nem tamakta, bu kltr evresine unutmu olduu bilimsel
gemiini anmsatmak, yitirmi olduu gzlenen belleini yeniden kazandrarak, bilimsel aratrma evkini uyandrmak ve ona zgven alamak gibi tarihi bir grevi yerine
getirmektedir. Bu dorultuda, Fuat Sezginin katalounun Trke evirisinin, Orta
a slam dnyasnda gelitirilmi olduunu ortaya koyduu bilimsel alet ve cihazlarn
kendisi tarafndan gerekletirilen yeni yapmlarnn yer alaca stanbul slam Bilim
ve Teknoloji Tarihi Mzesinin yakn gelecekteki alyla birlikte, lkemiz insanlarna
kendi kltrel gemilerini tanmalar ynnde ok deerli katklar salayacana inanlmaktadr.
Bu nemli eserin Trkiyede yaynlanmasna Akademimize verdii izinle olanak salayan deerli eref yemiz Prof. Dr. Fuat Sezgine ve eserin yaymlanmasn
stlenen Kltr ve Turizm Bakanlna teekkr bor bilmekteyiz. Eseri Trkeye
eviren ve editrln yapan Dr. Abdurrahman Aliy ve Dr. Hayri Kaplan ile eserin
deiik blmlerinin bilimsel anlatmn gzden geiren Prof. Dr. Metin Balc, Prof. Dr.
Kurtulu Diner, Prof. Dr. Melek Dosay, Prof. Dr. Sezai Krkolu, Prof. Dr. Bedriye
Tolon, Prof. Dr. Vural lk ve Ar. Gr. Ali Rza Tosunun isimlerini anmaktan mutluluk duymaktayz.
Prof. Dr. Engin BERMEK
Trkiye Bilimler Akademisi Bakan
11
indekiler
(Katalog Geneli)
Cilt I:
nsz....................................................................................................................xi
Giri........................................................................................................................1
Cilt II:
1. Blm: Astronomi..............................................................................................1
Cilt III:
2. Blm: Corafya................................................................................................1
3. Blm: Denizcilik............................................................................................33
4. Blm: Saatler.................................................................................................83
5. Blm: Geometri...........................................................................................123
6. Blm: Optik.................................................................................................163
Cilt IV:
7. Blm: Tp.........................................................................................................1
8. Blm: Kimya..................................................................................................95
9. Blm: Mineraller ve Fosil Oluumlar..........................................................155
Cilt V:
10. Blm: Fizik ve Teknik....................................................................................1
11. Blm: Mimari..............................................................................................63
12. Blm: Sava Teknii.....................................................................................91
13. Blm: Antik Objeler..................................................................................139
14. Blm: Orientletirici Stilde Avrupa Cam ve Seramii.............................177
12
Transkripsiyon aretleri
=
=
=
=
=
=
S=s
=
=
=
=
=

NOT:
Umar (mer) Usmn (Osmn) gibi isimlerin yazmnda her ne kadar
transkripsiyon iaretleri kullanldysa da dilimize yerlemi ekilleri tercih
edilmitir.
NSZ
13
omantik dnemde, tarihsel olgulara kar adil olmayan periyotlatrmann

etkisi altnda henz yeni domu olan tek ynl Rnesans kavramnn
ve ortaan baarlarn yadsmann hakim olduu dnemde, Jacques Sdillot
ve olu Louis-Amlie, Eb el-asan el-Marrknin (7./13. yy.) uygulamal
astronomi ve astronomik aletlere ilikin muhteem eserinin Pariste bulunan
Arapa el yazmasndan Franszca tercmesini 1834 ylnda yaynladlar1. Bunu
on yl sonra oul Sdillotnun el-Marrknin kitab zerine yapt hayranlk
uyandran almas takip etti2. Geri nceki dnemlerde Johann Gottfried
Herder (1744-1803), Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), Kurt Sprengel
(1766-1833) ve Alexander von Humboldt (1769-1859) gibi ahsiyetler hmanist bir anlayla Mslmanlara veya Araplara bilim tarihinde layk olduklar
takdiri yneltmilerdi. Bununla birlikte baba ve oul Sdillot bilim dnyasnn,
Arap-slam kltr evresinin ortaya koyduu baarlara kar adil bir davran
iin onlarca yl sren bir mcadele verdiler, her ne kadar bu, meslektalar ve
Fransz Akademisi tarafndan pek ho karlanmam olsa da.
Sdillotlar tarafndan srdrlen mcadelenin, yorulmak bilmez bilim adam
Joseph-Toussaint Reinaudun (1795-1867) daha aa kalmayan bir yaratclk ve inanla corafya3, slam arkeoloji4, sava teknii5 alanlarnda baard ve yaamn adad eserlerle desteklenmesi bir ans olmutu. Reinaud
almalarnn birisinde, bilimler tarihinin btnln veciz bir ekilde ifade
eden u dnceye ulamt6: Rastlant, tekniklerin ve sanatlarn ilerlemesinde ok byk bir rol oynamaz. nsanlk btn keiflerinde istikrarl bir
ekilde ileriye doru, birdenbire bir srayla deil, adm adm hareket eder.
Her zaman ayn hzla ilerlemez, fakat hareket sreendir. nsan icat etmez,
sonular karr. Mesela insan bilgisinin bir alann ele alalm: Bu alann
tarihi, yani ilerleme tarihi, aralksz bir zincir oluturur. Olgular tarihi bize bu
zincirin paralarn verir ve bizim grevimiz, kaybolan halkalar her bir paray
bir dierine eklemek iin yeniden bulmaktr.
1853 ylnda yaynlanan Averros et lAverrosme adl eserinde Ernest Renan
(1823-1892) Arap Felsefesinin Avrupadaki resepsiyonunun bilim tarihileri iin
1 Trait
des instruments astronomiques des Arabes, 2 Bde., Paris 1834-1835 (Tpkbasm Frankfurt
1998, Islamic Mathematics and Astronomy Bd. 41).
2 Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes, Paris 1844 (Tpkbasm Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 42, 45-312).
3 Bu alandaki birok almas arasnda Introduction gnrale la gographie des Orientaux isimli,
Ab el-Fidnn corafya kitabnn tercmesine bir giri cildi olarak yaynlanan almasyla Reinaud, corafya historiyografyaclna mstesna bir etkide bulunmay baarmtr (Gographie
dAboulfda, 2 Cilt., Paris 1848, 1883, Tpkbasm Frankfurt 1998 Islamic Geography serisinde Cilt
277-278).
4 Monumens arabes, persans et turcs du cabinet de M. le Duc de Blacas, 2 Cilt, Paris 1928.
5 Bu alanda Ildephonse Fav ile ortak almasndan doan u eserden sz edilebilir: Du feu grgeois. Des feux de guerre et des origines de la poudre canon, Paris 1845 (Tpkbasm Frankfurt 2002,
Natural Sciences in Islam Cilt 87).
6 J.-T. Reinnaud ve I. Fav, Du feu grgeois, a.e. s. 2.
14
N S Z
hayli yeni ve artc bir tablosunu izerken, Alexander von Humboldtun desteiyle Pariste okumu olaanst yetenekli gen bir Alman bilim adam 18511864 yllar arasnda Arap matematiine ilikin yaklak 40 kadar alma yapt.
Bu, maalesef ok gen, 38 yanda lm olan Franz Woepcke (1826-1864)dir.
Onun gnmze kadar ksmen alamam Franszca yazd almalar, bugnk Arap-slam matematik historiyografyas iin salam bir temel oluturmutu.
zellikle 1851 ylnda yaynlanm olan doktora almas Lalgbre dOmar
Alkhayym beklenmedik bir etki yaratmt. Bu eserinde Franz Woepcke,
5./11. yzyln ikinci yarsnda yaam olan filozof, astronom ve matematiki
mer el-ayymn cebir alanndaki eserinin, nc dereceden denklemlerin
sistematik bir tantmasn ortaya koymaktayd. Ulalan bu sonu, dnemin
matematikilerini zellikle u sebepten dolay aknla drmt: Otorite
olarak kabul edilen matematik tarihisi Jean-tienne Montuclann7 Araplarn
cebirde ikinci dereceden denklemleri aamadna ilikin kesin yargsn zihinlerinde tutuyorlard. Bylelikle J.-J. Sdillot, L.-A. Sdillot, J.-T. Reinaud ve F.
Woepcke gibi byk oryantalistlerin youn ve geni kapsaml almalar gelecekteki aratrmalara Arap-slam bilim adamlarnn evrensel bilimler tarihindeki yerlerine ilikin umulmadk ve hayret verici perspektifler am oluyordu.
Bu drt bilim adamnn gl etkilerinden bamsz olmakszn Eilhard
Wiedemann (1852-1928) 1876 ylnda, yarm yzyl srecek olan almalarna
balad. Wiedemann bir fizikiydi ve almalarnn byk bir ounluu fizik
ve teknik alanlaryla ilgiliydi. Bununla birlikte, ilgisini zamanla Arap-slam
doa bilimlerinin btn alanlarna yneltti. Bu yorulmak bilmez bilim adamnn verdii yazl rnler, ikiyz kadar makale ve monografi olarak yaymland.
Sonradan be byk cilt iinde toplanp baslan almalar8 yazarn hayatta
olduu dnemde ve sonrasnda, doa bilimleri historiyografyasn kkl bir
ekilde etkilemitir ve gelecekte de bu alann vazgeilmez eserleri olarak kalacaktr.
Wiedemann buna ilaveten byk bir renci kitlesini evresinde toplad ve
onlar bu alanla ilgili konular ilemekle grevlendirdi. Bu almalardan doan
rnler hocalarnnkiler kadar nemlidir. Bu rnler imdiye kadar olduu gibi,
gelecekte de Arap-slam kltr evresi ierisinde yrtlen tabii bilimler historiyografyas iin yap talarn tekil edecektir.
Arap-slam kltr evresinde kullanlm, gelitirilmi veya icat edilmi aletler,
cihaz ve avadanlarn prototiplerini ina etmede Eilhard Wiedemann bizlerin
7 Histoire des mathmatiques, Cilt 1, Paris 1758, s. 359f.
8 Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte ad
altnda Wolfdietrich Fischer tarafndan

yaynlanm olan ilk iki cilt (Hildesheim ve New York 1970) Wiedemannn Erlangen Physikalischmedizinischen Soziettin oturum bltenlerinde yaynlanm olan 81 makalesini iermektedir. Sayca
daha fazla olan dier yazlar, cilt halinde Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte ad altnda Dorothea Girke ve Dieter Bischoff tarafndan bir araya getirilmitir
(Frankfurt: Institut fr Geschichte der Arabisch-slamischen Wissenschaften 1984).
N S Z
15
ncs olarak kabul ettiimizi belirtmek benim iin ho bir grevdir. Wiedemann
yardmclaryla birlikte u ya da bu aletin prototipini ina ettiini yazlarnda sk
sk belirtmektedir. Mnihteki Alman Mzesinin 1911 ylnda Wiedemann ve
onunla birlikte alan usta F. Kelberden satn ald be tanesinin dnda, onun
tarafndan yaplm modellerin kaderi hakknda daha fazla bir bilgiye maalesef
ulaamadm. Mzenin satn ald aletlerden birisi olan usturlap hakkndaki
yazmalar, o zamanlar harflerin (usturlap zerine) yazlmasnda karlalan
zorluklar gstermektedir. Mzenin harflerin Arapa yazlmas talebi karsnda
Wiedemann yle cevap vermektedir: Ben, rakamlarn usturlap zerine ilenmesinde bizim yazmzn kullanlmas aresini neriyorum. Arapa rakamlar
kaznacak olursa, ok pahalya mal olmaktan baka, benim iin de ok zahmetli
olacaktr. Bugn kesinlikle bilinmektedir ki, Wiedemannn yapt modelin
asl Muammed bn e-affrn (420/1029, bkz. Cilt II, s. 95) Berlin Devlet
Ktphanesinde bulunan usturlabdr. Bu alet sergilenmitir. Derece blm
emberinde (limbus) ve arka yzde kesinlii tartmal yerler bo olarak kalm,
plaka ve rmcek denen a (rete) zerine harflerin kaznmas yerine basl kt
yaptrlmtr9.
Sunulan bu katalogda anlatlan ve resimlerle gsterilen aletler, cihazlar ve
avadanlar, 1982 ylnda Johann Wolfgang Goethe niversitesine bal olarak
kurulan Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
yaynlaryla birlikle, 800 yl boyunca Arap-slam kltr evresinde gerekletirilmi olan baarlara ynelik kmseyici yaygn kanaati mmkn olduunca deitirebilmeye katkda bulunmak amacyla yaplmtr. Fakat ne temel
dncemizde ne de stlendiimiz bu devi yerine getirme gayretimizde biz
bulduk heyecanyla hareket etmiyoruz, bilakis biz bilimler tarihinin btnlne ve yukarda Reinaud ve Fav tarafndan formle edilmi prensibe inanyoruz: nsanln ortak bilimsel miras, sreen admlarla, her zaman dz bir
izgi halinde olmasa da, deiken bir hzla bymektedir. Tarihte belirli bir
zaman dilimindeki bir kltr evresi, bilimsel miras, kk olsun byk olsun
bir adm daha ileri tamak iin ncl stlenmi, daha dorusu iinde bulunulan koullar dorultusunda ncle getirilmise, tarih koullar ve o nc
tarafndan ulalan seviye, ardln kaydedecei olas ilerlemeleri ve bu ilerlemelerin hzn etkileyen faktrleri belirler. Yunanlarn olaanst yeri,
bilimler historiyografyas tarafndan genel olarak kabul ve takdir edilir. Fakat
Yunanlarn daha nceki ve komu kltr evrelerinden dorudan ya da dolayl
bir ekilde miras alp zerine bina ettikleri sonularla ilgili Yunan bilim tarihilerinin pek holanmadklar soru hususunda hl bir belirsizlik hakimdir. Daha
1932 ylnda Otto Neugebauer buna ilikin olarak yle demektedir: Yunan
9 Burkhard Stautz, Die Astrolabiensammlungen des Deuschen Museums und des Bayerischen Natio-
nalmuseums, Mnchen 1999, s. 385-386.
16
olan Yunan-ncesine her balama giriimi ok youn bir kar koymayla karlayor. Allageldik Yunan imajn deitirme gereklilii ihtimali dncesi,
Winkelmannn dneminden beri mevcut imajn geirdii btn deimelere
ramen her defasnda arzu edilmez grnmtr. Hlbuki o zamandan bu gne
geen 2500 yllk tarihe bir 2500 yln daha eklenmesi gerektii gibi ok basit
bir olgu vardr, ve buna gre Yunanlarn artk bata deil, ortada bulunmalar
gerekiyor. 10
Bana gre burada, bilim tarihinde gereince dikkate alnmam olan u olguya
iaret edilmelidir: Biz, Arap-slam bilim adamlarnn kaynaklarn ve nclerini, bildiimiz kltrlerdeki durumun aksine, daha kolay ve ak bir ekilde
tanyabiliyoruz. Arap bilim adamlar, kaynaklarnn isimlerini tam olarak belirtmeyi ve nclerini, zellikle Yunanlar byk bir sayg ve kranla anmay adet
edinmilerdi. Mesela, aksi takdirde Yunanlarn tannmam kalacak olan alet ve
edevatnn izine ulamamz ve orijinali kaybolmu Yunanca eserlerin fragmanlarn yaplan alntlardan hareketle yeniden kazanmamz bylece olanakl
hale getirdiler.
Kendilerine borlu olduumuz J.-J. Sdillot, L.-A. Sdillot, J.-T. Reinaud ve
F. Woepcke gibi nclerin gl etkilerinden itibaren, bilim tarihi arlkl
alan oryantalistlerin, Arap-slam kltr evresinde insanln dnce tarihine katk olarak ortaya konulmu baarl almalara ilikin yaygn ama yanl
kanaatin deitirilmesinde kesinlikle birok katklar olmutur. Buna ramen E.
Wiedemannn 1917 ylnda dile getirdii u ikayet maalesef hl geerliliini
korumaktadr: Araplarn Antik adan kazandklar bilgileri sadece tercmeler
yoluyla bize ulatrdklar ve buna nemli saylabilecek bir yenilik eklemedikleri
gryle her defasnda yeniden karlalmaktadr.11 Bunun sebebi her eyden
nce bilimler historiyografyasnda inat bir ekilde tutunan, Arap-slam kltr
evresinin bilimler tarihindeki yaklak 800 yllk yaratc dnemini grmezden
gelen ve bylelikle de modern insann temel bilim tarihi bak asn daha okul
kitaplarndan balayarak perinleyen ele al tarznda grlebilir. Bu yarg sadece Bat dnyas iin deil, ayn zamanda en geni anlamda, okul kitaplarnn
10 Zur geometrischen Algebra, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und
Physik ierisinde (Berlin) 3/1936/245-259, zellile s. 259. Neugebauer pek ok almasnda, astronomi ve matematik alannda Yunanlara nclk edenleri ortaya karma gayreti iinde olmutur. A History of Ancient Mathematical Astronomy (3 Cilt, Berlin, Heidelberg, New York 1975) isimli antsal
eserinin dnda u yazlarna bkz.: ber griechische Mathematik und ihr Verhltnis zur vorgriechischen, in: Comptes rendus du Congrs internationale des mathmaticiens ierisinde (Oslo 1936),
Oslo 1937, s. 157-170; ber babylonische Mathematik und ihre Stellung zur gyptischen und griechischen, Atti des XIX Congresso Internazionale degli Orientalisti ierisinde (Roma 1935), Roma
1938, s. 64-69; The Survival of Babylonian Methods in the Exact Sciences of Antiquity and Middle
Ages, Proceedings of the American Philosophical Society ierisinde 107/1963/528-535; Babylonische
Mathematik und Astronomie und griechische Wissenschaft, 400 Jahre Akademisches Gymnasium
Graz ierisinde. Festschrift, Graz 1973, s. 108-114.
11 Die Naturwissenschaften bei den orientalischen Vlkern, Erlanger Aufstze aus ernster Zeit ierisinde, Erlangen 1917, s. 49-58, zellikle s. 50 (Tpkbasm E. Wiedemann, Gesammelte Schriften
ierisinde, Cilt 2, s. 853-862, zellikle s. 854).
17
Amerikan ya da Avrupal rneklerine gre ekillendirildii, gnmz Arapslam kltr blgesi iin de geerlidir.
mit ederiz ki bu katalogta tantlan mzemiz ara ve gereleriyle, mzede ya
da dardaki sergilerde (ilki 2004 ylnn ilk yarsnda Palais de la dcouvertede
yaplmas planlanmtr) oluacak tanklk yoluyla ziyaretiler, bilimler tarihinin btnl dncesine ularlar. Bu dncenin ifadesi udur: Arap-slam
dnyas, ge antik dnem ile Avrupa yakn a arasndaki devirde, geliime en
msait ve etkisi en gl kltr sahasdr ve de eski dnya ile olumaya namzet
Avrupa arasndaki yegne gerek badr.
Bu hususta arzulanan tashihe, kataloumuzun birinci cildi olarak sunulan bu
Giriin hizmet edecei midini tayoruz. Bu giriin balangta, kataloun
kullancsna tarihsel ve konusal bilgi yardm salama amacyla basit bir n
taslak olmas dnlmt. Yazm esnasnda u andaki eklini ald, nk
okuyucuya aktarlmak istenen malzeme, balangta dnldnden ok
daha fazla olarak ortaya kt. Arap-slam Bilimleri Tarihine Giri cretkr
bal altnda sunulanlar bir deneme niteliindedir ve belki de kendi kategorisinde bir ilkdir. Bu sunuda, bilimsel aratrmalarn imdiye kadar ulat
nemli sonular kronolojik ekilde zetlerken bu bilimsel gelimeyi ortaya
koyabilmek iin, bunu gerekletiren byk ahsiyetleri biyografik adan
tantmak iinden kanlmtr. Bu, geerliliini ancak belirli bir sre koruyabilecek bir deneme amacyla en ksa srede sunulann snrlarnn geniletilmesi iin bir srama tahtas olmas ve u aralar sevindirici tarzda ilerleyen
Arap-slam doa bilimleri aratrmalarna hizmet edebilecei midi ile ele
alnmtr. Astronomi ve tpla ilgili [rekonstrksiyon] modellerimizin kk bir
blmnde mzelerde gnmze kadar ulaabilen aletleri rnek aldk, elbette
orijinallerin mkemmelliine ulama konumunda olmakszn. Modellerin byk
bir blmnde ise Arapa, Farsa, Trke ve Latince kaynaklarda veya bu kaynaklar zerine yaplan almalardaki resimlere ve aklamalara dayandk. Bu
modellerin belirli bir ksmn kendi atlyemizde imal ettik. Byk bir ksmn
yeniden inasnda enstitmz dndan baz kimselerin yardmna ihtiya duyduk.
Bunun iin sayn Gnter Hausen (Frankfurt, Institut fr Angewandte Physik),
Herbert Hassenpflug (Frankfurt, Physikalisches Institut), Matthias Heidel
(Frankfurt), Werner Freudemann (Frankfurt), Gunnar Gade (Marburg), Prof.
Andr Wegener Sleeswyk (Groningen), Dr. Gnther Oestmann (Bremen), Dr.
Felix Lhning (Bremen), Mahmut nci (Dsseldorf), Martin Brunold (Abtwil,
svire) Eduard Farr (Barcelona), Eymen Muammed Al (Kahire) ve
Kurultay Selvi (stanbul)ye en iten teekkrlerimi sunarm.
Kataloun ekillenmesinde alma meslektam Eckhard Neubauerin yan
sra, resim, fotoraf ve iaretlerin tasarmn gerekletiren, Antik Objeler
Blmn (13. Blm) tek bana ilemi ve bilgisiyle, eletirel katlmyla bu
18
blmn byk lde baarya ulamasn salam olan Danil Frankeye,

modellerimizin birounu gereine benzer ekilde atlyemizde imal eden,
eserlerin envanterini karan ve teknik iaretler ile aletlerin aklamalarn yapm olan yardmcm Lutz Kotthoffa teekkr borluyum. Yine dizinleri ve bibliyografyay hazrlayan yardmclarm Dr. Gesine Yldz, Dr. Carl Ehrig-Eggert
ve Norbert Lchtere teekkrlerimi sunarm. Bayan Dr. Annette Hagedorn
(Berlin) Oryantal Camlar ve Seramikler Blmnn (14. Blm) ilenmesini
stlendi. Kataloun Franszca redaksiyonunun basmn finansiyel olarak desteklemi olan UNESCOya da teekkrlerimi sunarm.
Sadece kataloun msveddesini oluma evrelerinde takip ettii ve birok kere
dzeltme amal olarak okuduu iin deil, ayn zamanda zellikle mzenin
kurulmas esnasndaki btn zorluklar karsnda yanmda bulunmu ve beni
cesaretlendirmi olan eime layk olduu ekilde teekkr etmem ok gtr.
Frankfurt, Austos 2003
Fuat Sezgin
19
indekiler
Kataloun eriine Genel Bir Bak......................................................................ix
nsz.......................................................................................................................xi
Arap-slam Bilimleri Tarihine Giri

I. slamda Bilimlerin 1./7. Yzyldan 10./16. Yzyla Kadar Geliimi......... 1
1./7. Yzyl........................................................................................................... 2
2./8. Yzyl........................................................................................................... 8
3./9. Yzyl......................................................................................................... 10
4./10. Yzyl....................................................................................................... 20
5./11. Yzyl....................................................................................................... 24
6./12. Yzyl....................................................................................................... 34
7./13. Yzyl....................................................................................................... 41
8./14. Yzyl....................................................................................................... 53
9./15 Yzyl........................................................................................................ 64
10./16. Yzyl..................................................................................................... 74
II. Arap-slam Bilimlerinin Avrupada Resepsiyonu ve zmsenmesi..... 85

Arap-slam Bilimlerinin Avrupaya Gidi Yollar....................................... 134

I. Mslman spanya zerinden Giden Yol................................................ 134
II. Sicilya ve Gney talya zerinden Giden Resepsiyon Yolu................. 144
Son Sz............................................................................................................ 160
III. Resepsiyonun Bizans zerinden Giden Yolu..................................... 154
III. Duraklamann Balangc ve Yaratcln Son Bulmasnn Nedenleri...168

Bibliyografya.............................................................................................................. 183
Dizinler....................................................................................................................... 193

I. ahs Adlar................................................................................................. 193

II. Kavramlar ve Yer Adlar.......................................................................... 204

III. Kitap Adlar.............................................................................................. 214
Bilimleri yabanc kltr merkezlerinden

slam dnyasna ulatran ana yollar
20
I. BLM
slamda Bilimlerin Geliimi
1./7. Yzyldan 10./16. Yzyla Kadar
Ben her kiinin kendi almasnda yapmas gerekeni yaptm:

ncellerinin baarlarn minnettarlkla karlamak,
Onlarn yanllarn rkmeden dorultmak,
Kendisine gerek olarak grneni gelecek kuaa
ve sonrakilere emanet etmek. el-Brn (. 440 / 1048)
nmzde bulunan bu katalog iin hazrlanm bir Girite, okuyucuya Arap-slam

kltrnn genel bilimler tarihi erevesindeki nemine dair uygun bir tasavvur kazandrabilme gayreti zor bir grevdir. Bunun tek
sebebi, Arap, Fars ve Trk dillerinde bize
ulaan yazma haldeki kaynak materyallerin az
bir blmnn yaynlanm ve ok kk bir
blmnn incelenmi olmas deildir. Byle
bir giriimi engelleyen birok sebep vardr.
Arap-slam bilimlerinin Bat dnyasnda
resepsiyonu ve zmsenmesi daha 13. yzyln ikinci yarsnda, yani bu faaliyetin en aktif
olduu devrede, dmanlkla ve iddetli bir
yadsmayla karlamt. Ksm bir direnie
ramen 19. yzyla kadar srarla ayakta kalan
byk lde din motifli bu kar koyucu
akm, 16. yzyldan bu yana Avrupada bilimler historiyografyasnn dncesini ve ortaya
koyulu tarzn derinden etkilemi, ekillendirmitir. Bu akm balamnda bilim tarihileri bariz bir ekilde ilk kez 18. yzylda adeta
kelimenin tam anlamyla, insanlk dnce
tarihinde Arap-slam bilimlerinin her trl
yaratc konumunu inkar eden Rnesans kavramnda bir evrensel-tarih grne srklenmilerdir. Bilim tarihinin ok kaba doku-
nan ve gereklikten uzak devrelendirilmesinde, Rnesans olarak adlandrlan fenomen Yunan dneminin dorudan doruya
bir devam olarak grlmtr.1 Bu zamansal
srayta Arap-slam kltrne olsa olsa en
ok bir baz Yunanca eserleri muhafaza ve
tercme etmek yoluyla aktarc rol kalyor.
Arap-slam bilimlerinin resepsiyonuna ve
zmsenmesine kar 13. yzylda balayan
mcadele daha hayli uzun bir zaman btn
gcyle devam etmekteyken baz Avrupa
lkelerinde 18. yzylda slam ve ona bal
olan kltr ve bilgi birikimini kaynaklara
dayanarak aratran arabistik almalar balad. Doal olarak her zaman ideal biimde
almayan ve aratrma konusu hakknda
1 Fransz filozof tienne Gilson Hlose et Ablard (Paris
1938, Almanca tercmesi Heloise und Ablard, Freiburg

1955) isimli kitabnda bir profesrler rnesansndan
bahsetmekte (s. 99) ve yle demektedir: Bizim burada
tasarladmz Rnesans ve Ortaa yorumlamas hibir
ekilde, sanlabilecei gibi, olgular temelinde hakknda
karar verilebilecek bir tarihi hipotez deildir. Bu daha ok
G. Saillesin memnuniyetle Grundstze des zeitgenssischen Empfindens (ada Duygularn Esaslar)sine ald
esasl dncelerden birisidir. Bylesi bir ilke tartlabilir
deildir. Ona bu dnceyi dikte ettiren olgular deildir.
Bu prensip duygu derinliinden kaynaklanmaktadr ve olgular oradan dikte ettirilirler.
G R
verdii hkmlerde ve de bu konular deerlendirmede her zaman iin objektif kalamayan bu arabistik, buna ramen 200 yllk
tarihi boyunca kaynak almalar, edisyonlar
ve tercmeleriyle bavuru kaynaklar oluturmak, Arapa, Farsa, Trke el yazmalarn Avrupa ktphanelerinde toplamak
ve bunlar kataloglamak suretiyle muazzam
bir baar ortaya koymutur. Eer bugne
kadar bu arabistik, tarih kitaplarndaki szde
Rnesans tasvirini sarsmay baaramamsa
da, Jean-Jacques Sdillot (1777-1832) ve olu
Louis-Amlie (1808-1875), Joseph-Toussaint
Reinaud (1795-1867), Franz Woepcke (18261864) ya da Eilhard Wiedemann (1852-1928)
gibi bilim adamlarnn gayretleri sayesinde
ulalan tashih izleri gze arpyor. George
Sarton (1884-1956) bugne kadar oryantalistiin aratrma sonularn eksiksiz bir
biimde ilemek iin byk aba sarf eden
yegne bilim tarihisidir. O Introduction to
the History of Science2 isimli eserinde bu
ii kusursuz bir biimde gerekletirmitir.
Sartonun bize ulatrd sonularn, daha
sonralar tabi bilimlerin ayrntl dallarn ele
alan historyografik eserlerde maalesef ok az
dikkate alnmtr. Okul kitaplarnn geleneksel bilimler historiyografyasndan miras kalan
bak asnda kayda deer dzeltmeler yapmam olmas da teessfle grlyor. Benim
kuam, bu bak asnn okul kitaplarnda
sarslmaz bir biimde iddia edildii ve savu-
... Kiinin elimine ettii her gerek olgu iin, ilkin yaratlan, daha sonra yorumlanan ve dahas nihayette kendisine dayanlan, kendileriyle hayalin uyumad btn dier olgular tarihten elimine etmeye yarayan bir uydurma
olgu ortaya kar. bkz. a.e., s. 102; kr. H. Schipperges,
Ideologie und Historiographie des Arabismus, Sudhoffs
Archiv ierisinde, Beihefte, Heft 1, Wiesbaden 1961, s.
14.
2 Be cilt halinde yaynlanmtr, Baltimore 1927-1948.
nulduu bir dnemde yetimitir. Belirli bir

dzeltme ise ancak gelecekte geni bir temel
zerinde yrtlecek aratrmalardan mit
edilebilir. Bunda nemli olan bu tr aratrma sonularnn olabildiince geni ilgililer
kitlesine ulatrlabilmesidir. Arap-slam fen
bilimleri ve teknii erevesinde kullanlm,
gelitirilmi ve icat edilmi ara-gereleri,
avadanlar tantmak, bize ulam deillerse
yeniden imal etmek bu aratrma sonularn etkili ekilde aktarabilmenin bir yoludur.
Kurduumuz mze ve bu mzede sergilenen
paralar tantan katalog bu tarz bir aktarm
hedeflemektedir.
Bu yol deme niteliindeki cmlelerin ardndan imdi, Arap-slam kltrnn evrensel
bilimler tarihi ierisindeki konumu hakknda
bir panorama sunmaya geiyorum.
1./7. Yzyl
slamn douunun nc on ylnda onunla
birlikte ortaya kan devlet, fetihler yoluyla
snrlarn kuzeyde Anadoluya ve bat rana,
gneybatda ise Msra kadar geniletti.
amn 15/636, Emessann (bugn: m),
Halepin 16/ 637, Antakyann 17/638 ve
skenderiyenin 21/642 yllarnda alnmasyla
Mslmanlar, bu ehirlerin nceleri Roma
mparatorluuna sonrasnda ise Bizans
mparatorluuna ait olan sakinleriyle devaml olacak bir temasa getiler. Malumdur ki
bu fatihler, ele geirdikleri geleneksel bilim
merkezi olan o ehirlerin sakinlerine kar iyi
davrandlar, onlarn bilimlerinden ve teknik
bilgilerinden yararlanmasn bildiler. Bu politika olmakszn, Mslmanlarn daha 28/649
ylnda gl bir donanmayla Kbrs adasn
almalar, 31/652 ylnda Sicilya kylarn vur-
G R
malar ve ksa bir sre sonra Rodosu fethetmeleri dnlemezdi3.

Kukusuz, zellikle Emevi saltanatnn 41/661
ylndaki balangcndan itibaren bu fatihlerin, Mslmanla gemi veya gememi vatandalarnn kltr mirasn tedrici
bir ekilde alarak zmsemeleri iin uygun
koullar gerekleti. Gnmze kadar ulaan
Arapa simyaya dair elyazmas, Yunan simyac Zosimosun (350-420) bir risalesinin 38/658
ylnda gerekletirilmi bir Arapa tercmesi
olarak karmza kmaktadr4. Eer biz kaydedilen bu tarihe inanacak olursak, bu u
anlama gelir: Gelecekte Emevilerin ilk halifesi olacak Muaviyenin henz valilik dneminde Yunanca eserlerin Arapa evirisine
ynelik ilgi uyanmt.
Araplarn bylesine erken bir dnemde
yabanc kltr mirasn alarak zmsemeye
hazr ve yetenekli olmalarn 1917 ylnda
Julius Ruska matematik tarihi erevesinde
son derece doru olarak u ifadelerle dile
getirmekteydi: nemle ve srarla ifade edilmelidir ki ran ve Romann tara vilayetlerine
taan Araplar ne hukuk bilimini ne de devlet
ynetimi sanatn hazr ve olumu bir ekilde
beraberlerinde getirmilerdi, bilakis fethedilen lkelerin ynetim metotlarn ve hukuk
formlarn byk lde deitirmeden aynen
almak zorunda kalmlard. Onlarn artc
bir hzla daha kapsaml ilikilere uyum salayabilmeleri ve sadece devlet idaresiyle ilgili
kurumlar deil, ayn zamanda eski ve olgun
bir kltrn dier btn meyvelerini alarak
zmsemeleri anlamnda bilinen bir olgudur.
Ama bu, eer ok yakn dnemlere kadar
kabul edilegeldii gibi, fatih konumundaki
halk ile o dnemin ranllar, Yunanlar ve
3 Bkz. Sezgin, F.: Fuat, Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 11, s. 6.
4 Bkz., a.e., Cilt 4, s. 75.
Msrllar arasndaki dnsel uzaklk ok

byk olsayd, kesinlikle gerekleemezdi.
Bilhassa dnsel ve politik hareketin tayclar olan ehirli Araplar, Muhammedin ortaya kmasndan nce komu halklarn kltrel
etkilerine tamamen kapal veya matematik
tarihi asndan nem kazandklar ada bile
neredeyse okuma yazma bilmeyen yar vahiler olarak tasavvur edilemez ... 5
Eski kltr merkezlerindeki sakinlerin yeni
topluma uyum salayabilmede ok byk zorluklar yaamadklar grlmektedir. Mesela
ilk dnem Emevi hkmdarlarnn saraynda
Hristiyan hekimler almaktayd. I. Mu viye
(dnemi: 41/661-60/680) zamannda hizmet
eden bn Asln ad bunlar arasnda gemektedir. Eb el-akem adl bir baka Hristiyan
hekim daha Muviyenin hizmetinde almtr. Hkmdar ilalarn hazrlanmasnda
ona gvenmekteydi.6 Emeviler devletin birok alannda, fethedilmi lke sakinlerinin
hizmetlerine ve desteklerine gereksinim duymulardr. Bu alanda ibirliinin iyi bir ekilde
iledii grlmektedir, hatta belirli bir sre
vergi ve idare uygulamasnda geleneksel yaygn diller kullanlmtr. Bunlar Msrda Kopt
dili, Suriyede Yunanca, Irak ve randa eski
Farsa idi. Devlet sicillerinde Arapann kullanm daha sonralar gerekleti. Arapann
kullanm Suriyede 81/700 ylnda Abdlmelik
b. Mervnn sayesinde, Irakta 78/697 ylnda
Vali el-accc b. Ysufun emriyle, Msrda
87/705 ylnda vali Abdullh b. Abdlmelik
b. Mervnn ve kuzey dou randa (orsn)
124/742 ylnda Halife Him b. Abdlmelik
dnemlerinde gereklemitir.7
5 Ruska, J., Zur
ltesten arabischen Algebra und Rechenkunst, Heidelberg 1917, s. 36-37; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 8.
6 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 5.
7 Bkz. bn Nedm, Fihrist, s. 242; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 21.
G R
Fethedilen lkelerin kltr merkezlerindeki bilgileri alp zmsemeye ynelik zaten

var olan ilgiyle, I. Mervn (dnemi: 6465/683-685) zamannda ilk kez bir tp kitab
Arapaya tercme edilmitir. skenderiyeli
Ahron (muhtemelen 6. yzylda yaam ve
eser vermitir) tarafndan ders kitab (kunn)
olarak Yunanca yazlm bu eser, ilkin Gsis
adl birisi tarafndan Sryancaya evrilmi ve
yukarda belirtilen dnemde bu eviri Yahudi
tabip Mserceveyh el-Bar tarafndan iki
blm daha eklenerek Arapaya aktarlmtr. Bu evirinin Halife mer b. Abdlazz
(dnemi: 99-101/717-720)in ktphanesinde
bulunduu ve onun tarafndan kamunun istifadesine sunulduu rivayet edilmitir.8
slamn ilk yzylnda ve ikinci yzyln gei
dneminde Arapaya evrilmi baz eserlerin isimleri bize ulamtr. Bunlarn byk
bir ksm, bu eserlerde verilen bilgilere gre
Emevi Prensi lid b. Yezdin (. 102/720
civarnda) direktifiyle evrilmi olup, bir blm kimya ve astrolojiyle ilgilidir.9 Bize kadar
ulaan bir dizi risalesi ile ve literatrde verilen
birok bilginin tanklyla bu prensin, bilim
tarihinde kimyayla uraan ve bu alanda eser
veren ilk Arap olduu grlmektedir. Hi
phe yok ki bizzat kendisi tarafndan tevik
edilen tercmeler yoluyla tand kitaplarn
ve fethedilen lkelerin kltr temsilcileri olan
hocalarnn dorudan etkisiyle ortaya kan
bu urann bir uyarlama ve taklitten teye
gitmesi beklenemezdi. Bu esnada etki alanlar olarak am ve skenderiyenin isimleri
gemektedir.
lid b. Yezdin tevikiyle evirilen astrolojik
eserlerden birisi de, el-Brnnin 5./11. yzyln ilk yarsnda kullanma olana bulduu
pseudo [sahte, uydurma, szde] Ptolemenin
Meyveler Kitab (; Kitb es-Semere)

isimli eserin tercmesidir.10 Bundan lid b.
Yezdin astrolojiyle de urat anlalmaktadr. Mehur astrolog Eb Ma er11 (171272/787-886) lid b. Yezdin bir eserini
tannm astrolojik eserlerden birisi olarak
kabul etmekte ve bildirmektedir.12 Ahronun
ders kitab niteliindeki tp eserinin evirilmesini, lid b. Yezdin giriimiyle yaplm
olan dier evirileriyle birlikte bizzat kendisinin yazar olarak faaliyet gstermesini dikkate
alarak yabanc bilimin Arap-slam kltr evresinde resepsiyonunun balang periyodu
olarak Hicr birinci yzyln nc eyreini
kabul edebiliriz. Elbette Araplar tarafndan
o dnemde alnan ve benimsenen yabanc
bilim miras sadece Yunan kaynakl deildi.
Mesela, uteybe b. Muslim (. 96/715) tarafndan orsnn fethedilmesi esnasnda esir
den Sasani Prensesi hfirin mlkiyetinde bulunan Farsa bir corafya kitabnn
fatihlerin eline getiini renmekteyiz.13
Benzer bir haberi byk slam dnr elBrn (. 440/1048)de grzoruz. Tadd
Nihyt el- Emkin14 adl matematiksel corafya alanndaki temel eserinde el-Brn,
bugnk Afganistanda bulunan aznede
eski bir parmen zerinde, Diocletianus
(285-305 arasnda Roma imparatoru) takvimine gre tarihlenen ve bir bilim adam tarafndan hicretin 90-100 yllar arasnda gzlemlenen gne tutulmalaryla ilgili notlar ve
tarihler ieren bir zeyl eklenmi astronomik
bir izelge eser (zc) grdn haber vermektedir. Ayrca bu eserde el-Brn, Bst

11 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 139-151.
8 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 5-6, 166-168, 206.

9 Bkz. a.e., Cilt 4, s. 56, 82-83, 89; Cilt 7, s. 9.
12 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 15.
13 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 64.
14 Edisyon Kahire 1963, s. 268.
G R
ehrinin enlem derecesi ve ekliptik eim ile

ilgili bilgilere de rastladn sylemektedir.15
Emevi hkmdar Him b. Abdlmelik
(dnemi: 105-125/724-743) zamannda, vaktiyle Aristotelesin Byk skendere yazd
iddia edilen sahte mektuplarn ve bu arada
adl kitabn tercmelerinin, resepsiyonun balang dnemi bakmndan kukusuz ok byk bir nemi vardr. Muhtemelen
2. yzyln ikinci yarsnda yazlm bu pseudo
kitabn tercmesiyle, Arap-slam kltr evresi ksm ama bununla birlikte slam blgelerinin snrlarn aan corafya bilgisine, atmosferik olaylara ilikin yerel kanaatten farkllk
gsteren meteoroloji bilgisine, dnyann ekli
ve yapsyla alakal u temel Yunan dncesine ulamlardr: Dnya evrenin ortasnda bulunmaktadr. Evren btn gkyzyle
birlikte srekli dnmektedir. Sabit yldzlar
gkyzyle birlikte dnmektedir. Yldzlarn
says insan tarafndan bilinemez. Gezegenler
yedi tanedir, hem doalar ve hzlar hem de
yeryzne olan uzaklklar itibariyle birbirlerinden farkldrlar. Bunlar i ie bulunan
ve sabit yldzlar kresi tarafndan kuatlm
olan kendi yrngelerinde hareket ederler.16
Bize kk bir blm ufak paralar halinde
ulam olan rneklerin saysn oaltmadan,
Arap- slam kltr evresinde, ayn zamanda btn bilimlerin resepsiyon ve zmsenme dnemi iin de karakteristik olan bu ilk
resepsiyon evresinin birka nemli zelliine
iaret etmek istiyorum. Yabanc bilimi alp
benimseme sreci balangtan itibaren btn
bir aklkla, yabanc olanla temas korkusu ve
15 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, 122.
art niyet olmakszn ileride greceimiz zere

Arap-slam bilimlerinin daha sonraki dnemde Avrupadaki hi de ho olmayan resepsiyonu ve zmsenmesinden tamamen farkl bir
ekilde devam edegelmitir.
Yabanc bilgiyi alp benimsemenin altndaki tevik faktrn 1965 ylnda Franz
Rosenthal17 u ifadelerle aklamaktadr:
Belki de, kapsam hzla genileyen eviri faaliyetlerini temellendirmek iin, Mslmanlara
tp, simya ve pozitif bilimlerle tanmay cazip
gsteren ne pratik faydaclk, ne de felsefi-teolojik sorunlarla uramalarna sebep
olan teorik faydaclk yeterli olabilirdi, eer
Muhammedin dini ta balangtan itibaren
bilimin ( ilm) roln dinin ve bylece btn
bir insan hayatnn asl itici gc olarak ne
srmemi olsayd... 'Bilim' slamda bylesine merkez bir konuma yerletirilmi, hatta
neredeyse din bir sayg grm olmasayd,
muhtemelen eviri faaliyeti, olduundan daha
az bilimsel, daha az srkleyici ve daha ok
yaamak iin pek zaruri olan almaya gerekte bilinenden farkl bir ekilde snrlanm
olarak kalrd.
phesiz ki gen slam toplumunun ilk yzylda nispeten abuk ulat bilim alanndaki
baars, sadece kitap evirileri yoluyla yabanc kkenli bilim mirasnn aktarm eklinde
snrl kalmamtr. Yeni din ile birlikte ortaya
kan ve srekli iddia edilenin aksine hi de
ilkel olmayan durum ve ortamda Araplar, kendileri iin ok yeni olan dnsel problemlerle
uramaya hzla itildiler, zellikle yaz sanatn renmeye ynelik artc bir ilgi dodu.
Bununla ilgili Arapa kaynaklar incelendiinde, 1./7. yzyl slam blgelerinde yaayan
insanlarn okuryazarlk orannn Bat ortaandaki adalar ile karlatrlamayacak
16
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 72; Rislet Arisls ile l-skandar fi l- lem, Tahran, Dnigh no: 5469 nshas (varak
36b-41b); Strohm, H.: Aristoteles. Meteorologie. ber die
Welt, Berlin 1970, s. 240-241.
17 Das
Fortleben der Antike im Islam, Zrich ve Stuttgart

1965, s. 18.
G R
derecede yksek bir seviyeye ulat izlenimi

oluur. Peygamberin lmnden sonra tedavlde olan Kurn nshalar arasndaki farkllklar, Mslmanlarn geneli tarafndan kabul
edilmesi amalanan kritik edilmi bir metin
oluturmay zorunlu kld. Kurnda geen
fakat yaygn olmad iin anlam az bilinen
kelimelerin aklanmas sadece ilk Kurn
tefsirlerinin domasna deil, ayn zamanda
leksikografinin domasna neden oldu. Bu
balamda henz ok erken dnemde nemli
bir filolojik yntemle karlamaktayz: Eski
iirin dil belgesi [ahit] olarak kullanlmas.
Ulalan bu filolojik bilgi, slam ncesi ve
slama gei dnemlerine ait iirlere hak
ettii byk takdiri ve bunun sonucu olarak
kitap formunda ve paralar halinde ulaan iir
malzemelerinin toplanmasn ve muhafazasn
beraberinde getirdi. Kurn metnindeki kelimelerin basit aklamalaryla balayan filolojik abalar, yzlerce yl devam eden srete,
hem isel prensipler hem de dsal boyut
bakmndan sadece inlilerinki ile karlatrlabilecek18 ekilde bir geliim gsterdi.
Ayn zamanda Arapa gramerin balangc, Arapa kaynaklar tarafndan 1./7. yzyla karlmaktadr. 2./8. yzylda gerekleen
olaanst byklkteki gelime ancak bu
ekilde erken bir balangla kavranabilir.
Peygamberin szlerini (hadisleri) youn bir
ekilde toplama ve yazl olarak muhafaza
etme faaliyeti, kendine zg kurallar olan
ve modern dnem aratrmaclar tarafndan
sklkla yanl anlalan bir rivayet biliminin
domasn salad.
Peygamberin biyografisini, savalarn ve ilk
halifelerin hayatlarn yazmaya ynelik gayret, ok deiik ekiller alm ve olaanst
gelimi olan historiyografyann domasna
zemin hazrlad. Bu historiyografya faaliyetine olduka erken dnemde domu ve herbir

bilimi ayr ayr ele alan bilim tarihi de eklenebilir. Bu tamamen slam fikir corafyasnda
doan tarih yazmclnn ve onun bamsz
bir ekilde gelien metodolojisinin nemine
ilikin soru, bildiim kadaryla evrensel tarih
dal ierisinde imdiye kadar ya hi sorulmu
ya da yeteri derecede ele alnm deildir.
Hatta bizzat arabistler bile, slamn zellikle
ilk yzyl (7.-9.) ierisinde ortaya kan
tarih eserlerinin ieriini, kendi kaynaklarn alntlama yntemlerinden dolay yeteri
kadar nemsemediler. O eserlerdeki, genellikle otantikliklerine delil olmas iin bata
sunulan rivayet zincirleri ile yazarn yer yer
kendi gr ve yorumlarn vermesi mstakil tarihsel haberlerin (aber, oulu:abr)
ne yazk ki u ekilde anlalmasna neden
olmutur: Bu haberler ya yzlerce yl boyunca szl olarak aktarlm rivayetlerdir ya da
elimizdeki o eserden bir iki kuak nce belirli
eilimlere gre kaleme alnm, ravilerden
birisinin kiisel grlerinden ibaret olan ve
yaylan rivayetlerdir.
Bu giri erevesinde ayrntlara girmeden
unu syleyebiliriz: Sz konusu rivayet zincirleri hem yazl kaynaklarn yazarlarnn isimlerini hem de o kaynaklarn, ok kat kurallar dorultusunda kendilerine belirli eserleri
rivayet etme izni verilen ravilerinin isimlerini
ierisinde saklamaktadr.19 Bizim anlaymza
gre Arapa tarihsel eserlerde karlalan
rivayet zincirleri pekl gnmz kitaplarndaki dipnotlar gibi kaynaklara iaret olarak
kabul edilebilirler.
Hukukla ilgili en erken yazl kaynaklar da
1./7. yzylda hatta bu yzyln ilk yarsnda
aranabilir. Tabi ki mtevaz hacimli bu vesi-
19 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 53-84, 237-256.
G R
kalarda yalnzca belirli konular ilenmitir.

Daha hacimli ve belirli bir sistematikle yazlan slam hukuku klliyatlar 2./8. yzyln ilk
yarsnda grlmeye baladlar.20
Yabanc bilim ve kltr mirasnn resepsiyon
sreci 2. yzyln ilk yarsnda hem niteliksel
hem de niceliksel olarak hzla geliti ve an
hemen hemen btn bilim dallarn kapsayacak boyuta ulat. Kaynaklar sadece, dorudan doruya Yunancadan ya da dolayl olarak Sryanca zerinden evrilen eserlerden
deil, ayn zamanda orta dnem Farsadan
evrilen eserlerden de olumutur.
Yunancadan yaplan erken dnem evirilerin
nemli bir zellii, pseudo epigraflardan olumas yani antik dnemin otorite kabul edilen
Aristoteles, Sokrates, Ptoleme gibi mehur
isimlerin bu eserlerin szde yazarlar gibi
verilmesidir. Bu eserler, en azndan milattan nce 2. yzyla kadar geriye giden pseudo-epigrafik Yunanca kaynaklar geleneinde
domulardr. Bize Arapa eviriler halinde
ulam bu uydurma epigraflarn ierii, birounun ge antik ada yani slamn ortaya kndan ksa bir sre nce doduklar
izlenimi vermekte, kazanlm olan bilgilerin,
tecrbelerin ve ulalan geliimin seviyesini
bize aktarmaktadr. Muhtemelen bu eserlerin
ounluu Dou Akdeniz lkeleri kkenlidir. Arapaya aktarlm bu pseudo-epigrafik
eserlerin ok aznn Yunanca orijinalinde tam
veya paralar halinde kalabilmi olmasnn
sebebi, benim dnceme gre, bu eserlerin
ounun slamn tarih sahnesine kmasndan
ok ksa bir sre nce, 1./7. yzyln ilk yarsndan itibaren slam hkimiyetine girecek olan
[nceki] kltr merkezlerinde kaleme alnmalardr. Bu tr eserlerin tercme edildikten sonra Yunanca orijinallerinin muhafaza
edilmeleri tamamen tesadfe bal kalmtr.

Ne evirmenler ne de okuyucular bu eserlerin
uydurma yazar isimleri tadn bildiler ne de
bilme olanana sahip idiler. Arap-slam bilim
adamlar bu eser adlarn, bu eserlere sonraki
dnemlerde Yunanca orijinalleri veya Arapa
evirileri halinde ulatktan sonra bile, sahte
yazarlarnn gerek eserleri gibi alntladlar.
Mesela Aristotelesin, Platonun, Ptolemenin
adn tayan pseudo eserlerini hakikilerinden
nce tandlar ve gerektiinde hem pseudo
olan hem de hakiki olan yan yana kullandlar. Bu eserlerin birou sonraki dnemlerde, pseudo yazarlarnn eserleriymi gibi
Arapadan brancaya ve Latinceye evrildi,
daha sonralar Batda da yzlerce yl hakiki
sanlarak kullanld.
Yunan, Babil, Fars ya da baka kkenli yazar
isimleri altnda tam veya paralar halinde
korunarak bize ulam pseudo-epigrafik
eserlerin, Arap yaznnda ne zaman doduklarna ve nemlerine ilikin sorular Geschichte
des arabischen Schrifttums isimli kitabmda
birok vesileyle ele aldm. Orada21 sylediklerime atfta bulunarak unu belirtmekle yetiniyorum: ou arabist bu pseudo-epigrafik
eserleri eviri eserler deil, bilakis Arap-slam
bilim adamlarnn yapt dzmece eserler
olarak grmektedirler. Bu yle bir anlama
gelir: Bu bilim adamlar sz geen pseudo-epigraflar, daha eski Arapa kitaplarda
olduu gibi, hakiki eserlermi gibi alntlamak
iin bizzat yazmlardr. Ama burada u soru
yantlanmam kalmaktadr: Araplar ya da
ilk Mslmanlar corafi veya kltr-tarihsel durumlarnda, ksmen ok hacimli denebilecek bu eserleri uydurabilecek durumda
mydlar? Arap yaznnda muhafaza edilerek aktarlm bu pseudo-epigrafik eserlerin
20 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 393 vd.
21 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 15 vd., 31 vd.
G R
ge dneme tarihlendirilmeleri ve deerden

drlmeleriyle ge antik dnem bilim tarihi
asndan nemli vesikalar kaybolmaktadr.
2./8. Yzyl
Komu kltrlerden resepsiyonun boyutu

2. yzyln ikinci yarsnda nemli derecede
byd. Ayrca, alp benimseme yetenei,
ok eitli uygun koullar sayesinde srekli
ve hzla geliti. ntikal sreci deyince elbette
sadece kitap evirileri ve bunun etkileri dnlemez. Dou Akdenizin fethedilen lkelerindeki kltr merkezleri temsilcilerinin bir
sre Mslmanlarn hocalar olarak oynadklar rolde, Farsa konuulan blgelerden
kan bilim ve kltr tayclarnn nemi ak
seik grlmektedir.
Yabanc bilimin Sasaniler dnemindeki
zellikle I. pr (dnemi: 242-272)resepsiyonu hakknda iyi bir ekilde bilgilendirilmi durumdayz.22 zellikle Yunanlardan ve
Hintlilerden, muhtemelen dolayl ekilde ge
dnem Babillilerden de alnarak benimsenen
bilimsel bilgiler, Sasaniler rannda snrl bir
gelime yaad. Sasanilerden daha ziyade harmanlanmaya urayan bilim alanlarnn etkisiyle, slamda astronomi, astroloji, matematik,
corafya, felsefe ve tp gibi dallarda hzlanm
bir resepsiyon sreci gze arpyor.23 imdi
bu geliimi zihinlerde canlandrmak gayesiyle
astronomi, felsefe ve tpla ilgili rnek ileri
srlebilir.
Ptolemenin Kanon adl astronomik cetveller
kitabnn, Hint kkenli cetveller yardmyla
gzden geirilerek ilenmesi baz dzeltmelerin yaplmasn salamt. Bu gzden geirmenin en yeni redaksiyonuna, III.Yezdecirdin
(dnemi: 632-651) direktifiyle giriildi ve Zc
e-ehriyr ad altnda muhtemelen 2./8. yz22 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 106 vd.
23 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 182-186; Cilt 4, s. 59-60; Cilt 5, s. 205
vd.; Cilt 6, s. 106-111; Cilt 7, s. 69-71, 80-88.
yln ilk yarsnda Arapaya evrildi. Bu evirinin Arap-slam bilim adamlarn ok erken
dnemde bilimsel astronomiyle urama noktasnda harekete geirici etkisinin hayli byk
olduu grlmektedir24.
Felsefe alannda Aristotelesin Organon ad
altnda toplanan mantk kitaplarnn bazlar Abdullh bn Muaffa 25
(. 139/756)
tarafndan orta dnem Farsa evirilerden
Arapaya tercme edildi. bn Muaffa Fars
asllyd ve kendi yzylnn en nemli edebiyatlarndan birisiydi. Bizzat kaleme ald
eserlerden baka, Farsadan yapt farkl bilim dallarna ait kitaplarn evirileriyle
resepsiyon srecinin seyrini etkiledi. Yapt
nemli evirilerden birisi de, hayvan fabllar
formunda bir siyasetname olan Kelle veDimne evirisidir. Bu eser ilk olarak I. usrev
Enirvn (dnemi: 531-579) zamannda Fars
Burzyeh tarafndan Sanskriteden evirilmiti. Yine Burzyeh tarafndan eklenen giri,
tp ahlakna ilikin ve ayn zamanda bir hekimin otobiyografisini sunan, bize kadar ulaan
en eski risalelerden birini iermektedir.26
Dar anlamyla tbbn 2./8. yzyln ilk yarsndaki resepsiyonuyla ilikili olarak u olaydan
bahsedilebilir: Sasanilerin nl bilim merkezi
Cundipr en azndan Halife el-Memn
(dnemi: 198-218/813-833) zamanna kadar
hl yayordu ve hekimleri Badatta faaliyette bulunuyorlard. Bildirildii kadaryla Crcis b. Cibrl b. But, Cundipr
Hastanesinin bahekimiydi ve baz tp kitaplarnn mellifiydi. Bu hekim ilerlemi ya-
24 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 203-204; Cilt 6, s. 107-
110,115.
25 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 322; Geschichte des arabischen
Schrifttumsun yaklak yirmi yl nce hazrlanm Elence Edebiyat blmnde ayrntl bir ekilde ilenmitir.
26 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 182-183.
G R
na ramen, Halife el-Manr tarafndan, bir

mide rahatszln tedavi iin 148/765 ylnda
Badata arlmt. Yine bildirildiine gre
o, Yunancadan Arapaya birok tp kitab evirmitir. Kendi telif ettii kitaplar ise
Sryanca olarak kaleme almtr.27
2./8. yzyln ilk yarsnda Arap-slam kltrnde sosyal bilimler alannda gerekleen gelime olaanst byklkteydi. Hadis
bilimleri ve nceleri tek tek konularla snrl
yazlan hukuka dair eserler konulara gre
dzenlenen hacimli klliyatlar halini ald.
Ayrca hadis biliminde metodoloji gelimeye
balad. Historiyografya da hacim ve ierik
bakmndan geliti. Fetihler tarihine dair yazlan kitaplar o lkelerin corafi adan tantmna da yer veriyorlard.
Yukarda anlan filoloji dallarnn geliimi
2./8. yzyln ilk yarsnda dikkat ekici canllkta ilerledi. Ayn durum, hem slam ncesi
Arap iirlerinin toplanmas ve yazlmasnda
hem de gramatik alannda kullanlan materyal erevesinin geniletilmesi ve leksikografinin ekillendirilmesinde de geerlidir.
Mesela el-all b. Amedin almalarn
ele aldmzda, onun leksikografi ile gramerin ekillenmesinde ve aruz llerinin olumasnda oynad roln nemi ortaya kar.
Muhtemelen o, kendinden ncekilerin birok
monografik eserleri temel alp bunlar derleyerek kapsaml bir eser oluturma giriiminde
bulunan ilk kiidir. Kitb el- Ayn isimli eseri
ok erken dnemden itibaren leksikografi iin
temel eser haline gelmitir.28
2./8. yzyln ilk yarsnda ve takip eden yzylda bilimlerin resepsiyon sreci btn younluuyla devam ederken bununla e zamanl olarak bilimlerin zmsenme periyodu balad.
Burada, Halife el-Manrun (dnemi: 136158/754-775) astronomiyle ilgili ok hacimli bir eser olan Siddhntay Sanskriteden
Arapaya tercme ettirmesi byk nem
tar. Onun verdii direktif, Sasani astronomisinin slamdaki en gen temsilcilerinden
birisi, el-Fezr, tarafndan 154/770 ylnda
yerine getirildi.29
Sadece, astronomik ve matematiksel bir konuda eviri iin zorunlu olan Arapa terminoloji
gibi gerekli koullarn o dnemde gereklemi olmas deil, ayn zamanda el-Fezr ve
onun ada Ya b b. rn kendi eserlerinin birounda teorik ve pratik astronominin
konularn ele alabilmeleri de dikkate deer.
Bu ikisi, dier konularn yan sra usturlaba
ve gkyz koordinatlarn len halkal-kre
(t el-ala)ye dair eser vermilerdir.30 Ben,
astronomi alanndaki zmseme dneminin
balangcn burada grmekteyim.
Devlet ve bilim adam olan Yay b. lid elBermeknin (120-190/738-805) Ptolemenin
Almagest isimli eserini Arapaya tercme
ettirme amac bu balamda anlalabilir. Onun
bu arzusu Hinte Siddhntann evirisinden
tahminen 25 yl sonra gerekleebilmiti.
Arap-slam kltr evresinde astronominin,
hatta genel olarak btn bilimlerin ulam
olduu seviye hakknda hkm verebilmek
iin u rnek yeterlidir: Bilgin ve sanatlar
hamisi el-Bermek bu ilk eviriden memnun
olmad iin, farkl bilim adamlarn ayn
eseri yeniden evirmekle grevlendirmiti.31
zmseme srecinin balangcna ynelik
daha ak bir iaret kimya alannda grlebilir.
Arapa yazan birok bilim adam 2./8. yzyln
ikinci yarsnda bu alanda, genellikle kitaplar
27
Bkz. bn Eb Uaybi a, Uyn el-Enb , Cilt 1, s. 123125; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 209.
28 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 8, s. 51-56.
30 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 122-127.

31 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 85.
10
G R
henz evrilmi yazarlarn dmen suyunda yol

alyorlard. phesiz bu mtevaz apta bir
zmseme olarak alglanabilir. Fakat burada
kastedilen bu mtevaz zmseme deil, gelierek kimyaclktan doa filozofluuna ykselmi, bahsedilen zaman dilimindeki hemen
hemen btn bilim dallaryla uram bir
bilim adamnn, Cbir b. ayynn, ortaya
kmas olgusudur. Bununla ilgili blmde
ayrntlaryla deineceimiz zere, onun bize
ulaan yzlerce risalesi, almalarn ncelikle uydurma eserler yoluyla kendisine ulaan
bilgiler zerine ina ettiini gstermektedir.
Cbirin eserlerinin, kendi verdii atflardan
hareketle ortaya kan kronolojik sralamas
artc derecede bir bilimsel geliimi aa
vurur. O, kimya alannda, doada var olan
maddeleri niceliksel ilikilerini belirleme
yoluyla niteliksel analizlerine ulamay hedefleyen bir disiplini kurmaya alan bir bilim
adam olarak karmza kmaktadr. Ona
gre insan bilgisinin btn gereklikleri, kendisinin ller retisi (ilm el-mzn) ad
verdii denge ilikileri prensibine gtren bir
nicelik ve l sistemine balanabilir. Cbir,
bilimsel geliiminin balangcnda zmseme
srecinin bir figr olarak belirdi ve hemen
sonrasnda ise cesur ve olabildiince yaratc
bir doa filozofu oldu (Bkz. katalog Cilt IV,
99 vd.).
Sosyal bilimler alanndaki e zamanl devam
eden geliim de ok byk atlmlar gsterdi. Her bir bilim adam kendi nclerinin
eserleri zerine yeni eyler ina ederek bunlar olabildiince geniletiyor ve vazgeilmez
eserler haline getiriyordu. Amr b. Osmn
Sbeveyhin (. tahminen 180/796)32, Kitap
(el-Kitb) diye tannan gramer kitab buna
rnek olarak gsterilebilir. Daha sonraki
nesillerce gramerin bayapt olarak kabul

edilen bu antsal eser, hacmiyle ve sistematik
yapsyla Arap-slam kltr ierisinde bilimlerin ksa bir zaman zarfnda ne kadar hzl ve
kkl geliim bulduuna tanklk etmektedir.
3./9. Yzyl
3./9. yzyln ilk bete birinde bilimlerin geliim sreci, yaratclk periyodunun balangc saylabilecek derecede tamamen yeni bir
karakter kazand.
Geri slam dnyasnda uralan bilimler,
3./9. yzylda da rahatsz edilmeden yollarnda ilerleyebilmek iin, niteliksel ve niceliksel geliimlerinde bir nceki yzylda oluan
uygun koullardan yararlanabildiler ve dahas
bu yeni yzyln ilk on yllarnda Halife elMemnun (dnemi: 198-218/813-833) sayesinde doan yepyeni bir kuvvet kazandlar.
Yunan bilimlerinin hayran olan bu hkmdar, Yunanca eserleri Bizanstan ve fethedilen
dier kltr merkezlerinden Badata getirtti.
Henz evirilmemi eserleri Arapaya evirtmekle kalmayp, ayn zamanda birok eski
eviriyi de yeniletti.
Bizim imdiye kadar ok kesinlemeyen bilgimize gre, el-Memn kurduu Bilgelik Evi
(Beyt el-ikme) adndaki bir kurum araclyla bilim adamlarnn almalarn kolaylatrd ve organize etti. Halifenin bizzat kendisi
birok bilim alanna vakft. Onun inisiyatifi
sayesinde birok eser dodu. Yine o, projelerin yrtlmesine sk sk katld. Ulalan bir
sonutan memnun olmamas, ya da o sonucu
amak istemesi balamnda yaratc bir karakter gsterdii iin onun baarl ilerinden
bazlar burada dile getirilmelidir.
O, Ptolemenin Almagestinin Arapaya
ilk tercmesinin yapld zamanda evril-
G R
11
mi bulunan, yine Ptolemeye ait

isimli dier bir eserini astronomlarna kontrol ettirip dzeltmeler yaptrd. Bu
giriimin sonular ez-Zc el-Mumtaan ad
altnda yaynland.33
Halifenin astronomlaryla yrtt almalardan birisi de kblenin olabildiince kesin
belirlenmesi iin Badatla Mekke arasndaki
boylam farknn tespit edilmesidir. Burada
nemli olan, halifenin bu iki ehrin yrrlkte
bulunan astronomik cetvellerin koordinatlarna gvenmek yerine, ay tutulmasn ahsen
gzlemleyerek salam olmasdr. Elde edilen 3 lik boylam fark (dorusu 437) hayli
baarldr.34
leriki dnemlerde yeryzn matematiksel
kavrama giriimleri asndan, el-Memnun
meridyendeki bir derecelik boylam uzunluunun tam olarak tespiti amacyla astronomlar
grevlendirmesinin ok byk nemi vardr.
Halifenin astronomlarndan bir grup, hem
gnein konumunu hem de len izgisinin
tam ynn belirlemek amacyla baz aletler,
ip ve ubuklar yardmyla Suriye ve Irak ovalarnda bir ok lm yaptlar, bir derecelik
boylam uzunluunun 56 ve 57 mil arasnda
olduunu belirlediler, ortalama deer olarak
56 mil kabul edildi. Bu, modern lm
deerlerine ok yakn bir sonutu. Carlo A.
Nallinonun ifadesine gre bu lm, kesin
olmayan birok hipoteze dayal Eratosthenes
lm karsnda bilimsel, uzun ve yorucu
bir almann sonucunda elde edilen ilk ciddi
yeryz lmdr.35 Ayrca halife, Bizansa
yapt sefer esnasnda bir derecelik boylam uzunluunu trigonometrik olarak yeni-
den tespit ettirme frsatndan da yararland.

Dnyann yarapn trigonometrik olarak
belirleyebilmek iin, deniz seviyesinden hayli
yksek konumda bulunan bir kyda, bat
esnasnda gnein alalmasn kendisine elik
eden astronom Sind b. Alye ltrd. Bu,
daha sonralar Francesco Maurolico (1558),
Sylvius Belli (1565) ve Francesco Giuntiniye
(1580) atfedilen bir yntemdir.36
Halife el-Memnnun astronomiye ve bu
daln ilerlemesine ynelik youn ilgisi, onu
ilk olarak Badatn emmsiyye semtinde
ve daha sonra amn yaknnda bulunan
siyn tepesinde birer gzlemevi kurmaya sevketti. O, byk aralar ve aralksz
gzlemler yoluyla, ncekilerin lmlerinden daha kesin lmlere ulamay hedefledi.
Grld kadaryla el-Memn astronomi
tarihinde gerek anlamda gzlemevi kuran ilk
kiidir.
Son olarak, el-Memn tarafndan hayata
geirilmi, phesiz ok nemli ve gelecek
kuaklar iin de mhim sonular dourduu
gzlemlenebilen bir projeden bahsedilmelidir. Bu proje corafya ve kartografi alanna
aittir.
Arap-slam kltr dairesinde, enlem-boylam
dereceleri ile haritalar ve lkeler corafyas
alannda henz yeni elde edilmi ve hi de
nemsiz saylamayacak tankln kazanlmasndan sonra37, Ptolemenin
isimli eseri Arapaya evrildi. Buna
ek olarak Arap-slam bilginleri, Marinosun
(2. yzyln ilk yars) corafya ve haritalarn 3./9. yzyln balangcnda tandlar.38 Bu
balamda el-Memn, bir dnya haritas ve
35 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 95.
38 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 30-31, 80, 82.
34 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 94.
37 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 73 vd.
12
G R
blgesel haritalar ieren coraya eseri meydana getirilmesine karar verdi ve bir grup bilgini
bu i iin grevlendirdi. Anlalaca zere,
bu bilginler ilk olarak, bir corafya kitab
olmaktan ziyade kartografik bir giri niteliindeki Ptoleme Corafyasn temel aldlar.
Bu Ptoleme Corafyas yaklak 8000 yerin
koordinatlarn iermekteydi ve bunlar, ok
az mstesna, astronomik lmler yoluyla ulalm veriler deildi. Bu koordinatlar
Marinosun corafya ve haritalarndan elde
edilmi ve biraz daha gelitirilmiti.
el-Memnun corafyaclar tarafndan izilmi olan ve gnmzden yaklak yirmi yl
nce kefedilen dnya haritas, blgesel haritalar ve de bunlarn koordinatlarn toplayan
kitap, kartografya tarihi iin ok yeni bir
ufuk amaktadr. Yine de tarihinin bununla n yargsz bir ekilde deerlendirmeye
hazr olup olma- d sorulmaldr. Ben kendi
deerlendirmemi iki yl nce yaynlanm olan
Mathematische Geographie und Kartographie
im Islam und ihr Fortleben im Abendland
(Geschichte des arabischen Schrifttumsun
10. ve 11. cildi) isimli aratrmamda ortaya
koydum ve aratrmann nemli baz noktalarn bu katalogun haritayla ilgili blmnde
sunacam. Arap-slam kltrnn evrensel bilimler tarihindeki konumuna ilikin bu
genel girite ben, temel dncemi ve konuya
ilikin yllar boyu sren uram sonucunda
elde ettiim kanaatimi dile getirmek istiyorum. Halife el-Memn tarafndan grevlendirilen astronom ve corafyaclarn gayretleri ne kadar byk olursa olsun, baarlar
snrsz olmamtr. Bu durum onlarn Yunan
ncleri iin geerli olduu gibi, Avrupadaki
ardllar iin de geerliydi. Naif ve zorlamayla
ortaya kan harita tarihilii bak asna
artk kendimizi teslim edemeyiz. Bu bak
asna gre, 14. yzyln banda Giovanni
Carignano39 gibi bir rahibin, ikamet ettii yer

Cenovada sadece kendisine ulaan haberlere
dayanarak, Akdeniz, Karadeniz, Hazar Denizi
ve Anadoluyu, oralarda bulunmakszn ve
nesillerboyunca aktarlarak kazanlan haritalar ve kaytlar kullanmakszn, gereine
ok yakn tasvir eden bir dnya haritas yapabilecek durumdaym. Bu bak asna bir
baka rnek de udur: 1724 ylnda Guillaume
Delisle Paristeki atlyesinde oturarak, yzlerce yeri koordinatlaryla, denizleri ve glleri
sahilleriyle, devletleri snrlaryla ve rmaklar
yataklaryla birlikte hemen hemen mkemmellie ular derecede, Dou Anadolu ve
Kafkasyay da ieren bir ran haritasn o
blgede nesiller boyunca gelitirilen haritalar
ve kendi diline yaplan eviriler olmadan izebilmitir.40
Sunduumuz bu realite temeline ve tarihsel
verilere dayanarak gryoruz ki el-Memnun
corafyaclar kendi nclerinden aldklar kartografik tasvirleri nemli lde tashih etmilerdir. Elde ettikleri bu ilerleme, Bizansl bilgin
Maximos Planudesin Ptoleme corafyasnn
aktarlan bilgilerine dayanarak, 1300 ylnda
yeniden oluturduu dnya haritas sayesinde
llebilir. el-Memn tarafndan grevlendirilmi olan bilginler, o zamann meskn dnyasnda hemen hemen merkez konumda olan
Badattan hareketle, mmkn olabildiince
kendi gzlemlerine ve lmlerine dayanarak
gney ve orta Asya, dou ve kuzey Afrikay
kavrama gibi bir avantaja sahiptiler. Bizim iin
el-Memnun haritas birok farkl sebepten
tr r ac bir neme sahiptir. Koordinat
kitabna dayanarak yeniden oluturulmu
haritayla birlikte bu harita, ana nshann
artk aktarlamayacak olan baz zellikleri
40 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 413 vd.
G R
13
bir yana insanln 3./9. yzyln ilk eyreinde yeryznn kartografik tasvirinde ulatklar kazanmlar yanstmaktadr. Bylelikle
hem Arap-slam kltr evresinde hem de
Avrupada ok byk etkilerde bulunan bu
harita, sz konusu gelime hakknda hkm
verebilmek iin bize salam bir temel salamaktadr. Bu harita, yer yzn tasvir etmedeki hayli gelimi formu bir yana, kresel
projeksiyon, kartografik lekleri ve dalarn
perspektif tasviri gibi kartografik yardmc
aralaryla, bizim bu yardmc aralarn dou
zamann olabildiince geriye doru tarihleyerek dzeltmemize yardm etmektedir.
Henz 2./8. yzyln ikinci yarsnda, zellikle
Hinte Siddhntann Arapaya tercmesinden sonra sfr rakam bilgisine (kavramna)
ulalmasn salayan ve bylece kayda deer
bir ilerleme gsteren matematik, 3./9. yzyln ilk eyreinde hemen hemen e zamanl
doan cebir kitab sayesinde yeni bir zenginleme yaamtr. Bu eserlerin yazarlar
Muammed b. Ms el-rizm41, Sind b.
Al42 ve Abdulamd b. Vsi bn Trkdr43.
Kitaplarnn bal ise yeniden kurmak ve
karlatrmak anlamnda Kitb el- Cebr vel-Mubeledir. Bunlar cebirin aritmetikten
bamszlatrlan birinci ve ikinci dereceden
ilk denklemleridir. Kendi verdii bilgiye gre
el-rizm, kitabn Halife el-Memnun
istei zerine yazmtr. Her eserin de,
helenistik douda ekillenen, Yunan, Hint
ve ge dnem Babil elementlerini dorudan
ya da dolayl olarak iine alan harmanlama
karakterli bir gelenee bal olduklar grlmektedir. el-rizmnin cebir ve aritmetii,
Latinceye evrildikten sonra 12. yzyldan iti
baren Baty ok derin ekilde etkilemitir44.

3./9. yzyln ortalarnda slamda matematik,
sahip olduu yaratclk periyodunun eiine
ulam grnmektedir. Bu olgunun tipik bir
rneiyle Ben Msnn (Ms b. kirin
oullar: Muammed, Amed ve el-asan)
eserlerinde karlamaktayz. Daha onlarn
matematikle uratklar dnemde bu alann en nemli eserleri olan klid, Arimed,
Apollonios, Menelaos ve dier yazarlarn
kitaplar Arapaya tercme edilmi olarak
bulunuyordu. Terminolojik zorluklar byk
lde almt. klidin Elementler isimli geometri eserinin ierii, 70-80 yl nce
kaleme alnm erhler yoluyla tam anlamyla
zmsenmiti. Ms oullarnn daha yal
adalar canl ilgileriyle Yunanlarn tmdengelimsel geometrilerine ilikin monografik risaleler kaleme almlar; bu karde de
balayan bu faaliyeti bizzat kendi monografileriyle ileriye tamlar ve gelitirmilerdi. Bize
kadar ulaan eserleri onlarn, ncleri olan
Yunanlarn almalarn bir yaratclk gayreti ile korkusuzca tartabildiklerine tanklk
etmektedir. Onlarn bu abalar ile gerekten
ne kadar yenilik getirebildikleri belirleyici bir
lt deildir. Geometri eserlerinde bir ann
eit paraya blnmesinde yeni bir zme
ulatklarn sylemektedirler. Bu zmde,
daha sonra devam eden geliim srecinde
Paskal helezonu diye isimlendirilecek olan
bir eriden hareket etmektedirler. Bizim bir
kanaate ulamamzda kardelerin bu baar
dereceleri, takndklar tavrdan daha az nemlidir. Bu karde ayrca Arimed tarafndan
gelitirilen metoda gre daire hesaplamasna
kalkmlar ve bunu baarmlardr. Onlar
farkl delil sunular ve ekillerin tariflerinde baka harfler kullanmalaryla kendilerini
Yunan statlarndan mmkn olabildiince
uzaklatrmaya abaladlar45. Bu kardeler,
42 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 242-243.

43 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 241-242.
45 Suter, H.: ber die Geometrie der Shne des Ms ben
14
G R
genin yzeyine ilikin Heron Teoremini

biliyorlard ve yine de bunun iin muhtemelen
ge dnem antik geometrisinden etkilenen
baka bir kant kullandlar. Ayrca onlar kp
kkn, kbik olmayan bir saydan karma
iini seksagesimal [60l say sistemine dayanan] kesirlerde olduka kesin hesaplayabilmilerdir46.
Ms oullarnn ada doa filozofu Yab
b. s el-Kind (. 256/870), meteoroloji
alanndaki yaratclk periyodunun balangcna ynelik ilgi ekici ipular vermektedir.
el-Kind, Aristoteles meteorolojisinin btn
konularn, Aristotelese ve onun rencisi
Theophrasta da dayanarak ilemitir47. O,
yan sra birok probleme ilikin bamsz
ve orijinal aklamalar yapmtr, rzgrlarn
oluumuna ilikin aklamalar gibi48. O, bu
hususla fiziki olarak genleme kanununa
dayanmt: Btn cisimlerin hacimleri soukluk derecesine gre klr ya da scaklk
derecesine gre geniler. Bu genleme prensibinde Kind rzgr oluumunun aklamasn bulmakta ve yle demekte: Hava scaklk nedeniyle geniledii blgeden soukluk
nedeniyle kld blge ynne doru
akar.49 Gnein kuzey yarmkre zerinde
olduu srada, orada bulunan hava, scaklk
nedeniyle genleir ve gneye doru akarak
orada bulunan soukluk nedeniyle klr.
Bu yzden, topografik nitelikler ve yan etkiler
nedeniyle yn deiimi olmadka rzgrlar
genellikle yazn kuzeyden eser, kn ise tam
tersi olarak gneyden.
Schkir, Bibliotheca Mathematica iinde (Stockholm) 3.
Seri 3/1902/259-272, zellikle 272 (Tpkbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy Cilt 76, s. 137-150 zellikle
s. 150); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 34, 249.
46 Bkz. Canto, Moritz: Vorlesungen ber die Geschichte
der Mathematik, Cilt 1, 3. Bask Leipzig 1907, s. 733; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 34-35, 251.
48 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 242.
49 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 242.
el-Kindnin rzgarn oluumu ve ynne

ilikin aklamas, bu aklamann ncleri
kabul edilen George Hadley (1685-1744) ve
Immanuel Kantn (1724-1804) modern aklamalaryla tamamen rtmektedir50.
Gelgit olaynn nasl meydana geldiine ilikin modern bilimsel aklamalarn balangc
da 3./9. yzyln ilk yarsnda aranabilir. Bir
doa filozofu olan Amr b. Bar el-Ci
(. 255/888) gelgitin, Ayn ekme ve itme
gcnn suya etkisiyle orantl olduu grn dile getirmektedir51. Bu gr el-Cin
takipilerinden birisi tarafndan daha kesin
ve zenli bir ekilde formle edilmitir: Ay
ile denizin ilikisi mknats ile demirin ilikisi
gibidir. Ay hareket ettike ve dndke suyu
kendisine doru eker52.
Sosyal bilimlerdeki gelimeler, burada birka
rnekle ana hatlar betimlenen doa bilimlerindeki gelimelerin hi de gerisinde kalmamtr. Fakat maalesef bu bilimlerin tarihi
deerlendirilmesinde ykc ve tkezleyici bir
bak as olumutur. Bu bak asn temsil
eden baz arabistler, slam ncesi dnemden itibaren en erken nesillerin yaznsal, iirsel, hukuksal, tarihsel, teolojik ve filolojik
metinlerin snflandrlmasnn bu dnemde
yani 3./9. yzyln ilk yarsnda oluturulduu eilimindedirler. Bu eilimin temsilcileri, bu dnemde, 3./9. yzylda, ortaya kan
eserlerin yazarlarn, o dneme kadar sadece
szl olarak ulaan malzemeyi ilk kez toplayp
yazl hale getiren kimseler olarak grmekte
ve bu gre kendilerini inandrm grnmektedirler. Bu eilime kar u gr ileri
srlebilir: Bu periyodun yazl rnleri, yeni
edebi trler ortaya koyma yoksulu olmakszn,
esas itibariyle geniletme, daha sistemli ina,
50
Bkz. Schneider-Carius, K.: Wetterkunde, Wetterforschung, Mnih 1955, s. 82-87; Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s.
242-243.
52 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 304.
G R
seme-ayklama ve yorumlamaya, ksacas en

geni anlamda gemite oluturulmu edeb
faaliyetleri tamamlama ve ileriye tamaya
yneliktir. Bu anlamda teolojik-diyalektik
eserlerde atomistlerin 2./8. ve bir sonraki
yzylda rakiplerine kar tam bir ustalkla
yrttkleri matematiksel tartmalar karakteristiktir53.
3./9. yzyln ikinci yarsnda yaratc egemenliin iaretleri artt. Astronomi alannda,
glge uzunluklarnn hesabnda ve bylece
bu yzyln banda ortaya kan gne saatleri imaline ynelik pratik uralarda nemli gelimeler elde edildi. el-Kind, ncs
Ptolemeden daha farkl bir biimde azimut
as elde etti [yani, yldzlarn ve Gnein
dou ve bat alarn hesaplama iini gelitirdi]. Daha gen ada el-Mhn, 3./9. yzyln ikinci yarsnda ayn problemle urat ve
geometrik sunumdan el-Kindnin uzaklatndan ok daha fazla uzaklaarak kapsaml
srf bir grafik yntemi kulland. Dier taraftan
gne saatinin nokta nokta konstrksiyonunda kanlmaz olan azimutu ve glge uzunluunu hesap yoluyla verme metodu, 3./9. yzyln son eyreinden itibaren, grafiksel olarak
verme metoduna kar gittike artan bir nem
kazand. Bu hesap yoluyla zmleme akmnn temsilcileri olan Sbit b. urra ve torunu
brhm b. Sinn, yass gne saatlerinde noktasal olarak ina edilmi olan saat izgilerinde
yamuk izgisellii kefettiler. Bunun brhm
tarafndan ortaya konan kant, daha sonralar Christoph Clavius54 (1537-1612) ve JeanBabtiste Delambre (1749-1822)55 tarafndan
ileri srlenin ayndr.
Sbit b. urra (. 288/901) gece ve gndz
eitliinin gezegenler yrngesinde ilerleyen
noktasnn (presesyon) kesin olarak lle
bilmesi iin iyiletirilmi bir deerin belir53 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 29-30.
54
Bkz. Canto, Moritz: Vorlesungen ber die Geschichte

der Mathematik, Cilt 2, s. 556.
15
lenmesine katkda bulunmutur. Bu ilerleme

deeri, Ptoleme ve Hipparchosta 100 ylda 1
veya bir ylda 36'' iken, Sbite gre 66 ylda 1
dir, yani bir ylda 55''dir. Sonraki dnemlerde
astronomlar bu yndeki dzeltmeyi daha da
ileriye gtrmlerdir.
Mesela Nareddn e-s (. 672/1274) ilerlemenin her 70 ylda 1 ya da her bir ylda
51'' olduunu hesaplayarak bulabilmitir ki,
bunun Yeni ada geerli olarak kabul edilen 72 ylda 1lik deere daha o dnemde ok
yaklam olduu grlr56.
Uzun sren gzlemleri sonucunda Sbit b.
urra Gne evcinin, burlar balamnda
hareket ettiini fark eden ilk kiidir57. Bu
hareketin en yksek hzlanma ve yavalama
derecesinin daha kesin bir tanmna 4./10.
yzyln sonuna doru el-Brn ulamtr58.
Endlsl astronom brhm b. Yay ezZerl 5./11. yzyln sonlarna doru, evcin
ileriye doru hareket deerinin 279 ylda 1
olduunu bulmutu. Bu da bir ylda 12,09'' ye
karlk gelir ki gnmzn 11,46'' deerine
ok yakndr59.
3./9. yzyln sonuna doru Eb el-Abbs
el-rnehr Ptolemenin aksine Gne tutulmasnn dairesel olabileceini savundu ve tam
Gne tutulmasnn, Gnein dnyadan en
uzakta deil orta uzaklkta bulunduu srada
olabilecei grn ileri srd.60 Dairesel
bir gne tutulmas Avrupada Chr. Clavius
tarafndan 1567 ylnda gzlemlenmitir61.
57
el-Mesd, et-Tenbh ve-l-rf, Leiden 1893, s. 222;

Wiedemann, E.: ber bit ben Qurra, sein Leben und
Wirken, Erlangen Physikalisch-medizinischen Soziettin
oturum bltenleri ierisinde (Erlangen) 52-52/192021/189-219 (Tkbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte ierisinde, Cilt 2, s. 548-578, zellikle s.
565); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 163.
59 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 27.
60 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 173.
61 Bkz. Schramm, Matthias: Ibn el-Haythams Weg zur
Physik, Wiesbaden 1963, s. 27.
16
G R
3./9. yzyln ikinci yarsnda eser vermi olan

corafyac Amed b. mer bn Rusteh62
anda yaygn kozmolojik ve astronomik teoriler arasnda unlar anlatyor: Dnya evrenin herhangi bir yerinde bulunmaktadr, orta
noktasnda deil; Dnya dnmektedir, fakat
Gne ve gk kreleri deil. Bu gne merkezli sistem vizyonunun nereden kaynaklandn gerekten bilmek isterdik. bn Rusteh
devamla u gr dile getirmektedir: Evren
sonsuzdur ve evren ierisinde dnya sonsuza
doru hareket etmektedir.
Arap-slam kltr evresinde astronomik ara
ve gerelerin icad da bu yzyln son eyreinde balamtr. Bunlardan bir tanesi, mucidi
olarak Cbir b. Sinn el-arrnnin63 kabul
edildii kresel usturlaptr (bkz. Katalog Cilt
II, s. 120). ada olan el-Fal b. tim enNeyrz, atmosferde bulunan ya da yer yzeyinden ykselen cisimlerin uzakln lmeye
yarayan aletlerin ilk mucidi olarak kendisini
grmekte ve bununla vnmektedir64.
Matematik tarihinde ileriye doru atlm ok
nemli bir adm, matematiki ve astronom
Muammed b. s el-Mhn (muhtemelen
275/888e kadar yaad) tarafndan atld. O,
Arimedin pergel ve cetvelle zlemeyen
bir problemini nc dereceden bir denkleme dntrd. Ama o, bu denklemi zmeyi baaramad.65 el-Mhn ayn zamanda
azimutun [yldzlarn ve Gnein dou ve
bat alarnn] hesaplanmasnda, kresel
bir genin kenarlarndan adan birisini
hesaplayp, kresel kosins teoreminin pratik
kullanmna ulam olan ilk matematikidir.
Tpk Paul Luckeyin66 1948 ylnda kant62
Kitb el-Al en-Nefse, Leiden 1891, s. 23-24.

64 Bkz. a.e., Cilt 7, s.268-269.
65 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 260.
66 Bkz. Beitrge zur Forschung der islamischen Mathema-
tik. I. Die ltere Gnomonik, Orientalia ierisinde (Roma)

N.S. 17/1948/490-510, zellikle s. 502-503 (Tpkbasm:
lad gibi, el- Mhn bu konuda Johannes

Regiomontanusun (1436-1476) ncsdr.
3./9. yzyln ikinci yarsnda Sbit b. urra
sadece astronomide deil ayn zamanda matematikte de mkemmel iler baard. Pythagoras teoremini her tr gen iin
genelletirdi. Ancak, Sbit b. urrann bu
teoremi, Avrupada mucit olarak John Wallis
(1616-1703)in adn tamaktadr67. Sbit b.
urra, parabollerin kare ve kplerini almaya
dair yazd her iki kitabnda Arimedin bu
alanda ortaya koyduu almay bilmeksizin
sonsuz kkler hesabn kullanmtr. Onun
a
paraboln karesini almas integralin o px
dx hesaplamasyla rtmektedir. O, bylece unutulmaya yz tutmu integral toplam
hesaplama yntemini ustalkla tekrar canlandrd; bu yntemin yardmyla fiilen ilk kez
xn gcnn bir integralini kesirli bir s iin
hesaplad ve hatta yine, integrasyon araln eit olamayan paralara blmek suretiyle
a
dxi ilk olarak hesaplad. 17. yzyln
o x
ortasnda P. De Fermat benzeri bir yntemle, paraboln eksenlerini geometrik bir
dizi oluturan paralara ayrmak suretiyle
y=xm/n nin m/n<1 iin olan eimlerini kareye
evirme giriiminde bulunmutur68. Sbitin
parabolitlerin ieriini hesaplama yntemi de
Arimedinkinden hayli farkldr. Baka bir
yenilii, onun yan eksen evresinde oluan bir
paraboln rotasyonuyla ortaya kan kubbelerin (parabolitlerin) hacimlerini sivriltilmi
Islamic Mathematics and Astronomy serisinde Cilt 96, s.
46-66, zellikle s. 58-59.
67 Bkz. Sayl, Aydn: Sbit ibn Kurrann Pitagor teoremini tamimi, Belleten (Ankara) 22/1958/527-549; Ayn
yazar, Thbit ibn Qurras Generalization of the Pythagorean Theorem, Isis 51/1960/35-37; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 266.
68 Bkz. Juschkewitsch, A. P.: Geschichte der Mathematik
im Mittelalter, Basel 1964, s. 291; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s.
38, 265-266.
G R
ya da bask tepe noktasyla hesaplamasdr.

Arimed sadece rotasyon ekseni ile parabol
ekseninin ayn olduu parabolitlerle uramt.69
Sbit b. urrann ada olan abe elsib daha nceleri, ay paralaksnn hesaplanmasnda bir tr iterasyonal metot [adm
adm yaklama metodu] kullanmt. Burada
sz konusu olan, daha sonralar Johannes
Kepler (1571-1630) tarafndan gezegenler
hareketi retisi balamnda ileri srd bir
denklemin benzeridir.70 abe belki de 1-90
lik bir logaritma izelgesinde kosekantlar
(ur e-ill) sunan ilk matematiki ve astronomdur;71 bununla birlikte Arap ardllar bu
konuda onu takip etmediler. Anlalan o ki
onlar sekantlarn ve kosekantlarn, trigonometrik hesaplamalarda zorunlu olmadn
fark etmilerdi. Batda ilk olarak Nikolaus
Kopernikus (1473-1543) sekant izelgesini
yapt ve bunlar Batda da 17. yzyldan itibaren, gereksizliklerinin iyice belirginlemesinden sonra trigonometri alanndan kayboldular.72
Cebirin slam lkelerinde 3./9. yzyln ikinci
yarsnda ok hzl bir geliim gstermi olduu, tahminen bu yzyln son eyreinde bu
69 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 38, 266.
70
Bkz. Kennedy, E. S. - Transue, W. R.: A medieval iterative algorism, The American Mathematical Monthly
(Menasha, Wisc.) 63/1956/80-83; Kennedy, E. S.: An early
method of successive approximation, Centaurus (Kopenhagen) 13/1969/248-250; Juschkewitsch, A. P., a.e., s. 324;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 276.
71 Schoy, K.: ber den Gnomonschatten und die Schattentafel der arabischen Astronomie. Ein Beitrag zur arabischen Trigonometrie nach unedierten arabischen Handschriften, Hannover 1923, s. 14-15 (Tpkbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 25, s.
187 vd., zellikle s. 200-201); Tropfke, J.: Geschichte der
Elementar-Mathematik, Cilt 5, 2. Bask, s. 29; Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 309; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 39, 276.
72 Tropfke, J.: a.e. Cilt 5, S.29-30; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 39.
17
konuya ilikin Eb Kmil uc b. Eslem73 tarafndan yazlan eserle onun ncllerinin yaklak h. 60-70li yllarda ortaya km eserleri
arasnda bir karlatrma yapldnda ortaya
kar. Geri Eb Kmil, tpk nclleri gibi
birinci ve ikinci dereceden denklemler snrn
amyor, ama onun, aritmetikletirmede ok
uzun bir yol katettii ve teorik yannn ok ne
kt grlmektedir. Geometrik kantlama
yntemini kullanmda Eb Kmilin kendini
boyuta ballk zincirinden kurtardn da
grmekteyiz74: Eb Kmil orantlardan bahsetmekte, lekde olan ve olmayan unsurlar
arasnda hi bir ayrm yapmamaktadr. Onda,
Yunanlarda gze arpan, irrasyoneller karsndaki rkeklik kaybolmutur. el-rizm
tarafndan tantlan elemana saylar, kkler ve kareler yedinci dereceye kadar bilinmeyenler eklenmitir75.
el-rizm ile birlikte Eb Kmil, eserlerinin brani ve Latince evirileri yoluyla
Avrupada derin etkilerde bulunan slam
bilginlerindendirler. Eb Kmilin en uzun
sreli ve gl etkisi, onun Latinceye evrilen haliyle Algebrasn sklkla kullanan
Pisal Leonardonun Liber abaci isimli eseri
araclyla olmutur. Pisal Leonardo problemlerin bir ksmn Eb Kmilin kitabndan
kelimesi kelimesine almtr76.
3./9. yzyln ikinci yarsnda tp ve farmakoloji de dikkate deer lde geliti. Eb Bekr
er-Rz (doumu yaklak 251/865 lm
73
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 277-281.
74 Bkz. Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 223; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 39, 278-279.
des Ab Kmil o
ben Aslam, Mnih 1935, s. 16 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 23, s. 107
vd., zellikle 122); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 280.
76 Weinberg, Josef: Die Algebra
18
G R
313/925) kendi dneminin en nemli tabibidir.

ok hacimli Kitb el-v (Latincesi: Liber
continens) isimli eseriyle ve dier birok eseriyle er-Rz tp ve farmakoloji alannda sadece kendi kltr evresinde etkilerde bulunmakla kalmayp, birok eserinin Latince ve
branice evirisiyle de Avrupada 17. yzyla
kadar tartmasz tp otoritesi olarak kabul
edilmitir77. Ayrca o, bildiimiz kadaryla
Cbir b. ayyndan sonra Galen tbbn birok noktada eletiren ikinci kiidir. Onun
Galen hakknda Kukular isimli almas78 [Kitb e-ukk] tp tarihi asndan ok
nemlidir.
Arap oftalmoloji biliminin hakl bir ne sahip
uzman Julius Hirschberg79 er-Rznin Kitb
e-bb el-Manr eserinde k dmnde
gz bebeinin daraldn syleyen ilk kii
olduuna dikkat ekmektedir. Sadece tp asndan deil, ayn zamanda optik tarihi iin de
er-Rznin grmeye ilikin kitabnda ve ayrca
Galeni eletirdii eserinde, grme ileminin
gzden kan nlar yoluyla gerekletiini
savunan klid ve Galenin grme teorilerini
rtmesinin r ac bir nemi vardr80.
Cbirin almalarn temel alan er-Rz
kimya alannda, malzemeleri, aletleri ve yntemleri ok ksa bir ekilde tanmlayarak
konuyla ilgili bilhassa pratik amalara hizmet
eden bir literatr oluturmutur.
Corafya alannda bu zaman diliminde, 3./9.
yzyln ikinci yarsnda, bir nceki dnemde
ortaya km olan ehirler ve fetihler tarihi
trnden kendine zg bir beeri corafya (antropocorafya) dodu. rnek olarak,
doa filozofu ve ehir tarihcisi Amr b. Bar
el-Cin (. 255/868) el-Emr ve-Acib
78 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 77.
79 Geschichte
der Augenheilkunde, Cilt 2: Geschichte der

Augenheilkunde im Mittelalter, Leipzig 1908 (= GraefeSaemisch, Handbuch der gesammten Augenheilkunde,
Cilt 13), s. 105; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 18, 277.
el-Buldn81, Ubeydullh b. Abdullh bn

urradbihin (. 289/902den sonra) Kitb
el-Meslik ve-l-Memlik82 ve Amed b. s
el-Yabnin (. 300/913 civarnda) Kitb
el-Buldn83 isimli eserlerini sayabiliriz.
Fizik ve teknoloji alannda Endlsl Abbs
b. Firns (. 274/887) ismi burada dile getirilmelidir. Bu ok ynl bilgine fizik ve astronomi alanlarnda birok bulu atfedilir. Uzun
zaman devam eden nn bir uma denemesiyle kazanmtr ki belirli bir mesafe umay
baard rivayet edilmektedir84.
Bu dnemin dier bilimsel disiplinlerinde
yaanmakta olan gelime, ok hacimli, kronolojik olarak dzenlenmi, devletler ve dnya
tarihi eserlerinin doduu historiyografya
alanyla paralellik arzetmektedir. Bu trn
bize ulaan en tannan ve en nemli eseri
kukusuz Muammed b. Cerr e-abernin85
(. 224-310/839-923) Kitb Abr er-Rusul
ve-l-Mulk adl kitabdr. Bu devasa eser M.J.
de Goejenin takdire ayan 15 ciltlik edisyonundan (1879-98) itibaren oryantalistik
almalarn hizmetindedir. Geri gnmz
kullancs iin bu eserdeki kaynak alntlama
tarz anlalmaz ve sknt vericidir. Her bir
habere elik eden rivayet zincirlerini, yazar
tarafndan alntlanan yazl kaynaklarn,
yazarlarna ya da nceki nesillerin yazd
eserlerin rivayet hakkna sahip ravilere birer
iaret olarak anlama yerine, onlar herhangi
bir ekilde umuma ulaabilmi olan szl
81 Bu eserin ok ksa bir zeti Kitb
el-Evn ve-l-Buldn
bal altnda Ch. Pellat tarafndan baslmtr: el-Ci
Rid el-Corfiyye el-nsniyye, el-Mar (Beyrut)
60/1966/169-205.
82 M.J. de Goeje tarafndan yaynlanarak Franszcaya
evrilmitir, Leiden 1889 (Tpkbasm: Islamic Geography serisinde Cilt 39).
83 M.J. de Goeje tarafndan yaynlanmtr, Leiden 1892
(Tpkbasm: Islamic Geography serisinde Cilt 40).
84 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 2, s. 674-675; Cilt 6, s. 158.
85 Bkz. a.e., Cilt 1, s. 323-329; 39 cilt halindeki ngilizce
evirisi: The History of al-abar, New York: State University 1985-1998 (Bibliotheca Persica).
G R
19
haberlere eklenmi uydurma ravilerin isimleri

olarak kabul edilmektedir. Bylelikle sadece
haberlerin ieriine kar haksz bir yadsma
domu olmakla kalmyor, ayrca evrensel
historiyografya, slamn ilk yzyllarnda ok
kat olarak uygulanan kaynak alntlama metodolojisini de tanmaktan mahrum kalyor86.
Bu dnemin leksikografi alanndaki gelimesi
monografik konularn ok geni apl olarak
ele alnmasyla kendisini ortaya koyar. Bu da
ileriki dnemde, 4./10. yzylda grld
gibi, alfabetik ya da konulara gre dzenlenmi hayli kapsaml szlklerin domasna
neden olur. Bu trn en ilgi ekici rnei olarak Eb anfe ed-Dnevernin87 (.
282/895) Bitkiler Kitabn (Kitb en-Nebt)
anmak istiyorum. Sekiz ciltlik bu kitabn bize
ulaan ksmlar, eskiden Yunanlar tarafndan ilenmi bilimsel bir alann, ne kadar
geni apl ve hzl bir ekilde 3./9. yzyln
bitiminden hemen nce onlardan tamamen
bamsz bir ekilde Arap filologlar tarafndan alabildiini aka gstermektedir.
Bu kitabn sadece sonraki dnem szlklere
alnm paralarna dayanarak yaplm bir
aratrma88, Eb anfenin bitki tanmlamalarnn, Dioskuridesin Materia medica isimli
eserindeki tanmlamalarla boy lebildiini gstermektedir. Dioskuridesin eserindeki
tanmlamalarn gayesi, Eb anfenin Kitb
en-Nebt nda olduundan bakadr. Materia
medicann hedefi, okuyucuya ila olarak kullanlacak bitkileri bulmay kolaylatrmaktr,
yani tam anlamyla pratik bir hedefe yneliktir. Eb anfenin tanmlamalar ise, bitki
yap ve ekillerinin ok farkllk arzetmesinden kaynaklanan bir sevinci yanstyor gibi

grnmektedir. Aratrmac89 kendi asn
dan u soruyu sormaktadr: slam topluluu,
literatrlerinin bylesine erken bir dneminde nasl olup da dhi Helenlere bu noktada
eriebilmi ve hatta onlar aabilmitir?
Eb anfenin kitab, botanik alannda gelimi bir bilimsel terminolojiye tanklk etmektedir. O bitki paralarnn deiik ekillerini
ifade etmek iin geni bir botanik terminoloji
bilgisine sahiptir. Bu terminoloji tarafsz bir
kimsede u izlenimi dourmaktadr: Sanki
bu ifadeler daha byk bir ifade hassasiyetini
salamak iin yaratlm bir uzmanlk dilini ortaya koymaktadrlar.90 Eb anfede,
ilerlemi bir bilimsel-morfolojik anlay grlmektedir91; o, fizyolojik ynleri gzlem ve
tanmlamada da yetkindir92 ve komplike
bitki ekillerini tannan bitkilerle karlatrma yoluyla gz nnde canlandrmaktadr93.
3./9. yzyln sonlarna doru retorik (ilm elbed) ve iir sanatnn (ilm e-ir) douu,
bilimlerin bu dnemdeki geliimine verilebilecek rnekler arasnda anlmaldr. Geri
Aristotelesin konuyla ilgili eserleri eviriler
sayesinde eriilebilir durumdayd, fakat yine
de yerli Arap yazn teorisinin bu eserlerden
hemen hemen hi etkilenmedii grlmektedir. Aristotelesin bu iki eseriyle, sadece filozoflar ve mantklar Organonun bir paras
olarak uramlardr94.
91 a.e., s. 67 vd. (Tpkbasm: s. 187 vd.).
87 Bkz. a.e., Cilt 4, s. 338-343.

88 Silberberg, Bruno: Das
Pflanzenbuch des Ab anfa

Amad ibn Dd ad-Dnawar. Ein Beitrag zur Geschichte der Botanik bei den Arabern, Zeitschrift fr Assyrologie und verwandte Gebiete ierisinde (Strassburg)
24/1910/225-265, 25/1911/39-88, zellikle 43-44 (Tpkbasm: Natural Science in Islam serisinde Cilt 18, s. 117208, zellikle 163-164); Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 339.
89 Silberberg, Bruno: a.e., s. 44 (Tpkbasm: s. 164).

90 a.e., s. 45-47 (Tpkbasm: s. 165-167).
92 a.e., s. 65-66 (Tpkbasm: s. 185-186).
93 a.e., s. 69 (Tpkbasm: s. 189).
94 Bkz. Bonebakker, Seeger A.: Reflections
on the Kitb
al-Bad of Ibn al-Mutazz, Atti del Terzo Congress di
Studi Arabi e Islamici ierisinde, Ravello 1-6 settembre
1966, Napoli 1967, s. 191-209; Heinrichs, Wolfhart: Arabische Dichtung und griechische Poetik. zim al-
20
G R
4./10. Yzyl
4./10. yzylda baz Arap astronomlar, ekliptik
eimin sabit mi yoksa deiken mi olduunu
sorguladlar. brhm b. Sinn b. Sbit (.
335/946) ekliptik eimin sabit olmad grne ulat. Bundan yaklak elli yl sonra,
mid b. el-r el-ucend srf bu soruyu
aydnlatmak iin zel kurulan bir rasathanede
yaklak 20 metre yarapndaki bir sekstantla uzun yllar sren gzlemleri sonucunda,
ekliptik eimin srekli bir ekilde kldne kanaat getirmiti. Dnyann (kendi ekseninde) dnp dnmedii konusunda daha
3./9. yzyl sonlarnda balayan muhtemelen
gne merkezli bir sistemin de ele alnd tartmada, dnyann dnd dncesi, 4./10. yzyln sonlarna doru Amed
b. Muammed es-Sicznin ahsnda manal
bir szc ve savunucu bulmutur (Katalog
II, 16). es-Sicznin ada olan Cafer b.
Muammed b. Cerr de dnyann dnd
grn savunmutur. Her iki bilgin de temsil ettikleri bu gr temel alan usturlaplar
imal etmilerdir95.
Ayn sralarda Abdurramn e-fnin
sabit yldzlar astronomisi konusundaki temel
eseri dodu. Bu eserinde e-f, Hipparchos
ve Ptoleme tarafndan gerekletirilmi n
almalar geni lde revizyona tabi tutmu ve gncelletirmitir (Katalog II, 17).
Astronomi alannda, Eb Cafer Muammed
b. el-seyn el-zin96 (4./10. yzyln ilk
yars) tarafndan cat edilen Zc e-afi
isimli alet de anlmaldr. Bu alet, gezegenlerin boylam derecelerini aritmetik hesaplamalar yapmakszn aletsel olarak lebilmek
iin onun tarafndan icat edilmitir. Bu aletin
uzun sren etkisini, slam dnyasndan ok,
Arvupada quatorium ad altnda 16. yzyla
Qaranns Grundlegung der Poetik mit Hilfe aristotelischer Begriffe, Beirut 1969, s. 16; ayn yazar: Poetik,
Rhetorik, Literaturkritik, Metrik und Reimlehre, Grundriss der arabischen Philologie ierisinde, Cilt 2, Wiesbaden 1987, s. 177-207, zellikle s. 188-190.
96 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 298-299, 305-307; Cilt 6, s. 189-190.
kadar izleyebiliriz (Katalog II, 173 vd.).

4/10. yzyln sonlarna doru astronomik gzlem ii ok yeni bir destek kazand, bu, n
krlmasnda atmosferi hesaba katan ve bu
krlmay niteliksel olarak belirleme anlay
idi.97
4./10. yzylda matematie ilikin ok byk
baarlardan sz edilmelidir. rnein yukarda ad geen Eb Cafer el-zin, nc
dereceden bir denklemi, konik kesit yardmyla zebilen ilk kiidir. Kpkkn karlmasyla ilgili ileri derecedeki gelimeler
bu yzyln ikinci yarsnda gereklemitir.
H. Suter98 ve P. Luckeyin99 almalar sayesinde, matematiki Kyr b. Lebbn100 ve
Eb el- asan en-Nesevnin101 muhtemelen
inliler ve Hintlilerin bilinen yntemlerine
dayanan, fakat nclerini hayli atklar iki
metodu bilmekteyiz. Bu iki metottan birisi
b<ann iki terimli teoreminden tretilebia+ b formldr. Bu forml 13. yzlen
yln ilk yarsnda Pisal Leonardoda tekrar
ortaya kmtr. kinci metot ise bir yaklak
deer formldr. P. Luckeyin102 tespit ettii
zere, bu formlde sz konusu olan metot,
cebir denklemlerinin yaklama yoluyla zlmesine ynelik, sonralar Ruffini-Horner diye
tannan metottur103. Dnemin nemli matematikilerinden birisi olan Muammed b.
el-asan el-Karac104 drdnc kuvvet iin
kullanlan bir forml bilmekteydi. Onun a97 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 229.
98 ber
das Rechenbuch des Al ben Amed el-Nasaw,

Bibliotheka Mathematica serisi ierisinde (Leipzig,
Berlin) 3. Seri 7/1906-7/113-119 (Tpkbasm: Islamic
361-367).
99 Die Ausziehen der n-ten Wurzel und der binomische
Lehrsatz in der islamischen Mathematik, Mathematische
Annalen ierisinde (Berlin) 120/1948/217-274 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 56, s. 11-68).
101 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 345-348.
102 Die Ausziehen der n-ten Wurzel, a.e., s. 220-221 (Tpkbasm: s. 14-15).
104 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 325-329.
G R
da Eb el-Vef Muammed b. Muammed

el-Bzecn105 yedinci dereceye kadar, kklerin bulunmasyla ilgili bir risale yazmt106.
Bu yzyln ortasnda Amed b. brhm elUlds ondalk kesirleri ele ald. Kendi ifadesine gre o, kp saylar ve kpkkler konusunu bir kitapta ele alan ilk kiidir107.
Yaptklar katklarla 4./10. yzylda matematik disiplininin seviyesini belirleyen dnemin
nemli ahsiyetlerinden birisi de Eb Sehl
Veycn b. Rustem el-Khdir108. nclerinin
sonsuz kkler hesab konusundaki denemelerini ileriye tayarak el-Kh, parabolik kubbenin hacmini ok basit bir yntemle lt109.
Bu dnemde, nc dereceden denklemlere
gtren geometrik problemleri zme giriimlerinde hacmi, belirli bir sekmann hacmiyle, yzeyi ise belirli baka bir sekmann
yzeyiyle denkleen bir kre sekman probleminin stesinden nce Eb Sehl geldi. O,
denklemin bilinmeyenlerini eit kenarl bir
hiperbol ve bir paraboln kesime noktalar
ile buldu. Ayrca o, problemin zlmesi iin
gerekli koullar ok dakik tartmak gibi bir
katkda da bulundu.110 Eb Sehl el-Kh,
bize, hiperbol yardmyla bir ann eit
21
paraya blnmesine ilikin problemin gzel

bir zmn de brakt111. nc derece
erilerle youn uras sonucunda el-Kh,
konik kesit izimleri iin zel bir pergel
(barkr tmm) buluuna ulat112. Yine o, sonlu
bir dz izgi zerinde sonsuz devam eden bir
hareketin olup olamayacana ilikin fizikgeometrik probleme geometrik bir aklama
bulmaya alt113. Onun bu soruyu evetlemesi
ve zmnde kulland yntem Giovanni
Battista Benedettinin114 (1530-1590) tarzn
hatrlatmaktadr. Aka sylemese de Eb
Sehl, Aristotelesin snrl bir izgide devaml hareketin mmkn olamayaca grn
rtmek istemi olmas muhtemeldir115.
Genellikle astronominin tamamlayc dallar olarak kabul edilmilerse de, dzlemsel
ve kresel trigonometri alanndaki baarlar,
matematiin bu dnemdeki byk baarlarndan saylabilir. Trigonometrik elementlerin sistematik olarak ilk ele alnna Eb
el-Vef Muammed b. Muammed elBzecnde (328-388/940-998)116 rastlamaktayz. el-Bzecn trigonometrik fonksiyonlar
bir btn olarak ele almakta ve interpolasyon
yntemi dorultusunda logaritma izelgelerinin yapmnda yeni bir metot ortaya koymaktadr. Bu metoda gre o, sins, tanjant ve
105

Bkz. a.e., Cilt 5, s. 43.
107 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 296.
108 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 314-321.
109 Bkz. Suter, H.: Die Abhandlungen Thbit b. Kurras und
Ab Sahl al-Khs ber die Ausmessungen der Paraboloide, Physikalisch-medizinischen Soziettin oturum bltenlerinde yaynlanmtr (Erlangen) 48-49/1916-17/186227, zellikle 222 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi ierisinde Cilt 21, s. 68-109, zellikle
104).
110 Bkz. Cantor, M.: Vorlesungen ber die Geschichte der
Mathematik, Cilt 1, nc bask 1907, s. 749; Woepcke,
Fr.: Lalgbre dOmar Alkhayym, Paris 1951, s. 103-114
(Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
ierisinde Cilt 56, s. 1-206, zellikle s. 127-138); Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 315.
106
111
Bkz. Sayl, Aydn: The trisection of the angle by Ab

Sahl Wayjan ibn Rustam al-Kh (fl. 970-988), Belleten
(Ankara) 26/1962/696-697; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 317.
112 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 317; Katalog III, 151.
113 Bkz. Sayl, Aydn: A short article of Ab Sahl Waijan
ibn Rustam al-Qh on the possibility of infinite motion in finite time, Actes du VIIIe Congrs international
dhistoire des sciences, Floransa Milan 3-9 Eyll 1956,
Florenz 1958, Cilt 1, s. 248-249; ayn yazar, Belleten (Ankara) 21/1957/489-495.
114 Lasswitz, Kurd: Geschichte der Atomistik vom Mittelalter bis Newton, Cilt 2, Leipzig 1890 (Tekrarbasm Hildesheim 1963), s. 15-16.
115 Aristotelesin gr iin baknz a.e., s. 19.
22
G R
kotanjant izelgelerini hesaplamtr. Onun

sins izelgesi deerlerini her drtte bir dereceye gre vermektedir117. adalarndan
mid b. r el-ucend ve Eb Nar
Manr b. Al ibn Ir da Eb el-Vef ile
ayn zamanda kresel trigonometrinin temel
teoremini bulduklarna inanyorlard (Katalog
III, 133 vd.). Burada esas itibariyle sz konusu
olan problem, kresel bir genin alarndan
hareketle kenarlarn hesaplamaktr. Grnen
o ki, bu problemin zmnde ncelik Eb el
Vefya aittir. Ve yine o, geometrik problem
almalarnda sistematik olarak pergel kullanmay prensip edinen ilk matematikidir118. Tp
alannda da u vurgulanmaldr:Ayn zaman
diliminde bu disiplinin ulat seviye, dnya
tp literatrnde btn hastalklarn tedavisini kapsayan e zamanl ve birbirinden bamsz ilk el kitaplarnn domasn salamtr.
Bu eserler Al b. el-Abbs el-Mecsnin119
Kmil e-na e-bbiyye, Eb el-sim
alef b. Abbs ez-Zehrvnin120 et-Tarf
li-men Acize an et-Telf ve Eb el-asan
Amed b. Muammed a-abernin121 elMulact el-Buriyye isimli eserleridir. Al
b. el-Abbs el-Mecsnin eseri 11. yzylda
Constantinus Africanus tarafndan Salernoda
Liber pantegni ad altnda Latinceye evrildi ve Avrupada yzlerce yl evirmeninin eseriymi gibi grld. 1127 ylnda ayn
eser Stephanus Antiochienusun (Antakyal)
im Mittelalter, s. 309-310.
119 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 320-322; Tpkbasm cilt
halinde Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen

Wissenschaften tarafndan yaplmtr, Frankfurt 1985.
120 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 323-325; Tpkbasm cilt halinde
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaplmtr, Frankfurt 1986.
121 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 320-329; Tpkbasm cilt halinde
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaplmtr, Frankfurt 1990.
yeni bir evirisiyle bir daha Avrupada yaylma imkan buldu122. ez-Zehrvnin et-Tarf
isimli eserinin cerrahlk konusunu ileyen 30.
blm 12. yzylda Cremonal Gerhard tarafndan Latinceye evrildi. Bu eserin ilalar konusunu ileyen 28. ve cerrahlk konusunu ileyen 30. blmleri Arap tbbnn
Avrupadaki en yaygn kitaplarndandr. elMulect el-Buriyye isimli nc eser
Avrupaya Yakn adan nce ulamad.
Eb Zeyd Amed b. Sehl el-Belnin123 (.
322/934) Meli el-Ebdn ve-l-Enfs isimli eseri de bu yzyln en nemli almalarndan birisi olarak saylabilir. Bu bilgin,
psikosomatikin [hastalklarda ruhsal durumun rol konusunun] erken dnem temsilcisi olarak grnmektedir124. Bu yzylda tp alannda kaydedilen en byk
gelimelerden birisi de oftalmoloji alanndadr ve Ammr b. Al el-Mevl adyla birlikte anlr. Julius Hirschberg125 el- Mevlnin
4./10. yzyln sonuna doru yazlm olan
kitabnda, onun ak-seik ve canl bir tarzda anlatt, hatta bugnn okuyucusu iin
bile ok byk bir ekicilie sahip olan 6
katarakt ameliyatn ok ilgi ekici bul-
122 Bkz. Schipperges, Heinrich: Die Assimilation
der arabischen Medizin durch das lateinische Mittelalter, Wiesbaden 1964, s. 34 vd.; Jacquart, Danielle Micheau,
Franoise: Le mdecine arabe et loccident mdival,
Paris 1990, s. 96 vd.; Burnett, Charles - Jacquart, Danielle
(Edit.), Constantine the African and Al Ibn al-Abbs alMas. The Pantegni and related texts. Leiden 1994 (16
alma iermektedir).
124 Kitabnn bize ulam olan her iki el yazmasnn
da tpkbasm mstakil olarak Institut fr Geschichte
der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan
yaplmtr, Frankfurt 1984 ve 1998. Ayrca zkan, Zahide: Die Psychosomatik bei Ab Zaid al-Bal (gest. 934
A.D) Frankfurt 1990 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi Cilt 98).
125 Geschichte der Augenheilkunde im Mittelalter, s. 54.
G R
maktadr. Yunanca kaynaklarda bununla

karlatrlabilecek hibir ey bulunmamaktadr ve hatta yakn dnem literatrnde bile
benzeri yoktur. Bu durum 18. yzyla kadar
ylesi kesin ve ylesi ilgi ekici hastalk ve
tedavi hikayeleriyle tekrar karlalncaya
kadar devam etmitir. Ammrn en nemli
yan (baz rivayetlere gre) kendisinin icat
ettii metal bir ine ile yumuak katarakt
tabakasn radikal bir ekilde ameliyat etmesidir. Dikkate deer bir baka ey de, sarkk iris
tabakasn almas ve bununla birlikte grme
yetisinin kaybolmamasdr ki ondan nce
hem Yunanlar hem de Araplar bu ameliyat sadece estetik amal yapyorlard, yoksa
grme yetisini iyiletirmek iin deil126.
Corafya alannda devam edegelen gelime
4./10. yzylda, dzeyi Avrupada ancak 19.
yzylda rastlanlabilecek bir beeri corafyann domasn salad. Arap-slam corafyasnn bu tr, ablon karakterli ve didaktik haritalar bakmndan belki de Sasani-Fars kltr evresinin tesiri altndayd, fakat yine de
kendi geliiminde tamamen otokton kalmt;
bu tip corafyann gelitiricileri Eb Zeyd elBel, el-Ceyhn, el-ar, bn aval ve elMads (el-Muaddis) idi. Bunlarn en genci
olan el-Madsyi oryantalist Alois Sprenger
19. yzyln ortalarnda, onun kitabnn bir
el yazmasn Hindistanda bulup okuduktan
sonra, gelmi gemi en byk corafyac olarak tanmlamtr (Katalog III, 3 vd.).
Bu yzylda gerekletirilmi baarl ilere
bilim tarihi alannda yazlm temel iki eser
de dahildir. Bir tanesi Muammed b. Eb
Yab s bn en-Nedm127 (. 400/1010a
doru) tarafndan kaleme alnm Fihrist
isimli eserdir. Mtevaz bal altnda bu
eser, ana kadar bilinen kltr blgelerinin
bilimsel literatrn kapsamay hedeflemek-
126 Hirschberg, J.: a.e., 54; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 331.
23
tedir. Kulland malzemeyi geni bir temelde

ele alabilme gcyle ve yabanc kltrleri
objektif bir ekilde tantma gayretiyle bizi
aknla dren bu bilim tarihi almasnn
meydana gelmesi, bylesi bir almann domasn mmkn klan daha eski bir gelenein
varl olmakszn anlalamaz. Biz bugn bu
gelenei gerekten iyi bir ekilde tanmaktayz128. Mesela seyyah ansiklopedist Al b.
el-useyn el-Mesdnin (. 345/956 civarnda)129 eserlerini hatrlayabiliriz. Ben bu eserlerde, gemite ve onun bulunduu dnemde bilinen btn kltrleri ve medeniyetleri
tantma giriimi gryorum130. bn en-Nedm,
kitabnn oluumunu anlamamza yardmc
olacak ok ilgin ipular vermektedir. Hint ve
in131 kltrlerine ayrlm dokuzuncu blmn ikinci ksmnda Hint dinleri, mezhepleri ve klt meknlar hakkndaki bir pasaj,
devlet adam Yay b. lid el-Bermeknin
(. 190/805) oradaki dinler hakknda rapor
hazrlamas ve kullanlan ilalar getirmesi
iin Hindistana gnderdii birisi tarafndan
yazlm bir kitaptan alntlamaktadr.
Dnemin ikinci nemli bilim tarihi kitab bn
en-Nedmin eserini tamamlad ylda, yani
377/987de yazld. Bu, Endlsl hekim
Sleymn b. asan bn Clcln132 tp tarihi
(abat el-Eibb ve-l-ukem) eseridir.
Bu eser de sadece slami dnemle snrl kalmamtr. Eer bu eseri, s b. uneynin
(. 298/910), hemen hemen ancak bir yzyl
nce skenderiyeli Johannes Grammatikosun
(6. yzyln birinci yars) ufak hacimli eserini temel alarak hekimler tarihi hakknda yazd risale ile (Tar el-Ebb)133
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 332-336; Cilt 6, s. 198-203; Cilt 7, s.

276-277.
130 Bu konudaki fikrimi, henz msvedde halinde bulunan Geschichte des arabischen Schrifttumsun beeri
corafya ile ilgili blmnde dile getirdim.
131 bn Nedm, Fihrist, s. 345-351, zellikle s. 345.
133 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 268.
129
24
G R
karlatracak olursak, bilim historiyografyasnn bu ksa zaman zafnda ne denli ileri

bir geliim gsterdiini ve hangi evrensellik
boyutuna ulatn anlayabiliriz.
Sosyal bilimlerin filoloji ve tarih alannda,
felsefe ve edebiyat biliminde gsterdii ilerlemeyi bu ilerlemenin nitelii ve nemine
Adam Mez 1922 ylnda yaynlanm olan
Renaissance des Islm134 isimli eserini adamtr dile getirmeyerek sadece 4./10. yzyln kltr tarihi bakmndan esiz bir baarsn hatrlatmakla yetiniyorum. Kasdettiim,
Eb el-Ferec Amed b. el-Hseyn elfehnnin135 (. 356/967) arklar Kitab
(Kitb el-En) adl 24 ciltlik eseridir. Bu
eser, Halife Hrn er-Redin direktifiyle,
mehur mzisyen tarafndan bir araya getirilmi, daha sonra byk mzisyen ve edebiyat
s b. brhm el-Mevl136 (150-235/767850) tarafndan revize edilerek geniletilmi
olan137 seili 100 ark bestesi koleksiyonunun geniletilme ve tamamlanma almasdr. Eb el-Ferec el-fehnnin, nclerinin
zamanla unutulmaya yz tutmu geleneine sadk kalan bu antsal eseri, bize sadece
saray mzisyenlerinin138 besteleri139, onlarn
hayatlar ve mziklerinin pratik ve teorik
orjinalitelerinden baka, bestelenmi iirler
ve airleri hakknda bilgi vermekle kalmyor,
ayrca Emevi ve Abbasi sarayndaki yaam ve
de bu yaama katlan entellektel evreleri de
yanstyor. Okuyucu kendisini, zihinsel ilgi134
Mez 1917 ylnda ld. Kitabnn bizzat gzden

geiremedii el yazma msveddesi Hermann Reckendorf
tarafndan yayna hazrland ve 1922 ylnda Heidelbergte
basld.
136 Bkz. a.e., Cilt 1, s. 371.
137 Bkz. a.e., Cilt 1, s. 378.
138 Bkz. Neubauer, E.: Musiker am Hof der frhen Abbasiden, Doktora, Frankfurt 1965.
139 Bkz. Farmer, Henry George: The Song Captions in the
Kitb al-Aghn al-Kabr, Transactions of the Glasgow
Universty Oriental Society 15/1953-54/1-10 (Tekrarbasm:
The Science of Musik in Islam serisi ierisinde Cilt 1, s.
433-442).
lerde mziin, iirin ve edebiyatn ilk mevkiyi

ald uygar bir ehir hayatnn karsnda bulmaktadr. Baka kltrlerde benzeri bulunamayacak bir eserdir bu kitap.
4./10. yzyln kazanmlarndan birisi de, in
mrekkebinden ilham alnarak, isten balayp
demir slfat, mee palamutu ekstresi, arap
zamk ve demir palamutu mrekkebine kadar
eitli ilavelerle oluturulan karma mrekkebin gelitirilmesidir140.
5./11. Yzyl
Dnyann, gezegen yrngelerinin merkezinde bulunup bulunmadna ilikin 4./10. yzylda balam olan kukular ynnde 5./11.
yzylda Ptoleme modelinin ne derece doru
olduu konusunda bir tartma belirmeye balamt. Bu yndeki ilk gayret Eb Cafer
Muammed b. el-seyn el-zinin bir
kitabnda karmza kyor. O, Ptolemenin
gezegenlerin yrnge merkezinin Dnya
d bir daire olduu ve ayrca gezegenlerin,
merkezleri bu daire muhitinde bulunan ek
yrngeler izerek dndkleri gr yerine,
merkezleri Dnyadan ibaret olan yrngeler
tezini savunuyor, gezegenlerle Dnya arasnda gzlemlenen uzaklk deimelerini yrnge sathna oranla ortaya kan eim deiiklikleri olarak dnyordu141. 4./10. yzyln
sonuna doru Eb Nar b. Ir142 adalar
arasnda ortaya kan, her iki eksen uzunluu arasndaki ok kk mesafeli oval gezegen yrngeleri bulunduu ve yrngelerdeki
gezegen hzlarnn her zaman eit olmad
ihtimalini tartt. Bununla birlikte o, gezegenlerin hzlarnn deimez olduu kanaatindeydi. Ona gre, grnrdeki deiik hzlar
ve gzlem esnasnda meydana kan gezegen yrngelerinin nominal aplarndaki
140
Bu bilgiyi, yllardr bu konuda alan Sayn Dr.

Armin Schopene borluyum. Umarm henz bitmi olan
almas ksa srede yaynlanr.
142 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 243
G R
deiimler, Dnyann onlarn yrngelerinin

merkezinde bulunmamas ile aklanabilir.
Anlald kadaryla, Eb Nar ek yrnge
(episikl, Arapas tedvr el-eflk) diye varlklar Ptolemece farzolunan ek yrngeleri gz
nnde bulundurmay zorunlu grmyordu.
Bu tartma Eb Al bn el-Heysemle143 (.
432/1041) birlikte bir dnm noktasna ulat.
Ptolemeye Kar pheler adl kitabnda
u dnceleri ortaya koymaktadr: Ptoleme
gezegenlerin hareketi modelinde aequans diye adlandrd bir daire tasavvuru ile
gezegenlerin eit zamanda eit hareket edi
prensibini zedelemitir, nk bu durumda
ek daire merkezlerinin deferentteki (tayan
byk daire) hareketi eit olamaz. bn elHeysem Ptolemenin bylesine akl d bir
sistemi, kendi gezegen yrngeleri sistemini
terk etmek zorunda kalmamak iin ortaya
koyduuna kesinlikle inanm bulunuyordu144.
Ona gre Ptoleme bylece, gerekte var olmayan deersiz bir gezegenler modeli ortaya
koymutu.145 bn el- Heysemin Ptoleme eletirisi sonraki nesiller zerinde, Kopernike
kadar takip edilebilecek uzun sreli bir etkide
bulundu. Ama dier yandan bn el-Heysem
Ptolemenin isimli eserindeki gezegenlerin effaf camdan gk halkalar ierisinde hareket ettiklerine dair tasavvurunu
kabullendi ve bu tasavvuru Kitb f Heyet ellem adl eserinde iledi. Kukusuz bu, astronominin geliim tarihinde ak bir gerilemeydi. Yaklak yz yl sonra Muammed b.
Amed el-ara (. 533/1139) tarafndan
eletirilen146 cisman kreler Newton ana
kadar yzyllarca geerliliini korudu147.
143
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 251 vd.

Bkz. a.e., Cilt 6, s. 34.
145 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 87.
146 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 253
147 Bkz. Kohl, Karl: ber das Licht des Mondes.
Eine Untersuchung von Ibn al Haitham, Physikalischmedizinischen Soziettin oturum bltenlerinde (Erlangen) 56-57/1924-25 (1926)/305-398, zellikle s. 306.
(Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
ierisinde Cilt 58, s. 135-228, zellikle s. 136).
25
Ama buna bal olarak bn el-Heysemin

ortaya koyduu gezegenler kinematiki
(Katalog II, 9 vd.) ise ok nemlidir. bn elHeysemin ada, evrensel bilgin Eb erReyn Muammed b. Amed el-Brn (362440/973-1048) yapt birok mstakil almann yansra astronomi iin, kendi zamanna
kadar bu bilim dalnn geliimini sistematik
bir biimde ele alan ve kapsayan temel bir
eser yaratmay kendine dev edindi. Bu eseri,
ithaf edildii kiiye yani azne Hkmdar
Mesd b. Mamd b. Sebktigine nispetle el-nn el-Mesd olarak isimlendirdi.
el-Brn esas itibariyle Ptoleme sistemini
takip etmitir. Elbette o, bilimin zamanla bir
ilerleme kaydettiini ve kendisinin de buna
yeni bireyler eklemesi gerektiini biliyordu.
Baarl ilerine rnek olmak zere evcin,
yani Dnya ile Gne arasnda yrngede her
yl ilerleyen en uzak noktann, bahar noktasndan uzakln hesaplamas anlabilir. O,
bunu, en ok ykselen hz art ve en ksa
mesafe noktasndaki azalmasnda izelgelerde ortaya kan farklara dayanarak hesaplyordu. Bylelikle sonsuz kkler hesabnnr aclarndan biri oldu148.
Ayn yzyln en nemli baarlarndan bir
dieri matematiksel corafyann bamsz
bir disiplin haline gelecek ekilde gelitirilmi olmasdr. Bu byk hizmet yine elBrnye nasip olmutur. Onun bu konuya zel Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta
Mesft el-Meskin isimli eserinden rendiimiz kadaryla, 4./10. yzylda slam dnyasnn dousunda, adeta hummal bir ekilde
corafi mekn hesaplamas ile uralmtr.
Yine, el-Brnnin de genlik yllarnda bu tr
144
148
Bkz. Hartner, Willy Schramm, Mathias: al-Brn

and the Theory of the Solar Apogee: an example of the
originality in Arabic Science, Scientific Change. Symposium on the History of Science ierisinde. University of
Oxford, 9-15 Temmuz 1961, ed. A.C. Crombie, London
1963, s. 206-218; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 263.
26
G R
almalara byk bir eilim duyduunu reniyoruz. Kendi hocalarnn baard, kresel
bir genin kenarlarnn, alardan hareketle
hesaplanmas onu daha sonra kresel trigonometrinin problemlerini sadece bu konuya hasredilmi bir monografide ele alp ilemesine
iletmitir. Bu alma bize kadar ulaan Kitb
Mald lm el-Heye149 isimli eserdir ve
eserde bu disiplin hl astronominin hizmetindedir. el-Brn el-nn el-Mesdnin 8.
blmde tanjant ve kotanjant fonksiyonlaryla
urat ve kitaba bir tanjant izelgesi ekledi150.
Bunun hemen ardndan, meknlar arasndaki
boylam farkllklar ve mesafelerin aratrmasnda da o yeni metodu kullanmasn bildi.
Buna gre, azne ile Badat arasndaki birok meknn boylam farkllklarna ilikin
elde edilen deerler 6' dan 45' ya kadarlk bir
yanllkla bu gnk deerlere uymaktadr.
Onun metodunu ve bunun azne ile Badat
arasndaki almasn yrtt uzun mesafelere pratik olarak uygulann, onun verdii
bilgiler ve canl anlatmlar yoluyla renmekteyiz. Bu konuyla ilgili almalarn, biri hari
dierleri kaybomu bulunan birok kitabnda belirtmitir. O eserlerin ilgin balklar
ve bize ulam olan Tadd Nihyt el-Emkin
adl eseri, el-Brnnin gerekte matematiksel corafyay bamsz bir disiplin haline
getiren bir bilgin olduu dncesini dourmaktadr151. Ve bize ulaan bu kitab, disiplinin temel eseri olarak nitelendirilmeyi hak
etmektedir.
5./11. yzyln balarnda el-Brn ve bn

el- Heysem birbirlerinden bamsz olarak,
len izgisinin Hint dairesiyle geleneksel
tespit yntemini Gnein deklinasyonunun
gnlk deimesinin neden olduu yanllardan tr pheli bulmaya gtrldler. elBrn tarafndan nerilen yntemden haberdar olmakszn bn el- Heysem, len izgisini,
bir sabit yldzn ynde al yksekliklerini
gzlemeye dayanan metotla tesbit etti ve bu
ilem iin zel bir alet icat etti (Katalog II,
146). bn el-Heysemin metoduna Avrupada
ilk olarak 15. yzyln ilk eyreinde Alman
bilgin Regiomontanusta rastlanyor.
Matematik alannda da 5./11. yzylda karmza byk baarlar kmaktadr. el-Brn
ve bn el-Heysemin btn almalar gstermektedir ki, daha bu yzyln ilk 30 ila 40
ylnda geen yzyla nispetle dikkate deer
ilerlemeler kaydedilmitir.
Sonsuz kkler hesabnda anlan baar
bir yana, el-Brn astronominin temel eseri
el-nnunda ann eit paraya blnmesi konusunda kendi nclerinden ve adalarndan gelen 12 yntemi anlatmaktadr.152
zmlerine ancak kbik denklemlerle ulalan bu problemler, denklemleri saysal olarak zmleme giriimine sevk etmitir. Bu
tr giriimin ilgin bir rnei el-Brnnin
dokuzgenin kenarlarn belirleme problemidir153. Son olarak onun matematik alannda
imdiye kadar bilinen ok saydaki baarl
ilerinden birisini, bir i ve d dokuzgenin
149
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 266-267. M.-Th. Debarnot tarafndan yaynlanp Franszcaya evrilmitir.
Dmek 1985.
150 Bkz. Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des
persischen Astronomen Abul-Rain Mu. ibn Amad alBrn dargestellt nach al-Qnn al-Masd, Hannover
1927, s. 46-57 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 35, s. 161-278, zellikle s.
216-227); Juschkewitsch, A.P.: a.e. s. 302.
151 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 154-161.
152 Bkz. Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des..., s.
23-30 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy

serisi ierisinde Cilt 35, s. 193-200); Juschkewitsch, A.P.:
a.e. s. 301-302; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 376.
153 Bkz. Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des...,
s. 18-22 (Tpkbasm: s. 188-192); Tropfke, J.: Geschichte
der Elementar-Mathemmatik, Cilt 3, 3. bask, Berlin ve
Leipzig 1937, s. 129-132; Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 258.
G R
kenarlar yardmyla daire hesaplamasn anabiliriz. Bu, aslnda trigonometrik bir problemdir ve el-Brn bu problemi kbik bir
denkleme evirmitir ya da zel bir iterasyon
yntemiyle (istir) zmtr154.
Gnmz aratrmalar bn el-Heysemin
de matematik alannda nemli baarlarn
ortaya koymutur. Burada bunlardan bazlar dile getirilecektir. Matematik tarihinde
onun adyla anlan mehur matematikseloptiksel problem Problema Alhazeni ok
nemli bir yer tutar. Burada sz konusu
olan, onun tarafndan ortaya konulan ve drdnc dereceden bir denklem ile zlen
problemdir, belirli bir yerde bulunan bir
nesnenin resminin, belirli bir yerde bulunan
bir gze ulaaca yanstma noktasn dairesel bir konkav aynada hesaplamak155.
bn el-Heysem tarafndan sorulan ve zlen bu problemin geliimi, Saragossa
hkmdar olan el-Mtemen b. Ysuf b.
Amed b. Sleymn el-Hdnin156 (.
478/1085) Kitb el-stikml isimli eserinde
grlmektedir. el- Mtemen henz yirmi
yl kadar nce kefedilen bu ilgin eserinde
bn el-Heysem probleminin basitletirilmi
ve genelletirilmi bir halini sunmaktadr157.
154
Bkz. Luckey, Paul: Der Lehrbrief ber den Kreisumfang (ar-Risla al-Muya) von amd b. Masd elK bersetzt und erlutert, ed. A. Siggel, Berlin 1953, s.
46-47 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 56, s. 227-329, zellikle s. 280-281);
155 Cantor, M.: a.e. Cilt 1, s. 789; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 359.
156 Bkz. Hogendijk, Jan P.: The geometrical parts of the
Istikml of Ysuf al-Mutaman ibn Hd (11th century),
Archives internationals dhistoire des sciences serisi ierisinde (Paris-Roma) 41/1991/207-281. Dikkat ekilmesi
gereken nokta el-Mtemenin kitabnn Maimonides
(Ms b. Meymn) tarafndan Tehzb el-stikml ad altnda yeniden ilenmi olmasdr. (Bkz. bn el-f, Tar
el-ukem, Leipzig 1903, s. 319).
157 Bkz. Hogendijk, Jan P.: Al-Mutamans simplified lemmas for solving <Alhazens Problem>, From Baghdad to
27
Kataloun gelecek blmlerinden birinde

(Katalog III, 187), bu problemin ve zmnn, bn el-Heysemin 12. yzylda Latinceye
evrilen byk optik eseri (Kitb el-Menr)
erevesinde, Avrupann byk matematikilerini 19. yzyla kadar megul ettiini greceiz.
bn el-Heysem sonsuz kkler hesabnn
da r aclarndan birisidir. ncleri olan
Arimed, Sbit b. urra, brhm b. Sinn b.
Sbit ve Eb Sehl el-Khyi aarak, parabollerin kendi eksenlerinin herhangi birisi
etrafnda dnmesiyle ve daha sonra zellikle bir parabol parasnn dnmesiyle ortaya
kan158 paraboloitleri de hesaplad. Onun
drdnc kuvvetin toplamn ortaya kaa
ran zm belirli t4 dt integralinin
o
hesaplanmasna tamamen uymaktadr159.
bn el-Heysemin geometri alannda imdiye
kadar daha az tannan baarl ilerinden birisi, ona klidin paraleller retisi tartmalar
tarihi ierisinde ok nemli bir yer kazandrmaktadr (Katalog II, 126 vd.). bn el-Heysem,
Elementlerin 5. postlatn hareket prensibi
yardmyla ispatlama giriiminde bulundu. Bu
prensip u sonuca gtryor: Konstant mesafelerin bir doruya giden izgileri yine dier
taraftan dorular olutururlar. Bylece bn
el-Heysem 18. yzyln geometricileri de
dahil, sonralar kendisinin dorudan ya da
dolayl ardllarnn takip ettikleri yola imdiden adm atmtr160.
Barcelona. Studies in the Islamic exact sciences in honour
of Prof. Juan Vernet ierisinde, Cilt 1, Barcelona 1996, s.
59-101.
158 Bkz. Suter, H., Die Abhandlung ber die Ausmessung
des Paraboloides von el-asan b. el-asan b. el-Haitham,
bersetzt und mit Kommentar versehen, Bibliotheca Mathematica ierisinde (Leipzig), 3. Seri 12/1912/289-332,
zellikle s. 320 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi ierisinde Cilt 57, s. 141-184, zellikle s.
172); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 359.
159 Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 292-294; Juschkewitsch,
A. P.-Rosenfeld, B.A.: Die Mathematik der Lnder des
Ostens im Mittelalter, Berlin 1963, s. 155-156.
160 Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 281; Sezgin, F.: a.e., Cilt
5, s. 49, 361.
28
G R
Trigonometri alannda onun kresel kotanjant teoremine iaret edilmelidir. Bu teoremi

ilgi ekici bir biimde tam anlamyla geometrik olarak kazanm ve kble ynnn tespitine ilikin yazd makalede uygulamtr161.
Kresel trigonometrinin bu nc temel
teoremi ile bn el-Heysem, Franois Vitein
(1593) ncs olarak grlmektedir162.
bn el-Heysem ve el-Brnnin Muammed
b. el-Leys Eb el-Cd isimli bir adan da
unutmamak gerek163. Onun, daire ierisinde
bir yedigen konstrksiyonu bize ulamtr
ve bu konstrksiyonu nc dereceden bir
denkleme dntrmtr164. Bu konstrksiyonu daha nceleri Eb Sehl el-Kh165 ve
Amed b. Muammed es-Sicz166 yaklak
yarm yzyl nce tatbik etmilerdi, fakat Eb
el-Cd, nclerine nasip olmayan baka bir
yol takip ederek167 x3+13 x+5=10x2 denkleminin konstrksiyonunu bulmutu168. Yedigen
konstrksiyonda Arap-slam matematikilerinin Avrupal matematikilere olan sonraki
etkileri 17. yzyla kadar kendini hissettirmektedir169.
161
Bkz. Schoy, Carl: Abhandlung des al-asan ibn alasan ibn al-aysam (Alhazen) ber die Bestimmung der
Richtung der Qibla, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Leipzig) 75/1921/242253 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 58, s. 28-39); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 362.
162 Bkz. Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt 5, 2. Bask, Berlin ve Leipzig 1923, s. 143.
164 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 353.
165 Bkz. [Dold-]Samplonius, Yvonne: Die Konstruktion
des regelmigen Siebenecks nach Ab Sahl al-Qh Waycan ibn Rustam, Janus ierisinde 50/1963/227-249; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 316.
166 Bkz. Schoy, Carl: Graeco-arabischen Studien..., Isis
ierisinde (Brksel) 8/1926/21-40 (Tpkbasm: Islamic
29-48); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 330.
167 Bkz. Schoy, Carl: Graeco-arabischen Studien..., ayn
yer, 38-39 (Tpkbasm: s. 46-47); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 353-354.
im Mittelalter, ayn yer, s. 259.
169 Kr. Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt 3, s. 132.
Aka grld kadaryla Eb el-Cd,

nc dereceden denklem formlarn ve
zm yntemlerini, bu konuya hasredilmi
bir risalede ele alan ilk matematikidir. Bu
bilgiyi, ardl mer el-ayymdan (5./11.
yzyln ikinci yars) renmekteyiz. Geri
el-ayym bu eseri bizzat grmemiti ama
bir ada vastasyla o eser hakknda bilgi
sahibi olmutu170. mer el-ayymn bize
kadar ulaan, Franz Woepcke tarafndan 150
yl nce yaynlanan, incelenen ve Franszcaya
evirilen cebir konulu eseri (el-Berhn al
Mesil el-Cebr ve-el-Mubele) Arap-slam
matematiinde cebirin geirdii geliimin bir
yansmas olarak kabul edilebilir. el-ayym
25 tip denklem tantmaktadr. Bunlardan 12
tanesi birinci ya da ikinci derecedendir. Geri
kalanlar ise konik kesitler yoluyla zlebilen ve el-ayymn sistematik bir ekilde
ele ald nc dereceden denklemlerden
olumaktadr. el-ayym bu denklemlerin
henz saysal zmlerinin bulunamadndan yaknmakla birlikte yine de bunun gelecek
nesillere nasip olacana ilikin midini dile
getirmektedir171. el-ayymn dikkat ektii
hususlardan birisi de, ikinci dereceden denklemlere indirgenemeyen kbik denklemlerin
genel olarak dairenin zellikleri yardmyla
yani pergel ve cetvel yardmyla zlemeyeceidir. Bu dnce sonralar Ren Descartes
(1637) tarafndan dile getirilmi fakat doruluu ilk olarak Pierre Laurent Wantzel (1837)
tarafndan ispat edilmitir172.
170
el-ayym, Umar: Risle f el-Berhn al

Mesil el-Cebr ve-el-Mubele, Woepcke, F.: Lalgbre
dOmar Alkhayym ierisinde yaynland, Paris 1851, s.
(Arapa) 1 vd., zellikle s. 47, eviri s. 81-82 (Tpkbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt
45, s. 105-106, 158).
171 el-ayym, Umar: a.e., s. (Arapa) 6, eviri s. 9
(Tpkbasm: 33, 199); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 50.
172 Bkz. Tropfke, J.: a.e., Cilt 3, s. 125; Juschkewitsch, A.
P.: a.e., s. 261.
G R
mer el-ayymn bu mkemmel eserinin

yakn zamana kadar bilinmemesi ve Fermat
(1637 civarnda), Descartes (1637), van
Schooten (1659), E. Halley (1687) vb. matematikilerin benzer konstrksiyonlar yeniden kefetme zorunda kalmalarn 1937
ylnda matematik tarihisi Johannes Tropfke
esefle karlamaktadr173.
Ayn zamanda Fars dilinin byk airlerinden birisi olan ve astronomi, fizik gibi ok
farkl bilimsel disiplinlerde, yksek bir otorite olarak kabul edilen el-ayym paraleller
retisi iin kendine mahsus bir zm bulmutur. O, bn el-Heysemin taraftar olduu hareketin geometride ispatlama arac
olarak kullanlmasn reddetmektedir. Onun
bu zm, 18. yzylda talyan matematiki
Girolamo Saccheri ile (Katalog III, 127) yeniden ortaya kmtr.
5./11. yzylda fizik alannda, optik ve meteorolojiyi de ieren yn verici nemli baarlarla
karlamaktayz174. Eilhard Wiedemannn,
rencilerinin takdire ayan makaleleri ve
Matthias Schrammn Ibn Haythams Weg zur
Physik (1963) balkl muhteem almasna
ramen, mtevaz da olsa, ulalan sonular
toplayan tarihsel bir sunumu bekleyen Arapslam bilimlerinden birisi de fiziktir. Schramm
almasnda, bn el-Heysemin optik alanndaki bayaptna (Kitb el Menr) ve
astro-fizik alanndaki risalelerine dayanarak u kanya varmaktadr: Bu almalarda Aristoteles fizii uygulamal matematik,
geleneksel astronomi ve optik ile birletirilmitir. Bu da bn el-Heysemin doa bilimleri almalar asndan karakteristik olarak kabul edilebilir175. Dier taraftan o
Aristotelesin tabiat metafiziini ki bunlarn
incelenmesiyle bilimsel uralarna balam-
t Ptoleme tarafndan tasarlanan kinematik modelin dinamik aklamasna yol veren

fiziksel bir teoriye dntrmeyi baarmtr176. bn el-Heysem bu yoldaki abalaryla insan dncesinin gerekten artc baarl ilerinden birisine gtren ilk
adm atmtr: Doa metafiziinden ve bunun
matematiksel tarifinden fizie, matematiksel
metotla alan kesin bir doa bilimine ulamas177.
bn el-Heysemin srekli genileyen fizikselastronomik bilgisi ok sayda monografik eserlerde ifadesini buldu178. ledii konulardan
bazlar unlardr: Dnyann ekli, Arimed
aynas (gne nlaryla yakan ayna), gkkua ve hle, ay , yldzlarn , grme
organnn yaps ve grmenin onunla nasl
gerekletii, ay ve gne tutulmalarnn ekilleri ve ay yzndeki lekeler. Optik hakkndaki
bilgisini ise daha nce anlan olduka hacimli
eseri Kitb el-Menrda yazya dkmtr. Tpk Eb Bekr er-Rz (. 313/925),
el-Frb (. 339/950), ada bn Sn (.
428/1037) vb. nclleri gibi o da klid ve
Ptolemeye aykr derek Aristotelesin,
grmenin gzden kan nlar yoluyla deil,
bilakis nesneden kan nlar yoluyla gerekletiini savunan gr takip etmitir.
Sadece grme probleminde deil, ayn zamanda ele ald btn problemlerde matematik ve deneysel yntem onun alma temellerindendir. Schrammn179 verdii hkme
gre, onun optik eseri, yazarn matematiksel
dehasna tanklk etmektedir. Deney yapmak
iin birok alet ve mekanizma imal etmiti,
bunlardan birisi de camera obscura [karanlk
oda]dr180.
176
173
Tropfke, J.: a.e., Cilt 3, s. 133.

Konuya ilikin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 203-305.
175 Schramm, M.: Ibn Haythams Weg zur Physik, Wiesbaden 1963, s. 7.
174
29
a.e., s. 143.
a.e., s. 145.
178 Bkz. a.e., s. 274-284.
179 a.e., s. 14.
180 a.e., s. a.e., s.210.
177
30
G R
Leopold Schnaase181 1890 ylnda bn elHeysem optiinin ve neminin mkemmel

bir deerlendirmesine bu eserin Latince evirisine dayanarak ulamt. Bu deerlendirmenin, Schrammn almasnda ustalkla
desteklendiini gryoruz. Schnaase bn elHeysemi Latinceletirilmi ismiyle anmakta
ve yle yazmaktadr: Alhazenin baarl
ilerini Ptolemeninkilerle yaplacak bir karlatrma, optikin birinciye ne denli nemli
ilerlemeleri borlu olduunu gstermektedir.
Alhazen gzn yapsn inceleyerek ayrntl
bir grme teorisi ortaya atm ve gelitirmi
ilk fizikidir. Bu teori, kristal merceklerin
fonksiyonlarna ilikin yanl anlayna ramen bugnk retilerimizle hemen hemen
tam olarak rten sonulara gtrmtr.
Tek ve ift grmenin koullarn belirledii dnce ve deneyler onun bizzat kendi
bulular olarak tanmlanabilir. Buna ilaveten
o, grmenin gzden objeye giden nlarn
sonucu olarak olutuu retisinin geersizliini belirli bir yntemle ilk kez ispatlam
ve bu retiyi nihai olarak fizikten dlayarak bunun tam karsnda bulunan retiyi
yerine geirmitir ki bu, optiin temellerinde gerekletirilen ok geni etkili bir hamledir. Ayrca n hznn zamanla snrl
olduu savn da onda bulmaktayz. Burada
Ptoleme ile bn el-Heysemi; Yunan okulu ile
Arap okulunu birbirinden ayran uurum ok
derindir!
Refleksiyon (yansma) retisinde bn elHeysem, kendisinin btn nclerini gr
ak-seikliiyle amaktadr. Ayrca o, ilk kez
konuyla ilgili btn yasalar aparat araclyla
181
Alhazen. Ein Beitrag zur Geschichte der Physik,

Schriften der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig
ierisinde N.F. 7, Heft 3, 1890, s. 140-164, zellikle 163164 (Tpkbasm: Natural Science in Islam Cilt 33, s. 2652, zellikle s. 51-52).
btn ayna eitleri iin kantlamakta ve aynadaki yansmalar hakknda ilk doru aklamay sunmaktadr. Objelerin gzde ekillenme
yeri ve ekillerin bozukluuna ilikin yapt
btn aratrmalar ve onun adyla adlandrlan problemin zm orijinaldir.
[In] krlma bilgisiyle de bn el-Heysem
Ptolemeyi amaktadr. O, krlma as ile
geli as arasndaki orann sabit olmadn,
n takip ettii yolun iki merkez vastasyla ileriye ve geriye doru ayn kaldn ve
bir nesnenin eklinin ve bulunduu meknn
kesif bir merkezde olduundan daha yukardaym ve bytlm gibi grndn
biliyordu. Bu, bugn bile geerli bir bilgidir. Aratrmalarnn ok ilgi ekici sonularndan biri olarak, camdan mamul kresel
dilimin bytc gcnn kefi belirmektedir ki bunun elbette ilk gzlk cam yapmna etkide bulunmam olmas dnlemez. Yldzlarn ufukta byk grnmelerine
ynelik olarak bn el-Heysemin dile getirdii aklama, imdiye kadar bizim bildiimiz
ve Ptolemeninkinden ok daha doru tek
aklamadr. Ptoleme, yldzlarn gkte baucu
ynnde daha ufak grlmesini gzn grme
esnasndaki allmadk konumlanmasyla
aklamaya almtr. Geri onun, astronomik n krlmasna ilikin baz konulardaki
grleri bn el-Heyseminkinde daha dorudur, fakat atmosfer yksekliinin hesaplanmas, hem de yakc kristal kreye dair
aratrmalarn bn el-Heysemden nce hibir
fiziki tarafndan dile getirilmemi, hatta ima
bile edilmemi olduunu [yazar bu bilgisinde
yanlyor] zellikle hatrlatmamza gerek yoktur.
...Geri yer yer onun grlerine benzer
grler ondan nce dile getirilmi olabilir,
fakat bunlar akla kavuturmak ve kar
grler arasnda nihai olarak bir karara varmak bn el-Heysemin tartlmaz hizmetidir.
Bzlece o, optik biliminin temel retilerinde
olaanst devrimler gerekletirmitir. Bu
devrimler sayesinde yeni bin yln balangcn-
G R
da bilimsel aratrmalara yeni yollar gsterilmi ve Yeni an parlak bulular iin zemin
hazrlanmtr.
Hmanist anlayl bir fizikinin 19. yzyl sonlarndaki bu son derece bilgilendirici hkmne adamz tp tarihisi H. Schippergesin182
grn eklemek istiyorum. Yazar bu gr, Schrammn bn el-Heysemin fizik tarihindeki yeri ve konumuna ilikin yapm olduu
almadan kazanmtr. Yazar, Schrammla
u konuda ayn gr paylamaktadr:
Gerekten bn el-Heysem doa bilimine
yeni bir ele al ve onu Yunanlarn doa
aratrmalarndan aka ayran Galilei dnemini aarak modern deneysel fizie balayan
metodu ilk defa getiren kimsedir. Bu dnemin fizikle ilgili dier orijinal fikirlerini ve
baarl ilerini Eb er-Reyn el-Brnnin
bize kadar ulaabilen eserlerinden ve onun
kaybolmu eserlerinin adlarndan renmekteyiz. O dnemin, doa bilimi problemleri ile
urama olgunluu, el-Brn ile daha 11 ya
kk olan, o sralar 17 yandaki Eb Al bn
Sn arasnda geen yazmalarda yansyor.
Bu yazmalarn bize ulaan metni bir yana183,
el-Brnnin, n hzna ve dnyann nasl
sndna ilikin bn Sn ile yapt yazmalara atflarda bulunduu ve bn Sny ok
meziyetli gen bir bilim adam olarak vd Geen Devirlerin Kronolojisinde (elsr el-Biye an el-urn el-liye)184
182
Schrammn kitabnn tantm ve deerlendirilmesi:

Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde
(Paris) 17/1964/183-184, zellikle s. 184.
183 Muhammed Tanc tarafndan Trkeye evrilerek
yaynlanmtr: Beyrunye armaan, (doumunun 1000.
yl mnasebetiyle) ierisinde, yaynlayan Aydn Sayl,
Ankara 1974, s. 231-301.
184 Eduard Sachau tarafndan yaynlanmtr, Leipzig
1878 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 30), s. 256-257; ngilizce evirisi yine
ayn kii tarafndan, Londra 1879 (Tpkbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 31), s.
247.
185 Wiedemann, E.: ber das al Brnsche Gef zur
spezifischen Gewichtsbestimmung, Verhandlungen der
Deutschen Physikalischen Gesellschaft im Jahre 1908
ierisinde, Braunschweig 1908, s. 339-343 (Tpkbasm:
31
yapt aklamalar, dnemin yksek bilimsel

karakteri hususunda bizde gelien tasavvuru
destekleyen canl bir rnektir. el-Brnnin
fizik tarihindeki gerek veya geree yakn
deerlendirilmesi hl gerekli aratrmay beklemektedir. imdiye kadar onun daha
ziyade zgl arlklarn bulunmas konusundaki baarl almas incelenmi ve
bilim tarihi asndan deerlendirilmitir185.
Birok kere giritii ve baarszlkla sonulanm deneyleri sonrasnda o, bu ama
iin, modern eczac piknometresine benzeyen bir avadanlk imal etmeyi baarmtr
(Katalog Cilt V, s. 9 vd.). Onun ve ardllarnn, bir dizi metal ve deerli tan zgl arlklarna ilikin verdikleri deerler modern
rakamsal deerlerle hemen hemen ayndr.
5./11. yzyln ilgin denemelerinden birisi
de burada dile getirilmelidir: Atmosferin yksekliini belirleme. Bu problem trigonometrik-astronomik yolla zld ve bu zm
yanllkla bn el-Heyseme atfedilen De
crepusculis et nubium ascensionibus ismiyle
Latinceye evrilmi eserin ierisinde bulunmaktadr. Bu eserin gerek yazar186 Endlsl
bilgin Eb Abdullh Muammed bn Mu
el-Ceyyndir187. 1542 ylnda Portekizde
baslm olan bu Latince risale Avrupay uzun
sreli etkilemitir188.
Natural Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 46, s. 113117); ayn yazar, ber die Verbreitung der Bestimmungen des spezifischen Gewichtes nach Brn, Erlangen
Physikalisch-medizinischen Soziettin oturum bltenleri
ierisinde (Erlangen) 45/1913/31-34 (Tpkbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 46, s. 119-122);
Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifischen Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1914, s. 28
vd. (Tpkbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde
Cilt 45, s. 193-324, zellikle 224 vd.).
186 Bkz. Sabra, A.I.: The authorship of the Liber de crepusculis, an eleventh-century work on atmospheric refraction, Isis ierisinde (Berkeley) 58/1967/77-85.
188 Bkz. Schramm, Mathias: Ibn al-Haythams Stellung in
der Geschichte der Wissenschaften, Fikrun wa Fann ierisinde (Hamburg) 6/1966/65-85, zellikle s. 73-74; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 364.
32
G R
Eb Al bn Snnn (. 428/1037) iki bayapt, Tp Kanonu (el-nn f e-bb)

ile, felsefe ve pozitif bilimler konusunda yazd if balkl ansiklopedik
eseri (Kitb e-if), Arap-slam kltr evresinin en nemli bilimsel baarlar
arasnda hi phe yok ki yer almaktadr.
Olaanst yetenekli ve alkan bu dnrn Kanonunu Julius Hirschberg189 u
ekilde nitelemektedir: [Bu eser] dzeni,
doruluu nedeniyle fevkalade, olduka
hacimli ve cerrahlk dahil btn tp alanlarn
kapsayan eksiksiz bir retiler toplamdr ve
dnya literatrnde hemen hemen bir benzeri yoktur. Yunanlardan bize miras kalanlar
derleme tr almalar, belirli konulara ait
zetler ve kompilasyonlardr. Kanon ise tam
bir btnle sahip bir yapttr. Gnmzde
buna benzer bir el kitab oluturmak iin
birok hekimin katlaca ortak bir alma
gerekmektedir. Kanon 500 yl boyunca geerliliini korurken, bn Sn da Aristoteles ve
Galen gibi hkim bir pozisyonda bulundu.
Bu kitap 12. yzylda Latinceye evrildi ve 17.
yzyla kadar Avrupa tp bilimini etkiledi.
bn Snnn yine ayn ekilde hacimli ve
kapsaml ansiklopedik eseri, doal cisimler
prensibi retisini, dnyann yapsn, varolu
ve yok oluu [el-kevn ve-el-fesd], doadaki
etkinlik ve edilgenlii, meteoroloji ve corafyay, psikoloji, botanik, zooloji, matematik,
astronomi, mzik, felsefe ve mantk gibi disiplinleri kapsamaktadr190. Bu eser 12. yzylda
Johannes Hispaniensis tarafndan Latinceye
evrilmi ve bylelikle yzlerce yl Avrupada
bilimlerin geliimini etkilemitir.
189
Geschichte der Augenheilkunde, Cilt 2, Geschichte der

Augenheilkunde im Mittelalter, Leipzig 1908 (=GraefeSmisch, Handbuch der gesammten Augenheilkunde, Cilt
13), s. 16.
190 bn Sn metafizii Max Horten tarafndan [Almancaya] evrilmi ve yorumlanmtr. Die Metaphysik Avicennas, Halle ve New York 1907 (Tpkbasm: Islamic
Philosophy Cilt 40-41), s. VIII.
bn Snnn bu iki eserinden sonra Hristiyan

gz hekimi Al b. s el-Keln (5./11.
yzyln ilk yars) byk baarsn da dile
getirmeliyiz. J. Hirschberg onun kitabn,
takip eden 800 yl boyunca oftalmoloji alannda yazlm eserlerin ncs ve en ilerisi olarak grmektedir. Bu eserin Latince
evirisine dair ise yle demekte: ayet
zamannda bu eserin Latince evirisi kolayca ulalabilir ve buna paralel olarak daha
yaygnlam olsayd, o dnem Avrupasnda
oftalmoloji daha yksek bir konuma ulalr
ve insanln yararna daha iyi iler baarlrd.191 Hirschberg, operasyonlarn narkoz
yoluyla yaplmasnn o dnemde bilinen tbb
yntemlerden birisi olduuna iaret etmekte ve Araplar tarafndan uygulanm olan
cerrah uyutma (tenvm) ynteminin tp
tarihilerinin tamamen mehul olarak kalmasn esefle karlamaktadr192.
Bu yzyln corafya alanndaki almalar
arasnda, bizim bildiimiz ilk ve ok hacimli corafya szlne iaret edilmelidir. Bu
eser Cordobal Eb Ubeyd Abdullh b.
Abdulazz er-Bekr193 tarafndan ortaya konmutur. Bu corafyac, tarihi ve leksikograf, elinin ulaabildii birok monografiden
ve dier kaynaklardan yararlanarak kervansaraylar, dalar, rmaklar, su kaynaklar vs.
hakknda alfabetik dzenlenmi bir bavuru
eseri meydana getirdi. Yine ayn yazar, beeri
corafya dou ekolne mensup corafyaclarndan bamsz olarak bize ok deerli bir
lkeler corafyas eseri brakmtr (Kitb
el-Meslik ve-el-Memlik). Bu eserin yksek
deeri, onun spanya ile ilgili ok baarl
betimlemelerinde ve ok nadir ve bize kadar
191
J. Hirschberg ve J. Lippert tarafndan aklamalarla

evrilmitir. Ali ibn Isa. Erinnerungsbuch fr Augenrzte, Leipzig 1904 (Tpkbasm: Islamic Medicine serisi
ierisind Cilt 44), s. XXXVII.
192 a.e., s. XXXVI; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 338.
193 Mucem ma-stacem min Esm el-Bild ve-el-Mevi,
ed. Muaf es-Se, 4 cilt, Kahire 1945-1951.
G R
ulaamam kaynaklardan alnan orta ve dou

Avrupa ile kuzey Afrikaya dair bilgilerde yatmaktadr194.
Tarih bilimi alannda ise el-Brnnin
Hindistana dair yazd eserden bahsedilmelidir. Bu eser, rnek alnabilecek bir
hakikat sevgisine, eletirici bir dnceye,
keskin bir gzleme, dnya kltrlerine kar
artc bir akla ve yazarn nesnelliine
tanklk etmektedir. el-Brn Hint kltrn,
Hindistandaki dinleri ve bilimleri bizzat kendisi uzun yllar orada yaad sralarda yapt aratrmalar ve gzlemler temelinde ele
almakta ve ilemektedir. Eserin giriinde yle
demektedir195: Bu kitap polemik deildir,
sadece gereklerin kaydedilmesidir. Burada
ben, Hintlilerin teorilerini olduu gibi aktaracam ve bunlarla ilikili olarak Yunanlarn
benzer teorilerini aralarndaki yaknl gstermek iin anacam. el-Brnnin kitab,
erken Abbasi dneminden beri tandmz,
yabanc kltrleri ve dinleri tanmaya ynelik bir anlay geleneinden beslenmektedir.
Bu gelenek, birok seyahat kitaplarnda, elMesdnin aheser olarak nitelendirilebilecek eserlerinde ve el-Brnnin Geen
Devirler Kronoloji sinde ifadesini bulmaya balamt. el-Brnnin Hindistan kitab
yabanc uygarlklar tantlmasnda alamam bir zirvedir, hatta sadece Arap-slam kltrnde deil.
Bu 5./11. yzyln seilmi olarak bura194
Mac Guckin de Slane tarafndan yaynlanm olan bu

eserin bu blmnn ad Kitb el-Murib f ikr Bild
friyye ve-el-Maribdir, Cezair 1857 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 134), Franszca
evirisi ayn yazar, Cezair 1913 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi ierisinde Cilt 135).
195 Kitb Ta m li-l-Hind min Male Mable
f el-Al ev Merzle. Edward Sachau tarafndan
yaynlanmtr, Londra 1887 (Tpkbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 105); Burada yaplan alntlar
Max Krauseden alnmtr, al-Biruni. Ein islamischer
Forscher des Mittelalters, Der Islam ierisinde (Berlin)
26/1942/1-15, zellikle s. 13.
33
da sralanan byk baarlar arasnda son

olarak, Abdulhir b. Abdurramn elCurcnnin (. 471/1078) dil bilimleri alanndaki ok yksek nem tayan iki eseri
anlmaldr. Bunlar Kitb Delil el-cz
ve Kitb Esrr el-Bela isimli eserlerdir.
lk esere dair yapt ok nemli almasnda Max Weisweiler196 u tespitte bulunmaktadr: Yazar, dil vastas ile duyulan
ifadeleri sebep, ama ve tesir esasna gre
psikolojik adan kavramaya almaktadr. Grnen o ki el-Curcn, kendisinin
bu nc dncelerle ve verdii rneklerle
stilistik gramerin temellerini attnn farknda
deildi. Bu disiplin bir sonraki nesilde ilm elmen ad altnda sistematik olarak kurgulanm bir ders kitab formunda dil bilimlerinin
yeni bir dal haline gelmitir197. el-Curcnnin
insanda hayranlk yaratan dncelerinin
bugnden yarna oluamayaca, daha ziyade
evvelce uzunca sren bir geliimin neticesi
olarak ulalabilen yksek bir seviyeyi gsterdiini ispata kalkmaya gerek yoktur. Bu
alanda daha nceden olumu ve sregelmi
almalar ve baarlar bugn daha iyi bilinmektedir198.
Hellmut Ritter199 yayn ve Almancaya evirisini yapt Abdulhir el-Curcnnin Esrr
el-Bela (Belagatn Srlar) eserinde iirin
estetik deerlendirilmesinin psikolojik temellendirilmesini kefetmitir. Kitabn tahkiki
ve Almanca evirisiyle yaklak 25 yl uraan, Arap dilini ve yaznn en iyi bilenlerden birisi olan aratrmac, bildii kadaryla buna benzer bir almann slam kltr
196
Abdalqhir al-Curcns Werk ber die Unnachahmlichkeit des Korans und seine syntaktisch-stilistischen
Lehren, Oriens ierisinde 11/1958/77-121, zellikle s. 79.
197 Kr. Simon, Udo Gerald: Mittelalterliche arabische
Sprachbetrachtung zwischen Grammatik und Rhetorik:
ilm al-man bei as-Sakkk, Heidelberg 1993, s. 3-4.
199 Die Geheimnisse der Wortkunst (Asrr al-bala) des
Abdulqhir el-Curcn. Wiesbaden, 1959, s. 1.
34
G R
evresinde daha nce asla denenmemi200

olduuna iaret etmektedir. Her halkarda
el-Curcn bugn, kendisinden 3 ila 4 nesil
sonra dil bilimlerinin mstakil bir disiplini
haline gelmi olan ilm el-beynn ncs
olarak belirmektedir.
6./12. Yzyl
Astronomiye yeniden dnecek olursak, u

panoramayla karlarz: 5./11. yzyldan
6./12. yzyla gei dneminde Mslman
spanyada yaayan ve eserler veren brhm
b. Yay ez-Zerl gne evcinin, yani
Gne ile Dnyann en uzak mesafe noktasnn ekliptikte yllk deien yerinin, kendi
hareketinin nclerinden ok daha kesin bir
lmne ulamtr. lsnde, o hareketin deeri 299 ylda 1 ye ulamt, yani bir
ylda 12,09" ki bu gnmzde kabul edilen
11,46" deeriyle hemen hemen rtmektedir201. Bu deer ve buna ynelik gelitirilmi
modelin bilgisi, Kopernike iki kompilasyon,
Georg Peurbachn Theoric planetarumu
ve Johannes Regiomontanusun Epitomesi
zerinden ulamt202. Yakn zamanlarda
yaplm olan bir karlatrma sonucunda,
ez-Zerlnin gne teorisini kurmakta kulland izelgelerin, Kopernikin De revolutionibus eserindeki izelgelerle, ok kk
farkllklar bir yana, formda ve kurgulamada
byk bir uyum gsterdii ispatlanmtr203.
Johannes Kepler de ez-Zerlnin gne
evcinin tespitine ynelik gzlemleri hakknda
bilgi sahibiydi204. Buna dayanarak, Keplerin
Mars yrngesinin oval olduuna ilikin aklamasnn, ez-Zerlnin Merkr yrngesinin ovalliine ynelik aklamasyla irtibatl
olabilecei tahmin ediliyor205.
200
Ritter, H.: a.e., s. 1.

Bkz. Toomer, G.J.: The solar theory of al-Zarql. A
history of errors, Centaurus ierisinde 14/1969/306-336;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 27, 43.
203 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 43.
204 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 43-44.
205 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 44.
201
Usturlap tarihinde gelecekteki ilerlemeleri etkileyecek olan bululardan birisi de

ez-Zerlnin adn tamaktadr. O, stereografik polar izdm yerine ufuksal (horizontal) izdmn kullanmtr. Bunu yaparken
de, aletin ana paras, her bir coraf enlem
iin mstakil bir disk kullanmak yerine, tek
bir diske indirgenebilmitir. Astronomi literatrnde evrensel disk olarak tannan bu
alet sonralar Avrupada ok byk bir yaylma ans bulmutur (Katalog II, s. 116 vd.).
6./12. yzylda ortaya km astronomik aralardan birisi de Avrupada torquetum adyla
ok geni yaygnlk kazanan alettir. Bu alet
Endlsl astronom Cbir b. Efla (Katalog
II, s. 154) tarafndan gelitirilmitir. Cbir b.
Efla, Almagesti dzeltme amacyla kaleme
ald ve Ptolemeyi sert dille eletirdii eserinde bu aleti tanmlamtr. Yazarn ada Cremonal Gerhard tarafndan Latinceye
evrilmi bu Almagest206 kritii Avrupada
hem bu disipline hem de matematik alannda
(Katalog II, s. 12) ok byk bir etkide bulunmutur.
Yine hemen hemen ayn dnemde icat edilmi
olan bir baka astronomik ara, erefeddn
el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer es (. 606/1209dan sonra) tarafndan yaplm izgisel usturlaptr. Mucidine nispetle
A e-s (e-s ubuu) olarak adlandrlan bu alette, dzlem-kresel usturlaptaki
projeksiyon, bir ubuk zerindeki dz bir
izgiye tanmaktadr (Katalog II, s. 134 vd.).
Astronominin teorik alannda 6./12. yzylda
Arap-slam dnyasnn Endls blgesinde
Ptolemenin gkyz hareketler sistemine
kar bir sava kendini gstermektedir. Bu
eletirinin temsilcileri umumiyetle filozoflard;
Muammed b. Yay bn Bcce (. 533/1139),
Muammed b. Abdulmelik bn ufeyl (.
581/1185), Muammed b. Amed bn Rd (.
206
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 45, 93.
G R
595/1198) ve bn ufeylin talebesi Nreddn

el-Birc (. 600 civarnda) gibi. Onlar, gezegenlerin yrngedeki hareketlerinin tekdze oluu prensibinin ayrk merkezli ve ek
yrngelik (eksantriklik ve episikller) varsaym vastasyla bozulduuna inanp, bunu
kendilerinin dndkleri modellerle dzeltmeye altlar. Bu ynde Bat astronomisine byk ve srekli etkiyi bu ekoln son
temsilcisi Nreddn el-Bircnin kitab yapmtr. Yaynlanmasndan ok ksa bir sre
sonra Michael Scotus (. yaklak 235) tarafndan yaplan eviri, bu eserin spanya d
Avrupaya da ulamasn salad. bn ufeyl
ve bn Rd gibi el-Birc de gezegen krelerinin yeryz orta noktas evresinde ortak
merkezli bir tarzda dnmeleri gerektiini ve
yine tpk bn Rd gibi gezegenlerin helezoni
olarak deiik eksenlerle hareket ettiklerini
dnyordu (Katalog II, 12f.)207.
Bu dnem matematiinde, slam dnyasnn
dousunda daha nce bahsi geen erefeddn
e-s (. 606/1209den sonra) nemi ok
belirgin bir rol oynamtr. el-Mudelt208
isimli kitabyla nc dereceden denklemlerin sistematik bir tarzda ele alnmas srecinde
ok nemli bir yer elde etmitir. O, mer elayymn yolunu takip ederek aradan gemi
yzyl boyunca slam dnyasnda matematiin
ulat ilerlemeler hakknda fikir veriyor. Bu
ilerlemeler kendilerini zellikle numerik ve
geometrik gelenekler balamnda ve btncl bir numerik ilemler dizisinin formle
edilmesinde ve temellendirilmesinde kendini
gsterir209.
slam dnyasnn batsndan Endlsl matematiki ve astronom Cbir bin Efla adn
tekrar dile getirmek istiyorum. Birok matematik tarihisi, onun Almagest kritii almasnn trigonometri blmnn Avrupada bu
disipline ok byk bir etkide bulunmu olduu grndedirler. Mesela, Regiomontanus
(1436-1476) De triangulis omnimodis adl
eserinde Cbir bin Eflan kitabndan ok
ey almtr. Johannes Tropfkeye gre210 o,
Regiomontanus, eserinin ilk blmlerinde nclerinin ulat sonular bamsz
bir ekilde ilerken, drdnc blmnde
Cbirin karmlarna kelimesi kelimesine
bal kalmaktadr. Kresel trigonometri tarihinde211 temel bir forml onun adyla adlandrlmaktadr: Geber [Cbir] Teoremi. Bu
teorem, dik al kresel bir gen, verilen bir
dik kenar ve verilen bir komu a den
hesaplanabilir, bu da cos = cos sin formlne gtrr.
Son olarak 6./12. yzyl matematiinin
birinci snf bir matematikisine, Amed
b. Muammed bn es-Ser b. e-ala (.
548/1153) iaret etmek gerekir. bn e-al,
Yunan ve nceki dnem Arap otoritelerinin
ulatklar sonular yeniden gzden geirmeye ve eletirmeye adad bir dizi eser
kaleme almtr. Byle bir eletiriye gerekten ehil olduunu, kendi Arap nclerinin
Yunanlara ynelttikleri eletirileri yeniden
gzden geirmede ve ksmen rtmede
tarihsel olarak adil olmay n plana aldn,
Matthias Schrammn212 onun bir kitab hak210
207

Sharaf al-Dn al-s, Oeuvres mathmatiques: Algbre et gomtrie au XIIe sicle. Texte tabli et traduit par
Roshdi Rashed, 2 Cilt, Paris 1986.
209 Berggren, J.L.: Innovation and tradition in Sharaf alDn al-ss al-Mudalt, Journal of the American Oriental Society ierisinde 110/1990/304-309, zellikle 309.
208
35
Geschichte der Elementar-Mathematik, 2. Bask, Cilt

5, s. 137; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 53.
211 von Braunmhl, A.: Vorlesungen ber Geschichte der
Trigonometrie, Cilt 1, Leipzig 1900, s. 81-82; Tropfke, J.:
a.e., Cilt 5, s. 131-132; Juschkewitsch, A.P.: a.e, s. 304;
212 Ibn al-Haythams Stellung in der Geschichte der
Wissenschaften, Fikrun wa Fann ierisinde (Hamburg)
6/1965, s. 65-85, zellikle 81.
36
G R
kndaki aratrmasndan renmekteyiz.

Fizik ve teknoloji alannn bu dallarnn 6./12.
yzylda Arap-slam kltr dnyasnda ulat yksek seviyeyi gsteren en azndan iki
kitap tanyoruz. Bu eserler Abdurramn
el-zinnin213 (515/1121 ylnda yazd)
Mzn el-ikme ile, Eb el-zz sml bn
er-Rezzz el-Cezernin214 (yaklak 600/1203
ylnda kaleme ald) el-Cmi beyn el-lm
ve-el-Amel en-Nfi f nat el-iyel isimli
eserleridir.
Mzn el-ikme ad bir Bilgelik Terazisi
konusunda bir eser vaat ediyorsa da, kitabn
ierii bunun ok tesine gitmektedir. Yazar,
her eyden nce, zgl arlklar belirleme konusunda el-Brnnin ulam olduu
sonular gelitirmekte ve tamamlamaktadr. Kitabn adnda geen terazi, hata orann 1/60000 lik bir hassasiyete hedefleyecek
tarzda yaplmtr (Katalog V, s. 5 vd.). elzin suyun zgl arlnn scaklk derecesine bal olduuna ilikin ak-seik bir
bilgiye sahiptir ve bu anlamda ulat gzlem
sonucunu, kendi terazisinde tartt suyun
yazn ka gre daha dk bir arla sahip
olduunu belirtmektedir. Ayrca o, dakikalar lmek maksadyla terazi prensibine gre
imal edilmi zel bir su saati (Katalog III,

s. 117), ve ge dnem antiketeden bilinen
farkl svlarn zgl arlklarn belirlemeye
yarayan bir areometre (Katalog V, 12 vd.)
tantmaktadr.
el-zinnin, bir cismin daha ince havada
arlk kazandn ve daha youn havada
veya suda ise arlnn azaldn bilmesi
hayli ilgintir215. Onun u dncesi de olduka dikkate deerdir: Svlar bir kapta, eer
bu kap yerin merkezine daha yakn ise daha
byk bir hacim, eer daha uzak ise daha
kk bir hacim kaplarlar.216 E. Wiedemann
1890 ylnda Roger Baconn (13.yzyl) Opus
majus217 isimli kitabnda ayn dnceyi bulmu ve her iki yazarn delillerinin birbirlerine
yakn olduunu ve Baconn argmantasyonunun Arabnkine oranla biraz daha aprak
bulunduunu tespit etmitir. el-zinnin
Mzn el-ikmesi kelimenin tam anlamyla
bir fizik kitabdr ve bize 6./12. yzylda Arapslam bilginlerinin bildii birok fiziksel yasalar retmektedir. Onun, deneylerin bn elHeysem ve el-Brnden de alk olduumuz
yksek deerli anlatmlar ve deneyi alma
srasnda sistematik olarak kullanlacak bir
elaman diye tanmas gze arpyor.
213
215 Bkz. Mzn el-ikma, ed. Khanikoff s. 68 (Tekrarbasm:
Bkz. Khanikoff, Nicolas: Analysis and extracts of

Kitb Mzn al-ikma [Arapa Orijinal olarak verilmitir]
Book of the Balance of Wisdom, an Arabic work on the
water-balance, written by Khzin, in the twelfth century,
Jourmal of the American Oriental Society ierisinde
(New Haven) 6/1860/1-128 (Tpkbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 47, s. 1-128); Ibel,
Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter, Erlangen
1908, s. 73-162 (Tpkbasm: Naturalsciences in Islam seri
ierisinde Cilt 45- s. 77-166); Brockelmann, C.: GAL, 1.
Suppl. Cilt, s. 902. Metin Bombayda bulunan bir camideki bir el yazmasndan tahkik edilmi ve Haydarabadda
baslmtr, 1940. (Tpkbasm: Naturalsciences in Islam
seri ierisinde Cilt47, s. 219-510).
214 Birok el yazmas halinde bize ulam olan eser Amed
Y. el-asan tarafndan yaynlanmtr, Halep 1979;
ngilizce evirisi Hill, Donald R.: The Book of Knowledge
of Ingenious Mechanical Devices, Dordrecht ve Boston
1974; 3606 nolu Ayasofya nshasnn tpkbasm Institut
fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
tarafndan yaplmtr 2002.
s. 68); ed. Haydarabad s. 69 (Tekrarbasm: s. 414); Gerland, E.: Geschichte der Physik. lk blm: Von den ltesten
Zeiten bis zum Ausgange des achtzehnten Jahrhunderts,
Mnih ve Berlin 1913 (=Geschichte der Wissenschaften
in Deutschland. Neuere Zeit. Cilt 24), s. 175.
216 Mzn el-ikma, ed. Khanikoff s. 38 (Tekrarbasm:
s. 38); ed. Haydarabad s. 25 (Tekrarbasm: s. 484); Wiedemann, E.: Inhalt eines Gefes in verschiedenen Abstnden vom Erdmittelpunkte nach Al Khzin und Roger
Baco, Annalen der Physik ierisinde (Leipzig) 39/1890/319
(Tekrarbasm: Gesammelte Schriften ierisinde Cilt 1,
s. 41); ayn yazar: Inhalt eines Gefes in verschiedenen Abstnden vom Erdmittelpunkt, Zeitschrift fr Physik ierisinde (Braunschweig ve Berlin) 13/1923/59-60
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde
Cilt 47, s. 217-218.
217 The <Opus majus> of Roger Bacon, ed. Bridges, John
H., London 1900 (Tekrarbasm: Frankfurt 1964) Cilt 1, s.
157-159; ngilizce evirisi Burke, Robert B., Philadelphia
1928, Cilt 1, s. 179-180.
G R
Sz edilen kitaplardan ikincisi, daha nce

tannmayan bn er-Rezzz el-Cezer tarafndan mid [Diyarbakr] prensi Nireddn
Mamd b. Muammed b. ararslann
istei zerine yazlmaya balanan ve onun sultan oluundan iki yl sonra tamamlanan kitaptr. Birok nshalarla ve renkli resimlerle
donatlm olarak gnmze ulaan bu eser,
mekanik alannda yazmalarna kavutuumuz
kitaplarn kukusuz en gzelidir. Ekinoksal
ve temporal [gece ve gndz eitlii ve gn
uzunluklar esaslarna gre yaplan] saatler
ve cisimleri doal konumlarndan baka
cisimler araclyla hareket ettiren makineler yazarn kitabnda ele ald konulardan
bazlardr. O, en ince ayrntlarna varncaya kadar toplam 50 makine ve nesneyi bir
mhendis bak asyla tantmakta ve 50sini
tam ve yaklak 100n detay resimlerle ylesine anlalr bir ekilde donatmaktadr ki,
bunlar ok ciddi zorluklarla karlamadan
imal edilebilir.
Hal savalarnn halk arasndaki iletiimi ve
slam lkeleri arasnda kitap ve bilgi dolamn zorlatrmas gibi o dnemin hi de uygun
olmayan politik koullar altnda Anadolunun
dousunda ortaya km olan bu eserin, muhtemelen Arap-slam teknolojisinin o zamanlar veya genel olarak ulam olduu en son
geliim basaman yanstm olmas beklenemez. Burada sz konusu olan kitap, maharetli
bir mhendisin yetenek ve anlay lsnde,
sahip olduu bilgi kaynaklar temelinde ve
iinde bulunduu yaam koullarnn gereksinimleri erevesinde oluturabilecei bir
almann rndr. Mesela hidrolik cihazlardaki su durumunu dzenlemeye yarayan
konik valf ilk olarak el-Cezernin kitabnda
rastlanyorsa, bu tek bana onu bu gerecin
mucidi olarak grmemiz iin yeterli sebep
olamaz218. Ayrca belirtilmelidir ki, bu tarz
valf Avrupada 18. yzyla kadar bilinmiyordu.
Bunun bilgisinin Arap-slam dnyasndan m
Bat dnyasna getiini, ya da Batda bunun
218
Bkz. Enstitmzn yapt tpkbasmn girii s. VIII.
37
bamsz olarak olutuunu bilmemekteyiz219.

el-Cezernin kitabndaki kendi yaratclk
payna gelince: Arap-slam kltrnn teknoloji tarihi aratrmalar kesin ve salam
bir zemine oturmadka ve genel bilim tarihi
erevesindeki yeri tatmin edici bir ekilde
aklanmadka biz, eserinde tantt bulularn bazlarnn onun bulular olduuna dair
sadece tahmide bulunabiliniriz220. Tek bir ey
kesin olarak sylenebilir ki, bu eser kltrel
ve bilimsel adan ulalan yksek seviyenin
tarihsel bir tandr. Aralar ve cihazlar ile
bunlarn imali ve kullanlan malzemeler hakknda bu eserden yeni bilgiler renmekteyiz.
Bu adan bakldnda kitap, her ne kadar
btn slam dnyasnda ulalan teknoloji
seviyesini ortaya koymakta muhtemelen temsil nitelii tamyorsa da, genel bilim tarihini
anlamada ok nemli katklar salamaktadr.
Bu kitapta tantlan baz aralar, daha sonralar Avrupada ara ve gereler hakknda
yazlm kitaplarda tantlan aralarla yaknlk
gstermektedir; bununla birlikte dorudan
bir balant yokmu gibi grnyor.
6./12. yzyln corafya alannda en kayda
deer baars, Malagada 1042-47 ve 1054-55
yllar arasnda hkm srm olan II. drsin
soyundan gelen Eb Abdullh Muammed
b. Muammed b. Abdullh el-drs tarafndan meydana getirilmi corafya eseridir. Bat
slam dnyasnn bu asilzadesi ya Normanlarn
Kral II. Rogern (dnemi: 1130-1154) misafiri olarak ya da sadece bir seyyah olarak
Palermoya gelmitir. Uzun yllar sren ikameti esnasnda, ev sahibinin isteiyle gm bir
disk zerinde yuvarlak bir dnya haritas, buna
bal olarak 70 paraharita ve bir de Nzhet elMt f tir el-f ad altnda bir dnya
corafyas kitab ortaya koymutur. Ayrca
o, bir sonraki Kral I. Guillaume (dnemi:
219
Bkz. Mayr, Otto: The Origins of Feedback Control, in: The Scientific American ierisinde (New York)
223/1970/111-118, zellikle s. 114; Hill, D.R.: The Book of
Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 279.
220 Bkz. Enstitmzn yapt tpkbasmn girii s. VIIIIX.
G R
38
1154-1161) iin kitabnn ksaltlm bir versiyonunu ns el-Mhec ve-Rav el-Furec ad

altnda 72 paraharita ekleyerek salamtr.
Gmten yaplm yuvarlak dnya haritas
(Tabula Rogeriana) 1160 ylnda isyanclar
tarafndan paralanm ve aralarnda paylalmtr.
Dnya haritasnn ve paraharitalarn kopyalar, birok kez yaplm kopyalamann son
rn olarak corafya eserinin birka yazma
nshas ierisinde bize ulamtr. el-drsnin
bu haritalar nasl yaptna ve btn almalarnn corafya tarihi asndan nemine
ilikin sorulan soru oktandr tartlmakta ve
hayli farkl ekillerde yantlandrlmaktadr.
Haritalarn nasl oluturulduuna ilikin sorulan sorunun tartlmasnda, hemen hemen
srekli olarak u varsaymdan hareket edilmitir: el-drs, Ptolemenin dnya haritasn
model olarak nnde bulundurmu olmaldr. Elbette daha 20 yl nce bulunmu olan,
Halife el-Memn (dnemi: 198-218/813-833)
corafyaclar tarafndan yaplm dnya haritas ve paraharitalar bu tartmalar srasnda gz nne alnamazd. Sorunun ayrntl
bir tartmasnn Geschichte des arabischen
Schrifttums isimli kitabmn 10 ve 11. ciltlerinde ve ayrca msvedde halde bulunan beeri
corafya hakkndaki ciltte yer aldna iaret
ederek grm ok ksa bir ekilde aada
ifade ediyorum: Aslnda harita izimine bir
giriten ibaret olan Ptoleme Corafyas, ok
byk bir ihtimalle hibir harita iermemekteydi. Ptolemeye atfedilen haritalar 13. yzyldan 14. yzyla gei dneminde Bizansl
Maximos Planudes tarafndan, Ptolemenin
kitabndaki koordinatlar temel alnarak ve
muhtemelen el-Memn corafyaclarnn
dnya haritasndan istifade edilerek kazanld221. Bugn biz, el-drsnin, el-Memn
haritalarn model olarak gz nnde bulundurduunu ispat edebiliriz. Enlem-boylam
ann ortadan kaldrlmas ve yerine sehven
yedi iklimi gsteren eit aralkl paralellerin konulmas gibi gze arpan baz hatalar
ve sapmalar bir yana braklrsa, el-drsnin

haritas ncs olan dnya haritasn birok
adan amaktadr. Mesela, Avrupa, zellikle
Akdeniz blgesi nispeten daha iyi gsterilmi,
kuzey dou Asya tamamen yeniden ekillendirilmi ve orta Asya da glleri ve rmaklaryla
daha gelimi dzeyde ortaya konulmutur.
Bunun ardndan yle bir soru belirir: Aslnda
yerinde yrtlmesi ve nesiller boyu devam
etmesi gereken bir almay kanlmaz klan
bir haritay nasl olur da bir corafyac oturduu Sicilyada gerekletirebilmitir? Ben,
byle bir almann sonucunun (haritalar
da ieren) kitap olarak el-drsye gerekten ulam bulunduuna inanyorum. Bu
kitap n (n veya Cn) b. n
el-Kmk isimli birisi tarafndan kaleme
alnmtr ve el-drs bu eseri kendi kaynaklarndan birisi olarak zikretmektedir222.
Grnd kadaryla Kimak Trklerinden
bir hkmdarn corafi-kartografik eseri olan
bu kitap, Arap-slam kartografi gelenei ierisinde olumu bulunan haritas yaplacak
yerde uzun sreli veri toplama yntemini asl
almtr. el-drsdeki kuzey ve kuzey dou
Asya sunumu, el-Memn corafyaclarnnkine nispetle olduka yenidir tab ki szde
Ptoleme haritalarn burada dile getirmeye
bile gerek yok ve 18. yzyla kadar Avrupada
izilmi dnya haritalarnn ounda bu ekil
grlmektedir. Bildiim kadaryla imdiye
kadar hibir corafya tarihisi, Avrupa haritalarndaki bu Asya formunun nereden geldii
sorusunu sormamtr.
Kanaatimce el-drsnin dnya haritas, yetersizliklerine ramen, el-Memn haritasnn,
Arap-slam kltr evresinde ortaya kndan beri kartografinin geirmi olduu geliimi takip etmemize olanak tanmaktadr.
Ayrca bu harita, uzun sreden beri tartlan,
portolan diye adlandrlan haritalarn kkeninin ne olduu ve 13. - 14. yzylda Avrupal
denizciler ve kartograflar arasnda nasl birdenbire ortaya kabildii sorusunu cevap222
221
Nzhet el-Mtq, Opus geographicum ierisinde ed.

Bombaci, A. ve dierleri: Neapel ve Roma 1970-1984, Cilt
G R
landrmamza yardmc olmaktadr.

el-drs dnya haritasnn kartografya tarihi asndan deerlendirilmesi bir olgunun
aa kavuturulmasn gerektirmektedir:
Onun Corafyasnn baz el yazmalarnda
bize kadar ulaan ve birok kez kopyalanmaktan dolay ypranan dairesel dnya haritas,
Konrad Millerin takdire ayan Mapp arabic223 (1926-1931) adl almasndan nce ok
az sayda oryantalist tarafndan biliniyordu.
Miller kitabnda dairesel dnya haritasnn ve
paraharitalarn bize kadar ulam kopyalarn ve ayn zamanda paraharitalar birletirmek suretiyle bir dnya haritas yaynlad. eldrsnin dairesel bir dnya haritas izdiini
bizzat kaydetmesine ve bu haritann birok
el yazmasnda bize kadar ulaan kopyalarnn dairesel olmalarna ramen, Miller bu
dnya haritasnn dikdrtgen eklinde olmas
gerektiine kanaat getirmiti (Katalog III,
s. 28). Orijinali yeniden elde etmek iin 70
adet dikdrtgen paraharitay bir araya getirerek birletirme yoluyla el-drsnin orijinali
kaybolan dnya haritasn bu ekilde ortaya koymann doruluuna kendisini inandrmt. Miller tarafndan yaynlan bu drtgen
eklindeki dnya haritas geni apta yaygnlk kazanmtr. Bu haritada dnyann kuzey
ksm, ekvatoral blgeler geniiliini alyor,
bunun sonucu olarak kartografik resim
deforme edilmi bulunuyor, ayn zamanda
kuzey Asya ve Afrikann ekilleri kayboluyor.
Burada sz konusu olan haritay Millerin eldrsnin paraharitalarna dayanarak elde
ettiini, kitabn ierisinde bize kadar ulaan dnya haritasnn ise dairesel olduunu ve ikisi arasnda olduka byk farklarn bulunduunu bilenlerin says ok azdr.
Elektronik bilgi ileme yardmyla paraharitalar dikey olarak derecelendirme ve bir ste223
Mapp arabic. Arabische Welt- und Lnderkarten

des 9.-13. Jahrhunderts in arabischer Urschrift, lateinischer Transkription und bertragung in neuzeitliche
Kartenskizzen. Konrad Miller tarafndan giri mahiyetindeki metinlerle yaynlanmtr, 6 Cilt, Stuttgart 1926-1931
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt
240-241).
39
reografik projeksiyona aktarma giriiminde

bulunduk, bize ulaan kresel dnya haritas
bu ilem srasnda gerektiinde tamamlayc
olarak kullanld. nanyoruz ki bizim oluturduumuz harita el-drsnin tasavvurlarn
daha iyi yanstmaktadr ve bu nedenle bir poster halinde yaynladk.
el-drsnin kitabnn metinsel ieriine ilikin unlar sylenebilir: Biz, onun Arapa
kaynaklar yoluyla, Avrupa lkeleri corafyas
konusunda ok geni bilgiler elde etmekteyiz. Keza el-drsnin Sicilya, talya, Fransa,
Almanya, skandinav, Slav ve Balkan lkeleri
Avrupal arabistler tarafndan ok ciddi bir
ekilde incelenmitir224.
Bu zaman diliminde felsefe alannda yeni bir
akm dodu: rak felsefesi (felsefe el-ir).
Bu ekoln kurucusu ihbeddn Yay b.
abe es-Shreverd (. 578/1191)dir. Felsefi
sisteminin temeli bir k metafiziidir. O,
varlk ve yokluu, cevher ve araz, sebep ve
sonucu, dnce ve duyguyu, ruh ve bedeni,
ksaca hereyi ir retisiyle aklamaktadr. O yaayan, hareket eden ve var olan
hereyi k olarak grmekte, hatta onun
Tanr kant bile bu sembol zerine kurgulanmaktadr.225
Bu yzyl filolojide bilimsel alanlarn terminolojisine, yabanc dillere ve Arapadaki
yabanc dil unsurlarnn aratrmasna ynelik
srekli artan bir ilgi kendini gstermektedir. Bu ilginin bir nceki yzylda nclerinin bulunmad dnlemez. rnek olarak
yukarda ad geen el-drsnin bitkiler kitab,
el-Cmi li-ft Ett en-Nebt ve-urb
Env el-Mfredt226, anlabilir. 1200den
224
Bu konudaki almalarn byk bir ounluu Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan, Frankfurt, bir araya getirilmi ve
tekrar basmlar yaplmtr: Islamic Geography serisi
ierisinde Cilt 2-8.
225 van den Berg, S.: as-Suhraward, Enzyklopdie des
Islm ierisinde Cilt 4, Leiden ve Leipzig 1934, s. 547548.
226 Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften tarafndan tpkbasm yaplmtr,
Frankfurt 3 Cilt 1995.
40
G R
fazla bitkisel ilaca yaklak bir dzine dilden

binlerce sinonim227 toplamtr228. Badatl
filolog Eb Manr Mevhb b. Amed elCevl229 (. 539/1144) kitaplarndan birisini, Arapaya alnm yabanc kelimeler
ve Arapalam kelimelere hasretmitir
(Kitb el-Muarreb). imdiye kadar tamamen bilinmez olarak kalm, nispeten hacimli
bir Arapa-Farsa szlk olan e-afa elArda230 yazar Muammed b. mer enNesef231 tarafndan kendisinin iki ncl, eluseyn b. Al ez-Zevzennin232 (. 486/1093)
Kitb el-Madir ve Amed b. Muammed
b. Amed el-Meydnnin233 Kitb es-Sm ve
227 Meyerhof, Max: ber die Pharmakologie und Botanik
des arabischen Geographen Edrisi, Archiv fr Geschichte der Mathematik, der Naturwissenschaft und der Technik ierisinde (Leipzig) 12/1930/45-53, 236, zellikle s.
51 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
96, s. 59-68, zellikle s. 65); ayn yazar: Die allgemeine
Botanik und Pharmakologie des Edrisi, Archiv fr Geschichte der Mathematik, der Naturwissenschaft und der
Technik ierisinde (Leipzig) 12/1930/225-236, zellikle
226 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
96, s. 69-80, zellikle s. 70).
228 el-drs eserini olutururken muhtemelen el-Brnyi
rnek almtr. el-Brn bitki ilalar kitabnda, Kitb
e-aydanada, birok bitkisel ila iin onlarca dilden
deiik isimler ilave etmitir hemen her zaman Yunanca,
Sryanca, Farsa, Hinte ve sklkla da branca, merkez
ve gney Asya dilleri (Hwarizm, Belh, Tohar, Zabul, Sicistan, Sind az ve dillerince vb.), bkz. Meyerhof, M.:
Das Vorwort zur Drogenkunde des Brn, Quellen und
Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der
Medizin ierisinde (Berlin) 3/1933/157-208, zellikle 170
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 96,
s. 171-240, zellikle 184).
229 Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 1, s. 280, Suppl. Cilt
1, s. 492.
230 Benim bildiim tek nsha stanbulda Topkap Saray
Mzesi Ktphanesinde bulunmaktadr, III. Ahmet, no.
2707 (649 H.), bkz. F. E. Karatayn hazlad katalog Cilt
4, s. 29.
231 Eserdeki baz iaretlerden en-Nesefnin elMeydnnin bir ada olduu sonucuna varlabilir.
1, s. 505.
el-Hd li-e-d isimli bu konuda kaleme

alnm eserlerindeki malzemeleri bir araya
getirilmitir234.
Burada bir de 6./12. yzylda sava teknii
alannda kaydedilen ilerlemelerden bahsedilecektir. 1948 ylnda Claude Cahen tarafndan ilgili uzmanlarn bilgisine sunulan bir
kitap, bu konu hakknda ok faydal bilgiler
tamaktadr. Bu bilgiler konunun uzman
tarihilerin baz tez ve hipotezlerinin savunulamaz olduunu gstermektedir. Sz konusu
olan eser, Eyyubi Sultan eladdn (dnemi: 569-589/1174-1193) zamannda Mur
b. Al b. Mur e-arss (Katalog Cilt
V, s. 94) tarafndan yazlm olan Tabra
Arbb el-Elbb isimli eserdir. Bu eserde
birok eyin yan sra byk bir tatar oku
(arbalet) (avs ez-ziyr) tantlmaktadr. Bu
aletin o dneme kadar yaplm olanlarn
en by, en uzun menzillisi ve en etkilisi
olduu rivayet edilmektedir. Onun, birbirine yaptrlm ok saydaki ahap ve boynuz plaka katlarndan oluan devasa yay, bir
ark kullanlarak (yaklak yirmi kii yerine)
bir ya da iki kii tarafndan gerilebiliyordu. Bu
tr tatar oku (arbalet) Avrupada 13. yzylda
ortaya kmaya balad. Leonardo da Vincinin
bu tarz bir frlatma aletinin dev bir modelini
resmetme fantazisini muhtemelen bu canlandrmtr (Katalog Cilt V, s. 119). Grld
kadaryla hal seferleri, Mslmanlar Suriye
ve Msrda kendilerini olabildiince etkili
silahlarla savunmaya itmitir. Bu tr silahlarn gelitirilmesi 7./13. ve 8./14. yzyla kadar
devam etmitir.
233
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 1, s. 289, Suppl. Cilt

1, s. 506-507.
234 Mamd b. mer ez-Zemaernin Muaddime elEdeb isimli eserini 6./12. yzyln Arapa-Farsa szl
olarak gz nnden bulundurmuyorum. Bu kitabn birok el yazmasnda rastlanan Farsa, Trke ve Moolca
kelimeler daha sonraki dnemlerin ilaveleri gibi grnyorlar, bkz. Grotzfeld, Heinz: Zamaars muqaddimat
al-adab, ein arabisch-persisches Lexikon? Der Islam ierisinde (Berlin) 44/1968/250-253.
G R
7./13. Yzyl
7./13. yzyl btn bilim dallarnda, bir nceki
yzylda uralan disiplinlerin geliimindeki
devam eden yaratcl ortaya koymaktadr.
Ayrca bu yzyln karakterisik yan udur;
nceki nesillerden devralnan disiplinlerin
mmkn olabildiince sistemletirilmesi, ilk
defa ok kesin tanmlanan disiplinler formunda ina edilmesi veya zaman ierisinde
kazanlan ilerlemeler gz nnde bulundurularak yeniden ele alnp ilenmesi. Geri
yeri gelince ileride bahsedilecekse de burada
u nokta dile getirilmelidir: Bilimleri srekli
gelitirme srecinin sz edilen son karakteristik yntemi en iyi rneklerini, Nareddn
a-snin Yunan ve Arap bilginlerin mehur
eserlerini yeniden ele alarak ilemelerinde
bulmutur ki o bu almalarn tarr olarak
adlandryordu.
Bu yzyln duraklama balangcn da ierdiine ilikin gr, talihsiz olduu kadar tarihi
olgularla elien ve Arap-slam bilimleri tarihi konusunda bir zamanlar tam bir bilgisizlik
ierisinde ortaya atlan bir grtr. Halbuki
durum bunun tam tersidir.
Astronomi alannn teorik yndeki ilerlemesi,
bn el-Heysem ve Eb Ubeyd el-Czecn
tarafndan balatlan Ptoleme gezegenler
modelinin tashihi denemelerinde kendini gstermektedir (bkz. 5./11. yzyl). Ptolemenin
kendi gezegenler modeline aequans (gezegenlerin yrngelerini snrlayp merkezleri Dnyannkinden ayr ve yrngelere eit
varsaylan daireler) sokmasyla zedeledii eit
dairesel hareketler prensibini yeniden oluturmak iin Nareddn a-s r aacak
bir teebbste bulunmutur. Kendi modelinde o, aequans modelinin merkez noktasn
muhafaza ederek, ortas deferentin (gezegenlerin yrngesinin) orta noktasn veren
eksantrik (Dnyann merkezi ile gezegenlerin yrngelerinin merkezleri arasnda
bulunduu dnlen fark uzunluu) boylam
ek yrnge (episikl) apna eit brakr. (Ek
yrngelerin) orta noktalar deferent zerinde doudan batya doru hareket eden gezegen episikllerinin e zamanl olarak (douya
41
doru) ayn mesafeleri kateden orta noktalar

bulunmaktadr. Bu Ptoleme modeliyle ortaya kan, hareketlerin tekdzeliinin neden
olduu aksakl Nareddn ifte episikller
yoluyla bertaraf etmektedir. Bu modelde bir
kk bir daire (ki bunun yarap byk
dairenin yarapnn yarsyla ve bylelikle
eksantrik uzunluunun yarsyla rtr)
byk daire ierisinde (yani byk dairenin
orta noktasyla daire izgisi arasnda) ters
ynde batdan douya doru hareket eder235.
Nareddn, bu modelini kendisinin tasarlad ve u ekilde dile getirdii yardmc teorem
zerine ina etmektedir236: Bir daire ierisinde daha kk bir daire yuvarlandnda,
onun [byk olann] yarap dierinin [kk
olann] yarapnn iki kat kadarsa, akabinde
kk dairenin her bir noktas, yuvarlanma
esnasnda byk dairenin apn tanmlar.237
Bu nerme daha sonra Kopernikde (. 1543),
Ludovico Ferraride (. 1565) ve Philippe de
la Hirede (. 1718) yeniden ortaya kmakdr238.
Nareddn a-sden ok ksa bir sre sonra
Meyyededdn el-Ur (670/1272den nce)
ve muhtemelen onun ardndan ubeddn
e-rz (. 710/1311) birbirlerine byk
lde benzeyen iki yeni model gelitirdiler.
Bylelikle olduka ilgin bir Merkr modeli
ortaya km bulunuyordu239.
235
236
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 35.

Bkz. et-Tekire f lm el-Heye, el yazmas Paris, Bibliothque nationale, ar. 2509, varak 37b-38a; Franszca
evirisi de Vaux, Bernard Carra: Les sphres clestes sur
lhistoire de lastronomie ancienne, Paris 1893, appendice
VI, pp. 337-361, zellikle s. 348 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy Cilt 50, s. 161-185, zellikle
s. 172).
237 Curtze, M.: Noch einmal ber den de la Hire zugeschriebenen Lehrsatz, Bibliotheca Mathematica (Berlin)
9/1895/33-34; Cantor, M.: Geschichte der Mathematik
Cilt 1, s. 780; Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik Cilt4, 2. Bask Berlin ve Leipzig 1923, s. 126.
238 Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik
Cilt4, s. 126.
239 Bkz. The astronomical work of Muayyad al-Dn alUr. A thirteenth century reform of Ptolemaic astronomy. Kitb al-Hayah, yaynlayan George Saliba Beyrut
1990.
42
G R
7./13. yzyln astronomi alanndaki en nemli

baarlarndan birisi de, Urmiye glnn gney
dousunda bulunan Merada bir rasathane kurulmasdr. Bu proje yaklak 657/1259
ve 668/1270 yllar arasnda Bat Mool
mparatorluunun kurucusu Hulgunun
emriyle, Nareddn a-snin ynetiminde,
Badat ve Suriyede faaliyette bulunurken
buraya getirilen bir grup astronom tarafndan
gerekletirilmitir. Astronomik gzlem amacyla ina edilmi byk ana bina ve burada ilk
kez ina edilmi devasa aletlerle gerekletirilen bu giriim, Arap-slam kltr ierisinde
rasthaneler tarihi bakmndan r ac bir
neme sahiptir. Biz bu giriimin etkilerini 16.
yzyla kadar slam dnyasnda takip edebildiimiz gibi, Avrupada 16. yzyln ortalarnda balayan geliimde de grebiliriz.
Bu yzyl iin karakteristik olan, ncler
tarafndan kazanlm baarlarn gelitirilmesi ve mantksal olarak sistemletirilmesi gayretinin en veciz rneklerinden birisini
Nareddn e-s, trigonometriyi ilk defa
bamsz bir disiplin halinde sunan Kitb eekl el-a isimli eseriyle vermektedir. Bu
byk hizmet, 19. yzyln sonlarna doru
gerek durumun A. von Braunmhl tarafndan ortaya konulmasna dek, uzun yllar
boyunca J. Regiomontusa atfedilmitir (bkz.
Katalog III, 135 vd.). Kresel trigonometrinin temel unsuru olan ve Avrupada ilk kez
Franois Vitede (1540-1603) ortaya kan
polar gen veya supplementer gen de
Nareddne dayanmaktadr. Geri bu, daha
nceleri Eb Nar b. Ir tarafndan bulunmutu ama ilk kez Nareddn a-s tarafndan ak bir ekilde tasvir edilmitir240.
Nareddn a-sninkiyle ayn olmayan
fakat ok byk bir ihtimalle onun yzylnda
ortaya km olan klid Elementlerinin bir
yeniden ele alnp ekillendirilmesi almas 1594 ylnda a-snin kitab olarak yaynland. Bu eser de 7./13. yzyl Arap-slam
240
vd.
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 57 ve Katalog III, 133
bilimlerinin tipik gelimesine ahitlik etmekte

olup gelecein matematiki nesillerini ok
derinden etkilemitir. a-snin geometri
alannda (bkz. Katalog III, s. 127) ileride bahsedilecek olan, paraleller retisinin gelitirilmesinde oynad roln yan sra onun bileik
oranlar teorisine yapt katk da anlmaldr.
Onun paraleller retisi 18. yzylda klidci
olmayan geometrinin domasna yol amtr.
Onun Oranlar lme teorisi de Gregorius a
Sancto Vincentionun (1584-1667) Oranlarn
simlendirilmeleriinde kendini gsteriyor241.
Bu yzylda matematiksel corafya alannda
gerekletirilen baarlar hem niteliksel hem
de niceliksel olarak olaanst byklkte ve
gelecei belirleyecek nemdedir. slam dnyasnn batsnda Eb el-asan el-Marrku
(yaklak 600-680/1203-1280), dou veya bat
ufkunun zerinde bulunan sabit yldzlarn,
bir usturlap araclyla tespit edilen ykseklikleri sayesinde mekanlar arasndaki zaman
farklarn ve dolaysyla boylam farkllklarn belirlemeye ilikin bir metot tantmaktadr242. el-Marrku ayrca bu problemi
usturlap kullanmadan zebilecek bir yntem
de nermektedir. Geschichte des arabischen Schrifttumsun 10. cildinde aklanan bu
problem ve zm en geni anlamyla, bir
sabit yldzn ykseklik ve azimutundan [hareketle] onun saat asnn, dier bir deyimle, bir
sabit yldzn meridyen izgisinden geiinden
itibaren belirlenen gkkubbesinin dn ve
yldzn merkezinden hesaplanmasdr243.
241
Bkz. Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 255; Sezgin, F.: a.e.,

Cilt 5, s. 58.
242 Eb el-asan el-Marrku, Cmi el-Mebdi veel-yt, tpkbasm Frankfurt 1984, Cilt 1, s. 153-154,
160; Schoy, C.: Lngenbestimmung und Zentralmeridian
bei den lteren Vlkern, Mitteilungen der K.K. Geographischen Gesellschaft ierisinde Viyana 58/1915/25-62,
zellikle s. 39-43 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
ierisinde Cilt 18, s. 36-71, zellikle s. 48-52); Sezgin, F.:
a.e., Cilt 10, s. 170.
43
Elbette saat asnn belirlenmesi yntemine ve boylam farklarnn tespitinde kresel

trigonometrinin kullanmna ilk olarak elMarrkude rastlyor deiliz. Evvelce elBrn kendi hocalar tarafndan kresel gen
iin varlan sonular matematiksel corafyann hizmetine sunmutu. Sonraki nesillerde
el-Marrkunin almasn iyice tanyoruz
daha ileri gtren bir geliim bulmaktayz. Bu
geliimde yerel saatin belirlenmesi iin trigonometrik-astronomik btn yardmc aralarn sabit yldzlar gzlemi yoluyla sistematik
bir ekilde hizmete sokulmasdr. Bu, sabit yldzlarn ykselmeleri ve eimlerinden hareket
prensibini gittike daha ok ilk aamada tutan
astronomik gzlem tekniiyle Avrupada 16.
yzyln ikinci yarsnda Tycho Brahede karlamaktayz244.
Bahsi geen corafi boylam belirlemeye ynelik zgn yntemi Eb el-asan el-Marrku
gerekten kullanm grnmektedir. O geriye
130 yerin koordinatlarn ieren bir izelge
brakmtr. Bu izelgenin corafya tarihindeki nemi, Akdeniz ky ehirlerinin ve ber
yarmadas ile kuzey Afrikadaki birok yerin
nemli lde dzeltilmi enlem ve boylam
derecelerini iermesinde bulunmaktadr. Bu
sayede, Ptoleme Corafyas karsnda 19
lik ve el-Memn corafyaclarnn ulat
sonularla karlatrldnda ise 8 lik bir
dzeltme ile el-Marrku Akdeniz boylamnn lmnde modern deere 2 - 3 kadar
yaklam ve Toledo ile Badat arasndaki
boylam farkn 51 30' lk bir deerle benzer
ekilde dzeltmitir.
spanyadan Badata kadar uzanan ok byk
corafi bir blgenin koordinatlarnn bylesine derinden ve hassas ekilde dzeltilmesinin tek bir insan tarafndan baarlamayaca
ve bir insan mr ierisinde yaplamayaca
bir gerektir. Eb el-asan el-Marrku de
zaten bunu iddia etmemektedir. Tam tersine

o, bizzat kendisi tarafndan belirlenen koordinatlar, daha nceden beri varolanlardan
ayrmak iin, krmz mrekkeple belirgin ve
tannr hale getirdiine iaret etmektedir245.
Bu koordinatlarn nemini, 19. yzyln ortalarnda corafya tarihisi Joachim Lelewel246
gerei ile takdir etmi, bunu bir corafya
reformu diye deerlendirmitir: spanya
ok faydal bir dorultmayla daha nceki kartografyada ok byk olarak abartlan boyutlarndan kurtuluyor; bu abartmann sonucu
olarak Afrikann kuzey bat taraf aaya
doru itilmi ve spanyann byk bir ksm
kuzeye km ve de batya doru uzatlmt. el-Marrkunin tashihleri sonucunda
Maripteki btn yerler enlemsel olarak
yukar doru karlm ve bylelikle de gerekte olmalar gereken pozisyona kavumulardr.
Badatn batsnda ve dousunda bulunan
blgeleri, mmkn olabildiince tam ve doru
bir ekilde astronomik-corafik kapsama abalarnn 5./11. yzyln ilk yarsnda birbirlerinden bamsz balad, bugn tatmin edici bir
tarzda belgelenmi grnmektedir247. slam
dnyasnn batsnda yaplan lm sonularndan birisi de udur: Marinos- Ptolemeden
alnan, Kanarya adalarndan geen sfr
meridyeni, Atlas Okyanusuna doru 1730'
daha batya, yani Toledonun 2830' daha
batsna kaydrlmtr. Bat yarmkresindeki bu boylam derecesi tashihinden sonra,
bize kadar ulaan en eski corafi-koordinat
tablolarndan birisinde Romann 4525' ve
stanbulun (Constantinople) 5950' lik tashih
edilen deerleri grlmektedir. Her defasnda 2830' lk deerin karlmasndan sonra
(Roma 1650'; stanbul 3120') bu deerler
bugnk deerler (Roma 1630'; stanbul
245

Gographie du moyen ge, Cilt 1, Brksel 1852, s.
138; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 154-167.
247 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 154-167.
246
244
44
G R
3257') karsnda Roma iin sadece 20' daha

byk, stanbul iin ise 137' daha kktr.
Toledoya 5130' lk boylam fark ve douda
bulunan merkez meridyene 10 lik bir uzaklkla Badatn boylam derecesi 80 olarak tespit
edilmitir248:
Alexander von Humboldt 1843 ylnda Asie

centrale isimli eserinde, Libros del saber de
astronomann (1262-1272 yllar arasnda
Kastilya kral Alfonsun emriyle tamamlanmtr) izelgelerinde de ifte sfr meridyeninden bahsedildiine dikkat ekmektedir249.
Bugn biz, her iki sfr meridyenine gre
yaplm enlem-boylam izelgelerinin 12.
yzyln ilk yarsndan itibaren spanya d
Avrupaya da gei yolu bulduunu ispatlayabilecek durumdayz. lkin ar ar ortaya
kan, sonralar yaklak 14. yzyln balarndan 18. yzyla kadar, mantar misali topraktan
fkrrcasna Avrupada ortaya kan yzlerce izelge aratrldnda u sonuca varlr:
Onlar ya Arapa rneklerin yanllklarla dolu
kopyalar veya farkl balang meridyenine
gre kazanlm boylam derecelerini ieren
ve ksmen de Ptolemenin Corafyasndan
ulaan karman orman izelgelerdir 250.
Ayn zamanda Geschichte des arabischen
Schrifttumsta251 da ayrntl bir ekilde ilenmi olan bir olguya iaret edilmelidir: 16. yzyln ikinci onluundan 18. hatta 19. yzyla
kadar Avrupada izilmi olup enlem-boylam
a tayan dnya haritalar ya karma koordi-
248

Bkz. Schoy, C.: Lngenbestimmung und Zentralmeridian bei den lteren Vlkern, ad geen yer, s. 54
(Tekrarbasm: ad geen seri, s. 63); Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 162-213.
251 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 85-154.
natlar izelgeleri ile ya da Arap izelgelerin bir

veya her iki tryle ballklarn gsteriyorlar.
Ayrca vurgulanmaldr ki bu tespit, bu haritalarn Avrupallar tarafndan Arap izelgelerinin koordinatlarna gre izilmi haritalar
olduu gibi yanl bir sonuca gtrmemelidir.
Bu haritalar daha ziyade, zaman zaman Arapslam dnyasndan Avrupaya ulaan farkl
kalitedeki haritalarn ya kopyalardr ya da
onlara dayanarak kazanlan yeni rnlerdir.
5./11. yzyldan itibaren slam dnyasnn bat
ekol corafyaclar ve astronomlar tarafndan ulalan, meskn dnyann bat snr ile
Badat arasndaki boylam dereceleri zerinde
ulalan radikal tashihler bu alanla uraan
bilginlerin ounluu tarafndan hemen farkedilmemiti. Geri bat ekolnden olmayan
baz izelgelere bu tr dzeltmeler daha 5./11.
yzyldan itibaren girmitir252 fakat yine de
bunlar, genelde Badatn batsnda bulunan
yerlerle snrl kalmlard. 5./11. yzyln ortalarndan itibaren Badatn hem dousu hem
de bats iin elde edilmi boylam dereceleri tashihlerini standartlatrma yolunda ciddi
bir inisiyatif yani Badattan itibaren douya
doru saylan boylam derecelerini Toledonun
batsndan geen 2830' lik sfr meridyenine
tama inisiyatifi iin 300 yl kadar bir zaman
gemesi gerekiyordu.
Kartografya tarihi asndan bakldnda bu devrimsel r a, doulu astronom
Nareddn a-s (. 672/1274) ile batl
astronom Muyiddn Yay b. Muammmed
b. Eb e-kr el-Marbnin (. 680/1281)
tarafndan 670/1272 ylndan ok ksa bir sre
nce, Merada kurulmu olan rasathanedeki ortak almalar sonucunda gerekletirilmitir. Yani Badatn bat ve dousunda
zamanla kazanlan boylam derecelerini badatrma bu iki bilginin astronomik izelge
eserlerinde yani ez-Zc el-ln ve Edvr el-
249
252
G R
Envr med ed-Duhr ve-el-Ekvrda tutarl

bir ekilde gerekletirilmitir253
Eer, Eb el-Fid sml b. Alnin (.
732/1331) byk boyutlu mukayeseli coraf
koordinatlar izelgelerinin, Badatn batsndaki yerlerin ok incelikli tashihlerini
henz iermediini gznne alacak olursak,
Merada gerekletirilmi badatrma iini
hakl olarak kartografya tarihinde devrimsel
bir r a olarak deerlendirebiliriz. Bu
giriimin nemi iki rnekte okunabilir: Toledo
(2830') ile azne (10420') arasndaki boylam fark, bugnk deer 7222' ya gre 328'
lk ok kk bir hatayla 7550' olarak tespit
edilmitir. Roma (4527') ile Hindistandaki
Daybul (10230') arasndaki fark, bugnk
deer 5515' ya gre 148' gibi daha da kk
bir hatayla 5703' olarak hesaplanmtr. Bir
btn olarak bakldnda bu boylam dereceleri Avrupal haritaclar tarafndan ilk olarak
19. ve 20. yzylda peyder pey biraz daha
dzeltilme imkanna kavumutur.
Bizim tahminimize gre, ilk kez kkl bir ekilde tashih edilen koordinatlara dayanarak izilmi haritalar daha 7./13. yzyln ikinci yarsnda ortaya kmtr. Byle bir tahmine gtren
baz olgular bulunmaktadr. Bunlardan birisi,
Nareddn e-snin et-Tekire f el-Heye
isimli eserinin gnmzde kayp olan bir el
yazmas, muhtemelen mellif nshas, bu
tarz bir dnya haritas iermekteydi. Joseph
Needham254 tarafndan orijinaline dayanlarak yaplan ve 1959 ylnda yaynlanan kopya255
ok kaba taslak tarzda olmasna ramen bize
el-Memn corafyaclarnn ve el-drsnin
45
dnya haritalarndan ok daha fazla, okyanus tarafndan evrelenmi meskn dnyann ileri dzeyde temel tasvirini vermektedir.
Yukarda bahsedilen faktrlerden birisi de,
meskn dnyann bat ve dou aras genilii
nemli lde daraltlmtr256.
Kartografya tarihinde imdiye kadar dikkate
alnmayan, 7./13. yzyldan 8./14. yzyla gei
dneminde doan bir tarih kitabnda257 verilen bir habere gre, 664/1265 ylnda Badat
Rasathanesinde Nareddn e-s ynetiminde zel bir kt hamurundan mamul bir
kre zerine dnya haritas yaplmtr. Buna,
Sung Lien (1310-1381) tarafndan oluturulmu Yn Hanedannn salnamelerindeki
bir haber tam olarak uymaktadr. Bu haberde
batdan (yani orta Asyadan) ine getirilmi bir aletten bahsedilmektedir. Bu haberde
1267 ylnda (yani Nareddn a-snin lmnden 7 yl nce) Cemleddn adnda birisi
tarafndan Mool hkmdar Kubilay Hana
verilen 6 astronomik ara ve bir yeryz
kresi tantlmaktadr. Bu yeryz kresinin
ahaptan olduu, yedi denizin yeil, kara
parasnn ise rmaklar, glleri vs. ak renkli (beyaz) olarak resmedildii bildirilmektedir. Blge byklklerinin ve btn yollarn
uzunluklarnn hesaplanabilmesi iin kk
kareler izilmitir258. Kk kareler ifadesinden birbirlerini kesen enlem ve boylam
dairelerinin kastedildii kukusuzdur. Ayrca,
eli Cemleddn ile Mool mparatorluunda
Kubilay tarafndan kurulan rasathanenin ilk
mdrnn ayn kii olduu ispatlanm bulunuyor. Cemleddn ayrca btn imparatorluun corafyasn yazmt. Bu hacimli ve
gelecek dnemlerin kompilasyonlarna kaynak olmu eserden bize ok kk paralar
kalmtr259.
253
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 177 vd. Tutarsz integrasyonlarn izlerini mesela Kyr b. Lebbnn (5./11.
yzyln ilk yars) tablolarnda ve yazar bilinmeyen
Destr el-Mneccimnde (5./11. yzyln ikinci yars) ve
Eb el-asan el-Marrkde bulmaktayz.
254 Science and Civiliation in China, Cilt 3, Londra - New
York Melbourne 1959, s. 563.
255 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 36, Harita no. 15.
256

Bkz. a.e., Cilt 10, s. 310-311.
258 Kaynakalar hakknda bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s.
311-312.
259 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 312.
257
46
G R
Bizim, 5./11. yzylda gerekletirilen ok

nemli ve kkl koordinat tashihlerine gre
yaplan ilk dnya haritalarnn henz 7./13.
yzyln ikinci yarsnda doduklar ynndeki tahminimiz lehinde baka bulgular da
bulunmaktadr. Bunlar 8./14. yzyln corafya abalar erevesinde dile getirilecektir. Burada son olarak, 13. yzyln dikkate
deer baarlarna rnek olarak, mkemmel ya da mkemmele yakn Akdeniz ve
Karadeniz haritalarnn douu dile getirilmelidir. Bunlar Yeni a kartografya tarihinde portolan haritalar olarak adlandrlan
haritalardr. Bu tip haritalarn Avrupa kltr evresinde tannan en eskilerinin dou
tarihi olarak 13. yzyldan 14. yzyla gei
araln kabul edebiliriz. Kkeni hakkndaki
soru ise yaklak 150 yldr tartlmaktadr.
Bu tartma bugne kadar bu haritalarn eldrsnin haritalaryla yaknlklar olduunu
tesbit eden baz oryantalistler bir yana braklrsa matematik ve corafya alannda Arapslam kltr dairesinde elde edilen baarlar
hakknda hibir bilgi sahibi olunmadan yaplmtr. Kendiliinden anlalr ki, bu tartmada, mesela Tanca ile Roma, Toledo ile Roma,
Roma ile skenderiye ve Roma ile stanbul
arasndaki dou-bat boyutlar ve mesafelerin
daha nceleri bugnk deerlere olduka
yaklaan bir kesinlikle ve dorulukla lld bilinmiyordu. Bu doru veriler, el-drs
haritasndaki Akdenizin geree olduka
yakn formu ile izgi alaryla kapl mkemmel portolan haritalarndaki form arasndaki
ilerlemeyi aklayabilen kesin unsurlar oluturmaktadr. Farkl kltrlerin katklaryla ki
bu katklarn en genci portolan haritalarnda
Arap-slam kltr dairesine aittir oluan
Akdenizin kartografik tasvirinin uzun sren
geliim tarihine ilikin dncemi, Geschichte
des arabischen Schrifttums isimli kitabmn
10. ve 11. ciltlerinde temellendirmeye al-
tm. Brunetto Latini (1260-1266 civarnda)nin

Livres dou trsor adl eserine ald dairesel
dnya haritas, el-drsnin (578/1154) dnya
haritas ile, muhtemelen 7./13. yzyln ikinci
yarsnda yaplan ve Akdeniz ve Karadenizi
evreleri ile birlikte hemen hemen kusursuz
biimde gsteren haritalar arasndaki geliim
dnemini belgeleyen ok nemli bir dokman
konumundadr. Latini, Toledo ve Sevillada
bulunmu Florentinal bir eliydi ve oralarda,
Arap-slam bilimlerinin byk bir ivmeyle
devam eden resepsiyonuyla tanma imkan
buldu. Bilindii gibi yine o, Dante Alighierinin slam hakkndaki bilgilerini derinletirdi260. talyada birdenbire gn yzne km olan ve 13. yzyl Avrupasnda elden
ele dolaan eski Imago mundi denen dnya
haritalarndan ok byk farkllklar gsteren
bu dnya haritas, Arap-slam kltrnden
gelen, geriye doru gidildiinde el-Memn
haritasyla balants olan, ama bununla birlikte Akdeniz, Anadolu ve Afrika formlar
asndan belirli bir ilerlemeyi gsteren bir
numune haritann kopyas olduu izlenimi
vermektedir. Buna ramen bu haritada, bizim
el-drs haritasndan bildiimiz kuzey Asya,
kuzeydou Asya ve orta Asya tasvirinde ulalan ilerlemeler mevcut deildir. Ayrca dikkate deer olan, Brunetto Latini haritasnn
Arap haritalar tarznda gneye dnk izilmi olmasdr. Dalarn ve sra dalarn dikey
kesit olarak tasvir edilmesi el-Memn haritasndaki tasvire uymaktadr261.
Tahminimizce bat slam dnyas orijinli
bir haritadan kopya edilmi olan Brunetto
Latini haritasnn yan sra, 7./13. yzyln
ikinci yarsnda Asya ile ilgili ilerlemeleri
ortaya koyan kabataslak formda baz haritalar
260
Bkz. Palacios, Asn M.: La escatologia musulmana en

la Divina Commedia, Madrid 1961, s. 381-386; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 10, s. 223.
G R
vardr. Bunlar, Marco Polonun beraberinde getirmi olduu iddia edilen be haritadr262. Marco Polonun Asya yolculuu srasnda ine kadar varp varmad tartmasna263 hi girmeden, onun giderken (1272)
lhanllarn ynetiminde bulunan bat ran
ve dnerken (1294/1295) de Tebrzi ziyaret ettiine iaret etmek istiyoruz. Bu blge
matematiksel corafyann ve buna dayal olarak yeni kartografyann en youn ekliyle
ilevsel olduu blgedir. lhanllarn bakentleri olan Mera ve daha sonra Tebrzde
yeni bilim merkezleri domutu. Buralardan
kitaplar, aralar, haritalar ve dier gereler
genellikle stanbul yoluyla Batya ulamtr.
Otantiklikleri sorusunu Geschichte des arabischen Schrifttumsta264 ele aldm Marco
Polonun beraberinde getirdii ileri srlen
haritalar, gerekten ok acemice yaplm kopyalardr, fakat yine de bunlar bir yandan bize
kadar ulaan en eski gney Asyann kartografik tasvirini dier yandan da Asyann dou
kysn 140 olarak gsteren ortogonal (dik
a kesimli) bir enlem-boylaman iermektedir. Ptolemeye gre meskn blgelerin dou
izgisi 180 iken bu ilk olarak 7./13. yzylda
Arap-slam astronomlar tarafndan gerek
deerine byk lde indirgenmitir265.
7./13. yzyln ikinci yarsnda Arap-slam
kltr dairesinde gelitirilen dnya haritas
modeli sadece Avrupaya deil ayn zamanda ine de ulamtr. inde 14. yzyln
banda, geleneksel yeryz tasavvurlaryla
ve kartografik gelenekleriyle badamayan
haritalar ortaya kmaya balamtr. Geen
yzyln ortalarna doru bu haritalar aratrmaclarn ilgisini kendine ekmeye balad266.
Bu haritalarn zamanmza daha yakn tarihli
redaksiyonlar incelendiinde, aknlk uyan-
262
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 315-320

Bkz. a.e., Cilt 10, s. 318, dip not 2.
264 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 315-319.
265 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 317-318.
266 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 321-326.
47
dran u gerekler tespit edildi: Bu haritalarda

Afrikann gen biimi bilinmekte, Akdenizin
tm ekli neredeyse tam olarak tasvir edilmekte ve dahas, Avrupada bulunan 100
civarnda ehir ve lkenin Arapalatrlm
adlar ve de u ana kadar tespit edildii
kadaryla, Afrikadan 35 ismi tamaktadr.
imdiye kadar yaplan aratrmalarda, szbirlii iinde inde kkleri 1300 yl dolaylarna kadar giden bu harita modelinin ortaya
k, bu model iin rnek tekil eden bir
Arap haritasnn varl ile aklanmaktadr.
Bu model, 1267 ylnda, yukarda ad geen
corafyac ve astronom Cemleddn tarafndan Meradan Da Duya (Pekin) gtrlm ve 6 astronomik arala birlikte Sultan
Kubilay Hana sunulmu, zerinde boylam ve
enlem daireleri izili yeryz kresi olmaldr.
Bu tahmin doru olabilir, fakat ben daha ok
u kanaatteyim: Arap-slam dnyasnn dousundan kan dzlem-kresel dnya haritalar
da ortaya klarndan ksa bir sre sonra
ine ulamtr. nk bu haritalar zerinde yeryz kresine gre ok daha fazla
yer ad yazlabilir. Ben burada, Geschichte
des arabischen Schrifttumsun267 iki yl kadar
nce yaynlanan konuyla ilgili cildinden o
haritalara ynelik kartografya tarihi asndan
deerlendirmemi daha geni okuyucu kitlesine sunmay faydal gryorum. Avrupada
yeni bir dnya ve portolan haritalar modelinin grlmeye balad hemen hemen ayn
zaman diliminde, o zamana dek inlilerin in
ve dou Asyadan ibaret olan kartografyasnn
eski gelenekten ayrlmas, dnya yzn yanstma snrlarnn Atlantik kylarna ve Gney
Afrikadan merkez Rusyaya kadar genilemesi, bununla e zamanl olarak Akdenizin
tam ve kesin ekli ile Afrikann gen for-
263
267
48
G R
munun belirgin hale gelmesi gibi corafya

tarihi bakmndan son derece nemli olgu,
portalan haritalarnn douuna ilikin benim
bildiim tartmalarda bugne kadar dikkate
alnmamtr. Yani hemen hemen ayn dnya
yz tasavvurlarn Avrupada ve inde ayn
zamanda ortaya k fenomeni, kanaatimce, corafya tarihilerini her iki kltrn de
ortak bir rnee sahip olduklar varsaymna
ynlendirmeliydi. Aranan bu ilk modellerin,
slam kltrnn bilimler tarihinde nder
durumda olduu dnem ierisinde bulunabileceini kantlayan yeterli kartografik ve
matematik-corafya dokmanlar bize sadece
slam kltr veriyor deil.
Bu en yeni geliim basamann bize kadar
ulaan en eski Arapa dokman bir Marip
haritasdr268. Bu harita ber Yarmadasnn
tam ekli ile Akdenizin batsn, ngiltere
ve rlandann baz ky eritleri ile birlikte Avrupann bat kysn gstermektedir.
Muhtemelen bu Marip haritas imdiye kadar
bilinen ve dou tarihi 1300ler civar olarak
kabul edilen portolan haritalarnn en eskisinden daha eskidir. Bu en eski portolan haritasnn ilk aratrmacs, Gustavo Uzielli269,
onu her halkarda 13. yzyln bir eseri olarak
tantmt. Birka yl sonra Theobald Fischer270
Orta a dnya ve deniz haritalar almalar
erevesinde bu haritann dou zaman olarak 14. yzyln sonunu ileri srmektedir; bylelikle daha sonraki portolan haritalarnn
douuna ilikin bilimsel almalar iin ok
nemli bir k noktas gzden karlm
oluyordu. Maalesef sadece portolan harita268

Studi biografici e bibliografici sulla storia della geografa in Italia, kinci bask 2. Cilt, Roma 1882, s. 229;
Fischer, Theobald: Sammlung mittelalterlicher Welt- und
Seekarten italienischen Ursprungs und aus italienischen
Bibliotheken und Archiven, Marburg 1885 (Tekrarbasm:
Haritasz olarak Amsterdam 1961), s. 220; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 10, s. 27-28.
270 Fischer, Theobald: a.e., s. 220.
269
lar meselesinde deil, Orta a aratrmalar

anlaynn akntsnda, 12. yzyldan itibaren spanya d Avrupada kendini gsteren
teknolojik yenilikler, yeni doa bilimleri ve
felsefi dncelerin tarihlendirme ve kken
sorununu Arap-slam bilimlerinin resepsiyon
ve zmsenmesi btnselliinde zme frsat
da ou kez karlmtr.
slam dnyasnn 7./13. yzyldaki kartografik
yetisinin karakter ve kalitesine ilikin olan
kanaatimi desteklemek zere, bu kartografik
geliime katkda bulunan en nemli ahsiyetlerden birisine borlu olduumuz bir baka
kant daha ileri sryorum. Kastettiim ahsiyet, biraz nce ad anlan evrensel bilgin
ubeddn e-rz (710/1311)dir. Corafya
problemlerini ele alrken, o, astronomi konusundaki et-Tufe e-hiyye f el-Heye isimli
eserinde meskn blgelerin kartografik tasvirinden ve zorunlu detaylarn kk boylarda
gsterilmesindeki zorluklardan sz etmektedir. Bu amaca ynelik olarak o, daha basitletirilmi ve ematize edilmi bir Akdeniz
haritas oluturmak iin pratik bir metot nermektedir. Akdeniz ve Karadeniz, 1200 kareye blnm bir dikdrtgene yerletirilmitir. Boylamlar ve enlemler dereceler yerine
kareler yoluyla ifade edilmitir. Denizler ve
kara paralar aka deiik renklerle tasvir edilmitir. 20. yzyln ilk yarsnda birka oryantalist bu tarz bir harita emasn
ubeddnden aktarlan verilere dayanarak
yeniden oluturmulardr (aadaki harita).
Haritadaki Kuzey Afrika, Akdeniz, Karadeniz
ve Avrupann tasvir edilen blgelerinin ekilleri u konuda hibir kukuya yer brakmamaktadr: Ad geen blgelerin kartografik
ekilleri, tpk portolan haritalarnda karmza kt gibi, ubeddnin malumuydu.
Yine phesiz olan bir baka konu udur:
ubeddn, verilerini elinin altnda bulunan bir haritadan almtr271. Bunu destekler
271
G R
mahiyette, ok ynl bilgin Rededdnden

(. 718/1318) aktarlan bir haber ileri srlebilir. Bu habere gre, ubeddn e-rz
Mool hkmdar Arna 13 aban 688
(01.09.1289) tarihinde detayl bir Akdeniz
haritas sunmutur. Bu haritada, batda ve
douda bulunan kylar, krfezler ve ehirler
ve hatta Bizans topraklarnn btn ayrntlar
gsterilmitir272. unu da kaydetmek gerekir
ki, ubeddnin bize karelerle ortaya konmasn tavsiye ettii harita konusunu ieren kitab 681/1282 tarihini tayor. Bunun portolan
haritalarnn ortaya k tarihi bakmndan
nemi gzden karlmamaldr.
7./13. yzyl slam dnyasnda kartografi alannda elde edilen ilerlemelere, corafi leksikografinin ulam olduu bir zirve noktasn,
Yt b. Abdullh er-Rm el-amevnin273
272

Bkz. Brockelmann, Carl: Geschichte der arabischen
Litteratur, Cilt 1, s. 479-481, Suppl. Cilt 1, s. 880.
273
49
(574-626/1178-1229) lkeler Szl

(Mucam el-Bldn) isimli eserini ekliyorum.
Yt hereyden nce edebiyat ve filolog
idi. Edebiyat alannda bir dizi ok nemli eser
kaleme ald. Bunlardan birisi, rd el-Erb
veya Mucem el-Udeb olarak isimlendirilen ve kendi tarznn bize kadar ulam olan
en nemli eserlerinden birisi olan biyografik
bilginler szldr. Corafya alanndaki leksikografik ilgisi iki kitap haline dnmtr.
Bunlardan birisi 623/1226 tarihinde kaleme
alnan ve corafi homonmleri (sesdeleri)
ele alan el-Mterik Vaan ve-el-Muftari
akan isimli eseridir. Bir dieri de, 4./10.
yzyldan itibaren slam dnyasnda kesintisiz
olarak devam eden corafi terimler szl
literatrnn zirve noktas olan Mucem elBuldn isimli eseridir. Leksikografik kaynaklar arasnda Yt, blgesel beeri corafyaya ve matematiksel corafyaya ilikin bir dizi
eseri ve de seyahatnameleri deerlendirmitir.
50
G R
Bylelikle onun eseri, Arap-slam kltr ierisinde bilimler ve kltr historiyografyasnn

paha biilmez bir kayna haline gelmitir.
Ferdinand Wstenfeldin takdire ayan edisyonunda (1866-1870) bu eser 3500 sayfalk
bir hacime sahiptir. Ytun eseri nitelik ve
nicelik ynnden, Yeni ada Avrupada
bu konunun ilk eseri olarak ortaya km
olan Abraham Orteliusun (1578) Latince
Synonymia geographica274 isimli corafya
leksikonuyla karlatrlrsa Arap dilindeki
bilimsel edebiyatn bu kolundaki nemli geliimi daha iyi anlalr.
Tp alanna geecek olursak, tp tarihisi L. Leclercin275, Suriye merkezli olarak
bilimlerin, zellikle de tp biliminin en parlak zaman olarak tantt 7./13. yzyla ait
ilk nemli gelime olarak sunduu Al b.
Eb el-azm bn en-Nefs el-uranin (.
687/1288) kk kan dolamn kefetmesi
dile getirilmelidir. Msrl doktora rencisi
Muyiddn e-aav 1924 ylnda, bn enNefs276 tarafndan bn Snnn el-nn f
e-bb eserindeki cerrah blmne yazlan erh hakkndaki doktora almas esnasnda bununla karlamt. Max Meyerhof
ve Joseph Schachtn277 yapm oldukla274
Bkz. Reinaud, J.-T.: Notice sur les dictionnaires gographiques arabes, Journal asiatique ierisinde (Paris),
5e srie 16/1860/65-106, zellikle 67 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt, 223, s. 1-42, zellikle
s. 3).
275 Histoire de la mdecine arabe, 2 Cilt Paris 1876
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 49), s. 157;
Meyerhof, M.: Ibn an-Nafs und seine Theorie des Lungenkreislauf, Quellen und Studien zur Geschichte der
Naturwissenschaften und der Medizin ierisinde (Berlin)
4/1935/37-88, zellikle s. 40 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi cilt 79, s. 61-134, zellikle s. 64).
276 Der Lungenkreislauf nach el Koraschi. Wrtlich bersetzt nach <Kommentar zum Teschrih Avicenna> von
Mohyi el Tatawi, Freiburg 1924 (daktilo nshas doktora,
Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi iinde Cilt 79, s. 125).
277 Bu konuda 1957 ylna kadar yaynlanm olan
aratrmalar bir araya getirilmi ve Islamic Medicine serisi ierisinde baslmtr, Cilt 79.
r birok alma sayesinde bugn biz, bn

en-Nefsin bu kefinin Michael Servetus
(Miguel Servet) tarafndan Christianismi restitutio (Viyana 1553) isimli eserine alndn ve
bu yzden de bu kiinin yzlerce yl bu kefin
asl sahibi olarak kabul edildiini bilmekteyiz.
Ayrca Realdus Columbus (Realdo Colombo)
da De re anatomica libri XV (Venedik 1559)
isimli eserinde bu kefi dorudan ya da dolayl
olarak bn en-Nefsden alm grnyor. bn
en-Nefsin, bn Snnn el-nnuna yazd
erhte dile getirdii akcier dolam betimlemesinin Avrupaya Andreas Alpagus (Andrea
Alpago . 1520 civarnda) tarafndan yaplm
bir eviri yoluyla ulat tahmin ediliyor278.
Bu kii Suriyedeki 30 yllk ikameti srasnda Arapay ve Arap tbbn yakndan tanm ve renmitir. Paduaya geri dnnde
yanna birok Arapa kitap alm ve evvelce
Cremonal Gerhard tarafdan evrilmi olan
bn Snnn el-nnu da dahil olmak zere
birok kitab Latinceye evirmitir.
Bilimsel aratrmalar, 7./13. yzyln bir baka
hekiminde de byk bir kefin izine rastlamtr. ok ynl bir tabip ve ok dirayetli
bir doa tarihisi olan Abdullaf b. Ysuf b.
Muammed el-Badd (557-629/1162-1232)
Kahiredeki ikameti esnasnda, 598/1202 ylnda veba salgnndan ve ktlktan len insanlarn iskeletlerini inceleme frsat bulmu ve
bunu deerlendirmiti. Gzlemlerine ve inceleme sonularna dair, Msr hakknda yazd
Kitb el-fde ve-el-tibr f el-Umr elMhede ve-el-avdis el-Muyene bi-Ar
278
Coppola, Edward D.: The discovery of the pulmonary circulation: A new approach, Bulletin of the History of Medicine ierisinde (Baltimore) 31/1957/44-77
s. 304-337); OMalley, Charles D.: A Latin translation of
Ibn Nafis (1547) related to the problem of the circulation
of the blood, Journal of the History of Medicine and Allied Sciences ierisinde (Minneapolis) 12/1957/248-253
(Tpkbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 79, s.
338-343).
G R
Mr isimli eserinde bilgiler vermektedir. Bu

eser sadece gzlemlerden oluan bir kitap
deildir, ayrca o blgenin talar, bitkileri ve
hayvanlar, eski eserleri, binalar ve blgeye
zg yemek trleri hakknda bilgiler aktard, lke bilgisi alannda bir eserdir. Binlerce
iskelet zerinde yapt anatomik incelemelerinde nclerinin ve zellikle Galenin hatalarn ve belirsizliklerini ele alm ve bunlarn
zerine gitmitir. Birok eyin yan sra elBadd, insan alt-kafatasnn Galenin syledii gibi, ene blgesinde birbirine bal
iki kemikten deil tek kemikten olutuunu
tespit etmitir279. Bu arada o, her ne kadar
Galen ok byk bir dereceye sahip olsa da,
insann kendi gzlemlerine dayanan kantlarnn, Galenin retisinden ok daha fazla
gvenilir olduunu sylemektedir280.
Dnemin hem geni bak al olgunluu
hem de kltr dairesi ierisindeki baarl
ilerin okluu ve bykl, bn en-Nefs
ve Abdullaf el-Baddnin ada olan
Amed b. el-sm bn Eb Uaybiay (.
668/1270) imknlar dahilinde evrensel bir tp
tarihi yazmaya sevketmitir. Tptarihisi Edith
Heischkel281 her ne kadar bn Eb Uaybiann
dnemini hatal bir ekilde Arap bilimlerinin, yaratc olmaktan ok, artk sadece varolanlarn yeniden ele alnd ge dnemi ola-
279
Leclerc, L.: Histoire de la mdecine arabe, Cilt 2, s.

182-187, zellikle s. 184-185; The Eastern Key. Kitb alIfdah wal-itibr of Abd al-Laf al-Baghdd. Kamal
Hafuth Zand, John A. ve Ivy E. Videan tarafndan
ngilizceye evrilmitir, Londra 1965, s. 272-277.
280 Serbest tercmesini verdiimiz bu ifadenin arapas:
Fe-inne Clns ve-in kne f ed-derece el-uly f ettaarr ve et-taaffu f-m yubiruh we yakh, fe-inne
el-ss ada minhu. Arapadan eviren ve aklayan
Wahl, Gnter S.F., Halle 1790, s. 342-343.
281 Die Geschichte der Medizingeschichtschreibung, Walter Arteltin Einfhrung in die Medizinhistorik. Ihr Wesen, ihre Arbeitsweise und ihre Hilfsmittel, isimli eserinin
sonunda, Stuttgart 1949, s. 201-237, zellikle s. 205.
51
rak tanmlam olsa da, onunUyn el-Anb f

abat el-Eibb isimli eserinin kalitesini ve
karakterini ok yerinde olarak yle tanmlamaktadr: bn Eb Uaybia kendisini Antik
ve brani dnyas efsanelerinin tek yanllndan koparmtr. O, tbbn douuna ilikin
her milletin kendine zg bir tarihi olduunu
bilmektedir. Yine ona gre, her millet kendine zg bir tbba sahiptir. Bylece bir tp,
yzlerce yl ierisinde dierinin yerini alr.
bn Eb Uaybia, bir milletin tbb hakknda
Bu en eski tptr. denilebilecei konusunda kukuludur. Anavatan Msrda Bat ve
Dounun farkl milletlerinin kltrlerinin
bir potada eridii bu Arap tabip, ondan nce
hibir hekimin sahip olamad dnya apnda
tarihsel bir bak as elde etmitir. lk defa
onda, yani bn Eb Uaybiada tbbn gemii
evrensel tarih bak asyla ele alnmtr.
...Avrupal tp tarihilerinin, bu bilgiye ulamak iin takip etmek zorunda kaldklar uzun
bir yol. Bu Arap hekimin evrensel bak asna, Avrupann tp tarihileri ilk olarak Antik
dnemin ve ncilin otoritelerini atktan sonra
ulamlardr.282
7./13. yzyl tp alannda son olarak Memlk
sultan el-Melik el-Manr Seyfeddn
alvn283 tarafndan 683/1284 ylnda
Kahirede kurulan hastane anlmaldr. Bu hastane Badattaki Aud Hastanesi (372/981)
ve amdaki Nreddn Hastanesinden
(549/1153) sonra en yenisi ve bu hastaneler
arasnda, slam dnyasnda o dneme kadar
doan hastanelerin en gelimiidir. Baz
alardan modern bir hastane hissi veriyor.
Bunlardan birisi ayrlkl tedavi esasna dayanan bir hastane bnyesidir. Mesela ruh hastalarnn zel bir metotla terapileri ve uyku-
282
a.e., s. 210.
Bkz. Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische
Krankenhuser unter Bercksichtigung der Frage nach
den ltesten psychiatrischen Anstalten, Doktora Berlin
1968, s. 88 vd.
283
52
G R
suzluk sorunu ekenlerin zenli bir ekilde mzik yoluyla rehabilitasyonu, hastanede
[pratik] tp eitimi, ok ayrntl organizasyonu, vakf senedinde yer alan ve ok ilgin
koullarla vakftan kaynaklanan yeterli finans
garantisi ve son olarak binann kendisi ve tefriat rnek olarak gsterilebilir. Tahmin edilmektedir ki kubbesiyle (muhtemelen 11./17.
yzylda kmtr) ve ha formundaki yatay
kesimi ile bu hastane, Avrupadaki benzer
hastanelere bir model tekil etmitir284.
Doa bilimlerinin bir paras olarak mzik
biliminde de 7./13. yzyl zirve noktasdr.
ounlukla ge dnem antik kaynaklarn 3./9.
yzylda Yab b. s el-Kind tarafndan
yeniden ilenmesinden ve kendilerine zg
Arap mzik retilerini oluturmak iin Eb
Nar el-Frb (4./10. yzyl) ve Eb Al bn
Sn (5./11. yzyln balar) tarafndan klasik
Yunan kaynaklarnn hakimane bir ekilde
deerlendirilmeleri ve istifade edilmelerinden
sonra, afiyyeddn Abdulmumin b. Ysf
el-Urmev (. 693/1294), mzik retisi iin
Kitb el- Edvr285 adl sistematik yapl kitabnda alanndaki son gelimeleri zetliyor ve
son halkay kendisi ekliyor. H.G. Farmer286
onu, 900/1500lere kadar varln devam
ettiren mziin matematik-fiziksel ynnn
sistematik okulunun kurucusu olarak nitelendirmektedir. Oktavlarn 17 eit olmayan
basamaa ayrlmasnn tam sistemli haline
ilk olarak el-Urmevnin Kitb el-Edvrnda
rastlamaktayz287.
284 Bkz. Terziolu, Arslan: a.e., s. 97; Jetter, Dieter: Das
Mailnder Ospedale Maggiore und der kreuzfrmige
Krankenhausgrundri, Sudhoffs Archiv ierisinde (Wiesbaden) 44/1960/64-75, zellikle s. 66.
285 Tpkbasm .A. Maf tarafndan Badatta, Institut fr Geschichte der Arabisch-slamischen Wissenschaften tarafndan Frankfurtta, 1984; Edisyonlar: H.M.
er-Receb, Badat 1980 ve .A. aebe - M.A. el-fn,
Kahire 1986.
286 The Sources of Arabian Music, Leiden 1965, s. XXIII;
Manik, Liberty: Das arabische Tonsystem im Mittelalter,
Leiden 1969, s. 52 vd.
287 Bkz. Neubauer, E.: Tpk basma yazd nsz,
Frankfurt 1984.
Tinsel bilimlerden de Ysuf b. Eb Bekr

es-Sekkknin (555-626/1160-1229) filolojinin disiplinleraras iki alannda yani ilm elmen ve ilm el-beynda elde ettii baarsn dile getiriyorum. Birinci bilim daln stil
grameri olarak evirirken, ikincisi iin ise
Wolfhart Heinrichsin288 kulland resimsel
dil tanmlamasn alyorum. Daha nce ad
geen Abdulhir el-Curcn (. 471/1038)
tarafndan Delil el-cz ve Kitb Esrr elBela isimli eserlerinde ortaya konan temel
prensipleri es-Sekkk Mift el-Ulmda289
mantkl bir sistem ierisinde ok kesin belirlenen disiplinlerden birisi haline getirdi. Adil
kalmak prensibiyle unu da anmak gerekir
ki, bu disiplinler, biraz daha evvel, ok ynl
bir bilgin olan Fareddn er-Rznin290 (543606/1149-1209) Nihyet el-cz f Diryet
el-cz isimli eserinde bir ara evreye ulam
grnyorlar291.
Arap-slam historiyografyasnn hemen
hemen btn akmlarnn ilerlemeler kaydettii bu 7./13. yzylda dnya tarihilii
zel bir ilgiyle srdrld. Yzyln ilk eyreinde, zzeddn Al b. Muammed bn
el-Esrin (555-630/1160-1233)292 el-Kmil f
et-Tar isimli, yaratltan 628/1231 ylna
kadar dnya tarihini ieren kronik tarzdaki antsal eseri dodu. Bildiimiz kadaryla
bu eser, Muammed b. Cerr e-aber (.
310/923) tarafndan yazlm dnya tarihinden beri kendi trnn en kapsamls ve
288
Poetik, Rhetorik, Literaturkritik, Metrik und Reimlehre, Grundriss der arabischen Philologie, ierisinde Cilt 2,
Wiesbaden 1987, s. 184.
289 Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt1, s. 294, Suppl. Cilt
1, s. 515.
290 a.e., 1, s. 506, Suppl. Cilt 1, s. 920.
291 Heinrichs, W.: a.e., s. 184.
292 Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt1, s. 345, Suppl. Cilt
1, s. 587
G R
en nemlisidir. Yazar son derece objektiflik

ve gvenilirlik izlenimi uyandryor. Bununla
birlikte onu belki de slamn erken dnem
Orta an yegne gerek tarihisi olarak
tanmlamak hataldr ve adalete aykrdr293.
Yine ayn bilim ruhuyla Badatl tarihi Al
b. Enceb bn es-S294 (593-674/1197-1276)
el-Cmi el-Mutaar f Unvn et-Tevri
ve-Uyn es-Siyer adnda, bize 25 cildinden
yalnz 9. cildi ulaan bir baka dnya tarihi
kronii kaleme almtr. Bize ulaan cildin
deerlendirilmesi sonucunda bn es-Snin,
ncsnn eserinin yksek dzeyinin hi de
gerisinde kalmadna hkmedilebilir.
Sava tekniindeki durum udur: Hallarn
saldrlarna kar kendini savunma kaygs
bu yzylda da, bir nceki yzylda olduu
gibi, silah tekniinin srekli geliimine sebep
olmutur. Bu alandaki en nemli yenilik,
barut kullanmyla ateli silahlarn domasdr. Barut bilgisinin Arap-slam kltr dairesine inden mi geldii yoksa slam dnyasnda
bamsz bir ekilde mi bulunduuna ilikin
soru henz yeterince cevaplandrlmamtr.
Her ne kadar hava fieklerin daha nceleri
inde bilindii kabul edilse bile, barutun
harekete geirici gcnn (muharrik gc)
slam dnyasnda tannm ve askeri alanda
kullanlm olmas muhtemeldir. Bildiimiz
kadaryla Araplar 7./13. yzyln ikinci yarsndan itibaren top kullanmlardr (Katalog V,
s. 99); muhtemeldir ki el bombalarnn ilk kullanmlar bu yzyla uzanmaktadr (Katalog
V, 101 vd.).
293
Gabrieli, Francesco: The Arabic historiography of the

Crusades, Historians of the Middle East ierisinde, ed.
Bernard Lewis ve P.M. Holt, Londra 1962, s. 98-107, zellikle 104.
294 Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Suppl. Cilt 1, s. 590.
53
8./14. Yzyl
8./14. yzyla bakacak olursak, bu evrede de
btn politik frtnalara ramen bilimin slam
dnyasnda atlmlarn kaybetmediini grrz. Endlsn nemli bir blmnn kaybedilmesi nedeniyle, orada yzlerce yllk gemii bulunan bilimsel faaliyete katlm byk
lde darald, fakat sona ermedi.
Gezegen hareketlerinin tekdzelii prensibi Ptolemenin teorisi nedeniyle bozulmu
ve bu problemle bn el-Heysem 5./11. yzylda uramt. Astronomi alannda 7./13.
yzylda yeniden gncelleen bu problem,
8./14. yzylda Nareddn e-snin renci
evresini harekete geirdi. Ve tekdze hareket prensibini yeniden canlandrmaya ynelik
hakknda bilgi sahibi olduumuz en nemli
model Suriyede ortaya kt. Bu yeni modelin sunucusu Al b. brhm bn e-ir (.
777/1375)dir. Modellerinde eksantriklii (d
merkezlilii) bertaraf etti ve vektr [yrnge
ile merkez arasnda bulunduu dnlen
teorik balant] (gezegen bana bir vektr)
evrenin orta noktasndan balatt, bunu yaparken de Nareddn e-snin ift daire prensibini kulland. Onun Merkr modeli zellikle
nemlidir; bu modelde Ptolemeninkinden
daha kk bir episikli [ek daireyi] temel
almtr. Onun, Ay hareketi iin nclerinden daha iyi bir model ortaya koyma giriimi
mkemmel bir ekilde baarya ulamtr.
Ayn tek tip dairesel hareketini yeniden kurgulamak iin, Ay-Dnya uzaklnn varyasyonunu ar derecede abartan Ptolemenin
yapt fahi hatay dzeltti295.
Gnmz aratrmalar296 ispatlamtr ki
Kopernik, bn e-irin ve onun Fars nclerinin ve adalarnn modelleri hakknda
295
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s.

Mesela Kennedy, E.S.: Late medieval planetary theory, Isis ierisinde (Baltimore) 57/1966/365-378, zellikle
296
54
G R
bilgi sahibiydi ve dolaysyla onlardan byk

lde etkilenmi olmas gerekiyor. Kopernik
ile onun Arap-slam ncleri arasnda imdiye kadar tespit edilen ortak noktalar u ekilde zetlenebilir:
1) Hem Kopernik hem de Nareddn e-s
ve ubeddn e-rz kaytsz artsz u prensibi kabul ettiler: Her gezegen modeli temel
olarak, ayn mesafelerin ayn vektrler tarafndan ayn asal hzla katedildii bir hareket
mekanizmasna sahip olmalar gereklidir.
2) Kopernik ve onun Arap ncleri aequans
diye kabul edilen yrnge d bir dairenin
varlyla uzlaabilecek gezegen modellerini,
tm ve yarm eksantrik uzunluunu da ift
vektr mekanizmasyla kurtarmaya almlardr.
3) Kopernikin Ay modeli bn e-trn Ay
modeliyle ayndr. Her ikisi de boyutlar bakmndan Ptoleme modelinin boyutlarndan ok
byk farkllk gsterirler.
4) Kopernikin Merkr modeli, vektrlerin
uzunluklarndaki ok kk deiiklikler bir
yana braklrsa, bn e-tirinkiyle ayndr.
5) Kopernik, e-snin Epikr modelinde
kulland ift episikller mekanizmasn kullanmaktadr ki bunu bn e-tir de kullanmtr 297.
Yaplan en son aratrmalara gre, gezegen
hareketleri hakknda dnemin en yeni ArapFars teorileri Kopernike Latince eviriler
yoluyla deil, Bizans araclyla Tebrz ve
Meradan Trabzon ve stanbul yoluyla ulamtr. unu da hatrlatmak yerinde olur:
ki Polonyal bilgin Czechelli Sandivogius
(1430) ve Brudzevolu Adalbertus (1482),
Gerhardusun Theorica planetarum ve
s. 377; ayn yazar: Planetary theory in the medieval Near

East and its transmission to Europe, Oriente e Occidente
nel medioevo. Convegno internazionale ierisinde 9-15
Nisan 1969, Roma 1971 (Accademia Nazionale dei Lincei), s. 595-604, zellikle s. 600-602 Sezgin, F.: a.e., Cilt
6, s. 56.
Peurbachn Theoric nov planetarum isimli

eserlerine yazdklar erhlerde Arap-slam
kltr evresinin anlan gezegen teorilerini
ok iyi bildikleri anlalmaktadr298, buna gre
ad geen teorilerin 15. yzylda (Kopernikin
yaad) Krakauda biliniyor olmalar gerekmektedir.
Dnemin en nemli baarlarndan birisi de,
Suriyede Amed b. Eb Bekr bn es-Serrc
(. 730/1330 civarnda) tarafndan imal edilmi bir usturlap modelidir. Bu alet (Katalog
Cilt II, s. 119) normal bir usturlap ile slam
dnyasnn batsnda gelitirilmi olan evrensel diskin zelliklerini kendisinde birletirmektedir. Bylelikle, usturlap yapmnda ileride ne slam lkelerinde ne de Avrupada
alabilmi bir geliim seviyesine ulalmtr
(Katalog Cilt II, s. 84).
Matematikte, 7./13. ve 8./14. yzylda kuzeybat Afrikada dikkate deer bir geliim kendini gstermitir. Bugnk bilgilerimize gre
bu geliim, slam dnyasnn dousunda hi
bilinmeyen cebirsel sembolik bilgisini ve
kullanmn iermektedir. Bu geliim zellikle Amed b. Muammed bn el-Benn
el-Marrkude299 (. 654-721/1256-1321) ve
onun ikinci kuak rencisi olan Eb elAbbs Amed b. asan bn unfuda300
(731-809/1331-1406 veya 741-810/1340-1407)
kendini gsterir. nl tarihi Abdurramn
bn aldn (. 808/1406) bize, bn elBenn nn, Raf el-icb301 isimli kitabnda298
Bkz. Rosiska, G.: Nar al-Dn al-s and Ibn alShir in Cracow?, Isis ierisinde 65/1974/239-243; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 56.
299 Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 255, Suppl. Cilt 2, s.
363-364; Vernet, Juan: Dictionary of Scientific Biography
Cilt 1, New York 1970, s. 437-438.
300 Bkz. Renaud, H.P.J.: Sur un passage dbn Khaldn
relatif lhistoire des mathmatiques, Hespris ierisinde
(Paris) 31/1944/35-47 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy seri ierisinde Cilt 44, s. 191-203); Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 62.
301 Aballagh, M. tarafndan yaynlanmtr, Paris 1988;
bkz. ayn yazar, Les fondements des mathmatiques
travers le Raf al-Hijb dIbn al-Bann (1256-1321), Histoire des mathmatiques arabes. Actes du premier col-
G R
ki ifadesine dayanarak onun, cebirsel sembolik bilgisinde matemeatiki bn Munim

(Amed b. Muammed el-Abder)yi302 ve
el-Adebi nc edindiini bildirmektedir303.
20. yzyln son on yl iinde kefedilmi
olan bn Munimin Fh el-isb ve bn elBennnin Ref el-icb isimli eserleri bunu
teyit etmektedir.
bn el-Benn nemli katklar ieren dier
almalaryla da ne kmaktadr. Bunlardan
bir tanesi karekkn elde edilmesinde kulland yaklak [deer] formldr304. Bu konuda o, iki durum arasnda ayrm yapmakta
yani a2+r a bulunduktan sonra kalann
daha kk olarak m yoksa ayn olarak m
ve nceden bulunan kk parasndan daha
byk olarak m ortaya kt arasnda ayrm
r
a+ 2a
yapmaktadr. Eer r a ise, a2+r=a+r/2a
forml, buna karn r >a ise ncelikli olar
rak a2+r= a+ 2a+1 forml kullanlmaldr305. phesiz bn el-Benn bu konuda
loque international sur lhistoire mathmatiques arabes

ierisinde, Cezair 1-3 Aralk 1986, Cezair 1988, s. 133-156,
zellikle 140-142.
302 Bkz. Djebbar, A.: Lanalyse combinatoire au
Maghreb: lexample dIbn Munim (XIIe-XIIIe s.), Orsay
1985 (Publications mathmatiques dOrsay no. 85-01). H.
Suter ve H.P.J. Renaud tarafndan savunulmu olan ve
benim de Geschichte des arabischen Schrifttumsa Cilt 5,
s. 62 aldm bu matematikinin, Sicilyada Roger II.nin
saraynda faaliyette bulunmu olan Abdulmunim ile
identifikasyonu doru deildir.
303 Bkz. Bkz. Ibn Khaldn, The Muqaddimah. An introduction to history, Arapadan Franz Rosenthal tarafndan
evrildi, Cilt 3, New York 1958, s. 123; Sezgin, F.: a.e., Cilt
5, s. 62.
304 bn el-Bann el-Marrku, Tal aml el-isb, ed.
M. Suvs, Tunus 1969, s. 63-66; Franszca evirisi Marre,
Aristide: Le Talkhys dIbn Albann, traduit pour la premire fois..., Atti dellAccademia Pontificia deNuovi Lincei ierisinde (Roma) 17/1864/289-319, zellikle s. 311313 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
seri ierisinde Cilt 44, s. 1-31, zellikle s. 23-25).
305 Cantor, M.: Vorlesungen ber Geschichte der Mathematik, ayn yer, Cilt 1, s. 808.
55
ncs Muammed b. Abdullh el-ar

(7./13. yzyl)a bamldr306. spanyol matematiki Juan de Ortegann (. 1568 civarnda)
karekkn bulunmasnda kulland metot da
muhtemelen bununla balantldr307.
Fizik ve teknik alanndan da olduka byk ilgi
uyandran bir saate iaret edilmelidir. Tarihi
all b. Aybek e-afednin (. 764/1363) hakknda bilgi verdii bu saat yukarda ad geen
bn e-tirn eseridir. Onun tarafndan icat
edilen bu mekanizmay grmek amacyla bn
e-tr amda ziyaret eden e-afed saati
u ifadelerle tantmaktadr308: Bu saat duvarda dikey olarak asl bulunmaktadr, ... bir
kemer (veya kpr, anara) eklinde ve 3/4
arn boyundadr, ... gece ve gndz susuz ve
kumsuz olarak dnmektedir, zel bir biimde
kurallandrlm olarak gk kresi hareketlerini takip etmektedir, ... ve hem gnn 2 x 12
eit, hem de gndzlerin 12 eit saate blnmesi esasna gre zaman gstermektedir.
Bu ksa ama zl tanmlama, bizi u tahmine
gtrmekte: Burada sz konusu olan muhtemelen bir mekanik arlk saatidir.
306 Bkz. Suter, Heinrich: Das Rechenbuch des Eb Zakarj el-ar, Bibliotheca mathematica ierisinde
(Leipzig) 3. seri, 2/190112-40, zellikle 37-39 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy seri ierisinde
Cilt 77, s. 322-360, zellikle 357-359).
307 Bkz. Vernet, J.: Dictionary of Scientific Biography
Cilt 1, New York 1970, s. 437.
308 Bu alnt e-afednin Kitb el-Vf bi-el-Vefeyt
adl eserinin henz yaynlanmam olan 20. cildindendir
ve Description de Damas isimli Franszca versiyondan E. Wiedemannn serbest evirisidir. Bkz. Eilhard
Wiedemannn Fritz Hausern katklaryla yaynlad
ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur, Nova
Acta. Abhandlungen der Kaiserlich LeopoldinischCarolinischen Deutschen Akademie der Naturforscher
ierisinde Cilt 100, 5, Halle, 1905, s. 19, Tekrarbasm: E.
Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde Cilt, 3, s.
1211-1482, zellikle s. 1229, ve Natural Sciences in Islam
ierisinde Cilt 41, s. 21-292, zellikle s. 39).
56
G R
Optik alannda, 8./14. yzylda da eskiden

olduu gibi yaratcln gsteren Arap-slam
kltrnn en nemli ahsiyetlerinden birisiyle karlamaktayz. Bu kii, bizim olaanst
bir fiziki ve matematiki olarak da tandmz
Kemleddn Muammed b. el-asan el-Fris
(665-718/1267-1318)dir. bn el-Heysemin
Optikine yazd ve henz gerektii lde ve kapsamda deerlendirilmeyen antsal
erhinde, Ten el-Menir isimli eserinde,
gkkua fenomeninin r ac bir aklamasn bulmaktayz. Bu aklamay, ncleri
olan bn el-Heysem ve bn Sn 5./11. yzylda
btn uramalarna ramen yapamamlard
(Katalog Cilt III, s. 166 vd.). Gkkuann
optik olarak alglanmas ki ona gre bu alglama saydam, kresel ve birbirlerinin yaknnda bulunan damlalarn zel mahiyetine
dayanmaktadr gne nn bir damlaya
girme ve kmas esnasnda iki kat krlmasyla
ve bir veya iki kat yansmasyla gereklemektedir. Bu sonuca Kemleddn el-Fris, cam
ya da kaya kristalinden (kuvars-Necef ta)
mamul bir kre zerinde gerekletirdii bir
dizi sistematik deney sonucunda ulamtr
(Katalog III, s. 166).
imdiye kadar tespit edildiine gre,
Kemleddnin optik alannda ulat nemli
aratrma sonularndan birisi de gzbebeinin yapsna ilikin retisidir. Kemleddnin
Galenin aklamasn optik prensipleriyle badatrlamaz gerekesiyle reddettiini ve deneylerle destekli kontrol yoluyla
iin hakikatini aram olduunu [bundan bir
buuk yl nce aramzdan ayrlan aziz dostum, byk bilgin] Matthias Schramm309 tespit etmitir. Kemleddn el-Fris, kesilen
bir koyundan ald gz zerinde deneylerini
yapmtr. Bu esnada o ilk olarak itiraz edile Matthias Schramm 19.01.2005 tarihinde aramzdan
ayrld. Bu not yazar F. Sezgin tarafndan eviriyi kontrol
ettii srada eklenmitir.
309
Zur Entwicklung der physiologischen Optik in der

arabischen Literatur, Sudhoffs Archiv fr Geschichte der
Medizin und der Naturwissenschaften ierisinde (Wiesbaden) 43/1959/289-316, zellikle s. 311-316.
mez bir ekilde mercein n yzeyinden gelen

yansmay tespit etmi ve bu yansmay kendi
teorisi erevesinde mkemmel bir ekilde
temellendirmitir. Schramm, Kemleddnin
ulam ulduu sonucun ta 1823 ylnda ilk
olarak Johannes Evangelista Purkynje tarafndan tekrar ulalan sonula ayn olduuna
iaret etmektedir.
Kemleddnin gkkua fenomenine getirdii aklamann, 14. yzyln ilk on ylnda pek tannmayan Dominik kei Freibergli
Dietrichin (Theodoricus Teotonicus) De
iride et radialibus impressionibus isimli eserinde ok nemsiz farkllklarla grlmesi
Arap-slam bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu tarihine ilikin bak asndan ok
byk bir nem tayor. 1902 ylnda fiziki G.
Hellmann, sadece bilgisizlikten ya da Arapslam bilimlerinin Avrupada resepsiyonu ve
zmsenmesi srecini gz nnde bulundurmadndan, Freibergli Dietrichin kitabndaki gkkua teorisine ilikin aklamasn
Orta a Avrupasnn fizik alanndaki en
byk baars310 olarak tanmlamt.
Freibergli Dietrichin kitabna ynelik bu mbalaal vgden hemen sonra Kemleddnin
eseri E. Wiedemannn rencileri arasnda
tannd ve Kemleddn ile Freibergli Dietrich
arasnda bir balant olup olamayacana ilikin sorulara cesaret edildi. Bu elbette, resepsiyon ve zmsenme srecinin, bu srecin
neminin, boyutunun ve ne tarzda olduunun gnmzdeki akla kavuturulmad
bir dnemde gereklemiti. Aklamalardan
bir tanesi, Otto Wernerin311 1910 ylnda
Leonardo da Vincinin fizii zerinde yapt
almada yer almaktadr ve nemi sadece
bizi burada ilgilendiren soru asndan ibaret deildir. Werner, Kemleddnin kitabnn
Avrupada tannd ve Leonardo da Vinci
tarafndan kullanlm olmas gerektii tahmininde bulunmaktadr. Ayrca Kemleddn ile
Dietrichin tanmlamalar arasnda ok yakn
310
Meteorologische Optik 1000-1836, Berlin 1902

(=Neudrucke von Schriften und Karten ber Meteorologie und Erdmagnetismus serisi ierisinde Cilt 14), s. 8.
311 Zur Physik Leonardo da Vincis, Doktora 1910, s. 111.
G R
bir iliki olduu grndedir (Katalog III,

169 vd.). Bizce u konuda hibir kuku yoktur:
Freibergli Dietrich, Kemleddnin almalar hakknda, ya kitabyla dolayl tankl
ile ya da dorudan doruya slam dnyasndaki ikameti esnasnda bilgi sahibi olmutur. Hem ekirdek soruda hem de ayrntlarda ortaklklar o kadar byktr ki, burada birbirinden tamamen bamsz yaplm
ilerden bahsedilemez. 14. yzyln ilk yars,
Arap-slam kltr evresi bilimlerinin kuzey
Afrikadan Fransaya ve talyaya, Suriyeden,
Anadoludan ve randan dorudan doruya
ya da stanbul zerinden ksa bir zaman ierisinde talyaya ve Orta Avrupaya ulama yollarn bulduklar bir periyot olarak belirir. Din
adam kimlikli araclar, zellikle Dominiken
tarikat mensuplar, bu resepsiyon srecinde
kendilerine zg yeteneklerini ispat etmiler
ve ok byk hizmette bulunmulardr.
Tpta, birok konunun yan sra, enfeksiyonun
mahiyeti hakknda net bir bilgi sahibi olunduu izlenimi vardr. Mslman spanyada,
749/1348 ylnda bat Akdeniz lkelerinin
maruz kald ok ykc veba salgn dolaysyla baz eserler ortaya kmtr. Bunlardan
bazlar unlardr: Muammed Abdullh bn
el-abin (713-776/1313-1374)312 Munit.
es-Sil an el-Mara el-Hil, Amed b. Al
bn timenin (. 770/1369)313 Tal elara el-id f Tafl el-Mara el-Vfid,
2, s. 372; Mller, M.J.: Ibnulkhatbs Bericht ber die Pest,
Sitzungsberichte der Kniglich Bayerischen Akademie
der Wissenschaften ierisinde (Mnchen). Philosophisch-philologische Klasse 2/1863/1-34 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 93, s. 37-70).
2, s. 369; Bkz. Ayrca M. el-Arab el-ab tarafndan
e-bb ve-el-Eibb f el-Endls el-slmye adyla tahkik edilmi ve yaynlanm olan seki, Beyrut 1988, Cilt
2, s. 161-186; Almanca eviri, Dinnah, Taha: Die Schrift
von Ab afar Amed ibn Al ibn Moammed ibn Al
ibn timah aus Almeriah ber die Pest, Archiv fr Geschichte der Medizin ierisinde (Leipzig) 19/1927/27-81
s. 239-293); Antua, Melchor M.: Abenjtima de Almera
y su tratado de la peste, Religion y Cultura ierisinde (El
Escorial/Madrid) 1,4/1928/68-90 (Tekrarbasm: Islamic
Medicine serisi ierisinde Cilt 92, s. 294-316.
57
Muammed b. Al e-ernin (doumu

727/1327)314 Ta en-Nebe an Emr elVebe isimli eserleridir. Gnmze tam olarak
ulam ilk iki eser, bulac etki hakknda
yazarlarnn tecrbelerini aktarmaktadr. bn
el-abin nemini Marcus Joseph Mller,
daha 1863 ylnda Arapa metni Almanca
evirisiyle birlikte yaynlayarak tp dnyasna
ulatrlmt. Max Meyerhofa315 gre veba
hakkndaki Arapa risaleler, 14. ve 16. yzyllar arasnda Avrupada bu konuda yazlm
olan eserlerden ok ok ileri bir seviyededir.
bn el-abin birka cmlesi bunu belgeler:
[Hastaln] bulacl tecrbe, aratrma,
duyular yoluyla alglama, otopsi ve gvenilir haberler yoluyla sabittir, bunlarn hepsi
de ispat materyalleridir. Bu meseleye bizzat
ahit olan veya hakknda bilgisi bulunan herkes bilir ki, bu hastala dar olan kiilerle
temasta bulunanlar lyorlar; temasta bulunmayanlar ise salkl olarak kalyorlar. Ayrca
bu hastaln bir evde ya da bir mahallede bir
elbise veya kap yoluyla ortaya kt, hatta
bir kpenin bile ayn kpeyi takan baka
bir ahsn lmne sebep olaca, bir kimse
yznden btn bir ev halknn yok olaca,
hatta bu hastaln bir ehirde tek bir evde
ortaya kmas ve buradaki hastalarla temasta
bulunanlarda hemen ba gstermesi, sonra
komularda ve zellikle bu hastann evini ziyaret eden akrabalarda bu hastaln grlmesi
ve bu emberin gittike geniledii herkesin
malumudur. Ve veba salgnnn hakim olduu
bilinen bir lkeden bu hastal tayan birinin
314
Bkz. Renaud, Henri-Paul-Joseph: Un mdecin du

royaume de Grenade. Muammad a-aqr, Hespris
(Paris) 33/1946/31-64 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy seri ierisinde Cilt 92, s. 181-214).
315 Science and medicine, The Legacy of Islam ierisinde,
ed. Arnold, Th.: Londra 1931, s. 311-355, zellikle 340341 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
96, s. 99-147, zellikle s. 132-133); Bkz. Ayrca von Grunebaum, Gustave E.: Medieval Islam. A study in cultural
orientation, 2. bask Chicago 1961, s. 335-336.
58
G R
gelmesine dein tamamen salkl sahil ehirlerinde bu hastaln ortaya k tarihi ile hastal tayan kiinin geli tarihinin rtt
bilinmektedir316.
Arap-slam kltrnde tp biliminin bu
dnemde kaydettii ilerlemenin bir baka
belirtisiyle adaa b. brhm el-Mr eailnin (8./14. yzyln ikinci yars) oftalmoloji alannda kaleme ald olduka hacimli
ders kitab el-Umde el-Kuliyye f el-Emr
el-Baariyye317 adl eserinde karlamaktayz.
J. Hirschberg bu eserin Hayvan gzlerinin
insan gznden farkllklar ve insan gznn kendine has zellikleri318 konulu birinci blmn 6. ksmnda grme organnn
karlatrmal anatomisinin ve fizyolojisinin
nve halini bulmaktadr; bu karlatrmal
anatomi ve fizyoloji, bilimsel biimde ilk olarak 19. yzyln ikinci yarsnda oftalmoloji el
kitaplarndaki yerini almtr (Katalog Cilt IV,
s. 17).
Tp konusunda son olarak 8./14. yzyln balangcnda doan Tenksnme-i ln der
Funn-i Ulm-i it isimli Farsa eser anlmaldr. Bu eser in Bilimlerini ele almakta
ve yazar olarak lhanllarn vezir-i azam
Rededdn Falallh b. mduddevle (645718/1247-1318) adn tamaktadr319. Bu kitap
316 M.J. Mller tarafndan evrilmitir, a.e., s. 18-19

(Tekrarbasm: 54-55), burada ok kk deiiklikler yaplmtr..
2, s. 170.
318 Geschichte der Augenheilkunde, Cilt 2: Geschichte der
Augenheilkunde im Mittelalter, Leipzig 1908 (=GraefeSaemisch, Handbuch der gesamten Augenheilkunde, Cilt
13), s. 156-159.
319 Bize kadar ulam, Rededdnin kendi dneminde yazlm tek el yazma stanbulda, Ayasofya 3596
(264 vd., 713 hicri) bulunmaktadr. Tpkbasm Mcteb
Mnuv tarafndan yaplmtr, Tahran 1972; Jahn, Karl:
sadece bize ulamayan eserlerin yeteri

lde karakteristiklerini iermekle kalmamakta, ayrca bu vezir-i azamn olaanst byleyicilikteki ufuk ve ilgi geniliinin apn bize aktarmaktadr... Gnmze
ulaan bu kitap, girite Tenksnmede
zetlenen, arlkl olarak mediko-farmakolojik 4 eserin karakterizasyonu sonrasnda kendisini, ksmen iir formundaki
bir anatomi kitabnn Farsa evirisi olarak
ortaya koymaktadr ve balk olarak kitabn
szde inli yazarna nispetle <Wang Shuho>
ismi verilmektedir. Burada sz konusu olan
mehur hekim Wang Shu-honun (265-317)
Mo-ching adl klasik eseri deil, aslnda nabz
izleme modaliteleriyle ve hayati insan organlarnn anatomisini ele alan ve Kin Hanedan
(1122-1234) dneminde inin kuzeyinde
yazlm Mo-cheh adl eserdir. Kukusuz
ince orijinalinden alnan birok illustrasyonuyla bu szde <Wang Shu-ho>, Yakn
Douda ve hatta Bat dnyasnda <resimli in anatomisinin> ispatlanabilir en eski
rneini tekil etmektedir. Ksmen eski in
ilalarn ksmen de dier ilalar ele alan farmakoloji kitab formundaki nc esere, asl
meslei hekimlik olan Rededdn Falallh
bir ek blm eklemitir. Bu ekte Falallh,
Yunanlar tarafndan bilinmeyen in ilalar listesini, kullanmlar ve etkilerinin kesin
tanmlamalaryla birlikte bir kitap formunda
bir araya getirmitir320.
The still missing works of Rashd al-Dn, Central Asiatic

Journal (Wiesbaden) 9/1964/113-122; ayn yazar Wissenschaftliche Kontakte zwischen Iran und China in der Mongolenzeit, Anzeiger der Philologisch-historischen Klasse
der sterreichischen Akademie der Wissenschaften ierisinde (Viyana), 106/1969/200-211.
320 Jahn, Karl: Wissenschaftliche Kontakte zwischen Iran
und China in der Mongolenzeit, ayn yer, s. 201-203.
G R
Corafya alannda da, Arap-slam kltr

evresinde nceki yzyllarda yrtlen, yeryznn matematiksel olarak kavranmasnn ve buna bal olarak yeryznn kartografik tasvirinin yeni bir kaliteye eritiine
ilikin ilgin kantlar elde bulunuyor. slam
dnyasnn batsndan astronom ve matematiki Murcial (Mrsiyeli) Muammed
b. brhm bn er-Ramn (. 715/1315)
97 yeri kapsayan nemli bir, koordinatlar
izelgesini tanyoruz. Bu izelge gstermektedir ki, boylam derecelerinde yaplan radikal Endls-Marip tashihlerinin o dnemin
meskn blgelerinin daha byk bir ksmna
uzandn ve Akdenizin byk ekseninin
boylamnn 44 ye indirildiini gsteriyor ki,
bu gnmz deerinden sadece 2 daha uzundur. Elbette tashih sadece Akdenizin byk
ekseni boylamyla snrl kalmamt. Bu tashih
meskn blgelerin bat snryla Badatn dou
sunda bulunan yerler arasndaki deerlerde
de kendini gsteriyor. Boylam derecelerinde yaplm radikal dzeltmeler ieren dier
izelgelerden, bunlarn bize kadar ulaanlarnn ok geni bir yaylma alan bulduu
tahminine iletmektedir. 20. yzyln ortalarnda spanyol oryantalist J. Mills Vallicrosa
tarafndan bulunan bu tarz bir izelge bizim
sorumuz asndan ok nemlidir. ok byk
bir ihtimalle, Endlsn dousunda bulunan Tortosa (ara) ehrinde ortaya km
olan bu izelgede Badatn sfr meridyen
noktas olarak kabul edilmesi ve orann batsnda bulunan yerler iin kaydedilen boylam
derecelerinde kazanlan tashihlerin buna gre
ayarlanm olmas bizi hayrete drmektedir.
Latinceye evirilen bu izelge bize ayrca bir
Portekiz redaksiyonuyla ulamtr, spanya,
Bat Avrupa, Bat Akdeniz blgesinde bulunan 31 yerin koordinatlarn iermektedir.
Her ne kadar bu izelge yazma ve okuma
hatalarndan uzak deilse de, Bat Avrupada
59
Arap-spanyol kartografyasnn tesinde ulalan byk gelimenin bir belgesidir. rnek

olarak Londra verilebilir. Londrann koordinatlar bu izelgeye gre Badattan hareketle L4200', B4800' dr (bugnk veriler
L4426', B5130'). Londra ile Badat (Babil)
arasndaki boylam fark Ptolemede 18 lik,
el-Memn corafyaclarnda hl 9 lik bir
hata gsterirken, bu izelgede sadece 226'
lk bir sapma grlmektedir. Daha fazla
rnekler iin Geschichte des arabischen
Schrifttumsa321 iaret ederek unu vurgulamak istiyorum: Matematiksel corafya tarihi
iin esas tekil eden bu tashihler imdiye
kadar tamamen bilinmez olarak kaldlar ve bu
yzden de, Avrupada 13. yzyldan 14. yzyla gei dneminde ortaya kan yeni haritalarn kkenine ilikin sorunun tartmasnda hi
gz nne alnmadlar.
Badatn batsnda bulunan blgelerin matematiksel olarak kavranmas srecinde Arapslam corafyaclar ve astronomlar iin,
Bizans hakimiyetinde bulunan Anadolu ve
Ege civar uzun bir sre alma alanlarnn
dnda kalmtr. Bugn ulalan bilgilere gre
bu durum 6./12. yzyln sonundan itibaren
deimeye balam grnmektedir. Bizi doruluklar ile hayrete dren, 13. yzyldan 14.
yzyla gei dneminde Avrupada birdenbire ortaya kveren sz konusu blgelerin ve
Karadenizin haritalar, mesela Giovanni da
Carignanonun eseri olarak bilinen harita322,
sadece yerinde, gerekli bir zaman sresince ve
devlet destei ile yaplan astronomik gzlemlerin ve yeryz lmlerinin sonucu kabul
edilebilirler. Biz, en ge 7./13. yzylda slam
hakimiyetinde ortaya kmas muhtemel sadece birka Anadolu koordinat bilmekteyiz. lk
321 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 332-337.

322 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 332-337.
G R
60
olarak muhtemelen 8./14. yzyln ilk yarsndan gelen ve Abdulalm b. Sleymn at323 isimli birinin usturlaba dair yazd
bir kitapta bulunan erken dnem Osmanl
izelgesi bize 151 yerin koordinatlarn vermektedir; bu yerlerin sekizde biri Anadoluda
bulunmaktadr. Bu izelge, Osmanl bilginlerinin, en azndan Anadolu enlem-boylam
dereceleri ann ekillendirilmesine ok
erken katlmlarnn bir belgesidir. Bu izelge ayrca, Anadolunun matematiksel olarak kavranmasnda daha o dnemde geree
ok yakn bir kesinlik elde edilmi olduunu
gsterir. izelgenin Akdenize ilikin vermi
olduu koordinatlar da bu tarz bir kesinlie tanklk eder. Mesela biz bu izelgede,
Roma ile stanbul ve Roma ile skenderiye
arasndaki boylam farklarnn bugnk deerlerden ok az ayrlk gsterdiini grmekteyiz. Anadolunun bat-dou ve kuzey-gney
boyutlar asndan e-tnin stanbul ve
Ahlata (Anadolunun dousunda) ilikin verdii deerleri burada ele alalm. Boylam fark
bugnk deerden sadece 129' farkllk gstermektedir, hatta enlem fark sadece 2 dr.
Okuyucuda, 8./14. yzylda ulalan sonularn nemine ilikin uygun bir tasavvur oluturabilmak iin u durum vurgulanmaldr:
Ad geen yerler arasndaki enlem ve boylam
farkllklarnn hatasz lmne ilk olarak 20.
yzylda ulalmtr.
8./14. yzyln ilk yarsnn Arapa ve Farsa
kaynaklar bu konuya ilikin o kadar ok dokman ve veri sunmaktadr ki buna dayanarak o
dnemin birok haritac ve corafyacsnda u
fikrin mevcut olduunu varsaymaktayz: Kesin
ve doru enlem-boylam bilgileri geree en
yakn haritalarn oluturulmasnda vazgeilmez bir temeldir. u anki bilgime gre bunun
en nemli kantlarndan biririni ok ynl bir
bilgin olan ve yukarda in tbb hakkndaki
eserinden sz ettiimiz Rededdn brakm-
323
tr. Onun kitaplarn uygun biime sokmakla

grevli asistan, hocasnn corafya kitabnda
yedi iklimin tasvirinin, meskn blgelerin baz
ksmlarnn, denizlerinin, dalarnn, vadilerinin vs. bu konuyla ilgili kitaplarda verilen
enlem-boylam dereceleriyle birlikte verildiini, dier eserlerdeki bilgilerle doruluklarnn
kontrol edildiini ve verilen bilgilerin yanl
olmamas iin bahsi geen lkeleri tanyanlardan bilgiler toplandn sylemektedir.
Ayrca, haritalarn bykl sebebiyle ve
iin uzmanlarnn metotlarna gre izilmi
haritalarn mmkn olabildiince anlalabilir ve grlebilir olmas ve yerleim yerlerinin en doru ekilde iaretlenmesi iin kitaba
allmadk byk bir formatn seildiini de
renmekteyiz324.
Bu dnemden Arapa ve Farsa olarak, yani
orijinal dilleriyle bize ulaan harita materyalinin, Anadoludan Orta Asyaya uzanan
blgelerin kabaca izilmi bir taslaktan ibaret
olmas hayflanacak bir durumdur. Bu harita, Fars corafyac ve tarihi amdullh elMstevfnin (. 740/1340) Nzhet el-ulb
isimli eserinde bulunmaktadr. Harita325 ekvatorun kuzeyinde boylamda 63 den 112 ye,
enlemde de 16 den 45 ye kadar uzanmaktadr. Bir dik alarla kesien (ortogonal)
derece anda 120 blgenin isimleri kaydedilmitir. Kullanc, haritay evreleyen izelgelerde koordinatlar okuyabilir. Bu haritann
kendine has nemi, ierdii derece ann,
yukarda bahsi geen Meral astronomlar
tarafndan entegre edilmi ve Toledonun
2830' batsndaki sfr derece meridyeninden
balayarak saylan bat-dou boylam dereceleriyle belirlenmesinde yatmaktadr. Buna
ek olarak, aka grlen baz hatalar bir
324
Bkz. Quatremre, tienne: Raschid-eldin. Histoire

des Mongols de la Perse, Paris 1836 (Tekrarbasm: Amsterdam 1968), giri s. CXLVIII, CLX; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 314.
325 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 200-210; Cilt 12, No.
16a.
G R
yana braklrsa, boylam derecesinin bugnk

deerlere 3 ya da 4 kadar yaklat dile getirilebilir.
Arap-slam kltr evresinin corafya alanndaki nemli katklarndan birisi de, Fasn
Tanger kentinden Muammed b. Abdullh
bn Batann (703-770/1304-1369) byk
seyahatnamesidir. bn Bata 22 yanda
vatanndan ayrlp, Mekkeye doru yola km, skenderiye ve Kahireyi ziyaret etmi,
Nil boyunca giderek Syeneye (bugn Assuan)
ulam, oradan Suriye ve Filistine gemi,
Arabistan Mekkeye kadar dolam, daha
sonra dou Afrikaya ynelmi ve Mozambike
kadar uzanmtr. Ayrca Anadoluyu,
Bizans ve 55 enlem derececesine kadar
Gney Rusyay, Orta Asyay, Hindistan,
Malezya Yarmadas ve ini ziyaret etmitir.
Konaklad duraklarda ok uzun sre ikamet
etmi ve baz yerleri defalarca ziyaret etmitir. Ayrlndan 24 yl sonra tekrar Tancaya
dnmtr. kinci seyahati onu Endlse,
ncs ise Kuzey Afrikaya gtrmtr.
Toplam 27 yl sren seyahatleriyle bn Bata,
Richard Hennigin326 ifadesiyle, eski an ve
ortaan ortaya kard en byk dnya
seyyahdr. bn Batann olduka hacimli
seyahatnamesi, ok keskin gzlem yetenei
yannda tarihi-corafi, etnik ve kltr tarihini
ilgilendiren nesneleri alglayabilmesi sebebiyle paha biilemez bir corafya ve tarih dokmandr (Katalog Cilt III, s. 8).
8./14. yzylda birok dnya, ehir ve yerel
tarihi, hem btn slam periyodunu ieren hem de sadece bu yzylla snrl kalan
biografik ve baka trden eserler ortaya karan historiyografya alanndan sadece bir dnya tarihi ve ansiklopediyi ele
almakla yetineceim. Dnya tarihiinden
kastm, yukarda ad geen ok ynl bilgin
Rededdn Falallh (. 718/1318)n antsal
eseri Cmi et-Tevrdir. Bu eser 700/1301

ylnda lhanl znn direktifiyle, ilkin
Moollarn ve Trklerin tarihi olarak balam ama birka yl sonra znn kardei ve
ardl Olcaytunun arzusu zerine evrensel
tarih eseri haline getirilmi ve 710/1311 ylnda tamamlanmtr. lk cilt Cengiz Hann ve
onun Dou ve Bat Asyadaki ardllarnn tarihini, ayrca Trk ve Mool boylarn ilemektedir. kinci ciltte, Moollarla mnasebetleri
olan milletlerin tarihi ayrntl bir ekilde ele
alnmaktadr. Bu cilt, slam ncesi Pers imparatorluklaryla balamakta, peygamberler ve
halifeler tarihiyle devam etmekte, randaki
slam hanedanlar, Ouzlar, Trkler, inliler,
Yahudiler, Frenkler ve en sonda Budizm
arlkl olarak Hindistan ele almaktadr.
Corafyaya ayrlm olan nc cilt kaybolmutur.
Rededdnin kitab kukusuz Arap-slam
kltr evresinde, yabanc milletlerin tarih
ve kltrlerinin ayn evrede yaayan milletlerin tarih ve kltrleriyle birlikte ele
alnd ilk evrensel tarih deildir. Bu eserin birok ncs vardr, Al b. el-useyn
el-Mesdnin (345/956 baz kaynaklarda
346)327 Murc e-eheb, Abr ez-Zemn
ve Kitb el-Acib isimli eserleri, Mabb
b. usann el-Menbicnin (350/961)328
el-Unvn el-Kmil i, amza b. el-asan
el-fehnnin (. 360/970)329 Tevr Sin
Mulk el-Ar ve-el-Enbiy s, Eb er-Reyn
Muammed b. Amed el-Brnnin (362440/973-1048)330 el-sr el-Biye an elurn el-liyesi (Yunanlarn, Romallarn,
ranllarn, Sod, rizm ve arrn sakinlerinin, Kptilerin, dier Hristiyanlarla
Yahudilerin dnemleri ve kutsal gnler tak-

328
326
Terr incognit, Cilt 3, Leiden 1953, s. 213.
61
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 338.
329 Bkz. a.e., Cilt 1, s. 336.
330 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 270-271.
62
G R
vimleri hakknda) ve Ta m li-el-Hindi

ve daha birok benzer eser Rededdnden331
nce ve sonra yazlmtr. Ama Rededdn
bu eserinde Moollara ve onlarla irtibatl
olan milletlere dair yeni bir yol takip etmek
istemitir. Bu yol, ilgili milletlerin orijinal
tarih kaynaklarna bizzat bavurmaktr332.
Bu hedefe Rededdn, en azndan Mool
tarihinde ulam grnyor. Eserin btnne hakim olan tarafszlk ve objektiflik anlay el-Brnnin yukarda bahsedilen el-sr
el-Biye an el-urn el-liye ve Ta
m li-el-Hind isimli eserlerini hatrlatmaktadr. Ancak bu son eser, yresel ve yerel
kaynaklarn yardmc olarak kullanlmas bir
yana, yazarn Hindistandaki uzun sren ikameti srasnda bizzat yapt gzlemler ve
halkla dorudan temasa gemek suretiyle
oluturduu bilgilerin sonucu ortaya kmtr
ve bylece dnce tarihinde tarihinde esiz
bir yere sahiptir.
Yine 8./14. yzyln ilk yarsnda byk
hacimli ilk ansiklopediler ortaya kmtr.
Bunlardan ilki Cemleddn Muammed b.
brhm el-Ktb el-Vav333 (632-718/12351318) tarafndan yazlm olan Menhic
el-Fiker ve-Mebhic el-ber334 isimli eserdir. Gkyz, yeryz, hayvan ve bitki dnyas gibi konular da ieren bu eser, genel
karakteri ierisinde yazarnn belirgin edebi
eilimine tanklk etmektedir. Msrl tarihi ihbeddn Amed b. Abdulvehhb en-
331
Bkz. Rosenthal, Franz: A history of Muslim historiography, Leiden 1952, s. 114-130.

332 Jahn, Karl: Die Erweiterung unseres Geschichtbildes
durch Rad al-Dn, Anzeiger der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Philologisch-historische Klasse ierisinde (Viyana), 107/1970(1971)/139-149, zellikle
s. 143.
333 Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 54-55, Suppl. Cilt 2, s.
53-54; Sezgin, F.: tpkmasma yazd nsz.
334 Tpkbasm 2 cilt halinde Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan 1990.
Nuveyr (677-732/1279-1332) bu eserden

esinlenerek 30 ciltlik ansiklopedik eserini,
Nihyet el-Ereb f Funn el-Edeb335 ortaya
koymutur. Bunun hedefi, eitimli bir [devlet] ktibi veya idarecisi iin gerekli bilgileri
bir araya getirmektir. en-Nuveyr, ncsnn
aksine, eserinde sadece disiplinlerin (funn)
saysn artrmakla kalmamakta mesela tarih
bilgisini de bu alanlardan birisi olarak kabul
ederek, insanla ilgili btn olaylar ve ileri ve
kurumlar kitabna alabilmitir ayn zamanda muhtevay yeniden gruplandrmaktadr: 1)
Gkyz ve Yer, 2) nsan, 3) Hayvanlar alemi,
4) Bitkiler alemi ve 5) Tarih. Bu ansiklopedi
bizi, gnmze ulamayan kaynaklarn izine
gtrmektedir ve o dnemin tarihi hakknda
en iyi bavuru kaynaklarndan birisidir.
Bu yzylda ortaya kan ansiklopedilerden
ncs Meslik el-Ebr f Memlik elEmr isimli, ihbeddn Amed b. Yay
bn Falallh el-mer (700-749/1301-1349)
tarafndan yazlan eserdir336. Bu eser 741/1341
ve 749/1349 yllar arasnda, yazar amda
[devlet] ktiplii yapt srada domutur.
bn Falallhn, Kahiredeki 740/1339 ylna
kadar devam eden ikameti esnasnda kendine
ait ansiklopedik bir eser kaleme alma fikrine ulam olmas muhtemeldir. Orada enNuveyrnin ok byk rabet gren eserini
tanm olabilir. Yine de bn Falallhn kitab, hedefi ve sistematii itibariyle ncsnn
eserinden farkldr. Meslik el-Ebr bir beeri-corafik ansiklopedi olarak nitelendirilirse
bu yanl bir deerlendirme olmaz. Eserin
335
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 139-140, Suppl.

Cilt 2, s. 173-174; Kratschkowsky, I.: Encyclopdie des
Islm ierisinde, Cilt 3, Leiden 1936, s. 1045-1047; Chapout-Remadi, Mounira: Encyclopaedia of Islam ierisinde. New edition, Cilt 8, Leidn 1995, s. 156-160.
175-176; Daha fazla bibliografik bilgiler iin tpkbasmn
n szne bkz.
G R
ad da bu tr bir nitelemeye uygun dmektedir. 27 ciltlik bu eserin ilk 4 cildi corafyaya

adanmtr. Dier ciltler insanlarn dnsel
alandaki baarlarn onlarn iinde bulunduklar evreleri ele alarak ilemektedir. Eserin
tamam, henz tam olarak gelimemi bir
ansiklopedi kavram izlenimi uyandryorsa
da, gnmze ulamayan kaynaklardan derlenen zengin ierii ve kendi dneminde bilimin ulat seviyeyi gstermesi bakmndan,
o yzyln en nemli yaznsal baarlarndan
birisidir. Benim kanaatime gre, bu eser ierisinde el-Memn corafyasndan bize ulaan
dnya haritas, adet iklim haritas ve zengin metin paralar, corafya ve kartografya
tarihinin en nemli dokmanlar arasnda
bulunuyorlar337.
8./14. yzyln ansiklopedilerinden, dnemin
olgunluunu yanstan, Arap-slam bilimlerinin tinsel bilimler alannda ulat en
byk baarlarndan olan bir esere dnyoruz. Bu eser, Abdurramn b. Muammed
bn aldnun (732-808/1332-1406)338 tarih
eserine yazd Muaddime yani Giritir.
bn aldnun Merinid sultan Eb Fris
Abdulazze (dnemi: 768-774/1366-1372)
ithaf ettii ve 779/1377de tamamlad dnya
337 Tpkbasm 27 cilt halinde Institut fr Geschichte der

Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan 19881989 yllarnda yaplmtr, indeksler ise yine ayn kurum
ve yerde 3 cilt halinde 2001 ylnda baslmtr.
338 Tunusta domu ve Fas, Granada, Tlemsan, Tunus
ve ld yer olan Kahirede ok nemli yksek devlet
grevleri stlenmitir, bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2,
s. 242-245, Suppl. Cilt 2, s. 342-344; Bel, Alfred: Encyclopdie des Islm ierisinde, Cilt 27, Leiden ve Leipzig
1927, s. 419-421; Sarton, G.: Introduction to the history of
science, Cilt 3, Ksm 2, s. 1767-1779; Talbi, M.: Encyclopaedia of Islam ierisinde. New edition, Cilt 3, Leiden ve
London 1971, s. 825-831; Rosenthal, Franz: Dictionary of
Scientific Biography ierisinde Cilt 7, New York 1973, s.
320-323.
63
tarihi el-ber ve-Dvn el-Mbtede ve-elaber isimli eserine ek olarak tamamlanan

Muaddime, 19. yzyln balarnda AntoineIsaac Silvestre de Sacy339 ve Joseph von
Hammer-Purgstall340 isimli bilim adamlarnn bu eserin ieriine dikkat ekmelerinden
sonra, oryantalistlerin ve oryantalist olmayan
bilim adamlarnn ilgisini kendisine ekmitir.
Bilim adamlar dnyasnda daha zel ilgiyi,
Joseph von Hammer-Purgstalln bn aldnu
Arap Montesquieus341 olarak nitelendirmesi uyandrmtr. Bu Prolegomenada
nemli sosyolojik, ekonomik, psikolojik
temel dnceler, bilim tarihi ve tarih felsefesi grleri kefedilmi ve byk bir hayranlkla yorumlanmtr. bn aldn pek ok
kii tarafndan sosyoloji ve tarih felsefesinin
kurucusu grlmtr. Baz aratrmaclar da
bn aldnda, btn bilim dallarnn temel
problemlerinin ilendii gryle yetinmilerdir. Devlet teorisi bakmndan Muaddime,
Niccol Machiavellinin (. 1527)342 Il principe adl eseriyle karlatrlmtr.
Sava teknii alannda, ateli silahlar konusunda bir nceki yzylda balayan geliim 8./14. yzylda da devam etmitir. St.
Petersburg Asya Mzesinin343 Narodov Azii
Enstits (Asya Halklar Enstits)nde bulunan ve muhtemelen 14. yzyln ilk yarsn-
339
Ibn-Khaldoun makalesi Biographie universelle ierisinde (Michaud), Cilt 21, Paris, 1811 ylndan ok ksa bir
sre sonra, s. 268-270.
340 Sur lintroduction la connaissance de lhistoire. Clbre ouvrage arabe dIbn Khaldoun, Journal Asiatique
ierisinde (Paris) 1/1822/267-278.
341 ber den Verfall des Islams nach den ersten drei Jahrhunderten der Hidschrat, Viyana 1812 (gremedim), bkz.
Sarton, G.: ayn yer, Cilt 3, 2. Ksm, s. 1776.
342 Bkz. Gilbert, Allan H.: Machiavellis Prince and
its forerunners, Durham, N.C. 1938, s. 280 (gremedim),
bkz. Sarton, G.: ayn yer, Cilt 3, 2. Ksm, s. 1769-1775.
343 Bugnk signatr C 686da bulunan yazma el-Mazn
f Cm el-Funn adn tamaktadr.
64
G R
da yazlan sava teknii konulu anonim bir

eserde, barutun muharrik gc yoluyla bir
mermiyi frlatmaya yarayan ii oyuk mzraktan ibaret bir ateli el silah tantlmaktadr. Grnen o ki bu tr ateli el silahlar
Avrupaya ilk olarak 8./14. yzyldan 9./15.
yzyla gei dneminde ulamtr (Katalog
Cilt V, s. 133). Bunun yansra, yine ayn el
yazmasnda, havan benzeri bir ateli silahn
resmi bulunmaktadr. Ama bu silah metindeki
tarife uymamaktadr. Muhtemelen burada sz
konusu olan silah, tarif edilenden farkl havan
benzeri bir silahtr (Katalog Cilt V, s. 133).
Bugne kadar bilinen elik yay hakkndaki en eski rivayet 8./14. yzyln ilk yarsna
uzanmaktadr (Katalog Cilt V, s. 96). ok
byk bir olaslkla Avrupa, 8./14. yzyldan
9./15. yzyla geiin hemen ncesinde bunun
bilgisine sahip olmutur. Avrupada elik yay
kullanmna dair en eski rivayet 1435 ylndan
gelmektedir344.
9./15. Yzyl
u anki bilgimize gre, 9./15. yzylda bilimsel
faaliyetler btn alanlarda slam dnyasnn
tamamnda hl aktif haldeydi. 6./12. yzyldan itibaren Anadoluda kurulan Seluklu
devletlerinde ve 8./14. yzyln bandan itibaren genilemeye balayan Osmanl topraklarnda kurulan yeni kltr merkezlerinin
bilimsel faaliyetlere nemli katklar olmutur. 9./15. yzyldan bize kalan ve el yazmas
halinde muhafaza edilen birok eserden yalnzca ok kk bir ksm yaynlanmtr ve
yaynlananlarn da hemen hemen hibiri incelenmemitir. Bu gerek gzden karlmadan,
bu yzyln ilk yarsnda Maverannehirde
astronomi ve matematik alanlarnda ne
kan ve devlet adam Ulu Bey Muammed
Turay (796-853/1394-1449) adyla balantl bulunan almalar ele alalm. O, dedesi Timurun hayalinde yaatt eyi, yani
Semerkant slam uygarlnn merkezi haline
344
Bkz. Khler, G.: Die Entwickelung des Kriegswesens

und der Kriegfhrung in der Ritterzeit von der Mitte des
11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen, Cilt 3, Breslau 1887, s. 181-182.
getirmeyi gerekletirdi345. Genliinde teoloji, tarih, edebiyat, iir ve dier bilim dallarnda
mkemmel, salam bir eitim alan bu bilim
a ehzade, daha iktidara gelmeden nce
yseddn Cemd b. Mesd el-K (.
832/1429), zde Rm (. 840/1436) gibi
birok bilgini yanna, Semerkanta getirtmiti.
Onun Semerkantta baard ilerin en nemlisi kukusuz, nclerinin Merada kurduklarndan esinlenerek ve yukarda ad geen
bilginlerle birlikte alarak ina ettii antsal
rasathanedir. Bu Semerkant Rasathanesinin
kuruluuna ve gelitirilmesine kendisinden
daha gen bir bilgin olan Aladdn Al b.
Muammed el-c (. 879/1474) de katkda bulunmutur. Rasathaneden geriye kalan
izlere gre u yargda bulunabiliriz: Rey (eski
Tahran)de kurulmu olan rasathanenin sekstantn (4./10. yzyl, bkz. Katalog Cilt II, s.
25) rnek alarak bu yeni rasathanede yars
yeraltnda kurulan gzlem skalasnn yarap
30 m. byklndeydi. Burada yrtlen
gzlem sonularnn birou346 bizzat Ulu
Bey tarafndan salanm olan izelge-esere,
Zc-i Suln ye alnmtr. Avrupada daha
17. yzyln ortalarnda John Graves347 buna
dikkat ekmitir.
Bu yzyln anlmaya deer baarl astronomik almalarndan biri de yseddn elKnin Zc-i n isimli hayli kapsaml
izelge-eseridir. Bu eseri o, daha Semerkant
Rasathanesinin kuruluundan nce, 816/1413
ylnda Heratta bir araya getirmiti. Eserin ierisindeki corafik izelge Maverannehirden
itibaren koordinatlardaki gzle grlr arta
tanklk etmektedir.
345
Grousset, Ren: Histoire de lAsie, Cilt 3, Paris 1922,

s. 127 (gremedim); Bouvat, L.: Encyclopdie des Islm,
Cilt 4, Leiden und Leipzig 1934, s. 1077).
346 Bkz. Kennedy, Edward S.: The heritage of Ulugh Beg,
Science in Islamic civilisation ierisinde, stanbul 2000, s.
97-109.
347 Gravius, Johannes: Bin tabul geographic, una
Nassir Eddini Pers, altera Ulug Beigi Tatari, London
1652 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 50, s. 1-79).
G R
el-K, astronomik ara-gerelerin geliim

tarihinde de azmsanamaz bir neme sahiptir.
Bu konuya ilikin kaleme ald ve bilhassa Mera Rasathanesinde bulunan aragereleri tasvir ettii (Katalog Cilt, II, s. 38
vd.) risaleden baka, Nzhet el-adi348
isimli mstakil risalesinde tantlm olan
aba el-Meni ve Lev-i ttilt diye
isimlendirdii iki astronomik alet anlmaldr.
Birisi, 4./10. yzylda Eb Cafer el-zin
tarafndan icat edilmi olan Zc-i afih adl
aletin bizim bildiimiz en son geliim aamasn oluturmaktadr. Zc-i afih, bir gezegenin gerek posizyonunu ekliptik zerinde
herhangi bir zamanda mekanik yolla ve genellikle astronomik izelgeleri kullanmakszn
bulmaya yarayan bir aletti. Konuya ilikin
yerde belirttiimiz zere, bu aletin en eski
versiyonu gerekten ok eski bir dnemde
Mslman spanyaya yollarn bulmulard.
Aba b. Muammed bn es-Sem el-arn
(. 426/1035)nin ve Eb e-alt meyye b.
Abdulzz el-Endlsnin (. 528/1134) ve
brhm b. Yay ez-Zerlnin (5./11. yzyln ikinci yars) bu aletin olduka gelimi bir eklini belirten risaleleri, spanya d
Avrupaya en ge 13. yzyln ikinci yarsnda Libros del saber de astronoma adl
Kastilce ansiklopedik eserde mahfuz kalan
evirileriyle ulat. el-Knin aletindeki
en modern zellik, derecelendirilmi paralel bir cetvelle alan merkezi bir gsterge
(Alhidade) idi. Bu paralel cetvel ile kazanlabilen basit iaretlemeli projeksiyonlar yoluyla
ok esasl sonular alnabilmektedir, mesela
paralel cetvelin, gezegenlerin, tasavvur olunan ek daireli yrngelerinin deferentler
(yani tayc byk yrngeler) zerindeki
348
El yazmas Princeton University, Garrett collection no. 75, Kennedy, Edward S. tarafndan ngilizceye
evrilmi ve yaynlanmtr, The planetary equatorium of
Jamsshd Ghyth al-Dn al-Ksh (d. 1429), Princeton
NJ 1960.
65
merkezini bulmak iin her bir deferentin orta

noktasna yerletirilmesi gibi349.
el-Knin aletinin G. Marchionise350 (1310
ylnda yazmtr) ve Geoffrey Chaucere351
(. 1400e doru) nispet edilen ekvatoryumlar
arasnda bir yaknlk gstermesi olgusundan
hareketle, bu iki kiiye, ayn zamanda elKnin aletine de modellik yapan doulu
daha eski bir modelin bilgisinin ulam olmas gerektii kanaatindeyim. Lev-i ttilt,
Bala Levhas352, isimli ikinci alete gelince,
bu, iki gezegenin boylam dereceleri arasndaki nceden bilinen farklarla bu her iki gezegenin gnlk olarak kat ettikleri mesafeler
arasndaki aktel farklara dayanarak ekliptikte beklenen ittisal (arka arkaya gelme) gnlerini aletsel olarak hesaplamaya yaramaktadr.
Bunun dnda (ahaptan veya pirinten imal
edilmi) bu tr bir hesaplama arac bilinmemektedir.
Teorik astronomi alannda da, daha birka yl
nce tantlan ve yukarda ad geen Aladdn
Al el-c (. 879/1474) tarafndan Merkr
gezegeni iin gelitirilmi olan model kayda
deerdir353.
349
Price, Derek J.: The equatorie of the planetis, Cambridge 1955, s. 131.
350 Bkz. Poulle, Emmanuel: Les instruments de la thorie des plantes selon Ptolme: quatoires et horlogerie
plantaire du XIIIe au XVIe sicle, Cilt 1, Cenevre ve Paris 1980, s. 192, 260ff.
351 Price, Derek J. de Solla: Isis ierisinde 54/1963/153
(el-Knin kitabnn edisyonu hakknda E.S. Kennedy
tarafndan yazlm olan resensiyon); ayn yazar, Chaucer, Dictionary of Scientific Biography ierisinde Cilt, 3,
s. 217-218.
352 Bkz. Kennedy, Edward S.: The planetary equatorium,
ayn yer, s. 78-161, 238-243.
353 Bkz. Saliba, George: Al-Qushjis reform of the Ptolemaic model for Mercury, Arabic Science and Philosophy
3/1993/161-162; ayn yazar, Arabic planetary theories after the eleventh century AD, Encyclopedia of the History
of Arabic Science iersinde, Cilt 1, London ve New York
1996, s. 58-127, zellikle s. 123-125.
66
G R
Matematik alannda yaplan aratrmalar,

yseddn Cemd b. Mesd el-Knin
imdiye kadar incelenen eserlerinde nemli
birok baar tespit etmitir. Bu baarlardan
birou Arap-slam kltrnn o konularda
ulat son bilimsel seviyeyi ortaya koymaktadr ve bunlar Avrupada ya birka yzyl sonra
ortaya km ya da yeniden kefedilmilerdir.
Burada sadece birka tanesi dile getirilecektir.
el-K, drdnc dereceden denklemlerle
esasl bir ekilde urat iin Cebir tarihinde
zel bir konuma sahiptir. Mift el-isb354,
Hesap Anahtar, isimli eserinde konunun
ksaca ilenii sayesinde renmekteyiz ki
el-K drdc kuvvetten 70 tip (gerekte
65)355 denklem bilmektedir ve bunlar zel
olarak yazaca bir kitapta toplamay ve sunmay planlamtr. u anda onun bu plann
gerekletirip gerekletirmediini bilmemekteyiz, eer byle bir eser oluturmu ise
bu kitabn bize kadar ulap ulamad henz
tespit edilmemitir.
Bu balamda, el-Knin Mift el-isbda
yksek dereceli aritmetik ve geometrik dizilerin toplanmasna ynelik kurallar nasl kullandna ilikin ok ilgin rnekler verdii
dile getirilmelidir. Bu ilem srasnda, drdnc dereceden dizilerin ortaya kan toplam, 400 yl nceki ncs bn el-Heysemin
baarsn hatrlatmaktadr. Bununla birlikte
el-K zme kendine zg bamsz bir
yolla ulamtr356.
Franz Woepcke357 1865 ylnda, yseddn
354
Ed. Amed Sad ed-Demird, Muammed amd

el-fn, Abdulamd Luf, Kahire tarihsiz, s. 199; ed.
Ndir en-Nbulus, Dmek 1977, s. 413-414.
355 Bkz. Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 268; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 68.
356 Bkz. Juschkewitsch, A.P. ve Rosenfeld, B.A.: Die Mathematik der Lnder des Ostens im Mittelaltter, ayn yer,
s. 90; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 68.
357 Passage relatifs des sommations de sries de cubes extraits de deux manuscrits arabes indits du British
Museum de Londres, Journal de mathmatiques pures et
Cemd b. Mesd el-Knin sin 1 nin

hesap-lanmasnda tam ve kesin bir yaklama (approksimasyon) metodu kulland ve
bunun ilk olarakAvrupada Franois Vite
(1540-1603)le yeniden ortaya kt ynndeki aratrma sonularn yaynladnda, 19.
yzyl sonlarnn matematik tarihilerinde
aknlk dourmutu358.
el-K, gezegenlerin gnlk hareketlerinin
hesaplanmasnda bir dier yaklama (iterasyon) ynteminden yararlanmtr. Geri iterasyon ynteminin daha nceki bilginler tarafndan, Ay paralaksnn [yarapnn byklnn] aratrlmasnda ve tespit edilmesinde
kullanldn bilmekteyiz, ama bunun srf
matematik ierisinde yaplmas ilk olarak elKde ortaya kmaktadr359.
el-Knin daire hesaplamadaki mkemmel sonucu, matematik tarihinde 50 yldr
bilinmektedir. O, Arimed, Eb el-Vef ve
el-Brn gibi nclerinin ulat sonular
eletirmekte ve metotlarn yetersiz olarak
nitelemektedir. el-K daire evresiyle apnn
ilikisini bir i ve d okgen yardmyla her bir
3228 = 800335168 kenar olarak belirlemi ve
bununla da 3, 14159265358979325 sonucuna ulamtr. el-Knin bu baarl almas Paul Luckey tarafndan360 ortaya konulmadan nce Johannes Tropfke361, daire hesaplamasnda gittike daha kesin hesaplamalar
appliques ierisinde (Paris), 2e srie, 10/1865/83-116,
zellikle s. 112-116 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy seri ierisinde Cilt 44, s. 105-138, zellikle
s. 134-138); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 63.
359 Bkz. Kennedy, Edward S.: A medieval interpolation
scheme using second order differences, A Locusts Leg.
Studies in honour of S.H. Taqizadeh ierisinde, London
360 Der Lehrbrief ber den Kreisumfang (ar-Risla alMuya) von amd b. Masd al-K, Berlin 1953
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy seri
ierisinde Cilt 56, s. 227-329).
361 Geschichte der Elementar-Mathematik, ayn yer, Cilt
G R
yoluyla gerek deere yaklamann beklenmedik bir tarzda keskinletii yeni parlak bir
zamann ilk olarak F. Vite ve Adrian van
Roomen (1561-1615)le baladn sylemektedir. Vite, ileminde poligon hesaplamalar
yardmyla saysn 9 ondalk kesire kadar
ilerletmi, van Roomen ise 15 ondalk kesire
kadar gtrmt. el-K kendi zamannda
oktan 17 kesire kadar gelmiti.
Kiri hesaplamas balamnda el-K,
Avrupada Johann Heinrich Lamberts (17281777) adyla bilinen u trigonometrik formle362 ulamtr: sin (45+/2) 1+sin
.
2
Ondalk kesir tarihinde de el-K sekin
bir konuma sahiptir. Bu alanda onun ncs olarak karmza Arap matematiki elUlds (4./10. yzyl) kyor. Bununla
birlikte konunun ilk sistematik ileniini
el-Kde363 grmekteyiz. Bizim bildiimiz
kadaryla slam dnyasnda ondalk kesirlerle
yaygn bir uram el-Kden sonra kendini gstermektedir. Avrupada ondalk kesirler Yahudi matematiki Immanuel Bonfils
(14. yzyln ortalar) tarafndan kullanlmtr364. Bu kiinin bu bilgiye ve kullanma nasl
ulat, hl aklanmay gereksemektedir.
Juschkewitsche365 gre onun kaleme ald
ksa taslak el-Knin ondalk retisiylekarlatrldnda hibir neme sahip deil-
362
Bkz. Luckey, P.: Der Lehrbrief ber den Kreisumfang,

ayn yer, s. 49 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy seri ierisinde Cilt 56, s. 283); Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 66.
363 Bkz. Luckey, P.: Die Rechenkunst bei amd b.
Masd al-K mit Rckblicken auf die ltere Geschichte
des Rechnens, Wiesbaden 1951, s. 102-114 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy seri ierisinde Cilt
56, s. 75-225, zellikle s. 184-196).
364 Bkz. Gandz, S.: The invention of the decimal fractions
and the application of the exponential calculus by Immanuel Bonfils of Tarascon (c. 1350), Isis 25/1936/16-45;
Luckey, P.: Die Rechenkunst bei amd b. Masd alK, ayn yer, 120-125 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 56, s. 202-207);
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 67-68.
365 Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 241.
67
dir. el-Knin ondalk kesirler ynteminin,

onun rencileri ve onun izinden yryenler araclyla veya Bizansl ran seyyahlar
yoluyla ok ksa bir sre sonra Anadoluya
oradan da stanbula ulam olmas gerektii hususunda hibir kukuya yer yoktur. Bu
balamda bize ulaan 15. yzyldan bir Bizans
hesaplama kitab366 anlmaldr. Bu kitabn
yazar ondalk kesirlerin kullanmn bilmekte
ve Bizans lkesinde hkimiyet kurmu olan
Trklerin bu tr hesaplama ilemlerini kullanmakta olduklarn sylemektedir. Ondalk
kesirlerin Avrupada sistematik olarak ilk
ele aln, Hollandal tccar, matematiki ve
mhendis Simon Stevin (1548-1620) tarafndan Flemenke kaleme alnan De Thiende
(Onda Bir) isimli eserde gn yzne kmtr367.
Son olarak el-Knin matematik alanndaki nemli baarlarndan birisi Mift elisb (Hesap Anahtar) isimli eserinde yer
alan dzenli ve yar dzenli cisimler konulu
blm anlmaldr. el-Knin bu konuda hi
bir ncs yoktu denemezse de onun, eik
izgisel snrl cisimlerin, eik silindirlerin ve
konilerin, ayrca dzensiz ii bo cisimlerin,
sivri kemerlerin (ojivler), tonoslarn, kubbelerin, sarktlarn (stalaktitler) hacimlerini
komplike hesaplamalarla ve konstrksiyonlarla ok hkimane bir ekilde ortaya koyabilmesi Arap-slam matematiinin 9./15. yzylda el-K ile ulam olduu dzeye tanklk
etmektedir368.
366 Bkz.
Hunger, H. ve Vogel, K.: Ein byzantinische Rechenbuch des 15. Jahrhunderts. Text, bersetzung und
Kommentar, Viyana 1963, s. 33; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 245.
367 Bkz. Minnaert, M.G.J.: Stevin, Dictionary of Scientific
Biography ierisinde Cilt 13, New York 1976, s. 47-51.
368 Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 277; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 69; Dold-Samplonius, Yvonne: Practical Arabic mathematics: Measuring the muqarnas by al-Ksh, Centaurus ierisinde (Kopenhagen) 35/1992/193-242; ayn yazar,
The volumes of domes in Arabic mathematics, Vestigia
Mathematica. Studies in medieval and early modern mathematics in honour of H.L.L. Busard ierisinde, ed. M.
Folkerts ve J.P. Hogendijk, Amsterdam ve Atlanta 1993,
s. 93-106.
68
G R
Bu yzyln matematik alanyla ilgili olarak u

da dile getirilmelidir: slam dnyasnn batsnda 13. yzyldan beri gelimekte olan cebirsel
sembolik, Eb el-asan Al b. Muammed
el-alednin (. 891/1486) Kef el-Macb
min lm el-ubr isimli eserinde zirve noktasna ulamtr369. Denklemlerde birinci
kuvvet, kare ve bilinmeyenin nc kuvveti
ey, ml ve kab kelimelerinin ilk harfleriyle sembolize edilmilerdir. Bu iaretler ayn
ekilde katsayl bilinmeyenler zerinde de
belirmektedir370.
9./15. yzyl Arap-slam kltr ierisinde kartografya alannda kaydedilen ilerlemenin ok
byk olduu grlmektedir. Dnya tarihi asndan r ac sonular douran en nemli
gelime, gney Afrikann geree olduka
yaklaan formu balamndadr. Hint okyanusunun, Marinos ve Ptolemede grld gibi,
kapal bir i deniz olduu tasavvuruna karn,
el-Memn corafyaclar haritalarnn 3./9.
yzyln ilk eyreinden balayarak ortaya kmasndan itibaren Afrika ktasnn gneyden
dolalabileceine ilikin kanaatin Arap-slam
kltr evresinde hakim olduu ispatlanabilir.
3./9. yzyl tarihi ve corafyacs Amed b.
Eb Yab b. Cafer el-Yabnin aktard ilgin bir rivayet yoluyla, Dicle zerinde
bulunan Ubullada ina edilen ve ine ve
inden ticaret mallar tamada kullanlan
gemilerin Maripte bulunan Atlantik liman
Mssede (Agadirin gneyi) Behll camiinin yannda demir attklarn renmekteyiz371. el-Memn corafyaclarnn Afrikay
gsteren haritalar, gneyden dolalabilir ve
160 douya doru uzanan bir kara ktlesine
ilikin kaba bir tasavvur zerine kuruluydu.

Bu byk ktann matamatiksel olarak kapsanmas iin daha birka yzyl beklemek
gerekliydi. el-Memn haritasndan sonra bize
ulaan en eski Afrika tasviri, el-Kind ve esSerasnin372 (her ikisi de 3./9. yzyl), 4./10.
ve 5./11. yzyldan anonim373 bir yazarn ve
el-drsnin374 (1154 civarnda) haritalardr
ve bunlar el-Memn iin yaplan haritann ya
sakat veya kaba reprodksiyonlardr. Buna
karn dikkate deer bir gelime, Nareddn
e-s (. 672/1274)den taslak halde bize
ulaan dnya haritasndaki Afrika tasviridir.
Bu dnya haritas dier taraftan in dnya
haritasndaki Afrika tasviriyle ilikilidir. 1267
ylnda Meradan ine yollanan yeryz
kresinden esinlenen bu in dnya haritas
14. yzyln balarnda meydana kmtr. in
dnya haritasnn, orjinal boyutlar kopyaclarn yetersiz hassasiyetlerinin kurban olan
Afrika tasvirindeki en nemli ayrdedici yan,
ktann gney blmnn bir gen eklinde olmasdr. Avrupada Brunetto Latiniden
(1265 civarnda) Fra Mauroya (1459) kadar
yaplm dnya haritalarndaki375 Afrikann
yarmada eklinin reprodksiyonlar bize,
matematik-astronomik olarak elde edilmi
bir almann izlerine dair herhangi bir ip ucu
verebilmekten uzaktr. Elbette bu, o zamana kadar slam dnyasnda zaman zaman
Afrikada bulunan baz yer koordinatlarnn,
9. yzyln balangcnda balayan ve devaml genileyerek younlaan alma gelenei
ierisinde matematiksel corafya kurallarna
gre tespitlerinin denenmedii anlamna gelmez. Bununla birlikte, Afrika koordinatlarnn haritalarda yer almalar yeterli bir zamana
balyd. Bundan da te, geree tam uygun
ekilde btn bir ktann sahillerinin ve dier
369 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 62.
370 Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 270.
371 el-Yab, Kitb el-Bldn, Leiden 1892 (Tekrarbasm:
Islamic Geography Cilt 40), s. 360; Picard, Christophe:

Locan Atlantique musulman. De la conqute arabe
lpoque almohade, Paris 1997, s. 31, 233-234, 248, 511;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 383-384.
373 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 134; Cilt 12, s. 12
374 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 134-135; Cilt 12, s. 13, 18-19.
375 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 549-550.
G R
69
ksmlarnn tasviri iin nesiller boyu, srekli

ve bir hedefe ynelik almalarn yaplm
olmas gerekliydi.
Vasco da Gamann Hindistana yapt ilk
keif seyahatinden hemen sonra, Afrikann
ve Hindistan da ierecek ekilde gney
Asyann konfigrasyonlarnn mkemmel ya
da mkemmele yakn kartografik tasvirlerinin Avrupada tedavle kmas, corafya ve
kartografya tarihi asndan ok byk bir
olaydr. Arap-slam kltr evresinde baarlan matematiksel corafya, kartografya ve
bilimsel denizcilik seviyesinin ykseklii hakkndaki bilgisizlik, Avrupada ortaya kan
o haritalarn gerek yaratclarnn kimler
olduunu bilme iini gletirmektedir. Bu
haritalarn, Portekizli haritaclar tarafndan
Vasco da Gamann toplad ve beraberinde
getirdii verilere dayanlarak yapldn dile
getiren ve kabul gren gr376, bir yandan
ok byk bir yeryz parasnn mkemmel
haritasnn yaplabilmesi iin gerekli koullarn kelimenin tam anlamyla grmemezlikten
gelindiini, dier yandan ise bu grn yanlln gsteren birok tarihi kantn tannmadn ifade eder. Kartografik realitenin
yanl anlaynn bir rnei olarak, Vasco
da Gamann ilk Hindistan seyahati dn
sonrasnda tahminen 1502 dolaynda yapld
sanlan szde Cantino haritas anlabilir.
Bu haritann gnmz haritalaryla karlatrlmas gsterir ki ekvator izgisi ve her iki
dnence daireleri tamamen doru bir ekilde
Afrika, Arap Yarmadas ve Hindistan zerinden geirilmitir. Afrikann ekvator zerindeki dou-bat uzakl ve ekvator ile mit
Burnu arasndaki mesafe Cantino haritasnda ve gnmz haritasnda hemen hemen
ayndr (modern deerler unlardr: 3330'
ve 3430'). Afrikann dou kys ile ekvator izgisi zerinde bulunan Kap Comorin
(Hindistan'n gney ucu) arasndaki mesafe
Cantino haritas zerinde modern deerden

(35) yarm derece byk olarak grnmektedir377. Buna gre, bu harita Afrikann gney
yars boyutlarnda, Afrikann dou kysnn
Hind Yarmadasnn gney noktasndan uzaklnda, enlem ve boylamda tam bir doruluk
gsterir ki buna Avrupa ve Asya szkonusu
olduunda 19. yzyldan, hatta ksmen 20.
yzyldan nce Avrupada yaplan haritalarda ulalabilmi deildir. Cantino haritasnn
doruluu gereinden u inanca varyoruz:
Bu harita bizi, dayand bir rnein izlerine gtryor. Ve o rnek, gerekli enlem
ve boylam dereceleri ile dier uzaklklarn
tespiti iin yerinde, yeteri kadar uzunca bir
sre yrtlm n almalar temeline dayanan bir harita olmaldr. Daha nce belirlenmi ve bilinen bir rota zerinden gney bat
Hindistana ulam ve yine mmkn olabildiince ksa bir sre sonra ayn rotay takip
ederek Portekize geri dnm olan Vasco
da Gamann harita izimi iin gerekli verileri
bylesine ksa bir zaman zarfnda kendisinin
oluturamayaca kesindir. Bu tr seyahatlerin amac, doas itibariyle ticari ve siyasi
idi. Adaletli olmak gerekirse, Portekizlilerin
o dnemde, o haritalar iin gerekli koullar
bizzat saladklar iddiasnda bulunmadklar
da belirtilmelidir. Onlarn bu bakmdan grevi ve baarlar, olabildiince yerinde yaplm haritalar Portekize getirmek olmutur.
Burada haritaclar kendilerine ulaan haritalar Portekizceye aktarmlar, oaltmlar
ve kendi anlaylar ve zevkleri dorultusunda
kamuoyuna sunmulardr. Hint Okyanusuna
ilk seferleri yapan Portekizli denizcilerin ou,
Arap ve dier Mslman denizcilerin ellerinde sk sk haritalar grdklerini veya onlardan
haritalar aldklarn gizleme ihtiyac da hissetmemilerdir. Bildiimiz rivayetlerden378 birisi
378 Bkz. a.e., Cilt 11, s.
70
G R
de, bizzat Vasco da Gamann379 Afrikann

dou kysnda Mslman bir denizciyle ilk
karlamas hakknda yapm olduu ayrntl
anlatmdr. Bundan rendiimiz kadaryla o,
Arap meslektann elinde, deniz yolculuklarnda kulland enlem ve boylam daireli haritalar grmt. Bu ahs, Vasco da Gamaya
Hindistann gney bat kysna deniz yoluyla
giden direkt rota zerindeki Calicuta kadar
klavuzluk etmi olan denizcilerden birisiydi.
Daha 15. yzyln ilk yarsndan itibaren,
Hint Okyanusunu ve gneyden dolalabilir Afrikay gsteren haritalarn Portekize
ulatna ilikin haberler de gnmze kadar
ulamtr. Bylelikle Portekizliler Hindistana
giden deniz yolunu renmi olup380, ancak
bu haritalar yardmyla, sonralar yanl olarak
Keif Seferleri diye adlandrlan seyahatlere
cesaret edebilmilerdi.
Bu ksa aklamalarla, Geschichte des arabischen Schrifttumsun381 11. cildinde ortaya
koyduum aratrma sonularm, Portekiz
seferleri ncesinde, en son ve geree olduka
uygun Afrikann ve Hint Okyanusunun kartografik tasvirinin Arap-slam kltr evresinde 9./15. yzylda ulalan en nemli baarlarndan birisi olduunu okuyucuya ulatrma maksadyla yapyorum. Portekizlilerin
bu konudaki en byk hizmeti, bu haritalarn nemini kavramalar, onlar toplayarak
Portekize ulatrmalar ve bylelikle Avrupa
dillerinde ok yaygn hale gelmesine yol amalar ve bylece son olarak Avrupada kartografik hareketlere ok byk bir ivme kazandrmalardr. Bu haritalarn, eer Protekizlilerin
aracl olmasayd, ne zamandan itibaren ve
kimlerin araclyla sadece tek tk deil de
ok byk lde Avrupaya ulamaya ba379 Bkz. de Barros, Joo: sia.
Das feitos que os portugueses fizeram no descobrimento..., Dcada I, Liv. IV, Ed.
Lissabon 1945, s. 151-152; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 227229.
381 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 323-444.
lam olabilecei konusunda bir tahminde

bulunulamaz.
Bu konuyu bitirirken, benim kanaatimce kefini ve muhafazasn Portekizlilere borlu
olduumuz Arap-slam kltr dairesinin en
nemli kartografik baars anlmaldr. Bu,
1511 ylnda Malakkann igalinden ok ksa
bir sre sonra igalci Portekizlilerin eline
geen ve buray alan Alfonso de Alburquerque
tarafndan Kral I. Emanuele (. 1521) gnderilen Cava atlasdr382. Bu atlasa ilititilerek Krala gnderilen mektupta Alfonso
yle demektedir: Majestenize, Caval bir
gemi pilotu tarafndan yaplm ok byk bir
atlasn kopyasndan bir ksmn yolluyorum.
Bu, mit Burnunu, Portekizi, Brezilyay,
Kzldenizi, ran Denizini, Baharat Adalarn
[Moluk Adalarn], gemilerin izledii inden
ve Formosadan giden direk yolu gsteren
yelken rotalarn, bunlarn yan sra birbirlerine snr olan [bu lkelerin] i taraflarn tasvir
etmekte. Bana yle geliyor ki, bu grdklerimin en gzeli. Majesteleri bunu grmekle
ok mutlu olacaklardr. Yer adlar Cava yaz
karakterindedir. Yanmda okuryazar Caval
birisi vard. Siz Majestelerine, Francisco
Rodriguesin, orijinalinden kopyalad bu
ksm yolluyorum. Bununla Majesteniz bizzat inlilerin ve Formosa sakinlerinin nereden geldiklerini, gemilerinizin altn ocaklarnn bulunduu Karanfil Adalarna, Cava,
Banda ve Hindistancevizi ve Hindistancevizi
iei Adalarna gelmek iin hangi rotay
takip etmeleri gerektiini, Siyam Kralln,
inlilerin gemileriyle dolatklar ve oradan
itibaren daha ileri gitmeyerek dndkleri
382 Santarem, Atlas
compos de mappemondes, de portulans et de cartes hydrographiques et historiques depuis

le VIe jusquau XVIIe sicle, Paris 1849 (Tekrarbasm:
Amsterdam 1985); A. Corteso, Cartografia e cartgrafos portugueses dos sculos XV e XVI, Cilt 2, Lissabon
1935, 126-130; ayn yazar, The Suma Oriental of Tom Pires and the Book of Francisco Rodrigues, Cilt 1, London
1944, giri s. 78-79; Corteso, A. ve de Mota, A. Teixeira:
Portugaliae monumenta cartographica, Cilt 1, Lissabon
1960, s. 80.
G R
71
in Burnunu grecektir. Orijinali Frol de la

Marla birlikte [deniz kazasnda] kayboldu.
Siz Majestelerine ak ve seik bir ekilde
tasvirlerde bulunabilmek iin, o gemi pilotu
ve Pero Dalpoem ile birlikte bu haritann ierii hakknda gr alveriinde bulundum.
Bu harita son derece doru ve mehurdur,
nk deniz yolculuunda kullanlmaktadr.
Bu haritada eksik olan, Selat diye adlandrlan takm adalardr [Malakka ve Cava
arasndaki].383
Bu haritalarn deerlendirilmesi, nereden,
nasl ortaya ktklarna ilikin soru hususunda gnmzde geerli kartografya historiyografyas kendisini bir kmaz sokaa sokmu
bulunuyor, nk bu historiyografyann daha
nce gelien Hint Okyanusu haritalarnn
ortaya kndan ok nemli yap malzemesi
salayan ok yksek seviyeye ulam bulunan denizcilik bilgisinin varlndan haberi
yoktur384. Boylam lekleri ve enlem skalalar
ve neredeyse mkemmel denilebilecek konfigrasyonlaryla atlasn geriye kalan 26 paras, matematikselastronomik temel zerine
ina edilmi uzun bir kartografya geleneine
tanklk etmektedir. Bu atlas imdiye kadar
bilinen en eski ve tam doru Bengal krfezi,
Malakka boaz ve Cavadan Moluk zerinden Kantona kadar in Denizi tasvirlerini
vermektedir. lk olarak bu haritada ve ayn
zamanda ok iyi bir formda ortaya kan
Madagaskar Adas, ilk olarak 19. yzyl ve
20. yzyln ilk yars kartografyas tarafndan belirli tashihler geirdi. Eer bu atlasn
daha o zaman Gney Amerikann kuzeydou
sahil eridini gsterdiine385 rastlyorsak, bu
bilgiye Alfonso de Alburquerque de iaret
etmekte ve bylece, haritann aktard bilginin daha sonraki bir Portekiz ilavesi olma ihtimalini ortadan kaldrmaktadr bunun anlam
udur: Miras alnan kartografik dnya resminin en yeni bilgilere gre daha ileri tanarak
gelitirilmesi ynnde Arap-slam kltr evresinin abalar 10./16. yzyln ilk on ylnda
hl canl idi.
Eer kartografya bilimsel denizcilii refakatinden ve desteklemesinden devaml bir suretle faydalanmam olsayd, Hint Okyanusunun
ve Afrika Yarmadasnn haritalarnda bylesine yksek bir geliim basamana ulalamazd. Bugn biz, bu denizcilik biliminin orijinalliini ksmen iyi bir ekilde tanyabilme
ansna sahibiz. ok uzun bir geliim sreci
sonrasnda bu bilim 9./15. yzyln ikinci yarsnda ve 10./16. yzyln ilk eyreinde Hint
Okyanusu evresinde zirve noktasna ulamtr.
Arabistan ile in arasndaki birka bin yllk deniz yollar biliminin dorudan doruya
bize kadar ulaan en eski dkmanlar 9./15.
yzyln ikinci yarsna uzanmaktadr. Geri,
ok daha nceleri denizcilik kurallar, rotalar,
limanlar ve Hint Okyanusundaki mesafelerin bilgileri hakknda yazl bir edebiyatn
bulunduu bilinmekte ise de, bu belgeler,
alann daha yksek bir geliimini yanstan,
9./15. yzyln ikinci yars ve 10./16. yzyln
ilk eyreinde yaayan denizcilik biliminin en
byk iki temsilcisinin eserleri ile alm ve
maalesef kaybolup gitmilerdir.
Bu temsilcilerin ilki Ummn yresinde bulunan Culfrl ihbeddn Amed bn Mcid b.
Muammeddir. Ondan bize bir dizi eser kalmtr. Bu eserlerden, yazarnn bilgi ve yeteneklerinin yaam boyunca sreen bir geliim
gsterdii anlalmaktadr. bn Mcide gre,
lm el-Bar yani deniz bilimi olarak nitelendirdii denizcilik bilimi, teorik ve empirik,
ama sadece kt geleneine bal olmayan
bir bilimdir (lm Al Tecrb l nal)386.
386 bn Mcid, Kitb el-Fevid f Ul lm el-Bar ve-el-
384 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 426-433.

385 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 441.
avid, ed. I. r, Dmek 1980, s. 171; Sezgin, F.: a.e.,

Cilt 11, s. 177.
72
G R
O, denizcileri gruba ayrmakta. lk grup,

basit deniz klavuzlardr. Bunlarn yolculuklar bazen iyi gider bazen de kt; verdikleri cevaplar bazen dorudur bazen de yanl.
Bu denizciler muallim (stad) nitelemesini
hak etmezler. kinci kategorinin orta seviyeli
melime (stadlar) olan mensuplar, bilgilerinin bykl ve kapasiteleriyle tannrlar.
Onlar yeteneklidirler, gittikleri yerin rotalarna
hkimdirler, fakat ldkten sonra unutulmaya
mahkumdurlar. Denizcilerin nc grubu en
yksek mertebelerini oluturur. Bu kalitedeki
denizci ok mehurdur, btn deniz operasyonlarna hkimdir ve hem kendi zamannda
hem de daha sonralar yararlanlan kitaplar
yazm olan bir bilgindir387.
bn Mcid ayrca bir kaptann sefer esnasnda gznnde bulundurmas gereken kurallar ve ondan beklenen ahlaki prensipleri dile
getirmektedir. Ve yine o, kendisinin denizcilik bilimi tarihinde ok nemli bir konuma
sahip olduunun ve baard ilerin gelecek
nesillerde etkisiz kalmayacann bilincindedir. (Bizden sonra, bizlerin kendi alanmzda hangi konumda bulunduumuz hakknda
hkm verilebilecek bir zaman gelecektir.)388
bn Mcid389, kendisinin, bu alan ileriye tadndan ve erken dnem eserlerinde dzeltilmeye muhta eyleri de bulunduundan emindir. inde bulunduu andaki bilgi seviyesinin
stnl karsnda, daha nceki eserlerinde
yazdklarnn arasnda artk geersiz eylerin
bulunduunu dile getirmek iin, ok ilgin bir
ekilde, Kurn vahyi balamnda kullanlan
terminolojiyi kullanmakta: mens (iptal edilmi) nsi (iptal eden).
bn Mcidin bize ulaan eserlerinden ok
ak bir ekilde, onun sadece bir teorisyen
387
bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 171; Sezgin,

F.: a.e., Cilt 11, s. 11, 177.
388 bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 18; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 11, s. 177-178.
389 bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 151-152; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 178-179.
olmadn ayn zamanda yllar boyunca

Arabistan ile Hindistan ve Gneydou Asya
arasnda denizci olarak aktif grev aldn
renmekteyiz. Kitaplar belki arzulanlan
sistematik ierisinde deilse de u izlenimi
vermektedirler: O, Kutup Yldznn ve ufuk
dairesinde enlemde 1115' lk belirli mesafelerle doan ve batan bir dizi sabit yldzn oryantasyonu ve ayn zamanda pusula kullanm
temeline dayanan bir denizcilik bilimini temsil
etmektedir.
Kitaplarnda bn Mcid, Hint Okyanusunda
bulunan yzlerce yerin enlem derecelerini yn
eiklikleri ile birlikte kaydetmektedir, ama
bununla birlikte mesafe lmne ilikin
somut ok az bilgi renmekteyiz. Yazlar,
onun dier baz durumlarda olduu gibi, okuyucunun n bilgilere sahip olduunu varsayd
izlenimi vermektedir. Hacimli eseri el-Fevid
in 390 bir yerinde, denizcilik bilimindeki baz
bulularn kendi baarl almalarna ait olduunu sylemektedir. Bunlardan biri pusulann
geliimindeki baarsdr. Bu gelitirilen tipin
mknats inesi dorudan doruya pusulann
stne yerletirilmitir yani yn belirleme iin
gerekli olan 32 ksma blnm karton diskin
alt tarafna tayc olarak deil st tarafna yerletirilmi olup kartona bal olmadan
hareket etmektedir (bkz. Katalog 3, s. 65).
Mevcut eserlerinde bn Mcid, konusuna
hkim, kendine gvenen ve astronominin
temel bilgilerine sahip ve de dneminin birok bilim dalnda gezinen bir bilgin denizci
olarak belirmektedir. Kulland malzemeler, matematiksel olarak kapsanan bir Hint
Okyanusunun ve olduka gelimi bir denizcilik biliminin sz konusu olduunu gstermektedir. Btn bunlara nasl ulalabildiini
ve hangi bileenlerin bu biliminin zn oluturmada nemli rol oynadn, yaca kk
meslekta Sleymn el-Mehrden renmekteyiz. Biz burada takip ettiimiz kronolojik
390
bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 192; Sezgin,

F.: a.e., Cilt 11, s. 261.
G R
prensibe sadk kalarak, el-Mehrnin bu alana

ynelik net tasvirini 10./16. yzyln seilmi
konular erevesinde dile getireceiz.
9./15. yzyldan, dnemin seviyesini karakterize eden iki ansiklopedi rnek verilecektir. Bu
ansiklopedilerden birisi, yaz sanat ve ktipler
iin gerekli bilgiler ieren, Msrl devlet ktibi
ihbeddn Amed b. Al el-alaend (756821/1355-1418) tarafndan yazlan ve ub
el-A f nat el-n adyla bilinen, 10
ana blm 14 ciltte ieren mehur ansiklopedidir391. 814/1412 ylnda tamamlanan, ierike
zengin ve sistematik olarak ina edilen bu
ansiklopedi ok net olarak alntlanan ve isimleri belirtilen kaynaklaryla, 800 yllk yaamn
btn alanlarnda ok yksek bir kltrel parlakla doru gelien Arap-slam toplumunun
en belirgin kantlarndan biri olarak deerlendirilebilir.
Bu yzyln ikinci nemli ansiklopedisi, imdiye kadar byk lde fark edilmeden kalan,
ok ynl skenderiyeli bilgin Muammed b.
Muammed b. Al el-Avf392 (818-916/14151501) tarafndan kaleme alnm Kef elBeyn an ft el-ayavn isimli eserdir.
Mellif hatt halinde 62 cilt ierisinde bize
ulaan eser393 muhtemelen alfabetik olarak
391
Bkz. Wstenfeld, Ferdinand: Calcaschandis Geographie und Verwaltung von gypten. Aus dem Arabischen, Abhandlungen der Kniglichen Gesellschaft der
Wissenschaften zu Gttingen, historisch-philologische
Classe ierisinde, Cilt 25, Gttingen 1879 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 52, s. 1-223); Michel, Bernard: Lorganisation financire de lgypte sous
les sultans mamelouks daprs Qalqachandi, Bulletin de
lInstitut dgypte ierisinde (Kahire) 7/1924-25/127-147
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 52,
s. 225-245); Bjrkman, Walther: Beitrge zur Geschichte
der Staatskanzlei im islamischen gypten, Hamburg 1928
53); Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 134, Suppl. Cilt 2,
s. 164-165.
392 Necmeddn Muammed b. Muammed el-azz, elKevkib es-Sire bi-Ayn el-Mie el-ire, Cilt 1, Beyrut 1945, s. 14-17; Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 57,
Suppl. Cilt 2, s. 58.
393 Cilt 2-62 Feyzullah koleksiyonunda (No. 1687-1745,
l Halk Ktphanesi) stanbul. 1. cilt Sleymaniye ko-
73
dzenlenmi en eski ansiklopedik bavuru kayna trndedir ve yaamn btn alanlarna

dair bilgiler vermektedir. 62. cilt f harfinde son bulmaktadr. Yazar, kulland fakat
gnmzde byk bir ksm kaybolmu olan
kaynaklarn isimlerini vermektedir. Saylarn
bin olarak veriyor.
Bu devasa ansiklopediye ilaveten bir eser daha
dile getirilmelidir. Bu eser, yazarnn o dnemin kltr tarihine ynelik belirgin ilgisini
ve tarih grn yanstmaktadr. ok fazla
tannmayan bu Suriyeli bilgin Abdulhir b.
Muammed en-Nuaym394 (927/1521), kendi
memleketindeki okul ve yksek okullarn
5./11. yzyldan 10./16. yzyla kadarki tarihini yazmay stlenmitir. Dris f Tar elMedris395 adl iki cilt halinde bize ulaan ve
medreselerle ilgileri nedeniyle ayn zamanda
camileri, manastrlar, trbeleri de ele alan
bu eserin, yazarn daha hacimli Tenbh elib ve-rd ed-Dris f m f Dme min
el-Cevmi ve-l-Medris isimli eserin bir zeti
olduu anlalyor. Birok konunun yan sra
bilginlerin hayat ve eserleri hakknda, onlarn zellikleri ve giysileri ve sultann son sz
sylemesiyle biten aralarndaki tartmalar,
Msrdan gnderilen ve muallim atamalarn,
hangi kitaplarn hangilerinin yerine okutulacaklarn dzenleyen emirnameler hakknda
bilgiler vermektedir. Baz muallimler sadece
yarm retim hakkna (nf et-tedrs) sahiptiler.396 Bu kitabn nemi, benzeri ayn dnemin Avrupasnda beyhude aramaya kalklnca daha iyi anlalr.
leksiyonunda (No. 873 Sleymaniye). Bu ilk cilddin ge dnem bir kopyas Pariste bulunmaktadr
Bibliothque nationale, ar. 4825.
394 Bkz.
Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 133; Suppl. Cilt

2, s. 164.
395 Ed. Cafer el-asan, 2 Cilt, Dmek 1948-1951.
396 Walther Bjrkmann edisyon hakknda yazd tantma, Oriens ierisinde 5/1952/178.
74
G R
10./16. Yzyl
Bu toplu bakta anlacak olan 10./16. yzyl baarlarndan birisi 1575-1580 yllar arasnda Osmanl Sultan III. Murat tarafndan
stanbulda kurulan byk rasathanedir. Byle
bir rasathane kurma fikrini sunan kii ok
ynl bir bilgin olan Taiyyeddn Muammed
b. Marf er-Raddr. Bu bilgin, ok byk
boyutlarda imal edilmi yeni aletlerle, yeni bir
gzlem tarz (raad cedd) yardmyla kkl
bir ekilde tashih edilmi sonular elde etmeyi
hedeflemekteydi. Suriye ve Kahiredeki ikametinden sonra stanbula gen Taiyyeddn
tarafndan muhtemelen ilkin Arapa dikte
ettirilen ve bize Trkesiyle ulaan kitap, bu
rasathane ve aletleri hakknda bilgi vermekte,
o zamana dein bilinmeyen boyutlardaki 8
gzlem aracnn tantmn ve resimli tasvirlerini iermektedir. Bunlardan iki tanesinin bizzat
Taiyyeddn tarafndan icat edildii anlalyor. Dierlerine, 300 yl nce Merada
ina edilen rasathanenin aletler kitabnda
rastlanmaktadr. stanbul Rasathanesi hakkndaki haberlerin ok ksa bir sre ierisinde
Avrupaya ulam ve byk astronom Tycho
Brahe (1546-1601) tarafndan renilmi olduu muhtemeldir. Her halkarda Taiyyeddn
ile Tycho Brahenin iki arac arasndaki benzerlik bu izlenimi uyandrmaktadr. Bunlar, yldzlar arasndaki mesafeleri lmeye yarayan alet
ile ahap Quadranttr (Katalog Cilt II, s. 6468). Avusturya-Macaristan mparatorluunun
stanbul sefirinin papaz olan Stephan Gerlach
da Trkisches Tagebuch isimli ruznamesinin 13 Kasm 1577 olaylar arasnda stanbul
Rasathanesi hakknda olduka ayrntl bilgiler
vermektedir397. Belirgin bir eilimle [de olsa],
1 Ocak 1578 ylndan 3 Mart 1581 ylna kadar
bir baka sefirin papaz olarak stanbulda
ikamet eden Salomon Schweigger de bu vaka

hakknda bilim ve kltr tarihi asndan ok
nemli ve faydal bilgiler aktarmaktadr. Bu
kii seyahatnamesinde Taiyyedni u ekilde
nitelemektedir: ...melun ve zavall bir adam...
ok nceleri Romada bir matematikinin
yannda tutsak ve uak olarak bulunmu ve o
matematikinin sanatn emmi ve bylelikle
bir gkyz ustas ve yldz bilgini haline gelmitir; Ptoleme, klid, Proklos vd. gibi bilginlerin astronomiye ilikin eserlerini Arapa
evirilerinden bir Yahudinin yannda gizlice okumu ve renmitir.398 Bu ifadelerin
doru olmad ve Taiyyednin Romada
bulunduunun sadece bir uydurma olduu
ispatlanmaya demez. Yalnz bu keskin ifadeler u konuya kulak kabarttrmaldr: Daha 13.
yzylda etkisini gstermeye balayan, Arapslam kltr evresine kar dmanlk ruhuna
16. yzyln ikinci yarsnda bilimlerde stnlk duygusunun eklendii bir rekabet anlayyla karlayoruz. O sralarda bu stnlk
duygusu geree pek uymuyordu, fakat ksa
sre iinde gerek olacakt.
stanbulda kurulmu olan rasathanenin mahiyetine gelince: Bu rasathane, Semerkant ve
Merada kurulan ve nleri slam dnyasn
da aan iki ncsnn halefi olarak domutur. Kurucusu olan Taiyyeddn astronom ve
fiziki olarak Suriye ve Kahirede uzun yllar
sren faaliyetleri sonrasnda, bilgisi ve maharetini Sultan III. Muratn hizmetine sunmak
iin 1550 yl civarnda stanbula gmt. Bu
sultan, kendisine yneltilen istei kabul edecek
ve bu pahal rastahaneyi yaptracak kadar zeki
olmakla beraber bu kurumun deerini gerek
anlamda takdir edecek kadar basiretli deildi.
Sultan, fanatik danmanlar ve Taiyyeddnin
rakipleri tarafndan, rasathanenin astrolojinin
bir arac olduu ve devletin bekasn tehdit
397
Bkz. Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taq

ed-dn zu Pera, Der Islam ierisinde (Berlin ve Leipzig)
13/1923/82-96, zellikle s. 85-86 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy seri ierisinde Cilt 88, s.
281-295, zellikle 284-285.
398
Ein newe Reyssbeschreibung au Teutschland Nach

Constantinopel und Jerusalem, Nrnberg 1608 (Tekrarbasm: The Islamic World in Foreign Travel Accounts,
Cilt 28, Frankfurt 1995), s. 90-91.
G R
edici sonular douraca gerekesiyle kandrld ve yaplmasndan birka yl sonra onu

yktrd.
Taiyyeddn muhtemelen, zaman lme aletini yani saati astronomik gzlem aralar arasna sokan ilk astronomdur. Bu amala o,
rasathanenin aletlerini tamamlayc ok byk
bir astronomik saat (bingm raad) ina etti
(Katalog Cilt III, s. 117). Sadece rd (gzlemci/astronom) olarak deil, ayn zamanda
mhendis olarak da Taiyyeddn Osmanl
mparatorluunda ok byk n kazand.
Aslnda su ile alan konstrksiyonlar ve
saatlere ilikin bize ulaan her iki kitabnda
Taiyyeddn karmza nemli bir fiziki ve
mekaniki olarak kmaktadr. Su-hava basnc ile alan aletlere dair 953/1546 ylnda
kaleme ald e-uru es-Seniyye f el-lt
er-Rniyye399 kitabnda Taiyyeddn gerekten daha o zamanlar hayli ileri dzeydeki
teknolojiyi gsteren bir dizi makine ve aracn
tantmn yapmaktadr. Bugn biz bu makinelerin olduka anlalr tasvirleri sayesinde
rekonstrksiyonlarn ok byk zorluklarla
karlamadan yapabilmekteyiz. Bu makinelerden ilkin 6 pistonlu bir su karma ve datm
mekanizmas dile getirilmelidir. Bu tesisatta
nehir aknts bir su ark araclyla bir eksantrik mili zerine tanmtr. Bu eksantrik,
pistonlar altracak olan 6 kaldrac harekete geirmektedir. 6 pistonlu sistemiyle bu
su tesisat ilk olarak Taiyyeddnin kitabnda
ortaya kmaktadr. Yaklak 350 yl kadar
nce bn er-Rezzz el-Cezer kendi dneminde 2 pistonlu su tesisat biliyordu. Dolaysyla,
bu iki bilgin arasnda gerekleen bir geliim
dneminin bulunduu ihtimal d deildir. Bu
bakmdan, Taiyyeddnin Al el-cye (.
879/1474) ait olan ayn konulu eseri vmesi ve
kaynaklarndan birisi olarak anmas olduka
399
Amed Y. el-asan tarafndan Taqiyyeddn ve-elHendese el-Mknkyye el-Arabiyye ad altnda yaynlanmtr, Halep 1987.
75
manidardr400. Ksa bir sre sonra Avrupada

Georgius Agricolada401 (1494/1555) ve
Agostino Ramellide402 (1531-1600?) tanmlanan ok pistonlu su cihazlarnn Arap-slam
kltr evresindekilerle ilikili olup olmadn
veya ondan bamsz m gelitiini u anda bilmemekteyiz.
Taiyyeddn ayrca kendi zamannda yaygn
olan bir mekanik kzartma iine ait iki konstrksiyonun tantmn yapmaktadr. Bunlardan
birisi su buharyla, dieri ise scak hava ile dndrlmektedir.
kinci alet, Leonardo da Vinci tarafndan tasla yaplan mekanik kzartma iine benzemektedir. Bu cihaz da stlan hava araclyla
hareket etmektedir (Katalog V, 39). Bundan
baka Taiyyeddn, dili ark araclyla gcn
bir yerden dier bir yere tanmasyla alan
ok sayda cihaz tantm yapmaktadr. Onun
ifadelerinden, bu tr aletlerin o dnemde hayli
yaygn olduu anlalyor. Bunlardan birini
kendi buluu olarak nitelemektedir.
Matematiksel corafya alannda 10./16. yzylda, meskn blgelerin matematiksel olarak
kapsanan paralarndaki genilemeyi ve kartografik tasvirin yksek kalitesini ortaya koyan
koordinat izelgeleri ve haritalarla karlamaktayz. Ama bu durumda yine de, kaydedilen bu ilerlemelerin hangilerinin 16. yzylda
gerekletirildiini ve hangilerinin bir nceki yzyln miras olduu konusunda yargda
400 u eserinde el-Kevkib ed-Durriyye f Va el-Bingmt
ed-Devriyye, ed. Sevim Tekeli, 16. asrda Osmanllarda

saat ve Takiyddinin Mekanik saat konstrksiyonuna
dair en parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966, s. 46,
144, 221.
401 De re metallica. Translated from the first Latin edition
of 1556 by Herbert C. Hoover ve Lou H. Hoover, London 1912 (Tekrarbasm: New York 1950), s. 185-189.
402 The various and ingenious machines of Agostino Ramelli. A classic sixteenth-century illustrated treatise on
technology. Translation and biographical study by Martha Teach Gnudi, annotations by Eugene S. Ferguson,
Toronto 1976 (Tekrarbasm: New York 1994), s. 258-259,
Tafel 97.
76
G R
bulunabilmemiz mmkn deildir. Kartografi

ve Akdeniz denizcilik biliminde varlan seviye
konusunda bize ulaan en nemli kantlardan
birisi, Osmanl denizcisi Piri Reisin (. 14651554) Kitb- Bariyye isimli eserdir. Piri
Reis Bariyye kavramndan denizler bilimi
ve deniz yolcularnn tekniini anlamaktadr.
Bu antsal eser, onun byk yazarlk yetkinliine tanklk etmektedir. Yazarn kararllkla
ulamak istedii hedef udur: Tek tek elde
edilmi fizyo-jeolojik, arkeolojik ve meteorolojik verileri temel alarak Akdenizde en
uygun ve baarl yolculuu mmkn klmak.
Piri Reis bize, bu hedef dorultusunda toplanm devasa veri materyalinin yan sra, kitabnn ierisinde Akdenizdeki 200den fazla ada,
liman ve baz kylarn haritasn brakmtr.
Haritalarn kalitesi artc derecede yksektir ve bu kalite ancak, o zamana kadar elde
edilen ilerlemenin sonucu olarak grlebilir.
Maalesef kitabn ierii ve detay haritalar, onun sadece bir ksm bize ulaan dnya
haritasndan daha az ilgi ekmektedir. Bizzat
kendisinin, kendi dneminde tedavlde bulunan dnya haritalarnn en kapsamls olarak
niteledii bu dnya haritas, bilebildiimiz
kadaryla Arap-slam kltr dnyasnda, ele
geirilebilen btn haritalara dayanarak aktel bir dnya haritas yaratlmasna ynelik en
yeni giriim olarak deerlendirilebilir403.
Piri Reisin eserinin ikinci redaksiyonun
yapld dnemden kalan bir baka Osmanl
dokman, dolayl olarak ok ileri seviyede
gelimi ve yine ayn ekilde geniletilmi
bir haritann varlna tanklk etmektedir.
Gen yata stanbul Selimiye camii Zaman
lcs (muvat) olan404 Muaf b.
Al el-usann el-Muvat (. 979/1572)
404 Daha sonralar Taqiyyeddnin ncs
olarak ba astronomlua (Mneccimba) ykseltilmitir, s. E. hsanolu, R. een, C. zgi, C. Akpnar, . Fazlolu, Osmanl
astronomi literatr tarihi, Cilt 1, stanbul 1997, s. 161179.
931/1525 ylnda Sultan Sleymana (dnemi

926-974/1520-1566) lm el-bd f Alm elBild405 isimli kitapn ithaf etti. Bu kitapta 100 yerin enlem-boylam derecelerini ve
stanbuldan ku uuu uzaklklarn mil olarak sunmaktadr. Bu yerler kuzey yarm krede, Afrikann bat kys ile inin dou kys
arasnda bulunan az ok tannan ehirlerdir. Bu heterojen kompilasyonu nemli klan
hususlardan biri, boylam derecelerinin tutarl
bir ekilde Atlantikteki Kanarya adalarnn
yaklak 1730' batsna konumlandrlan sfr
meridyenini vermesidir ki dnya haritas zerinde radikal ekilde dzeltilen boylam derecelerinin, erken dnem Osmanl Devletinde
ok yaygn olarak bilindiine tanklk eder.
Bir dieri ise, Arap-slam kltr dairesinde
matematiksel olarak kapsanan dnyann, bu
dnemde daha da geniletilmi olmasdr. Bu
kitapta kaydedilen koordinatlar gstermektedir ki Akdeniz, Karadeniz ve Andolu evre ve
sahil izgilerinin ana deerleri, modern verilerle hemen hemen rtmektedir. Ayrca bu
deerler, baka kaynaklar araclyla bildiimiz ada deerleri tasdik etmektedirler406.
Kanaatimce bu eserin en byk kartografik
nemi, sonralar Tobolsk olarak bilinen kuzey
Sibirya kalesinin imdiye kadar bilinen en
eski koordinatlarn Armayat er-Rs olarak
kaydetmesinde yatmaktadr. Verilen boylam
derecesi gerek deerden ok fazla sapma gstermezken, enlem derecesi 15' kadar bugnk
deere yaklamaktadr407. Kukusuz bu, kuzey
Asyann matematiksel olarak kapsanmasnn
Arap-slam kltr evresinde ok eski bir
tarihten itibaren, mesela 7./13. yzyldan itibaren balam olabilecei408 ynndeki sadece
bir kanttan ibaret kalmyor, ayrca, Osmanl
405 El yazmalar iin bkz. a.e., Cilt 1, s. 162-163.

407 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 188, 191.
408 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 383-396.
G R
corafyaclar ve haritaclarnn daha 10./16.

yzyln ilk eyreinde bu blgelerin gerekten ok iyi bir kartografik tasvirini tandklar
asndan imdiye kadar tanmadmz en eski
tutanak noktasdr. Ayrca, grld kadaryla kartografya tarihinde asla sorulmam
olan, 16. yzylda Avrupal haritac Gerard
Mercatorun nasl olup da Tobolsk (58) ehrinin enlem derecesi bilgisine ulatna ilikin
soruyu ancak bu yolla cevaplayabiliriz409.
slam dnyasnda bilimin 16. yzylda hl
yksek seviyede bulunduunu gsteren ok
ilgin bir rnei deskriptif corafya ekolnden
verebiliriz. Bize bu rnei, Avrupada Afrikal
Leo (Leo Africanus) olarak tannan el-asan
b. Muammed el-Vezzn (doumu yaklak
888/1483)dr. Fs (Fez) ehrinde bym
ve eitimini alm olan Granada doumlu bu
bilgin, diplomatik hizmetler yoluyla, zellikle
kuzey Afrikada olmak zere birok slam lkesini tanyp bir yazar olarak corafya ve kartografya ile ilgileniyordu. stanbuldan dn yolculuunda Sicilyal korsanlarn eline esir dm, ilk olarak Napoliye daha sonra Romaya
satlp Papa X. Leo tarafndan 6.1.1520 ylnda
bizzat Papann adyla Giovanni Leo olarak
vaftiz edilmiti. talyadaki ikameti srasnda
talyanca rendi ve Arapa retti. Yazar
olarak faaliyetlerini Roma ve Bolognada
devam ettirdi. Afrika corafyas dnda kuzey
Afrikal 30 bilginin biyografilerini ieren dier
bir eser derledi. Afrika kitabn esaretinin
6. yl olan 1526da talyan dilinde tamamlad. 935/1529 ylnda Tunusa dnd ve orada
Mslman olarak ld.
Sz konusu kitap 9 blmden olumaktadr.
Birinci blm Afrikann ve Afrika halknn
genel fiziksel ve iklimsel zelliklerini ilemektedir. kinci blm Marrku (Marrakesch)
blgesini ehirleriyle ve dalaryla ele almaktadr. nc blm Fs, drdnc blm
77
Tilimsn (Tlemcen), beinci blm Tunusu,

altnc blm Libyay, yedinci blm Sudan
sekizinci blm Msr ve dokuzuncu blm
Afrikann rmaklarn, yeralt zenginliklerini,
bitki rtsn ve hayvanlarn ele almaktadr.
Bu kitapta toplam 400 yer tantlmaktadr.
Yazar, ounlukla kendi gzlemlerine dayandn ve bizzat bildiremeyecei durumlarda
ise en doru ve kesin bilgileri gvenilir kiilerden almaya aba sarfettiini not etmektedir.
Leo Africanusun Afrika tasviri el-drsnin
Nuzhet el-Mt yannda, 16. yzyln ikinci
yarsndan itibaren Avrupada Afrikann beeri
corafyasnn gelitirilmesi ve geniletilmesinde kullanlan en nemli kaynaklardandr. G.B.
Ramusio tarafndan 1550410 ylndaki basmndan ok ksa bir sre sonra bu kitap birok dile
evrilmi ve yeniden ele alnmtr411. Avrupal
yazarlarn 16. yzyldan 18. yzyla kadar Leo
Africanusun kitabna hangi tarz ve surette
bal olduklarn Ch. Schefer Franszca evirisinin412 n szne ustalkla gstermitir. ok
byk bir ihtimalle talyada Leo Africanus
tarafndan ortaya konulan Afrika ve Gney
Asya haritas Avrupada kartografyann geliimini ok derinden etkilemitir. Ramusio tarafndan kopyalanm ve her ikisinin adyla tedavlde olan haritalar Arap stiline gre gneye
dnktr ve enlem-boylam skalalaryla ok
belirgin bir ekilde Arap kkenli olduklarn
gstermeye yetmektedir413. Bunlar, 16. yzyl bandan itibaren Ptoleme Corafyasnn
410 Ramusio,
Gian Battista: Navigationi et viaggi, Cilt 1,

3. Bask Venedig 1563 (Tekrarnasm: Amsterdam 1970),
Varak 1-95.
411 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 103, dipnot 1.
412 Description de lAfrique tierce partie du monde, crite
par Jean Lon African, mise en Franois. Novelle dition annote par Charles Schefer, 3 Cilt, Paris 1896-1898
136-138, Frankfurt 1993), nsz Cilt 1, s. 30-36.
413 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 102-103, Cilt 12, s. 306310.
78
G R
baslmasndan az sonra ortaya kmaya balayan haritalarla olan balarn kopmasna sebep
olmulardr. Bu dnm noktas, kendisini
1539 ylndan itibaren Ptoleme haritalarnn
yaynlanmasna adam olan talyan kartograf
Giacomo Gastaldinin (. 1567) 1560 ylnda
yaynlado Asya haritas tayin etmektedir414.
Burada, matematiksel corafyann ve haritacln Hint Yarmadas balamnda yaad ve
kapsaml bakla ayrntl ekilde kavranlmas
zor olan bir geliime iaret edilmelidir. Daha
nce dile getirildii gibi, el-Brn daha 5./11.
yzyln ilk yarsnda kapsaml bir faaliyet
erevesinde Hindistann nemli baz noktalarnn koordinatlarn kendi aratrmalaryla
belirtebilmiti. Bu, olaanst derecede alkan bir bilginin, yllarca sren almas sayesinde ulaabilecei en byk sonutu. Geriye
kalan almay gelecek kuaklar tamamlayacakt ve bu birok yzyl iinde gerekleebilecekti. Bugnk bilgilerimiz nda
grld kadaryla, nemli ky noktalarnn
enlem dereceleri ve bu noktalar arasndaki
ynler 7./13. ve 8./14. yzylda o derece ayrntl bir ekilde gerekletirilmiti ki, artk Hint
Yarmadasnn d izgilerinin bir taslan
ortaya koymann olana salanmt415.
lkenin daha baarlmay bekleyen i kesimlerinin matematiksel olarak kavranlmas iinin balamasnda Timur ve ardllarnn
idaresi altnda Semerkant okulunda hkim
olan bilimsel faaliyetlerin, Bbr tarafndan
932/1526 ylnda Mool mparatorluunun
kurulmas sonucunda politik gle birlikte
Hindistana tanmas harekete geirici rol
414 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 92-93, 97, 99 vd., Cilt 12,
s. 177-181, 252, 311.

415 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 565-567.
oynad. Grld kadaryla, yaklak 200

yl devam eden devrenin arlk merkezini, lkenin i kesimlerinin kartografyas iin
gerekli verilerin tespiti oluturmaktadr.
Bu trden bilinen en eski dokman, Hint
Mool mparatorluunun ilk yzylnn ikinci
yarsna uzanmaktadr. Bu dokman, gayet
hacimli ve bizzat Hindistanda domu olan
bir izelge-eserdir. Bu eserin yazar Eb elFal Allm (958-1001/1551-1593) Mool
mparatorluunda grev yapan bir devlet adamyd. Mool tarihi mahiyetindeki Ekbernme
isimli eserinin, ayn zamanda n-nme mstakil balkl, beeri corafyay muhteem bir
ekilde sosyal, idari ve mali kurumlarn tasviriyle bantlandran nc blmnde,
656 yerin koordinatlarn veren byk bir
izelge sunmaktadr. Bu yerlerin 45 tanesi
Hindistanda bulunan ehirlerdir. 3050 kk
yeri de ksmen mesafe lleriyle birlikte
vermektedir. Hindistanda bulunan yerlerin
verilen koordinatlarnn hepsinin kalitesi yksektir. Enlem dereceleri bugnk deerlerle
hemen hemen ayndr ve boylam dereceleri
ise ok nemsiz sapmalar gstermektedir416.
n-nmede muhtemelen bu konuya zg
ada kaynaklardan seilerek kayda geirilmi olan ve ayrca 11./17. yzyln ilk yarsndan417 gelen zengin veriler bizde, Hindistann
slamn idaresi altnda bulunduu srede
matematiksel olarak kapsanmasnn yksek
bir seviyeye ulat kanaatini uyandrmaktadr. 10/16. yzyln Hindistan tasvirininin
dikkate deer seviyesine ynelik en eski kant
orann haritasn beraberinde getirip 1596
ylnda Amsterdamda yaynlayan Hollandal
Jan Huygen van Linschotene borluyuz418.

417 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 194-202.
418 Bkz. a.e., Cilt 12, s. 252; Slot, B.J.: The
Kuwait, Leiden vb. 1991, s. 13-15.
origins of
G R
Burada Hindistan haritalarndan Hint

Okyanusu denizciliine geiyoruz. Mevcut
kantlara gre, zirve noktasna daha 9./15.
yzylda erimi olan bu bilimin trigonometrik-astronomik temele dayanan kendine
mahsus zellikleri ancak 10./16. yzyln ilk
eyreinde ilk olarak Sleymn el-Mehrnin
eserinden renilmektedir. Bizim ok ksa
bir sre nce adn andmz bu bilgin denizciye gre de, Hint Okyanusunda gelitirilen
denizcilik bilimi, teori ve gzlemden oluan ve
her bir konuya ilikin sorular alannda deikenlik gsteren yani geliim yasasnn kurallarna boyun een bir disiplindir. Yzlerce yl
devam eden bir sre ierisinde mstakil bir
bilim dal haline gelen bu alann esas tayc direi unlardr:
1) Kutup Yldznn veya kutup yakn dier
sabit yldzlarn 24 saat ierisinde deien
en yksek ve en dk noktalarnn ortasnda bulunan kutbun yksekliinin denizden
llmesi ile enlem derecelerini elde etme
metodu.
2) Sleymn el-Mehrnin empirik olarak
(tecrb) kazanlan lmden ayrd isb
kapsam ierisinde ulalan ak denizde uzaklklarn astronomik-matematiksel lm419.
3) Ak denizde pozisyon belirleme. Bu ilemde, llecek mesafeler ve lm metotlar
e ayrlmaktadr:
a) lk ve en basit lme ii meridyene paralel
giden mesafelere ilikindir. Bunlarn llmesi iin geminin harekete balamas annda
ve belirli bir sre yol aldktan sonra kutup
yksekliklerini ya derece ile veya parmak
lsne yani ibe ye (1 ibe = 136' 26'' ya
da 142' 51") gre lmek, her iki l arasndaki fark mesafelere dntrmektir (1 =
56 2/3 mil).
79
b) kinci mesafe herhangi bir ayla meridyene eik olarak alnmaktadr. Bu mesafenin hesaplanmas, geminin harekete balad
esnada, Kutup Yldznn ykseklii, meridyene eik olarak giden rotann a bykl
ve ayrca kutup yksekliinin belirli sefer
mesafesine gre dereceler halinde tespit edilmesiyle salanr. Bylece dik al bir genin hesaplanmas gerekletirilir. Bu gende
hipotens, yani dik ann karsnda bulunan
kenar, her defasnda llecek olan mesafedir.
c) nc mesafe, boylam derecelerinin
bulunmasna gtren lmdr. Burada sz
konusu olan, okyanus sularnda bulunan kylardaki ayn corafi enleme sahip olan yerler
arasndaki mesafelerin, baka bir ifadeyle,
ekvatora paralel olan mesafelerin lmdr.
Bu metot sahillerde veya ak denizde bulunan iki nokta arasndaki boylam dereceleri
farkn elde etme iine denk bir deer tar.
Bu ii amalayan denizci bundan nce (b)
ileminde anlatld ekilde hareket eder,
yani o meridyene eik bir mesafeyi kateder,
bu ilk mesafenin (b)ye gre llmesinden
sonra herhangi bir ayla bundan nceki istikametinin tam tersine doru harekete balamasndan evvel katettii kutup yksekliine
(ayn enlem derecesine) ulancaya kadar yol
alr. Takip edilen rota alar ve elde edilen
kutup ykseklii fark ile gemici, sz geen
kutup ykseklii farkndan ibaret olan ortak
bir kenarl iki dik al gen kurmu olur.
Birbirine kar bulunan (ayn enlem derecesindeki) iki sahil noktas arasndaki boylam farkn bulmak iin denizci, kaydettii
iki kutup ykseklii ile saptanan enlem dereceleri arasndaki zikzak seyrini kar sahile
ulancaya kadar tekrarlar. genlerin taban
uzunluklarnn toplam ile aranlan mesafeyi
80
G R
uzunluk ls ile elde eder ve isterse onu

dereceye evirir (1 = 56 2/3 mil = 1972,3 km.)
(Bkz. Katalog III, s. 38).
Sz geen (c) yntemi, kelimenin tam anlamyla, yaklak 500 yl nce el-Brn tarafndan, kara zerinde Badat ile azne arasndaki yerlerin boylam farklarn tespit iin
kullanlan genler zinciri (triangulation)
metodunun ak denizde uygulanmasdr. Bu
metodu uygulayabilmek iin belirli astronomik bilgilerin dnda, trigonometrik kurallara
hakim olmak zorunluydu. Arap-slam kltr
evresinde ok ileri seviyeye gelmi ve ok
byk bir alana yaylm olan bu hesaplama
yntemiyle elbette her denizci ilem yapamazd. Eer gerekli bilgiler yoksa meridyene eik
giden mesafeler lmnde mevcut izelgelerden yararlanabilirdi.
Ak denizde yn bulma ve belirlenen bir
rotaya geceleyin tam sadk kalabilme konusunda -pusulann kulanlmasna kadar- kuzey
ve gney kutup yldzlarnn yan sra, dou
ve bat noktalar yaklak 1115' kadar birbirlerinden aralkl bulunan ve bylece ufuk
dairesinin 32 paraya blmlenmesine iletmeye gtren 15 sabit yldza bal kalnmtr. Tam olarak belirlenememekle beraber
3./9. veya 4./10. yzyl olmas muhtemel bir
zaman diliminde pusula bilgisi Arap-slam
kltr dairesine ulamt. ok byk bir ihtimalle magnetik ine en eski formunda inde
ortaya km, ama ilk olarak Hint Okyanusu
deniz bilimcileri tarafndan sistematik tarzda
deniz seyrseferlerinde kullanlmtr420. Arap
kaynaklarndaki ok eitli rivayetler bir yana,
sklkla Portekiz kaynaklar tarafndan da
Hint Okyanusunda kullanlan farkl pusula trleri hakknda bilgilendirilmekteyiz.

zellikle Portekizli tarihi Hieronimus
Osorius (1506-1580)un Arap deniz bilimcilerinin kullandklar pusulann geliim
srecini anlat gerekten ok nemlidir421.
nc tipte, mknatsl ine ile birlikte
dnen (32 ksma blnm) diski tayan kap,
daha sonralar (talyan bilgini Cardanusun
buluu sanlp) kardan sistemi diye tannan silindirik bir mekanizmaya aslmaktayd.
Bu tip, grld kadaryla daha 15. yzylda Akdenizdeki talyan denizcilere ulam,
hatta Christoph Kolombus da bu tip bir busulay yannda bulundurmutu422. Bu tip pusula
genel olarak Avrupada 20. yzyln balarna
kadar, magnetik ine karton diskten ayrlp
diskin stnde bulunan bir ivi zerine yerletirilinceye kadar kullanlmaktayd. Eer
bn Mcidin aklamalarn doru anlyorsak
(Yukar s. 72, Katalog III, 67) o, pek yaylmam [ve Avrupallarn bilgisine ulamam]
bulunan bu yeni tipin mucididir.
Her iki byk denizcilik bilgini bn Mcid ve
Sleymn el-Mehr tarafndan kaydedilmi
Hint Okyanusu limanlar, adalar, burunlar ve krfezleri arasndaki mesafe lmleri
bugnk deerlere artc derecede yakndr. zellikle el-Mehr tarafndan bildirilen
Dou Afrika kysyla Sumatra veya Cava arasndaki okyanus tesi 7 uzaklk ok nemlidir,
nk ekvatorun yaklak 1 kuzeyinde bulunan bu iki yer arsndaki mesafe bugn aktel
olan deerden sadece yarm derece farkllk
gstemektredir423. Yine artc bir ey, bu
kesin ekvator uzunluunun 1519 yl civarnda
Portekizde Jorge Reinel tarafndan izilmi
olan haritada ortaya kmasdr bunu ancak
bir Arap haritasnn rnek alnmasyla anlaya
421
Osrio, Jernimo: De rebus Emmanuelis libri XII,

Kln 1574, Liber I, Varak 27a vd.; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11,
s. 253-256.
422 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 253.
423 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 214-219.
G R
biliriz ve bylesine bir ekvator uzunluunun

haritalarda yeniden ortaya kmas iin 19.
yzyln ikinci yarsna hatta 20. yzyln ilk
yarsna kadar beklenmesi gerekiyordu424.
Matematiksel-astronomik temelli bu tarz
bir denizcilik bilimi erevesinde yzlerce
yl boyunca toplanan verilerin, kartograflarn
elinde ok yksek kaliteli haritalarda rnlerini vermi olduklar kolaylkla dnlebilir.
Portekizli denizcilerin ve dier Avrupal seyyahlarn Hint Okyanusundaki yerel denizcilerin elinde bulunan deniz haritalar ve zellikle
bu haritalarn enlem ve boylam daireli olular425 hakknda defalarca verdikleri bilgilerin
yan sra, bu haritalarn bazlar Portekizce
redaksiyonunlarnda gnmze ulaabilmilerdir. Hint Okyanusu denizcilik biliminin en
byk iki temsilcisinin haritalardan hemen
hemen hi bahsetmiyor olmalar, baz kartografya tarihilerine, bu deniz bilimcileri
haritadan ibaret olan yardmc vastay ya
bilmiyorlar veya bilseler bile buna sahip deillerdi tarzndaki iddialar iin kant olarak kullanlmtr. Bu a Osmanl Amirali Sd Al
(. 970/1562)nin Kitb el-Mu (Okyanus
Kitab) isimli eseri kapatmaktadr. Bu kitap
tpkbasm olarak426 bilimsel aratrmalarn
sadece birka yldr hizmetinde bulunmaktadr. Aslnda Akdenizde alan bu denizci, 15 Osmanl donanma gemisini Basradan
Sveye gtrme misyonu (960/1553) srasnda Portekiz saldrlar yznden ok byk
bir kayba uram, filosunun geriye kalan
gemileriyle bat Hindistann Sret limanna
demir atmt. Buradaki ikametini takip eden
Amedbd ikameti (961/1554) esnasnda
yukarda ad geen kitabn yazd. Bu eserde genel olarak bn Mcid ve Sleymn el424 Kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 93-99.
425 Bkz.
a.e., Cilt 11, s. 323-336.

fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften tarafndan yaynlanmtr, Frankfurt 1984.
426 Institut
81
Mehrnin birok kitabn zetledi427. zellikle

haritalara ayrlm olan yedinci blmn drt
faslnda yapt aklamalar, katedilecek yolun
hesaplanmasna ve yn belirlemesine dayanan
bir deniz seferinin ne Akdenizde ne de Hint
Okyanusunda, bunun iin uygun haritalar
kullanlmakszn mmkn olamayaca konusunda hi kuku brakmamaktadr. Sd Al
tr haritadan bahsetmektedir: Hint Okyanusu
haritalar, Akdeniz haritalar ve dnya haritalar. Bu konuda yapt aklamalar genel
olarak gstermektedir ki o, harita denilince
matematiksel olarak kapsanan yeryz resmini anlamaktadr ve onun iin bir deniz
seferi ancak harita, pusula, pergel, usturlap ve
quadrant (rubu tahtas) gibi aletler yardmyla
gerekletirilebilir428.
Denizcilik biliminin destei ile ortaya km
olan Hint Okyanusu haritalar ve her denizciliin iki esas aleti, pusula ve Avrupada Yakup
Sopas429 veya balhestilha olarak tannan gzlem arac (Arapas aabt veya aabt)
dnda, meridyene eik mesafe lm kural
da Avrupaya ulamtr. Bu toleta de marteloio olarak isimlendirilen ve talyaya 15. yzylda ulam olan, denizde mesafe lme metodudur430. Hint Okyanusu balamnda domu
ve zamanla mkemmelletirilmi olan denizcilik bilimi asndan Portekizlilerin hizmeti
onun kendi kavraylarna gre Avrupada
daha fazla yaylmasna hizmet etmi bulunmalardr. Ayn enlem derecesi zerinde karlkl kylardaki iki nokta arasndaki uzakln
lm ve bylece okyanuslarn bat-dou
sahilleri arasndaki uzaklklar sonulandran
boylam derecelerinin tespiti gibi denizcilik
bilimin belki de en nemli baars saylabi427 Bkz. Die
topographischen Capitel des indischen Seespiegels Mo, Wilhelm Tomaschekin nszyle Maximilian Bittner tarafndan yaynlanmtr, Viyana 1897, s. 2.3
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 16,
s. 129-254, zellikle 136-137).
429 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 302-306.
430 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 289-294.
82
G R
lecek metot onlar iin bir kapal kutu olarak

kalmtr. Onlar problemi renmilerdi ama
bunun431 zmnde kullanlan metodu anlayabilmede zorunlu olan trigonometri bilgilerine sahip deillerdi432.
11./17. yzyl bsbtn dikkate almayarak bu
periyodun olaanst bir filozofuna hakszlk edeceim duygusunun basksn kendimde
duymam olsaydm, denizcilik bilimi alannn
bu genel panoramasyla, Arap-slam kltr
evresinin benim bildiim en nemli baarlar hakkndaki toplu bakm sonlandrr ve
bu baarlarn Avrupadaki etkileri sorununa
geerdim. Bu filozof, Moll adr olarak tannan adreddn Muammed b. brhm irz
(980 civar-1050/1572-1640)dir. Bu filozofun
felsefe tarihindeki nemli konumu 1912 ylndan itibaren Max Hortenin abasyla gn
na kmtr. Max Horten, Moll adry
insanlk fikir tarihinin byk mehullerinden
birisi olarak nitelemektedir. retmenlik
konumunun kk ve fakir ilikileri ierisinde
o, kendi dnya grn kurmaya zaman ve
g bulmutur433. Moll adr, ihbeddn
es-Shreverdnin k retisini temel alarak
varln geliim aamalar retisini ortaya koymutur. Bu retide varlk kavram
k tasavvurunun yerine gemitir. Bu yer
deiiklii ile Moll adr kendi dneminde
geerli bulunan felsefeyi tamamen deitirebilecek bir gr noktas kazanmtr434. ok
byk bir zgvenle, dnemindeki hakim felsefeye kar km ve kendi sisteminde, tm
Yunan felsefesini mistisizmle birletirmitir.

Aristoteles ve bn Sn onun grne gre
en byk filozoflardr. Onlarn arkasndan
Platon ve es-Shreverd (. 587/1191)yi izler.
Fareddn er-Rz (606/1209) ise Aristoteles
felsefesinin en byk eletirmenidir. Bununla
birlikte Moll adrnn dnce dnyas ad
geen stadlarn retilerinin yalnzca kuru
bir iktibas deildir; bilakis o, bilinli bir ekilde bn Sn retisini gelitirmeyi stlenmitir435.
Mull adrnn felsefe alanndaki nemine
ilikin bu ksa iaretle, Arap-slam kltr dnyasnda gerekletirilen baarlarn bilimler
tarihine olan katklarna ilikin rneklere son
veriyorum. Bu son veri, bunlara ilaveten sonraki dnemlerde arasra daha baka nemli
baarlarn bulunmad anlamna alnmamaldr. Biz 10./16. yzyln sonuna kadar gelmekle sadece, Bat dnyasnn bilimler alannda
ncl ele almaya balad ve bu rolyle
slam kltr evresinin yerini alaca periyodun eiine ulam oluyoruz. Bu bakmdan,
Arap-slam bilimlerinin Batdaki resepsiyonu ve zmsenmesinin devasa kompleksi,
incelemenin dnda braklacak olursa bu
toplu bak hedefine ulamam olacaktr.
Onun burada cesaret edilecek deneme mahiyetindeki ele alnnda okuyucuya sunulan bu
Giriin karakterine uygun olarak ok temel
sorunlara iaret etmekle yetinilecektir, zira
bu problematikin tarihi realiteler yanstacak
tam ve adil bir sunumu iin daha ok uzun bir
zamann gemesi gerekiyor.

432 Bkz. a.e., Cilt 11, s. 319.
433 Horten,
Max: al-Shrz, Enzyklopdia des Islm Cilt

4, Leiden ve Leipzig 1934, s. 407.
434 Das philosophische System von Schirzi (gest. 1640).
M. Hortan tarafndan aklamalarla evrilmitir, Straburg 1913 (Tekrarbasm: Islamic Philosophy Cilt 92), nsz s. V.
435 a.e., nsz s. VIII-IX.
G R
83
Bilimleri slam dnyasndan Avrupaya

ulatran ana yollar
84
G R
G R
85
II. BLM
Arap-slam Bilimlerinin Avrupada
Resepsiyonu ve zmsenmesi
19. yzyln ortalarnda tarihilerin ilgilerinin

gitgide fen bilimlerindeki geliime evrilmi
bulunduu ve Arap-slam bilimlerinin neminin takdir edilmesi yerine kmsendii bir
srada, Batya eviriler halinde ulaan Dou
Aleminden kitaplar hakknda ilk ve tabidir
ki mtevaz bibliyografik tantmlar yaymlanmaya baland. Bunlar Johann G. Wenrichin
De auctorum grcorum versionibus et
commentariis syriacis arabicis armeniacis
persicisque commentatio (Leipzig 1842) ve
Ferdinand Wstenfeldin Die bersetzungen
der arabischen Werke in das Lateinische seit
dem 11. Jahrhundert (Gttingen 1877) isimli almalardr. Aslnda bugne kadar da
diyebileceimiz uzunca bir sre, Arap-slam
bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu sorununa ilgi, birka alan ayr tutulursa, esas olarak eviri yapan ahsiyetler, evirilen eserler
ve bize ulaan el yazmalarnn bibliyografyas
ile snrl kalmtr. Arap-slam bilimlerinin
Avrupay ya eviriler yoluyla ya da insani
temaslarla etkilemesi problemi ve bu Arapslam bilimlerinin neminin deerlendirilmesi, her eyden nce Arapa (ya da Farsa)
kitaplarn bilimsel ieriinin incelenmesine
ve buna bal olarak Arap-slam yazarlarnn, ncleri olan Yunanlara kyasla erimi
olduklar ilerlemelerin tespitine baldr.
Bundan nceki blmde geen aklamalarlardan anlalaca zere, bize ulaan birok
eserin ierik deerlendirmesinde arabistik
aratrmalar bugne kadar ok nemli sonulara ulam, bylece bu sonular evrensel
bilimler tarihi erevesinde ilk deerlendirmelerinin yaplabilmesi ve etki sorunu balang aamas eklinde olsa da ele alnm
bulunuyor. kincisi yani etki sorunu, genellikle baz konularla veya problemlerle snrl
olarak ele alnm, ancak ok az alanda daha
byk erevede cevaplanabilmitir.
alt alanda dneminin hi bir desteine sahip olmad ve ok az sayda kaynaa ulat bir zamanda, Fransz arabist
Ernest Renan (1823-1892)n felsefe alannda
Arap-slam bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu fenomeninin, hayranlk uyandran ve
hl geerliliini koruyabilen Averros et
lAverrosme 1 isimli eserinde izdii tablo
bilim tarihiliinin nadir klarndan birisidir. Arapann 4./10. yzylda spanya
Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudilerinin
ortak dili olmas dncesinden hareketle Renan, Yahudilerin, Arap-slam felsefesinin Avrupada yaylmasnda nemli bir
nc bask Paris 1867. Tekrarbasm Institut fr

Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
tarafndan Frankfurt 1985.
G R
86
rol oynadklar grne ulamt2. Ona

gre, Yahudilerin Orta adaki yazl kltr, slam kltrnn yansmasndan baka
bir ey deildir3, rnein Maimonides (bn
Meymn)ten beri Yahudi felsefesinin Arap
felsefesinin bir yansmasndan ibaret olduu gibi4, Maimonides ekolnn tamam
Averroes (bn Rd)un peripatetik (meaiyye) retisine sadk kalmtr5. Geneli
itibariyle Yahudi felsefesi onlarn Barselona,
Saragossa, Narbonne, Montpellier, Lunel,
Bziers, lArgentire ve Marsilya gibi
Hristiyan ehirlere ekilmelerinden sonra
bile6 Araplarnkinin karakterini tamaktadr. Arapa eserlerin braniceye evirileri
balamnda Renanda ilgin bir bulguya rastlamaktayz: Arapa kelimeler ya muhafaza
edilmiler ya da baka bir anlama sahip olsalar bile ayn kkten gelen brani kelimelerle
ifade edilmilerdir. Bir dier deyimle metin,
evirilmekten ziyade taklit edilmitir7.
Arap felsefesinin hem brani araclyla
hem de dorudan doruya Latinceye evirilmesi sonucunda resepsiyon ve zmseme
srecinin Bat Avrupada nasl yayldn ve
Dominik tarikat mensuplarnda uyandrd
kin, bu arada Raymundus Lullusta hcum ve
direnme gayretleri uyandrdn ustaca resmettikten sonra Renan, bn Rd felsefesinin
13. yzyln bandan itibaren talyada grd kabul konusunu ele almaktadr. Burada
da Renan, yaratc ve ok bilgili kimlii eliinde, Arap peripatetik retisiyle 300 yllk
uralar sonrasnda 16. yzylda kendini
gstermeye balayan Averroism kart reaksiyonlarn canl bir tablosunu izmektedir.
2 Renan, E.: Averros
3 a.e., s. 173.
4 a.e., s. 175.
5 a.e., s. 182.
6 a.e., s. 184.
7 a.e., s. 185.
et lAverrosme, a.e., s. 174.
Arap dilindeki astronomi ve astrolojinin

Avrupay ne kadar derinden etkilediini en
iyi ekilde, arabist olmayan bir bilim tarihisi
Pierre-Maurice-Marie Duhem8 (1861-1916)
Le systme du monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon Copernic9
isimli antsal eserinin 2. , 3. ve 4. ciltlerinde
gstermektedir. Geri daha nce, byk arabist Carlo Alfonso Nallino Al-Battn sive
Albatenii opus astronomicum10 adl almasnda gelecekteki aratrmalara paha biilmez
iaretlerle rehberlik etmiti. Fakat Duhemin
ulaabildii astronomik-astrolojik ierikli
Arapa eserlerin Latince evirilerini, bu eserlerin etkisi altnda doan Avrupal eserlerle
yapt karlatrma suretiyle ulat bilimsel sonular, Arapadan evirilen eserlerin
sadece o zel alanla ilgili evrelerde deil,
bunun da tesinde Avrupa dnce tarihinde
ne denli byk etkide bulunduunu kavramamza yardm etmektedirler.
Mzik ve mzik teorisi alannda Arap etkisi problemi, sevindirici lde ve nispeten erken saylabilecek bir dnemde ok
geni apl eserlerle ele alnmtr. R.G.
Kiesewetter11 ve J.G.L. Kosegartenn12
Arap mziine ilikin panaroma niteliindeki ilk almalar zerinden henz yzyl gememiti ki, spanyol arabist Julian
Ribera y Tarrag La msica de las Cantigas13
8 Biyografik
bilgiler iin bkz. Miller, Donald G.: Dictionary of Scientific Biography ierisinde, 4. cilt New York
1971, s. 225-233.
9 1916 ylndan nce tamamlanm ve 10 cilt olarak Pariste
yaynlanmtr, 1913-1959.
10 3 cilt, Mailand 1899-1907, Tekrarbasm Hildesheim
1977.
11 Die Musik der Araber, nach Originalquellen dargestellt,
mit einem Vorworte von J. v. Hammer-Purgstall, Leipzig
1842, Tekrarbasm: Schaan (Lichtenstein) 1983.
12 Die moslemische Schriftsteller ber die Theorie der
Musik, Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes ierisinde (Bonn) 5/1844/137-163.
13 Madridte 1922 ylnda yaynlanmtr. Ksaltlm ngilizce evirisi Eleanor Hague ve Marion Leffingwell tarafndan Music in ancient Arabia and Spain adyla, Stanford
1929, Tekrarbasm: New York 1970.
G R
adl, Arap etkilerine ilikin nc bir alma

ortaya koydu. blmlk almann birincisinde slam dnyasnda 12. yzyla kadar
Arap mzii tarihini, ikinci blmde bu
mziin spanyadaki tarihini ilemektedir.
nc blm, yazarn asl hedefine adanmtr: Arap mziinin spanyol mziine
ve Batdaki troubadour mziine olan etkisi14. Riberann fikirleri ve ulat sonularn zellikle Ortaada Bat mziine olan
etkiler problemi bakmndan zayf noktalar
iermesi, birok noktada geerliliinin bulunmamas ve kar klmakszn kabul edilebilir
olmamas anlayla karlanabilir.
Riberann kaleme ald kitabn yaynlanmasndan 3 yl sonra Henry George Farmer,
Clues for the Arabian influence on European
musical theory15 isimli byk sansasyon yaratan almasn yaynlad16. Hemen peinden,
mzik tarihisi Kathleen Schlesingerin The
question of an Arabian influence on musical theory17 adl eletirisi izledi. 1929 ylnda Londrada Farmern Arap mzik tarihini detayl ekilde ele ald A history of
Arabian music to the XIII th century isimli
almas yaynland. 1930 ylnda zellikle
K. Schlessingerin eletirileriyle hesaplat
Historical facts for the Arabian musical influence (Londra) isimli almas yaynland.
Farmern bu sorunu yeni ve ok nemli
tarzda ele alndan habersiz bulunan Otto
14 Faydal
bir ierik tasviri iin bkz. Ursprung, Otto: Um

die Frage dem arabischen bzw. Maurischen Einflu auf
die abendlndische Musik des Mittelalters, Zeitschrift fr
Musikwissenschaft (Leipzig) 16/1934/129-141, 355-357,
zellikle s. 132-133.
15 Journal of the Royal Asiatic Society ierisinde 1925, s.
61-80 (Tekrarbasm: The Science of Music in Islam serisi
ierisind, Cilt 1, Frankfurt 1997, s. 271-290).
16 Farmern teebbs Eugen Beichert tarafndan olumlu
karlanmtr, Orientalistische Literaturzeitung ierisinde
(Leipzig) 29/1926/273-277.
17 The Musical Standard ierisinde (London) N.S.
25/1925/148-150, 160-162.
87
Ursprung 1934 ylnda onun eski almasna

ok sert bir reddiye yaynlad18.
Farmern Arap etkisini ele alan ve ok iddetli eletirilerle karlaan ana konular ve hipotezleri, notalamaya ve erken dnem okseslilie, solmisationa [do, re, mi... gibi hecelerin
kullanmyla oluturulmu ton sistemi], mzik
aletlerine, notalara ve takt tarzna ilikin
sorulardr. Bu sorular etrafndaki tartmalarn birounda asl konu, 9. yzyldan beri
Avrupada mzik alannda ortaya kan yeni
unsurlarn Yunan-Bizans etkilerine mi yoksa
Arap etkilerine mi balanaca meselesidir.
Farmer doal olarak Arap mzik teorisinin
Yunan temellerini yadsmyordu, Araplarn
alnan retileri iledikleri ve srekli bir ekilde gelitirdikleri inancndayd. 1976 ylnda
bu konuya ilikin iki alma yaynland. Bu
almalarda Farmern sonular esasl bir
ekilde tartld ve ksmen de ilendi. Bunlar
Eva Ruth Perkuhnun19 Die Theorien zum
arabischen Einflu auf die europische Musik
des Mittelalters ve Eckhard Neubauerin20
Zur Rolle der Araber in der Musikgeschichte
des europischen Mittelalters isimli almalardr. lk almann sahibi, etki teorisine
kar prensipte kar kmyor, fakat yine
de etno-mzikoloji tarafndan Arap etkisi
problemine ilikin ortaya konulan almalarda metodik ve teorik sorularn yzeysel
ele alnd fikrinde direniyor21. Ona gre
Arap [etkisi] teorisinin ba temsilcileri
Ribera ve Farmer etno-mzikolog olmaktan ok arabisttirler ve hem Arap mzisyenlerin uygulamalarna hem de etno18
Um die Frage dem nach arabischen bzw. maurischen

Einflu auf die abendlndische Musik des Mittelalters,
ayn yer.
19 Waldorfta (Hessen) yaynland.
20 Islam und Abendland. Geschichte und Gegenwart ierisinde, ed. Andr Mercier, Bern ve Frankfurt 1976, s.
111-129.
21 Perkuhn, E.R.: a.e., s. 232.
88
G R
mzikolojinin kltr-antropolojik problemlerine ok fazla vakf deildirler22. Onlar yntemleri nedeniyle objektif olmaktan daha
ok duygusal sebeplerden hareketle Arap
mzii etkisi teorisine kar kan ve ok
bariz teorik tereddt noktasnda bir ok adan saldr alan bulabilen mzik bilim tarihi
tarafndan ok iddetli eletirileri zerlerine
ekmilermi23. Hem Ribera hem de Farmer
gelenek srecine ok az dikkat etmilermi.
Farmer alan daraltmasnda, ifahi aktarm ele almada kanlmaz olan etnomzikolojik ynleri bir yana brakarak ve kendisini
sadece mzik enstrmalaryla snrlayarak
bir adm daha ileri gitmi bulunuyormu24.
Perkuhn bylelikle u sonuca ulamaktadr:
Orta a Avrupas mzik yapmnn eitli
alanlar iin savunulan Arap mzii etkisi
teorisinin nihai anlamda temellendirilmesi
kelimenin tam anlamyla ancak u koulla
gerekleebilir: Eer Arap mzik kltr
aratrmalar bir yeniden ele al ve kontrole tabi tutulur, genel standart, lexikografik
bilgi, etnomzikolojik ve kltr antropolojik
dncelerle kar karya getirilirse25.
Bir arabist ve mzik tarihisinin kaleminden kan ikinci alma26 bize sadece H.G.
Farmern eserleri ve baarlar hakknda uygun hkmler vermemizi salamakla
kalmyor bunun tesinde, yaplan en yeni
aratrmalarn sonularn da ortaya koyuyor: 1930 ylnda ngiliz mzik aratrmacs Henry George Farmer, Araplarn mzik
alanndaki etkilerine ilikin teorileri zetlemi ve bu teorileri zenle belirleyerek
kendisinin ulat birok aratrma sonularn eklemitir. Onun Historical facts for
the Arabien musical influence isimli al22 Perkuhn, E.R.: a.e., s. 232.
23 a.e., s. 233.
24 a.e., s. 233.
25a.e., s. 236.
26 Neubauer, E.: Zur Rolle der Araber, a.y. s. 118 vd.
mas ok tepki ile karlam ise de, imdiye

dek rtlememitir. Farmern ele ald
ve bu kitabnda daha derinletirdii konulara
hem Araplarda hem de Avrupa Ortaanda
rastlanan enstrmental mzik notasyon
denemeleri27 dahildir. Burada esas olan,
tpk Eski Yunanda bilindii zere, tonlarn
adlandrlmasnda harfler, derecelendirilmesinde ise kkeni muhtemelen Yakn Dou
antikitesine uzanan izgiler kullanlmasdr28. Arap melodileri yazyla, tonun sresi ve
ritimi belirti heceleriyle veya rakamlarla tespit
ediyor, gerekte bunu bize ulaan ok kstl
saydaki dokmandan karsayabileceimizin
ok daha ncesinde ve sklkla yapmakta idiler. Tonlar harflerle gsteren bir nota tabelas bize 10. yzyldan ulam bulunmaktadr29.
Ayrca, Eb el-Ferec el-fehnnin Byk
arklar Kitab [Kitb el-En el-Kebr],
s el-Mavl ile ilgili 9. yzyl olarak tarihlendirilebilen bir haber muhafaza etmektedir.
Bu habere gre s, bir meslektana btn
tizlikler, ses ton sreleri ve duraklar hakkndaki bilgileri de ieren yeni bir besteyi yazl
formda yollamtr. Meslekta bu sayede, bir
kere bile duymakszn paray doru olarak
sylemitir30. bn Sn 11. yzyln banda,
hi bir arknn daha nceden zenli ve tam
ekilde, hem tonun tizliine, hem de sresine gre kt zerinde tespit edilmedike
renilmemesini art kouyordu31. Bizlere
ulat kadaryla Arap notasyonunun ou
27 Farmer,
H.G.: Historical facts, s. 83 vd., 304 vd.; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
28 Farmer, H.G.: Historical facts, s. 302 vd., 325 vd.; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
29 Risle Yay b. el-Mneccim f el-Ms, ed. Zekeriyy
Ysuf, Kahire 1964, s. 45; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
30 Eb el-Ferec el-fehn: Kitb el-En el-Kebr, Cilt
10, Kahire 1938, s. 105-106; Neubauer, E.: a.e., s. 119,
127.
31 Eb Al bn Sn: e-if. er-Riyiyt. 3. Cevmi
lm el-Ms, ed. Zekeriyy Ysuf, Kahire 1956, s. 142;
Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
G R
ud ile ilikilidir. Avrupann alfabetik notasyonu da dier enstrmentalistlerden sonra

Notker Labeo (. 1022)dan ortaya km
ve ilkin (vurma ve yayg alglar) lira ve rota
iin kullanlmtr32. Yani balangta her iki
tarafta da ortak bir gelenek var grnyor.
Fakat bn Snnn hayatta olduu dnemde
tizlii yazya dkmedeki yenilikler hemen
hemen ayn zamanda ve ayn prensip dorultusunda Hermannus Contractus (. 1054)
tarafndan (Avrupaya) sokulmu ve ayn
zamanda Bizansta ortaya kyorsa, bunun
iin Arap bir rnek dnda baka bir ey sz
konusu bile olamaz33. Ayrca Hermannus
Contractus Arap doa bilimlerini yakndan
tanyordu34.
Geliimin bir baka basama bizi Arezzolu
Guido (. 1050)nun izgisel notalamasna
gtrmektedir. Guido, ten bee kadar
stste izerek oluturduu izgileri Kiri/
tel taklidi35 olarak nitelemektedir. Bu izgilerin iki tanesi renklendirilmitir: Parlak
safran, nc ton yerini alnca ldar, altnc
ise kzlboya olarak parlar36 Guidonun imdiye kadar bizzat kendi almas ve baars
olarak grlen bu sunum tarz iin kulland
kaynaklar gizli kalsa da37, Arapa kaynaklar
en azndan kiri/tel, izgiler ve renkler arasnda bir balant olduuna ilikin ikna edici bir
aklama sunmaktadr .
Neubauer, Farmer kartlarnn tepkisini
eken dier noktalar hakknda aklamala32
Farmer, H.G.: Historical facts, s. 317; Neubauer, E.:

a.e., s. 119, 127.
33 Farmer, H.G.: Historical facts, s. 36, 83 vd.; Jammers,
E.: Gedanken und Beobachtungen zur Geschichte der Notenschriften, Festschrift Walter Wiora ierisinde, Kassel
1967, s. 199; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
34 Farmer, H.G.: Historical facts, s. 35; Neubauer, E.:
a.e., s. 119, 127.
35 Oesch, H.: Guido von Arezzo, Bern 1954, s. 5; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
36 Oesch, H.: a.e., s. 6; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
37 Ursprung, O.: Um die Frage nach dem arabischen bzw.
maurischen Einflu, a.y., s. 137-138, 356; Neubauer, E.:
a.e., s. 119-120, 127.
89
rn yaptktan sonra yle devam etmekte38:

Arapa metinlerin evirileri yoluyla balayan
etki konusunda salam bir zeminde bulunmaktayz. Mzik teorisi alannda, filozof Eb
Nar el-Frb (. 950)nin limlerin Saym
[ el-Ulm] isimli eserinin Latinceye
evirilmesinin sebep olduu tevikler etkili
olmutur39. Bu kitap vastasyla Bat dnyas
12. yzyln ortalarnda, musica mundana,
humana ve instrumentalis (evren, insan ve
enstrman mzii) blmlemeye ek olarak
musica speculativa ve activada (teorik ve
pratik mzik) bir baka blmlemeyle tant.
Bu snflama aktif mzisyenin eyleminden
tremektedir, ya gzlemleyen ve aratran
(speklatif) ya da eylemsel (aktif) olabilir40.
Bu snflama daha nceleri Yunan mzii
tarafndan da biliniyordu, gelimi formda
Orta a yaznnda yerini ald ve orada hi de
azmsanmayacak derecede teorik bak asnn konu dairesinin zenginletirilmesine41
sebep oldu.
Doa-bilimsel ve felsefi Arapa eserlerin
evirisi zirve noktasna 12. ve 13. yzylda
spanyada ulat. eviri faaliyetlerinin yaygnlamas manidar bir tarzda ilk Avrupa
niversitelerinin kuruluuyla ayn zamana
rastlamtr ve bu yeni niversitelerin retim programlarn belirlemitir42. Bu srete bn Snnn eserleri, bunlar arasnda
38 Zur
Rolle der Araber in der Musikgeschichte des europischen Mittelalters, a.y., 122-123.
39 Farmer, H.G.: al-Frbs Arabic-Latin writings on music, Londra 1934 (Tekrarbasm: New York 1965 ve The
Science of Music in Islam serisi ierisinde, Cilt 1, Frankfurt 1997, s. 463-533); Beichert, E.A.: Die Wissenschaft
der Musik bei al-Frb, Regensburg 1931, s. 24 vd.; Neubauer, E.: Zur Rolle der Araber, s. 123, 128.
40 Bkz. Pietzsch, G.: Die Klassifikation der Musik von Boetius bis Vgolino von Orvieto, Halle 1929 (Tekrarbasm:
Darmstadt 1968), s. 79; Neubauer, E.: Zur Rolle der Araber, s. 123, 128.
41 Pietzsch, G.: a.e., s. 78; Neubauer, E.: Zur Rolle der
Araber, s. 123, 128.
42 Schipperges, H.: Einflsse arabischer Wissenschaften
auf die Entstehung der Universitt, Nova Acta Leopoldina ierisinde (Halle) 27/1963/201-212; Neubauer, E.: Zur
Rolle der Araber, s. 123, 128.
90
G R
Latince Liber sufficienti adyla tannan

Kitb e-if isimli eserinin baz blmleri
n planda bulunmutur.
Avrupa, Araplar tarafndan gelitirilen
mzik terapisinin teorisi ve pratiine yine
ayn eviriler ve ilkin spanya, talya ve Fransa
niversitelerindeki retim yoluyla ulamtr.
Ruhi rahatszlklarn alg ve melodiler yoluyla dizginlenmesi Arap tedavisinde nemli
bir yer igal etmitir. Araplar, retilerini
eski Yunan teorisinden ve ge dnem antikite pratik tecrbelerinden gelitirmilerdir.
Araplar, Sasani dnemi Farslarn melankoliyi mzik yoluyla iyiletirmeye altklarn
biliyorlard, Platon sonras ahlak retisi,
(Yunanlardan beri kabul edilegelen) bedenin
drt temel svs ile ud telleri arasnda balant kurmaya kadar etkili oluyordu 43.
ok sayda makale ve monografik almayla 20. yzyln ikinci yarsnda Heinrich
Schipperges Arap-slam tbbnn resepsiyonu ve zmsenmesi konusunda byk bir
hizmet gerekletirdi. Kaleme ald ok
sayda makaleyi takdirle anarak, ele aldmz konuyu geni bir zeminde ileyen iki
almas ncelikle dile getirilecektir. Bu iki
almadan Ideologie und Historiographie
des Arabismus44 adn tayan ilkinde
Schipperges, bildiim kadaryla, Arap-slam
bilimlerinin Avrupada resepsiyon ve zmsenme fenomenini tarihi geliim asyla
deerlendirmek gibi zor bir devi stlenen
ilk kiidir. Bu fenomenin bilincine varld
tarihi balang kabul etmekte ve 20. yzyln ortalarna kadarki geliimi izlemektedir.
Zengin ierikli almalarnda Schipperges,
13. yzyldan beri Arap-slam kltr evresinden alnan bilgi mirasna kar oluan
dmanca ve bu mirastan alnan bilim servetine kar adil olmaya ynelik btn aba43 Neubauer, E.: a.e., s. 123.
44 Wiesbadenda 1961 ylanda yaynland.
lara ramen, gnmz insannda bu mirasn

byk nemini hemen hemen tamamen inkara gtren tutumun net bir tablosunu izmektedir. Schipperges iin Arabizm, yzlerce
yl ok gl etkilerde bulunan ve hl da
etkilerine devam eden, onsuz, modern dnyann kuruluunu kavrayamayacamz bir
fenomendir45.
Arap-slam bilimlerinin Avrupada alnmasna ve bunun etkisine ilikin bilim-tarihsel fenomenin geree yakn bir tablosunu
elde etme giriimimizde bize olduka yardmc olan Die Assimilation der arabischen
Medizin durch das lateinische Mittelalter46
isimli ikinci almasnda, Schipperges ilgisini
hereyden nce u konuya eviriyor: Arap
tbbnn resepsiyonu Latin Ortaanda nasl
gerekleti?47 Schipperges resepsiyonu gerekleen bu tp iin Yunan-Arap nitelemesini kullanmaktadr ve bu ifadeden Arapslam kltr evresinde bu bilimde Yunan
nclerin almalar zerine kurulan tedavi
sanatn anlamaktadr. Konuyu snrladktan sonra, hereyden nce Arabizmin ok
temel rol oynad bilinen 11. yzyldan 13.
yzyln sonuna kadar uzanan bir zaman dilimini konu olarak almaktadr, bu hedefini
ylece izmektedir: Burada Yunan-Arap
tbbnn alnmas sadece Latince eviriler
bak asyla deerlendirilecek; aratrmamz
eviri yapan kiilerle ve onlarn kitaplaryla
snrl kalacak, bunlarn Arapa ierikleri ele
alnmayacak, daha ziyade onlarn Latince
el yazmalaryla yetinilecektir48. Schipperges
kendisine den devin, resepsiyon dneminin zaman artlarna bal anlaylar asndan btn Orta a tbbna sistematik bir
45
Schipperges, H.: Ideologie und Historiographie des

Arabismus, a.y., s. 5.
46 Wiesbadenda 1964 ylnda yaynland.
47 Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 2.
48 a.e., s. 2.
G R
ekilde bakmak 49 olduunu grmektedir.

Bunu yaparken tbb materyali ve teoriyi
bir yana brakmaktadr. Schipperges, ArapLatin evirilerin Avrupa tbbndaki nemine
ilikin soruda yzlerce yln hkmne dair50
historiyografik bir genel bak temelinde
hedefine ulamaktadr.
Schipperges bu resepsiyonun gerekleme
srecini 11. yzylda Salernoda balatmakta
ve Karl Sudhoffun51 1930 ylnda Ortaa
Bat Avrupa tbb iin kaderin bir ltfu
olarak niteledii, din deitirmi bir Arap
ve daha sonra Monte Cassinoda rahip olan
Constantinus Africanus (yaklak 1015/1087)
ile ilikilendirmektedir. Anlalan o ki
Constantinus ki Kartacaldr ve lmnden
yaklak elli yl sonraki Batl bir kaynan
bildirdiine gre Irak ve dier lkelerde
yrtt ok ynl bilimsel almalar sonrasnda Salernoya52 gitmitir. Constantinus
dzinelerce Arapa tp kitabn beraberinde
getirmitir veya arkasndan gelmesini temin
etmitir. alacak bir alkanlkla ve din
kardelerinin desteiyle, 25ten fazla kitab
Latince olarak yayma imkanna sahip olmutur. Bunlarn ounu Constantinus kendi
telifiymi gibi, ok azn ise Yunan otoritelerin eserleriymi gibi ortaya koymutur. Hi
kukusuz, bu kitaplarn en nemlisi Al b.
el-Abbs el-Mecs (. 4./10. yzyln son
49 Schipperges,
H.: Die Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 9.

50 a.e., s. 9.
51 Konstantin der Afrikaner und die Medizinschule von
Salerno, Sudhoffs Archiv fr Geschichte der Medizin
ierisinde (Leipzig) 23/1930/293-298, zellikle s. 293
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 43, s. 179-184,
zellikle 179).
52 Bkz. Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus von Montekassino. Sein Leben, sein Werk und seine
Bedeutung fr die mittelalterliche medizinische Wissenschaft, Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktiner-Ordens und seiner Zweige ierisinde (Mnih)
47 (N.F. 16), 1929, s. 1-44, zellikle s. 2-3 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi Cilt 43, s. 197-240, zellikle s. 198199).
91
eyrei)nin Bveyhi Prensi Audeddevle

(dnemi: 338/949-372/983)ye ithaf ettii,
Kmil e-na e-bbiyye veya el-Kunn
el-Melek ismini tayan hayli byk hacimli tp ders kitabdr53. Latince versiyonunda
Yunanca balkla Liber pantegni olarak isimlendirilen bu eser, K. Sudhoff54 tarafndan
u ekilde tantlmaktadr: Yunan tbbnn
hi tanmad, sanki bir kalptan km, tam
dzen ve mantksal kavrayla bir btnlk
arzeden bir eser.
1127 ylnda yani Constantinusun lmnden tam 40 yl sonra, Antakyal Stephanus
bu kitab, gerek yazar Al b. el-Abbs ad
altnda bir kere daha Latinceye evirmitir
(Liber completus artis medicin, qui dicitur
regalis dispositio hali filii abbas)55. Bu
ifade, kendisini bu eserin yazar gibi gsteren Constantinusun u iddiasnn tam
tersidir: Constantinus, bu bilimin faydasn kavrayarak, ilkin birok Latince eseri
incelemi ve bu eserlerin ders iin uygun
olmad sonucuna varmtr. Daha sonra
eski Yunan yazarlardan Hipokrat ve
Galene, birka yzyl sonra yaayan yazarlardan da Oribasius (Bizansl)a, Alexander
(Trallesli)e ve Paulus (Eginal)a dnm53
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 320-322; Kitabn tpk

basm 3 cilt olarak Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften tarafndan Frankfurtta 1985
ylnda yaynlanmtr.
54 Konstantin der Afrikaner, a.y., s. 295 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 181).
55 Bkz. Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus
von Montekassino. Sein Leben, sein Werk und seine Bedeutung fr die mittelalterliche medizinische Wissenschaft,
ayn yer, s. 24 (Tekrarbasm: a.y., s. 220). Stephanus isimli
bu ahs Pisaldr ve daha sonra Suriyeye gitmi, bir mddet Antakyada ikamet etmi ve Pisaya tp kitaplaryla
birlikte geri dnmtr. Beraberinde getirdii kitaplardan birisi de grnd kadaryla Al b. el-Abbsn
kitabnn tam nshasdr, kr. Burnett, Charles: Antioch as
a link between Arabic and Latin culture in the twelfth and
thirteenth centuries, Occident et Proche-Orient: Contacts
scientifiques au temps des Croisades. Actes du colloques
de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 mars 1997 ierisinde, ed. I.
Draelants, A. Tihon und B. van den Abeele, [Turnhout:]
Brepols 2000, s. 1-19, zellikle s. 4-10.
92
G R
tr. Fakat yalnzca Hipokrat yani bu sanatn

mkemmel ustasn taklit etmek istememitir, nk onun eserleri ok ak ve seik
olmad gibi ayn zamanda ksadr. Galenos
ok sayda byk eser kaleme almtr fakat
bu eserlerin hacmi gz korkutucu ekilde
byk olduundan ounlukla onun 16 eseri
kullanlmaktadr56. Ad geen eserin ikinci
evirmeni Antakyal Stephanus tarafndan
Constantinusa kar ileri srlen armaclk sulamasndan sonra, Constantinusun
yazar olarak rol gnmze kadar ok farkl
ekillerde deerlendirilmitir. Constantinus
armac olarak ayplanm, magister
orientis et occidentis novusque effulgens
Hippocrates (dounun ve batnn yeni ortaya kan Hipokrat) olarak vlm ve deli
rahip! diye aalanmtr. 19. yzyln ortalarnda bir Fransz tp tarihisi u neride
bulunmaktayd: Oluturulacak bir Avrupal
bilim adamlar kongresi Constantinus
iin ya Salerno krfezinde ya da MonteCassino tepesinde bir ant dikmelidir. Julius
Hirschberge gre dnsel miras anlayndan nasibini alamam olan Arap mrtet
ve daha sonra Monte-Cassinolu rahip57,
dier yandan Karl Sudhoff58 tarafndan yle
vlmektedir: Constantinus, Salernonun
dilini zd. Onun etkisi altnda, yetenekleriyle canlandrlan Orta a tbbnn ilk yazn yaratld. Rahip kardelerinden Petrus
Diaconusun onun hakkndaki vg dolu
ifadelerinden bazlar ar olsa da, u tar56
Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus von

Montekassino. Sein Leben, sein Werk und seine Bedeutung
fr die mittelalterliche medizinische Wissenschaft, a.y., s.
17-18 (Tekrarbasm: a.y., s. 213-214).
57 a.e., s. 1 (Tekrarbasm: a.y., s. 197); Hirschberg, J.: ber
das lteste Lehrbuch der Augenheilkunde, Sitzungsberichte der Kniglichen Preuischen Akademie der Wissenschaften (Berlin), Jahrgang 1903, s. 1080-1094, zellikle
s. 1088 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 23, s.
30-44, zellikle 38).
58 Konstantin der Afrikaner und die Medizinschule von
Salerno, a.y., s. 297-298 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi Cilt 43, s. 183-184).
tlmazdr: Constantinus, Avrupa tbbnn

stad (Magister Occidentis) olmutur!.
Sudhoff59, Constantinusun birok Arapa tp
kitabn Latince versiyonda kendi adyla ortaya karttn biliyor, bu davran u ekilde
aklyordu: Tam anlamyla doulu yazarlar
szkonusu olduunda hibir isim kaydetmiyor. Bir dizi kk eser bu yazarlara ait
olabilir, mesela cinsel iliki, melankoli, unutkanlk, czam hakkndaki kitaplar gibi. Bu
eserlerde yalnzca kendi adn zikretmitir,
tpk Viaticus ve Pantegni isimli, sadece Arapadan eviri eserleri haksz olarak
yalnzca kendi adyla ortaya karmas gibi.
Byle yapmakla Constantinus, Mslman bir
yazarn ismini tamad takdirde, bu eserlerin Salerno bilginleri tarafndan daha kolay
kabul edileceini mit etmitir.
Sudhoffun bu aklamasna kar u itirazda
bulunulabilir: Constantinus, bir Hristiyan
olan uneyn b. sn60 (194-260/809-873)
oftalmoloji kitabnn (Kitb Ar Malt)
Latince versiyonunu biliyordu, onun adn
ve dinini vnle aklayabilirdi. Fakat o,
okuyucuya bu eseri de kendi eseriymi gibi
sunmutur. Onun bu esere yazd nszn
evirisi u ekildedir: Bizim Pantegni
[Kmil e-na] ve Viaticus [Zd elMusfirn] kitaplarnda gz hakknda yeteri lde aklam olduumuz szler Latin
dilinde olan szlerin toplamdr. nk biz
o zamanlar gz inceleyen o kitap bilmiyorduk. Bu nedenle ben Monte Cassinolu
rahip Constantinus, sen Johannes iin bu
kitap derledim. Bylelikle, dier kitaplarn oftalmolojinin temelleri hakkndaki
59
Constantin, der erste Vermittler muslimischer Wissenschaft ins Abendland und die beiden Salernitaner Frhscholastiker Maurus und Urso, als Exponenten dieser
Vermittlung, Archeion (Roma ve Paris) 14/1932/359-369,
zellikle s. 362 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt
43, s. 185-195, zellikle s. 188).
G R
retileri sana yetersiz grnrse, gzn

doas ve yaps hakknda renmek istediklerini bulabilesin diye61.
Constantinusun bir yandan elinde bulunan
kitapktan bahsetmesi ve bylelikle ipucu
vermesi, dier yandan da kendisini bu kitabn
yazar olarak ok ak bir ekilde ileri srmesi alacak bir durumdur. Her halkarda
bu kitap 800 yl boyunca Constantinusun
kendi eseriymi gibi tannd. lk olarak 1903
ylnda Johannes Hirschberg, bunun uneyn
b. s tarafndan yazlan kitabn evirisi
olduunu ispatlayabildi. Bundan daha artc olan, yine Hirschbergin tesbit ettii zere,
uneyn b. sn ayn kitabnn baka
bir Latince evirisinin, bu sefer Galenin
Demetrio tarafndan evirilmi bir eseriymi
gibi ortaya kmas ve Avrupada yzlerce yl
Galenin ad altnda yrrlkte kalm olmasdr. Constantinusun kitab bu dier eviri
ile yani Galeni de oculis liber a Demetrio
translatus ile birebir rtmektedir. Ne bir
cmle fazla ne de bir cmle eksiktir ve incelenen konular da ayn dizide ele alnmaktadr,
sadece blmlerin taksiminde bir fazlalk
vardr, ayrca Constantinusunki daha erken
sona eriyor; zira onda kitabn son, yani gz
merhemlerinden bahseden onuncu blm
bulunmamaktadr62.
Constantinusun Arapa kaynaklaryla nasl bir iliki iinde olduu sorununu
aklamaya ynelik bir baka rnek, De
melancholia isimli kitab dile getirilebilir.
Avrupada Ephesoslu Rufusun ad altnda 1536 ylnda baslan bu kitap, el yazmasnda Constantinusa nispet edilmitir.
Kitabn zahriye sayfasnda tam olarak u
61
Constantinus Afrikanusun eserinin Almanca evirisi: Haefeli-Till, Dominique: Der <Liber de oculis> des
Constantinus Africanus. bersetzung und Kommentar,
Zrih 1977, s. 22.
62 Hirschberg, J.: ber das lteste Lehrbuch der Augenheilkunde, a.y., s. 1088 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi Cilt 23, s. 38); Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 252.
93
ifadeler bulunmaktadr: Ben Constantinus,

bu kitap, alannda tecrbeli hekimlerimizin ok sayda eserinden derledim. Bu
derlemeyi, benim iin nemli ve ncelikli
grnen hereyi zet eklinde ekleyerek yaptm. Gryoruz ki ok mehur bir doktor olan
Rufus melankoli hakknda bir kitap yazmtr ve ilk blmnde melankoli hastalarnda
bulunan belirtilere ilikin birok ey sylemitir. Bahsedilen kitab Rufus, melankolinin hipokondri (znt ve vesvese) formu
hakknda yazm olmakla beraber dier iki
formuna da deinmitir63.
Kitabn bu balang ifadesi Constantinusun
Arapa kaynaklarn nasl fena kulland
hususunda olduka ilgin bir rnek tekil
etmektedir. Bunun Arapa aslnn balang
sayfasyla yaplan bir karlatrmas gstermektedir ki o, gerek yazarn ad yerine
kendi adn geirmektedir64. Constantinus
klliyatndan benzeri rnekleri oaltacak
olsak da, kazandmz bu tablo aynen kalacaktr. Constantinusun adn tayan eserler
ok serbest evirilerdir, baz yerler atlanm,
63 Creutz,
R. ve Creutz, W.: Die Melancholia bei Konstantinus Africanus und seinen Quellen. Eine historischpsychiatrische Studie, Archiv fr Psychiatrie und Nervenkrankheiten ierisinde (Berlin) 97/1932/244-269, zellikle
s. 261 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 43, s.
312-337, zellikle s. 329).
64 Bu kitap hekim s b. mrn melankoli olarak
bilinen hastalk, yani kara sevda hakknda kaleme ald.
Geri bu eseri, zellikle ar derecede yaland zaman
ortaya kmas muhtemel hafza kayb bakmndan, kendisine bir zihin destei olsun diye yazd. Bu hastal Platon
unutmann anas olarak isimlendiriyordu. Ayrca tp dostu
ve felsefe yandalar arasnda ilgililer iin de bu kitab yazmtr. s b. mrn yle demekte: Bizden ncekilerin
hibirisinde melankoliye dair tatmin edici bir esere veya
bu hastalk hakknda kesin ifadelere rastlamadm, Efesli
Rufus isimli bir adam hari, eviri ok kk deiikliklerle Karl Garbersden alntlanmtr: Isq ibn Imrn,
Maqla f l-mlliy (Abhandlung ber die Melancholie) und Constantini Africani Libri duo de melancholia,
Hamburg [1977], s. 1; kr. A. Bumm tarafndan yaplan
eviri ile, Die Identitt der Abhandlung des Isk Ibn
Amrn und des Constantinus Africanus ber die Melancholie, Mnchen 1903, s. 9-10.
G R
94
Arap hekimlerin, zellikle de bu eserlerin yazarlarnn isimleri bertaraf edilmitir.

11. yzylda Salernoda ortaya kan bu tip
Latince eserler, Schippergesin ifadesiyle, tp
alanndaki ilk resepsiyon dalgasnn65 sonucudur. Schippergese gre [tercme edilen
kitaplarn] aralarndaki konu sras sistematik bir btnlk yapsn tantmaktadr66.
Ben bu noktada baka bir gre ulamaktaym: Klliyatn [Constantinusun] orijinal
kitaplar, Kuzeybat Afrikada yaygn olan tp
eserlerinden olumaktadr. Constantinusun
sekisi nceden tasarlanm deildir, daha
ok rastlantsaldr. O, ok byk emek sarfetmeden toplayabilecei eserleri alm, bu
Arapa eserleri Salernoya getirmi ve rahip
kardelerinin yardmyla Latincede olabildiince eriilebilir klmtr. Kendisinden planl
sistematik bir alma beklenemez.
Constantinusun yapt etkiye gelince,
Schipperges u grtedir: Avrupa tbbna bir stratejik etkide bulunamamtr.
Constantinusun klliyat Solerno iin ok
nemli olsa da, Avrupadaki dier okullara sadece hazrlayc etkide bulunmutur67.
Bu yarglamasnda Schipperges, tp kitaplar
resepsiyonunun ilk dalgasn, ber Yarmadas
zerinden gerekleen ikinci dalga ile karlatrd asndan hakl olabilir, u kadar var
ki, hazrlayc etkinin nemi kmsenemez.
stelik yalnzca bir tanesi mstesna olmak
zere, onun yaklak yirmi eserin evirisi
daha iyi evirilerle yerlerini kaybetmi deil,
bilakis onlar yzlerce yl Constantinusun
kendi eserleriymi gibi elden ele dolamtr.
Constantinusun Latinceye aktard eserlerle ilikisi szkonusu olduunda Schipperges
onu armac olarak nitelemekten kanmak65 Die Assimilation
66 a.e., s. 53.
67 a.e., s. 53-54.
der arabischen Medizin, a.y., s. 50.
tadr. Ona gre, Constantinusun almalar

alldk terim resepsiyon ile nitelendirilemez, onun yapt daha ok balangtan
beri, belirli bir organik ama iin yabanc bilgi
malzemesinin bilinli bir koadunasyonu (bir
retinin geni bir kitle iin yorumlanmas/
erhi) ve adaptasyon formunda ilenmesi olarak nitelendirilebilir. Bu faaliyet iin asimilasyon/zmseme daha doru bir ifadedir68.
Ama ben ahsen, Schippergesin Constantinusun Latinceye aktard eserlerle olan
ilikisinin tarzna ve ekline ynelik yapt
bu nitelemelerde isabetli davrandna inanmyorum. Bence Constantinusun evirilerinde sz konusu olan husus, kendine has bir
resepsiyon tarzdr. Constantinusun, evirdii eserlerin gerek yazarlarnn isimlerini
saklamaya asla hakk yoktu. Bu durum karsnda onun neden byle davrand sorusunu
cevaplandrmak gerekir. 1930 ylnda buna
ilikin olarak Hermann Lehmann69 yle
demektedir: Constantinusun bu davranyla Salernodaki yksek okulun gzndeki
stnln yceltmek istemi olacandan
baka bir ey dnemiyorum. Ben daha
farkl bir aklamaya varyorum. Buna gre,
Constantinusun kendisine esas ald eserlerle olan bu armac ilikisi birden ok faktrle izah edilebilir:
1) Constantinusun Arapa tp kitaplarn
Salernoya getirme karar hakkndaki 13. yzyldan gelen bir rivayet son derece aydnlatcdr. Buna gre Constantinus, Salernodaki
bir hekime, orada Latin dilinde yeterli
derecede tp literatrnn olup olmadn
-ki bu henz iddia edilemezdi- sormutu.
68 a.e., s. 52.
69 Die Arbeitsweise
des Constantinus und des Johannes

Afflacius im Verhltnis zueinander, Archeion ierisinde
(Roma) 12/1930/272-281, zellikle s. 280 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi Cilt 43, s. 338-347, zellikle s.
346).
G R
Orada pratik almalar sonucunda Studio

et exercitio tp bilgisi elde edilmi ve kullanlmtr [diye cevaplamt].
Constantinus bu cevaptan kendisinin kltr
devini kavrad ve Kartacaya dnd ve
3 yl boyunca yeniden tp bilimiyle urad,
ok sayda Arapa tp ders kitab toplad
gemiye bindi bir frtnaya yakalandbu
frtnadan yazma hazinesi ok byk zarar
grdGeriye kalan eserlerle mutlu bir
ekilde Salernoya ulat 70.
Bizim dile getirdiimiz soru asndan bu
rivayetteki kesin sonucu temin eden olgu,
Salernonun yukar tarafnda bulunan ve
Constantinusun da daha sonra yesi olduu Monte Cassino manastr rahiplerinin
tpla ilgili almalarnn sadece pratik ynde
olmas ve en azndan tp alannda kitap
yazma tecrbelerinin ya hi olmamas, yada
ok az olmasdr. Bundan dolaydr ki onlardan, Arapadan evirilen kitaplarn yazarlar
konusunda Constantinusun uygunsuz hareketi karsnda bir hayrete dme beklenemezdi.
2) Constantinus, oradaki rahiplere kyasla,
sahip olduu dilbilgisi, konulara vukufiyeti ve
yazarlk ynyle ok stn bir konumdayd.
Tahminen dier rahipler tarafndan kendisine ar sayg duyulmu ve bylece eserlerin
yazarln belirtme konusunda zgrce karar
verebilmitir.
3) evirilen eserlerin Arap yazarlarnn isimlerini ve bu eserlerde alntlanan Arapa kaynaklar Yunan yazarlar ve kaynaklar lehine
olacak tarzda dile getirmesi, dini bir sebebe
bal grnmektedir71.
Schipperges, Arap tbbnn ikinci resepsi70
Sudhoff, Karl: Constantin, der erste Vermittler muslimischer Wissenschaften ins Abendland..., a.y., s. 360-361
(Tekrarbasm: a.y., s. 186-187).
71 Constantinus Africanus hakknda bir dizi modern alma Charles Burnett ve Danielle Jacquart tarafndan
yaynlanmtr: Constantine the African and Al ibn alAbbs al-Macs. The Pantegni and related texts, Leiden
vd. 1994.
95
yon evresinin balangcn zaman olarak 12.

yzyln ilk yarsnda, yer olarak 711 ylndan
1085 ylna kadar Arap hkimiyetinde kalan
Toledoda grmektedir. Daha 10. yzylda
ber Yarmadasnda tektk grlmeye balayan Arapa kitaplarn72 Latinceye tercmelerinin etkisiyle de, Toledoda Arapa
Aristotelesin youn bir resepsiyonu gerekleti73. Bu ehir, Hristiyanlarn eline getiinde, galiplere Arap-slam bilginliinin yazl
birok belgelerini sunmakla kalmam, ayrca
dilsel ve kltrel bileimi bakmndan kapsaml bir kltr al-verii iin uygun atmosferi temin etmitir74. Bu resepsiyon dalgasyla
Avrupaya ulaan peripatetik ansiklopediyi Schipperges yeni Aristoteles75 olarak
nitelemektedir. Bu eser Eb Al bn Sn
(Avicenna, 980-1037)nn Aristoteles klliyatn yeniden iledii Kitb e-if isimli
eseridir76.
Arap tbbnn Avrupada resepsiyonunun
nc dalgasn Schipperges Toledodaki
eviri srecinin daha da gelimi evresinde
grmektedir. Bu dalga 12. yzyln ikinci yarsna rastlar. Bu evrenin en nemli evirmeni
Cremonal Gerhard (yaklak 1114-1187)dr.
Eb Bekir er-Rz77 (Rhazes, 865-925)nin
eserlerinden u kitaplar evirmitir: Kitb
el-Manr f e-bb (Liber medicinalis ad
Almansorem), Kitb et-Tesm (Liber divisionis) ve Kitb el-Ceder ve-el-abe (De
variolis et morbillis). Bu eserler dizisiyle
patoloji ve terapinin temeli yeteri lde
atlm oldu. er-Rznin muhteem en son
eseri el-v veya Continens ilk olarak 100 yl
sonra Ferec ben Slim tarafndan evirildi,78
ve tamamlanmam halde kald.
72 Schipperges,

73 a.e., s. 55 vd.
74 a.e., s. 56.
75 a.e., s. 56.
76 a.e., s. 58.
96
G R
Toledodaki Arap tbbnn resepsiyonu srecinde Eb Al bn Snnn Kitb el-nn

f e-bb (Liber canonis de medicina) isimli
eseri ok nemlidir. Yine Cremonal Gerhard
tarafndan evrilen bu eser kaytsz artsz
Avrupa iin bilimsel tbbn temel kurallarnn yasas79 olmutur.
Yine Cremonal Gerhard tarafndan evirilen
Eb el-sm alef b. Abbs ez-Zehrv80 (.
400/1010 civarnda)nin tbbn btn alanlarna ynelik eitim kitabnn (et-Tarf li-men
Acize an et-Tanf) cerrahiye ayrlm 30.
blm bu balamda anlmaldr. Avrupada
Cirurgia Albucasis veya Tractatus de operatione manus81 adyla tannan bu metin cerrahi
daln yzlerce yl etkilemitir.
Ayrca uneyn b. s82 (809-873)n Tbba
Giri eseri de (el-Mudal il e-bb veya
Mesil f e-bb li-l-Mteallimn) burada
anlmaldr. Daha Constantinus Africanusun
Ysagoge Iohannicii ad tegni Galieni83 adyla
yapt eviri araclyla Avrupaya ulaan bu
eser, Toledo tp kitaplar eviri dalgas akntsnda Toledolu Marcus isimli bir ahs tarafndan Liber introduction in medicinam ismiyle
tedavle sokulmutur. Bu kitap Avrupadaki
tp elkitaplarnn en yaygnlarndan biridir
ve 17. yzyla kadar btn niversitelerde
okunmutur84.
Kitabnn zmsemenin ahsiyetleri ve
Merkezleri konusuna ayrlm ikinci blmnde Schipperges, en azndan 13. yzyla
79 Bkz.
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen

Medizin, a.y., s. 93.
80 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 323235.
81 Bkz. Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 33, 89.
84 Schipperges, H.: Eine griechisch-arabische Einfhrung
in die Medizin, Deutsche medizinische Wochenschrift
(Stuttgart) 87/1962/1675-1680, zellikle s. 1675.
ilikin olarak u soruyu akla kavuturmaya almaktadr: Dile getirilen eviri dalgasnda tercme edilen Arapa kitaplardan
ne ortaya kt? Alp zmsenen metinler
Avrupa tbbnda hangi rol oynad? Orta
an bu yeni [Arap-slam] tp eitim materyali hangi formlarda ve hangi yolla bnyeye dahil edildi? Bu eviriler, tartmalar ve
zmseme kitaplar kimler tarafndan gerekletirildi? En geni anlamyla Arabizm olarak
ge dnem Orta a boyunca ortaya .kan
bu elemanlarn kaderi ne olmutur?85
Schipperges bu sorular yantlamak iin dikkatini Fransa, ngiltere ve Gney talyadaki
zmseme merkezlerine evirmektedir.
Daha 10. yzyln sonuna doru Arap doa
bilimleriyle irtibata geilmi olan Chartresda
12. yzyl, Aristoteles (Arabus) ve Arap
astronomisi ve tbbyla tanmaya ahit oldu86.
spanya eyaletlerinin Hristiyanlarca tekrar
ele geirilmesinden sonra Fransz eitim
kurumlarnda Arap etkileri altndaki kltr merkezlerinden gelen Arap kltr birikiminin resepsiyonu gereklemeye balad.
12. yzyln banda gney Fransada, Arap
bilimleriyle olan ilk temasn meyvesi sonucunda ortaya kan yeni bir bilimsel filizlenmenin ilk belgelerini bulmaktayz87.
12. yzyln ortalarna doru Toulouseda
yeni bir eviri merkezi gr alanna kt.
Bu merkez Fransz geleneine dayanmaktadr ve ksa bir sre sonra spanyol eitim
merkezlerine kpr olacaktr88. Toulouse
okulunun 12. yzyldaki en nemli evirmenleri Hermannus Dalmata ve Robertus
Ketenensistir. Onlarn evirdii kitaplar
arlkl olarak astronomi, astroloji ve fizik
alanna aittir.
85 Schipperges,

86 a.e., s. 111-118.
87 a.e., s. 123-124.
88 a.e., s. 124.
G R
Toulouse okulu 13. yzyln banda

baka bir nem daha kazand: 1215 ylnda
Aristotelesin Pariste [okunma] yasandan
sonra bu merkez, etkisi sren Aristoteles
geleneinin devamn garanti eden bir konuma geldi. Felsefe ve doa bilimleri orada ok
zel bir nem kazandlar. Geri bu yasak
1245 ylnda Papa IV. Innozenz tarafndan
Toulouse niversitesinde de yaygnlatrlm ve 1263 ylnda IV. Urban tarafndan
yinelenmitir fakat bu fermanlar pratik bir
etkide bulunamadlar89.
Fransz arac merkezlerinde Yahudi bilginler Arapa eserleri braniceye ve Latinceye
aktarmakla byk bir rol stlenmilerdir.
Bu bilginlerle balantl olarak Schipperges,
kltr ve bilim-tarihsel iki nemli olguya
dikkat ekmektedir. Birincisi, mtercimlerin etkin olduklar yerler sinagoglarla ok
yakndan ilikilidir, tpk slam kltrnde
medrese ile cami arasndaki yakn iliki gibi.
Bu, Avrupann katedral ve manastr okullarna uygunluu gze arpan bir olgudur
ve bu bakmdan zmseme srelerinde hi
de kmsenmeyecek bir nemi haizdir90.
kinci olarak, 1241 ylnda Yahudi doktorlar tarafndan tedavi gren Hristiyanlarn
afaroz edildii dnlecek olursa Fransz
kltr blgesinin okullarna ve oralarda faaliyette bulunan Yahudi evirmenlere kar
gsterilen tolerans artcdr91.
1215 ylnda Aristoteles eitimi ve retiminin yasakland Pariste, 13. yzyln ortalarndan itibaren Latinletirilmi bn Sn ile
yakn irtibat ierisindeki yeni Aristoteles
(Aristoteles Arabus) muzaffer bir yeniden
dou yaad92. Burada dikkat eken, [bn
89 Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Medi-
zin, a.y., s. 126-127.

90 a.e., s. 128.
91 a.e., s. 128.
92 a.e., s. 129 vd.
97
Rd] felsefesinin rasyonalist aydnlanmaclna 13. yzyln ortalarndan itibaren resmen

sava alm ve bu felsefe mahkum edilmitir93.
Orta an her trl tanrszlk grnn
sembol [tantlan] Averroes, tarihi bir ahsiyet olarak alnma yerine, 13. yzyln kart
grlerinin sava arac olarak kullanld.
Yazl bir ekilde ifadesine cesaret edilemeyen her trl gr bn Rdn diliyle
aktarld, yine onun ahsnda btn ar sistemlere ayrm yapmakszn sava ald. lk
olarak 14. yzyln teoloji temsilcileri gerek
Averroizmi [bn Rdlk] tashih etme giriiminde bulundular. Averroes yoluyla Paris,
Arapada yorulmu antik bilimlerle yaplan
en ar atmalarn merkezi oldu94.
13. yzyl asndan Averroes, Paris okulunda daha ok, tp ve tabiat felsefesi erevesinde kuramsal abalarn tecessmdr. Bu
srete pratik tp alannda bn Sn merkezi
konumunu burada da muhafaza edebilmitir95.
Fransz okullarna toplu bir baktan sonra
Schipperges, ngilizlerin Arabizm ile karlamalar konusuna gemektedir96: Daha
Constantinus Africanusdan bir nesil sonra
[yani 12. yzylda] Anglo-Sakson kltr blgesinden araplam gney talya ve spanyaya
doru yeni ve kendiliinden gelen zmseme
dalgasna gtrecek olan bir g hareketi ba
gstermitir. Konu balangta tp deildir,
yeni bir matematik ve astronomidir. Bunlar
ayn zamanda yeni doa grnn ve dolaysyla da tbbn bilimsel olarak temellendirilmesinde ok byk bir neme sahip olacaklardr.
Anglo-Sakson ncler spanyol-Fransz
kltr havzasnda veya talyann gneyinde
93 a.e., s. 136.
94 a.e., s. 137-138.
95 a.e., s. 138.
96 a.e., s. 142 vd.
98
G R
yeni bilimle hayli canl bir ekimeye girdiler

ve yeni bilimsel materyalin geni kapsaml
ve orijinal bir zmseniine eritiler. Zira
onlar, eski okullarna dnmelerinden sonra
bu okullarn tozlanmln anlayarak balanan kabuklarn krmak istediler. Bylece
[getirilmi olan yeni materyal] ngilterede
13. yzyln bilim merkezlerinin yap malzemesi olmutur97.
Bu akmn en nemli temsilcisi Bathl Adelard98 (ki, faaliyeti 1116 ve 1142 yllarn
kapsar)dr. Fransa, spanya, talyada
bulunan zmseme merkezlerindeki ve
Suriyedeki uzun sreli ikametlerinden
sonra ngiltereye geri dnd. Arapadan
Latinceye yapt eviriler yoluyla Bathl
Adelard, nemli astronomik-astrolojik ve
matematiksel baz eserleri Avrupada eriilebilir kld99. Muhtemelen o, Arap-slam
bilimlerinin yksek seviyesinin kendi kltr evresininkine kar stnln dile
getiren sadece ilk ngiliz deil, belki de
97 Schipperges, H.: Die Assimilation
der arabischen
98 Bathl Adelard hakknda bkz. Clagett, Marshall: Adelard von Bath, Dictionary of Scientific Biography Cilt 1
ierisinde, New York 1970, s. 61-64.
99 Bkz. Adelard of Bath. An English scientist and Arabist
of the early twelfth century, ed. Charles Burnett, Londra
1987, bu alma u makalelerden olumaktadr: Gibson,
Margaret: Adelard of Bath; Drew, Alison: The De eodem
et diverso; Evans, Dafydd: Adelard on Falconry; Burnett,
Charles ve Cochrane, Louise: Adelard and the Mappae
clavicula; Evans, Gillain: A note on the Regule abaci; Allard, Andr: Lpoque dAdelard et les chiffres arabes
dans les manuscrits latins darithmtique; Lorch, Richard: Some remarks on the Arabic-Latin Euclid; Folkerts,
Menso: Adelards version of Euclids Elements; Burnett,
Charles: Adelard, music and the quadrivium; Mercier,
Raymond: Astronomical tables in the twelfth century;
Poulle, Emmanuel: Le trait de lastrolabe dAdlard de
Bath; Burnett, Charles: Adelard, Ergaphalau and the science of the stars; North, John: Some Norman horoscopes;
Burnett, Charles: The writings of Adelard of Bath and
closely associated works, together with the manuscripts
in which they occur.
100 Adelardn Qustiones naturales isimli eserinin (Latince metin M. Mller tarafndan yaynlanmtr, Beitrge
zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters ierisinde
31/1934/ zellikle s. 4 ve 12) iki pasajnn Margaret Gipson tarafndan (Adelard of Bath, a.y., s. 9 ve 16) evirisini
ilk Avrupaldr100. Yeni doa bilim bilgileri

ngilterede dier arac ahsiyetlerden birisi,
1079 ylndan 1095 ylna kadar Hereford bapiskoposu olan Robertus de Losinga101, bir
dieri de Malvernli Walcher (. 1135)dir. Bu
Lothringen doumlu bilgin talyay ziyaret
etmi ve 1091 ylnda ngiltereye dnmt.
O, zmseme srecini Bathl Adelard anlaynda devam ettirdi102. Bundan baka ayrca
Malvernde (Hereford civarnda) Herefordlu
Roger 12. yzyln ikinci yarsnda arabist
aratrmalar merkezi kurdu103.
Arabizm ve ngiltere konusu balamnda
Robertus Ketenensis ad unutulmamaldr.
Geri o bir ngiliz deildi fakat Schippergese
gre, dorudan doruya Bathl Adelardn
geleneini izlemitir. Eitimini ve donanmn Arap spanyaya borludur. Chartres
Okulunda faaliette bulunmutur ve 1147
ylndan itibaren Londrada olduu saptanabiliyor. Arap cebirini ve kimyasn ngiliz
okullarna getiren odur104.
Anglo-Sakson resepsiyon ve zmseme
hareketinin nemli bir temsilcisi olarak 12.
yzyln ikinci yarsnda karmza Morleyli
Daniel kmakta. Cremonal Gerhardn
renci halkasna dahil olduu105 Toledodaki
alyorum, burada hitap yeeninedir: We agreed that I
would investigate the learning of the Arabs to the best
of my abilty; you on your part would master the unstable doctrines of the French, ve of course God rules the
universe, but we may and should enquire into the natural world. The Arabs teach us that [unda anlatk ki,
ben Araplarn bilimini, gcm yettii kadar aratrmak istiyorum; sen ise Franszlarn zayf doktrinlerine sahip olmak istiyorsun, ve kukusuz, Allah kainatn hakimidir,
ama biz tabiat alemini aratryoruz. Araplar bize bunu
retiyor]; kr. Burnett, Charles: Adelard of Bath, Conversations with his nephew, Cambridge 1998, s. 91, 97-99,
s. 103; Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 149-150.
102 a.e., s. 150.
103 a.e., s. 150.
104 a.e., s. 151-152.
105 Bkz. Rose, Valenti: Ptolemus und die Schule von Toledo, Hermes (Wiesbaden) 8/1874/327-349, zellikle s.
330.
G R
ikametinden sonra 1177 ylnda ok sayda

Arapa kitapla memleketine dnd. Bizzat
kendisinin bu eserlerden eviri yapp yapmadn bilmiyoruz. Arabizm anlamndaki
etkisi Liber de naturis inferiorum et superiorum106 isimli eserinden daha ok kiisel
araclyla107 olmutu.
Schipperges, Arap tbbnn Avrupa ortaanda alnp benimsenmesi konusundaki genel
panoramay, talya gneyindeki zmseme
akmlar hakkndaki blmle sonlandrmaktadr. ok deerli aklamalar, Arap fethinden sonra 9. yzyldan 11. yzyla kadar
dou ile bat kltrleri arasnda doal bir
balant noktas olan108 Sicilyadaki durum
hakknda canl bir tablo sunmaktadr.
Orada zmseme sreci zellikle Kayser II.
Friedrich (dnemi: 1212-1250) ahsyla yeni
bir nitelik kazand. Kayser kiisel eilimi
ve zel temaslar nedeniyle Arap kltrne ynelmiti109. Bunun hangi tarzda ve
bu temaslardan doan rnlerin ne kadar
nemli olduuna ilikin soruya baka bir
balamda deineceiz. Burada sadece, zmseme srecine dahil olan ve Schipperges tarafndan bildirilen bilginlerin isimleri anlacaktr. II. Friedrichin bilginler halkasndaki en nemli ahsiyet Michael Scotusdur.
Bu filozof, kimyac, astrolog ve evirmen110,
Toledo ve Bolognadaki faaliyetlerinden
sonra Kayser tarafndan Palermoya arld.
Michael Scotus, Sicilyadaki eviri periyoduna spanyann bilimsel geleneinin ruh
106 Ed.
Sudhoff, Karl: Daniels von Morley liber de naturalis inferiorum et superiorumArchiv fr die Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik ierisinde
(Leipzig) 8/1917-18/1-40.
108 a.e., a.y., s. 164
109 a.e., s. 166.
110 Sarton, G.: Introduction to the history of science, Cilt
2, Ksm 2, s. 579-582.
99
ve tekniini beraberinde getirdi, bilhassa

yeni Aristoteles [Aristoteles Arabus], meteoroloji ve kimya alanndaki bilgisini111.
Onun tarafndan Palermoda evirilen eserler burada dile getirilmeyecektir, ama yine
de Schippergese dayanarak Michael Scotus
adna deforme olan eviri yazn eilimine
iaret etmek istiyorum. Bu eilim, bilimler
tarihi asndan, kaynaklarla ne kadar berbat bir iliki iinde bulunulduunu gstermektedir ve 14. ve 15. yzylda fevkalade
bilimsel olmayan ve karmakark risaleler
dourmutur. Paristeki bir el yazmasna
gre Michael Scotus Averroesu [bn Rd]
Yunancadan evirmitir!112 ok daha vahim
bir rnekte, 16. yzyldan kalma bir el yazmas, uydurma bir Arapa metin zerinde yeil,
krmz ve siyah renklerde yazlm Latince
erhler iermektedir. Szde Arapa olan
yaz, ki yazarnn Pragl Michael Scotus olduu anlalmaktadr, secreta natur bal
altnda birok batl inanc tbba sokmaktadr.
Schippergesin de iaret ettii gibi, bilim tarihi asndan nemli olan, tbba astrolojinin ve
bynn kartrlmas eilimi ve bu retinin Arap otoritelere dayandrlarak tedavle
karlmas 16. yzyln balarna kadar takip
edilebilir113.
Arap tbbnn resepsiyonu ve zmsenmesi srecine ilikin Heinrich Schippergesin
ok deerli sunumuna ynelik iaretimiz,
onun zetinden yaplacak u alntlamayla
sonlandrlacaktr114: Resepsiyon evresinin
tamamn younluu asndan ele alacak
olursak, resepsiyon akmlar grnts altnda ilk nce Constantinus Africanus, Bathl
Adelard ve Dominicus Gundissalinus gibi
bir initiator (nc) grubuyla karlarz.
Daha sonra Salerno ve Chartes gibi ehir111 Schipperges, H.: Die
dizin, a.y., s. 173.

112 a.e., s. 175.
113 a.e., s. 176.
114 a.e., s. 187-188.
Assimilation der arabischen Me-
100
G R
lerde ve ayn zamanda gney talyada gerekleen, sreen fakat ok hzl ilerlemeyen
kuluka periyodu gelir. Bir dier grup propagatorist (propagandac, tantmc araclar) grubudur, Petrus Venerablis, Toledolu
Raymundus ve Sicilyal II. Friedrich gibi.
Son olarak Cremonal Gerhard, Michael
Scotus, Hermannus Dalamata [Dalmayal]
gibi kiilerin evresinde beklenmi olan
veya Conchesli Wilhelm ve Petrus Hispanus
gibi ahsiyetlerle anlam kazanan realisatr
(gerekletiriciler) grubu.
zmseme grnts bakmndan u ayrm
yapabiliriz: Materyali tam anlamyla kaydeden ve ona hakim olan saf resepsiyon evresi
ki, bu evre sadece 10. ve 11. yzylda matematik ve astronomi iin dnlebilir. Takliti
resepsiyon evresinde ise kompendyum ve
kompilasyonlar yoluyla Arap bilimine ilikin
bir bilgi vermeye alld. Chartes ve Toledo
gibi merkezlerde yeni materyali yaratc bir
tarzda yorumlayan retici evre. Ve son olarak
13. ve 14 yzyl denemelerinde yarm kalan
kritik-sentezci bir zmseme evresi.
Bu blmde son olarak, resepsiyon ve zmsenme sorununun daha nce ksmen kapsaml ekilde ortaya konulduu Arap-slam bilimleri alanlarndan olan kartografya ile beraber
corafya ele alnacaktr. Burada ncelikle
artc nokta, Arap-slam kltr evresinin
ok nemli seviyeye ulat bir bilimsel dal
olan yresel beeri corafyann klasik eserlerinden hibirisinin Avrupal kosmograflarn malumu olmamasdr. Hangi sebeplerden
dolay bu alana zg eserlerden hibirisinin
Latinceye evirilmedii sorusu uzun zamandan beri beni megul etmektedir. Yoksa asl
neden, bu konuya ilginin eksiklii miydi? 4./10.
yzyln klasik corafya eserlerini bir kenara

brakacak olsak bile, el-drsnin Sicilyada
yazd corafyasnn etkisinin Avrupada
neden sadece onun haritalaryla snrl kald sorusu yantlanmam halde durmaktadr.
Corafya biliminin Avrupada Ortaadan
16. yzyla kadar kayda deer bir ilerleme
kaydetmemesini ve beeri corafyann Arapslam kltr evresinde tandmz dzeyine
Avrupada ancak 19. yzylda ulalabilmesini, belki de bu disipline ait temel eserlerden
hibirinin resepsiyon dalgalarnn birisi dahilinde Latinceye veya baka bir Avrupa diline
evrilmemesiyle ilikilendirmek doru olmaz
m?
Grnen o ki ber Yarmadasnda eviriler
yoluyla belirli lde tannan Arapa corafya eserleri bile, spanyann komularnda
hibir ilgi grmemitir. Bu gzlemi bir rnekle daha belirgin klalm. Eb Bekir Amed b.
Muammed b. Ms er-Rz115 (273-344/887955)nin Endls corafyas Portekiz Kral
Denis (1279-1325)in direktifiyle Arapa bilmeyen Gil Peres isimli bir kei tarafndan
Mslman Maese Mohamed (el-Muallim
Muammed)in ifahi evirisine dayanlarak
Portekizceye evirilmitir. Bu eviriden bir
Kastilyanca versiyon ve birok Kastilce uyarlama ortaya kmtr116. Portekizceye evrilmeden nce bu kitabn spanyada hayli nl
olduu anlalyor. Orta a uzman Fransz
115 Bkz.
Brockelmann, C.: GAL, Cilt 1, s. 150, Suppl. Cilt

1, s. 231.
116 Bkz. Lvi-Provenal, E.: La Description de lEspagne
dAmad al-Rz: Essai de reconstitution de loriginal
arabe et traduction franaise, Al-Andalus ierisinde
(Madrid, Granada) 18/1953/51-108, s. 52.
G R
P. Gautier Dalch117 tarafndan yaplan bir

aratrma sonucunda biliyoruz ki Historia
veya Chronica Pseudo-Isidoriana isimli eserin muhtemelen 12. yzylda yaam olan
anonim yazar, ber Yarmadas tasviri ve
haritasn er-Rznin kitabndan almtr.
Geri, Gautier Dalch burada Arap kltrnn Latin kltrne olan etkisinin hassas bir olgusunu118 grme eilimindedir,
fakat bu durumda etkilemenin sadece ber
Yarmadas ile snrl kald grnmektedir.
Avrupaya ulaan tasvir karakterli Arap corafyasnn imdiye dek bilinen en eski eseri
1550 ylnda Della descrittione dellAfrica et
delle cose notabili che ivi sono adyla Gian
Battista Ramusio tarafndan Navigationi
et viaggi koleksiyonu ierisinde yaynlanan
Afrika tasviridir. Bu tasvir, nceden talyan
esaretine dp Leo Africanus adyla vaftiz
edilen kuzey Afrikal el-asan b. Muammed
el-Vezzn tarafndan yazlmtr. Bu kitabn
hem haritalaryla hem de mkemmel tasvirleriyle 16. ve 17. yzyl talyan bilginlerini
derinden etkiledii hususu yukarda (s. 77)
anld.
Yine hayrete dren bir dier husus haritalarn aksine yukarda bahsedilen el-drsye
ait eser metninin ge dnemde ve ar ksaltlm, hatta neredeyse tahrif edilmi bir redaksiyonla Avrupada tannm olmasdr. Bu
metin ilkin 1592 ylnda Romada basld ve
1600 ylnda B. Baldi tarafndan talyancaya
ve 1619 ylnda iki Maronit Gabriel Sionita
ve Johannes Hesronita tarafndan Latinceye
evirildi119. Fakat Latince eviri, yazar eldrs ad anlmakszn, Geographie Nubiensis
(Sudanlnn Corafyas) diye yaynland ve
uzunca bir sre bu ekilde alntland.
117 Notes
sur la Chronica Pseudo-Isidoriana, Anuario

de estudios medievales ierisinde (Barcelona) 14/1984/1332.
118 a.e., s. 14.
119 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 82; Oman, G.: Encyclopaedia of Islam ierisinde ilgili madde. New edition Cilt 3,
Leiden 1971, s. 1033.
101
Arap-slam beeri corafyas geni lde ve

uzun zaman spanya d Avrupada bilinmemi olarak kaldysa da, bugn biz kukusuz,
Arap-slam kltr evresine ait matematiksel
corafya ve kartografyann 11. yzyldan 18.
yzyla kadar Avrupal ardllarn ok derinden etkilediini tespit edebiliyoruz.
Matematik corafya asndan ncelikle u
belirtilmelidir: nemli bir blm kartografik n bilgilendirmeden ve yaklak 8000 yerin
koordinat izelgelerinden oluan Ptoleme
Corafyas 15. yzyla kadar Latin dili blgesinde bilinmiyordu. Kaybolduu varsaylan Yunanca orijinalini ilk olarak Bizansl
Maximos Planudes 13. yzyldan 14. yzyla
gei srasnda yeniden bulduunu bildiriyor.
Bu eserin Latince evirisi Jacopo Angeli
(Jacobus Angelus) tarafndan 15. yzyln
balarnda yapld120.
Matematiksel corafyann Eb er-Reyn elBrn (. 440/1048) tarafndan yazlan temel
eseri Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta
Mesft el-Meskin ne yazk ki Avrupaya
ulamad. Enlem-boylam derecelerine ve
bunlarn el-Brnden nceki zamanlarda
nasl ve hangi tarzda belirlendiine ilikin bir
tasavvuru Avrupa, daha 10. yzylda Arap
spanyayla temas sayesinde tektk halde ve
daha sonra 11. yzylda bu kavramlarn ve
hesaplama ileminin nemli bir yer tuttuu
ilk Arapa astronomik eserlerin youn bir
ekilde evirilmesiyle elde etmiti.
Henz 10. yzylda, daha sonra Papa II.
Silvester olacak Aurillacl Gerbert (.
1003)e atfedilen usturlabn tad i diskte
baz enlem bilgileri grlyor. Kaydedilen
deerlerin ve izgilerin slam dnyasnda
bulunan blgelerle ilgilidir, 4. enlem derecesi
(42) Romayla ilgilidir. Bu deer de (4140
olarak) 9. yzyldan beri Arap koordinat
izelgelerinde kaydedilmi olan enlem dere120 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 272.
102
G R
celerine aittir. Oysaki Gerbertin yazlar,

onun matematiksel corafya bilgisine sahip
olduuna dair herhangi bir unsur iermemektedir121.
Yedi iklim izelgesini taklit halde alntlayan
bildiimiz en eski Latince eser, Benedikt
rahipler grubu mensubu Hermannus
Contractus (Reichenaulu Hermann, 10341054)un yazar olarak gsterildii De compositione astrolabii isimli eserdir122.
Arap-slam bilimlerinin resepsiyonu srecinin hayli ilerledii 12. yzyln ilk yarsnda
belirli kavramlar, definisyonlar, yntemler ve
matematiksel corafyann verileri Arap astronomisinin baz elkitaplarnn tercmesiyle
Avrupaya ulamtr. 1120 ve 1130 yllar arasnda Bathl Adelard, Muammed b. Ms
el-rizm (el-Memn dneminde faaliyette
bulundu, 198-218/813-833)nin Eb el-sm
Mesleme b. Amed el-Mecrt (. 398/1007)
tarafndan yeniden gzden geirilen astronomik izelgelerini evirdi. Latin dnyasna
sinsn fonksiyonu ve kullanl sadece bu
yolla ulam deildir. Matematiksel corafyayla gelecekteki uralarda yardmc ara
olarak ok daha nemlisi, bu izelgede bildirilen ve herhangi bir yerin enlemini bulmaya
yarayan drt kuraldr. Bylelikle ilk olarak elrizmde karlalan u metot bilinir hale
geldi: Bir dolay kutupsal yldznn bulunduu
en st ve en alt noktalardan kutup yksekliini ve bununla ilikili olarak bir yerin corafi
enlemini belirleme123. Ayrca anlmaldr ki
algorithmus terimi ve bu terimle ilintili
olan trevler, bu matematiki ve astronom elrizm adnn bozulmu ekline bal bulunuyor.
122 a.e., Cilt 10, s. 206.
123 a.e., Cilt 10, s. 209.
Muammed b. Cbir el-Battn (.317/

929)nin astronomi elkitab hemen hemen
ayn zamanda, ilk kez Tivolili Platonun
evirisi olarak, ikinci kez ise ok ksa sre
sonra Robertus Ketenensisin evirisi halinde
Avrupaya ulamtr. Matematiksel corafya
bak asndan bu kitap, sadece kresel trigonometri iin nemli balanglar ve enlem
derecelerini bulmaya yarayan kurallar iermemekte, ayrca kapsaml bir corafik koordinatlar izelgesini de tamaktadr124.
Amed b. Muammed b. Kesr el-Fern
(218-247/833-861 yllar arasnda faaliyette
bulunmutur) tarafndan yazlan Arap astronomisinin bize ulaan en eski elkitab, yaklak 1130 ylndan itibaren yaplan birok
evirisiyle Latin dnyasna ulamtr. Bu
eviriler yoluyla Avrupaya, biraz nce bahsedilen iki eserden ok daha ak seik formda,
Halife el-Memnun direktifiyle gerekleen
bir derecelik meridyen uzunluu lmnn
sonucuna gre (562/3 mil) yeryz bykl tasavvurunu ve yedi iklimdeki meskn
blgelerin blmlenme bilgisi ulamtr.
Yine bu kitap, iklimlere gre lkelerin ve
ehirlerin bir listesini koordinatsz bile olsa
iermektedir. Bu kitabn 13. ve 14 yzylda Robert Grosseteste, Albertus Magnus,
Ristoro dArezzo ve Dante Alighieri gibi
ahsiyetleri ok derinden etkiledii bilinmektedir. Hatta Johannes Regiomontanus, 1464
ylnda Padua niversitesinde el-Fernnin
kitab hakknda dersler vermekteydi125.
Avrupada bu gelimeyle uyumlu bir ekilde, Arap astronomisinin ad geen el kitap124 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 209.
125 a.e., Cilt 10, s. 210.
G R
larnn ilk evirilerinden hemen birka yl

sonra, corafik yerlerin derleme tr ilk
izelgeleri dodu. Bunlardan biri 1139-1140
yllarnda Raymundo adnda bir Marsilyal
tarafndan derlenen Liber cursuum planetarum isimli eserdeki izelgedir. Derleyen,
kulland eserlerin evirmenlerinin isimlerini grmezden gelmekte ve kendisini Arap
bilimlerinin ilk evirmeni olarak tantmaktadr126. Geri, bir dizi Arap ve Avrupal
otoritenin ismini anmaktadr, fakat onlarn
eserlerini ok byk bir ihtimalle almasnda kullanmamtr. Dier yandan kendisini
ez-Zerlnin127 taklitisi olarak grmekte,
hatta 1139 ylnda izelgeleri yanl olan iki
bilginle tarttn bildirmektedir. Bizim zel
konumuz asndan, bu kitapta bulunan izelgelerden birisinin sadece Arapa kaynaklardan alnan 60 ehrin koordinatlarn iermesi
nemlidir. Burada kaydedilen veriler birok
Arapa eserden alnan koordinat izelgelerinin, olduka erken (spanya zerinden)
Avrupaya gitmi olduunu gstermektedir.
Kompilatr bu koordinatlarn ayn cinsten
yapsn ve boylam derecelerinin ksmen farkllk gsteren sfr meridyenlerine gre sralanmasn anlayamamtr. Geneli itibariyle
sylecek olursak en eski Latince kompilasyonun Arap astronomisinden armac bir
tarzda olmas zcdr.
Latin dnyasnda baz Avrupa ehirlerinin
koordinat izelgesini geniletmeye ynelik
en eski deneme 12 yzyln sonuna doru
yaplm grnyor. Bu abay, Arapa eserlerin mehur evirmeni Cremonal Gerhard
(. 1187)a atfedilen Theorica planetarum
isimli eserde grmekteyiz. Yazar bu eserde Fransa, talya, spanya ve baz Avrupa
ehirlerinin, istisnasz Arapa kaynaklara

dayanan koordinatlarn veriyor. Ne var ki
karmak yollarla ulalan bu koordinatlarn
gerekle hi bir ilgisi yoktur. Buna gre Paris
Romann yaklak 4 dousunda (gerekte
950 bat), Toulousen ise 16' gneyinde
(gerekte 515' kuzey) bulunmaktadr128.
Arap yer izelgelerinin evirileri veya uyarlamalar ve bunun zerine ina edilen kompilasyonlar veya koordinatlar bulma yntemlerini tantmalar 13. yzylda o kadar yaylmt ki bundan byle adm adm spanya d
Avrupada da, enlem ve boylam derecelerini
tespite ynelik gayretler kendisini gstermeye
balad. Bildiimiz kadaryla Ristoro dArezzo
(. 1282 sonras), kendisini bu geliim mecrasnda, bir yerin enlem derecesini astronomik
olarak belirleyebilecek durumda hisseden ilk
talyandr. Doduu ehir Arezzonun enlemini 4215' olarak, yani sadece 113' lk bir
yanllkla tespit etmiti129.
Avrupann o dnemde Arap-slam matematiksel corafyas asndan ulam olduu
en yksek zmseme basama kendisini bir
Fransisken olan Roger Bacon (1214-1292)da
gstermektedir. Onda, kendi kltr evresinin bilinen tek erken dnem, enlem-boylam
derecelerini gz nnde bulundurarak bir
harita izimi denemesini bulmaktayz. Bu
arada onun, Latin dnyasnda enlem-boylam
derecesi bilgisinin hl bulunmadna ve
bunun da Papaln, Kayserliin ve Kralln
destekleri olmakszn baarlamayacana
dair ikayetini duymak bizim iin aydnlatcdr130. Okuyucuya gerekli boylam ve enlem
derecelerini kendisi bulmu gibi gstermeyip kaynak olarak astronominin nn unu
(tabi ki ez-Zerlnin kitabnn Latince
evirisi) ve Boylam ve Enlem Dereceleri
126 Bkz.
Haskins, C.H.: Studies in the history of medieval

science, New York 1924, s. 96-98; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 210.
127 Bkz. Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, Paris
103

129 a.e., Cilt 10, s. 225.
130 a.e., Cilt 10, s. 216.
G R
izelgelerini (muhtemelen Toledo izelgeleri ve bundan yaplan taklitler) anmaktadr.

Eli altndaki kaynaklarn koordinatlarnn
hibir ekilde bir dnya haritas veya sadece
bir para-harita izmek iin bile yeterli olamayaca bir tarafa, bu koordinatlar farkl
sfr meridyenlerine gre kaydedilmi olduklar iin birbirlerinden hayli byk farkllklar
gstermekteydi.
Toledonun 11 batsnda bulunan sfr meridyeni dnda Roger Bacon, yeri bu ehirden 2830' batya kaydrlm deeri, kendisinin verum occidens - gerek bat olarak
isimlendirdii meridyeni de bilmektedir. Bu
deeri, alternatifi olan ve Endlsl dier
astronomlarn yaymaya altklar 29 ye
tercih etmektedir131. Bunu temellendirmesi kesinlikle gsrtermektedir ki Bacon, sfr
meridyeninin (yerinin) Kanarya Adalarnn
1730' batsna kaydrlmasnn Arap astronom ve corafyaclarn 5./11. yzyln balarnda Toledo ile Badat arasndaki boylam
derecelerini radikal bir tashihe tabi tutmalarnn sonucu olduunu bilmemektedir. Bu
tashih sonucunda Akdeniz hemen hemen
gerek boylamna kavumutu.
Gerekli boylam ve enlem derecelerinin
eksikliine ramen Roger Bacon, bir iddiaya gre bir harita izmi ve bir kopyasn dnemin papasna hediye etmiti. Baz
aratrmaclar, (bize ulamayan) bu haritada
globular projeksiyon olarak yeryuvarlann
kuzey yarmkresiyle snrl bir tasviri dnme eilimindedirler. Bu durumda tabi ki u
soru sorulur: Bizzat kendisinin de yaknd gibi, Latin dnyasnda enlem ve boylam
Roger: Opus maius, ed. John H. Bridges, Oxford 1897, Tekrarbasm: Frankfurt 1964, Cilt 1, s. 299; ngilizce evirisi Robert B. Burke tarafndan, Philadelphia
1928, Cilt 1, s. 319; Duhem, P.: Le systme du monde, a.y.,
Cilt 3, s. 503-504; Wright, J.K.: Notes on the knowledge of
latitude and longitude in the Middle Ages, Isis 5/1923/7598 (Tekrarbasm: Islamic Geography ierisinde Cilt 23, s.
113-136); Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, 217.
Principium Indiae
Polus
Borealis
131 Bacon,
dereceleri bulunmamakta idiyse, Bacon ne

izebilirdi? Bildii snrl saydaki deerleri
birbirini tutmayan koordinatlar, ky izgileri
olmakszn Latin dnyas dndaki dnyay da kartografik olarak tasvir edebilmek
iin yeterli miydi? Yoksa onun daha ziyade
Arap-slam kltr evresi kaynakl bir model
harita, belki de byk bir ihtimalle, globular projeksiyon ieren el-Memn corafyaclarnn dnya haritas m eline gemiti?
Bu soruyu cevaplandrmaya alrken onun
ada olan Albertus Magnusun, sadece birka yeri ematik olarak kabaca basitletiren
ve gereklie aykr bir formda tasvir eden
ilkel haritasn da gzden rak tutmamalyz.
Burada ayrca, yeryznn dairesel tasvirinin
Roger Baconn yeryznn ekline ilikin
tasavvuruyla apak eliki iinde olacan da dikkate almalyz. bn Rdn gney
yarmkrenin yaanabilirliine ilikin retisinin yanl anlalmas sonucunda o, bir
yandan kutuplarda yeryuvarlann ortasnda
bulunduundan ok daha byk su ktleleri
bulunduuna ve yeryuvarlann ortasnda
bulunan sularn ise douda Hindistan ile
batda spanya arasnda uzanmakta olduuna inanrken, dier yandan da birinin kuzey
dnm dairesinde dierinin ise ekvatorda
bulunduu Syene isimli iki yerin varl tasavvuruna dayanmaktayd. Bylece o, Opus maius132 isimli eserinde izdii u iki kubbeli
dnya tasavvuruna varmt:
Polus
Meridionalis
104
Principium Hispaniae
132 Bacon, Roger: Opus
maius, a.y., Cilt 1, s. 294, 304; ngilizce evirisi, a.y., Cilt 1, s. 315, 329; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 218-219.
G R
105
Matematiksel corafyann basit yntemleri

ve Arvupann el-Fernnin astronomi elkitabnn defalarca evirisi yoluyla rendii
saysal deerleri Albertus Magnus (yaklak 1200-1280)da aka grlmektedir. De
clo et mundo isimli eserinde onun, Halife
el-Memn tarafndan yaptrlan yeryz
lmlerini bildii grlmektedir. Albertus
bu lmlerde elde edilen bir meridyen derecesinin uzunluunun 56 2/3 mil olduunu ve
ayrca Arap ve Latin milleri arasndaki fark
bilmektedir133. Yine onda, yedi iklimin elMemn corafyasndan tandmz kuzey
ve gney snrlarnn derece bilgilerine rastlamaktayz. Albertus Magnusun burada sadece tam derece rakamlarn alm ve dakikalar
brakm olduu aka grlmektedir134.
Yine aydnlatc bir baka nokta Albertusa
(veya ayn zamanda Roger Bacona) nispet
edilen Speculum astronomi isimli kitapta
skenderiyenin corafik boylamnn Ptoleme
Corafyasndaki (6030') olarak grnen
deerine kyasla (5120') olarak ksaltlmasdr, ayrca bu ksaltma Ptolemenin Kanon
una dayandrlmaktadr. Bu tashihin ilk
olarak el-Memn corafyaclar tarafndan
yapld kesinlikle ispat edilebilir135.
Arlkl olarak Arapa astrolojik ve astronomik kaynaklarn kompilasyonundan ibaret
olan bu kitaptaki aklamalardan rahatlkla
anlalr ki yazar Toledodan geen daireyi
sfr meridyeni ve Arini merkez meridyenin
balangc olarak tanmtr. Baka bir yerde
yazar, ok sayda astronomik izelge tandn ve bu izelgelerde Marsilya, Londra,
Toulouse veya Parisin sfr meridyenin yeri
olarak kabul edildiini bildirmekte ve ayrca, bu son iki ehrin 4047' lk boylama ve
4910' lk bir enleme sahip olduunu belirt-
mektedir. Avrupada 13. yzyln ikinci yarsnda bile nemli ehirlerin boylamlarna ve
birbirleri arasndaki boylam farklarna ilikin
berrak bir tasavvurun olmad izlenimi sadece bu yanl deerlerden renmiyoruz136.
Arap-slam kltr dnyasnn matematiksel corafya alannda ulat kazanmlarn
Avrupa tarafndan adm adm alndnn
ve benimsendiinin daha belirgin izlerine
Dante Alighieri (1265-1321)de rastlanmaktadr. Onun astronomisi gibi kosmografisi de
el-Fernnin elkitabna baldr. Dante bu
kitaptan sadece iki Latince evirisinden deil,
ayn zamanda Franszca eviriye gre hazrlanan talyanca versiyonundan yararlanmtr.
el-Fernnin yedi iklim tasviri Dantede en
ince ayrntsna kadar ortaya kmaktadr.
lahi Komedyadaki Arap matematiksel corafyasndan alnm baz boylam ve enlem
dereceleri, onun bu balamda da Arap kaynaklara bal olduunun ve muhtemelen elinin altnda bir Arap haritas bulunduunun
iaretleridir137.
Bize kadar ulaan Avrupal koordinat izelgeleri, 14. yzyln bandan itibaren bu
konuya ilginin artt ve ilgi duyanlar evresinin zamanla geniledii izlenimi uyandrmaktadr. Mathematische Geographie und
Kartographie im Islam und ihr Fortleben im
Abendland [slamda matematiksel corafya
ve kartografya; bunlarn Avrupada devam]
isimli almam esnasnda yz kadar izelgeyi incelemem sonrasnda onlarn dou
ve karakterlerine dair elde ettiim tasavvur burada tekrar edilecektir138. Bahsedilen
izelgelerin bir ksm Arapa orijinallerin
evirileridir, bir ksm da Toledo izelgelerinin taklididir ve bir ksm da bu taklitlerin
gelitirilmiidir, eer ortaya k tarihleri
yaklak 1250 ylndan nceye rastlyorsa. 13.
133 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 222.

134 a.e., Cilt 10, s. 223.
135 a.e., Cilt 10, s. 221.
136 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 221-222.

137 a.e., Cilt 10, s. 224.
138 a.e., Cilt 10, s. 230.
106
G R
yzyln son eyreinden itibaren Arap ve

Arap-spanyol ncler tarafndan baarlm olan izelgelerin geliimleri Avrupada,
bulunan yerler bakmndan hereyden nce
spanyada hz kazanmtr. Gelitirilen versiyonlar Alfons izelgeleri adyla yaynlanmtr. 14. yzyln bandan itibaren slam
dnyasnn dousunda yaplan baz izelgeler
Bizansl bilginler tarafndan Yunancaya evriliyordu. Bu izelgeler 15. yzyln bandan
itibaren Avrupaya ulamaya balam grnyorlar. Avrupada 15. yzylda derleme
tr almalar, bir yandan mevcut kaynaklarn koordinatlaryla birlikte yer adlarnn
seilmesinden ibaret iken, dier yandan da
Avrupadaki yerlerin, hangi prensibe dayanarak elde edildikleri sorusu bir yana, koordinatlarnn eklenmesinden ibaretti. Grld kadaryla baz derlemeciler, mevcut
haritalar kaynak olarak ilaveten kullanmay ihmal etmemilerdir. Deiik tarihlerden
gelen ve farkl sfr meridyenlerine gre elde
edilmi deiik kaliteli koordinatlarn oradan buradan ylesine toplanmas yeterince karkla yol aarken, 15. yzyln ilk
eyreinden itibaren Ptoleme Corafyasnn
evirilmesiyle yeni bir karmaa ortaya kt.
Bu durumda talyadan baka bilhassa
Almanyada, Regiomontanus ve Nrnberg
ekolnn dier mensuplar gibi bir bilginler
grubu, yarm yzyl veya biraz daha uzun bir
sre sistemlerini Ptoleme koordinatlar zerine kuruyorlard139.
Ptoleme Corafyasnn Yunancadan Latinceye evirilmesiyle (1406) ve zellikle ilk
basksndan (1477) sonra Avrupada onun
zengin malzemesine sahip olunmakla beraber, yeni zorluklarla da yz yze gelindi. Zira
daha nce Arapa izelgelerden koordinatlar alnmt ki, bunlar ksmen Ptolemenin
139 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 230-231.
tashih edilmi verileriydi. Bunlardan bazlar

Akdenizin dou-bat ekseninin tashih edilmi
53 olan boylam, dier taraftan Atlantikte
1730' batya kaydrlm sfr meridyeni ve
Ptolemeden farkl yeryz evresi uzunluu
ve buna bal olarak Arap corafyaclarda
geerli olan meridyen derecesi uzunluunun
56 2/3 mil olmasdr (Ptoleme tarafndan alnan Poseidoniosun beyz Stadionu [Eski
Yunanda 179-213 m. arasnda bir uzunluk
ls] karsnda). Btn bunlar ii daha da
zorlatrc ve karmak hale getiriyordu140.
Ptoleme Corafyasna yeniden dnn
sonularndan birisi de, Avrupadaki bilginlerin bir blmnn, nce Poseidonios tarafndan tahmin edilmi olup sonra da Ptoleme
tarafndan kabullenilen bir derecenin 500
stadyonluk uzunluunu yeniden kullanmalardr ki, buna gre bir meridyen derecesi
el-Memn corafyaclar tarafndan belirlenen ve uzun zamandr Avrupada bilinen
562/3 mil yerine 62 1/2 Roma mili olarak deerlendiriliyordu141.
Yaklak 100 yl boyunca geerli boylam lsnden kaynaklanan kargaa sonrasnda bir
meridyen derecesini yeniden belirlemeye
ynelik birok deneme yaplmt. lk denemeyi Fransz Jean Fernel gerekletirmiti.
Asl meslei hekimlik olan bu ahs 1525
ylnda Paris ile Amiens arasndaki mesafeyi posta arabas tekerleklerinin dnnden tespit ekmekle nerek bir derecenin uzunluunun 110,602 metre olduu ve
yeryz evresinin 39.817 kilometre olduu
sonucuna ulayordu. Onun, birok belirsizliklere ramen bylesine artc derecede iyi bir sonuca ulamas ardl Willebrord
Snelliusu kukulandrmt. Snellius diyor
ki: Fernel, Arap derece lmlerini keyfi
140 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 270.
141 a.e., Cilt 10, s. 280.
G R
bir tarzda geometrik admlara dntrd,

adalar da gz kamatrc bir sonula
yanltlm oldular. Aslnda o, ulat bu
sonuca ramen boylam lm balamnda
kendisine model tekil eden Araplardan ok
geride kalmtr142.
Bir meridyen derecesinin uzunluunu
lme denemelerinde biraz nce ad geen
Hollandal bilgin Willebrord Snelllius (15801626) yksek bir bilimsel kaliteyi gsteriyor.
Bunu yaparken bir triangulasyon [genler zinciri] formundan yararland. Bununla
birlikte, iki k yerinin enlem derecelerini
verecek olan kutup yksekliklerinin hatal
yaplm lleri yznden yeryz evresi
lmnde ok kk bir deere ulat143.
Dorusu bugn ben, modern corafyann
ne zamandan beri yeryz evresi iin elMemn corafyaclarnn ulat deerden
daha kesin bir deere sahip olduunu bilmemekteyim.
Ptoleme Corafyasnn Latince evirisi ilk
basksnn (1477) etkisiyle enlem-boylam
derecelerinin belirlenmesindeki geliimin
Almanlarda byk lde, talyanlarda ise
tamamen kesintiye urad144 periyotta
Eb el-Fid (. 732-1331)nn corafi eseri
(Tavm el-Bldn), karlatrmal koordinat izelgeleriyle Avrupaya ulat145. 1534
ylndan itibaren slam dnyasnda eli ve
misyoner olarak birka yl geiren Fransz
oryantalist Guillaume Postel, bu kitabn
bir nshasn stanbuldan Parise getirmiti. Cosmographiae compendium adl eseri
(Basel 1561) iin faydal grd ksmlar
evirdi ve Avrupa haritalarnda, zellikle
Venedik haritalarnda bulunan yer pozis142 Peshel, O.: Geschichte der Erdkunde bis auf Alexander
von Humboldt und Carl Ritter, gzden geirilmi ikinci

bask S. Ruge tarafndan, Mnih 1877, s. 394; Wolf, R.:
Geschichte der Astronomie, Mnih 1877, s. 169; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 10, 280-281.
143 Peshel, O.: a.e., s. 396; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 270.
144 Lelewel, J.: Gographie du moyen ge, Cilt 5, pilogue, Paris 1857, s. 192; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 270.
107
yonlarn tashih etmek iin, evirdii blmlerden izelgeler oluturdu. 1554 ylnda
Postel, yukarda ad geen, Navigationi et viaggi isimli eseri toparlayp yaynlayan talyan
bilgin Gian Battista Ramusioyu bu izelgelerden haberdar etti. Bu ahs da bunlar haritac Giacomo Gastaldiye tantt. Belki de her
iki bilgin Eb el-Fidnn kitabn bir Latince
evirisinde kullanma olanana sahip olmulardr. Ramusio bu eserden kk bir koordinatlar sekisi almtr ve bu kitabn bulunuuna dair sevincini u kelimelerle ifade etmektedir: Bu eser bugn ilahi bir ltuf olarak
gn na kmtr. Ksa bir sre ierisinde
kitabn btn Avrupaya yaylan bu hreti
ngiliz bilgin Richard Hakluyt (. 1616)da
bu eseri edisyon yoluyla daha geni ilgililer
kitlesine ulatrma arzusunu dourmutu. Bu
amaca ynelik olarak 1583 ylnda bu kitabn
Suriyede yani Eb el-Fidnn memleketinde bulunan bir yazmasn aratrmt146.
Eb el-Fidnn kitabnn yaygn hretine
John Deenin bugne kadar yaynlanmam
Volume of Great and Rich Discoveries isimli
eseri de ahitlik etmektedir. Bu eserde, birok eyin yan sra 1570li yllarda, Asyann
Arktik kys boyunca ilerlenerek Tabin
burnuna gemi ile ulalabilecei ynndeki
dncelerin yeni ortaya ktklar da rivayet
edilmektedir. Bu, Dou Asyaya kuzeyden
deniz yoluyla ulalp ulalamayaca sorunudur. Bunu, dnemin ok nemli iki haritacs Gerhard Mercator ve Abraham Ortelius
yadsrken, John Dee bu yolun katedilebileceini savunuyordu. Bu noktada John Dee, Eb
el-Fidnn Kuzey inin ve kuzeyde Rusya
ile birlikte Asya kysnn birbirleriyle balantl olduuna ynelik bilgilerine dayanmaktadr ve bu bilgiyi u ekilde nitelemektedir
a record worthy to be printed in gold [altn
harflerle yazlmay hak eden bir kayt]147.
Eb el-Fidnn kitab en byk takdiri
Alman bilgin Wilhelm Schickard (1592146 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 79-80.
147 a.e., Cilt 11, s. 80.
108
G R
1635)da buldu. Wrtemberg Dukalnn

arazi lmleriyle grevlendirilmi olan bu
ok ynl bilgin, bilinen eski meskn dnyann byk bir blmnn matematiksel
kapsanabilmesini salamak amacyla corafi
olarak yer belirlemeye ynelik verileri ok
daha byk bir erevede toplamak arzusu
iindeydi. Corafi boylamlar bulma metotlarnn o dnemde yetersiz durumda olduunun farkndayd. Gvenilir corafi verileri
bulmaya ynelik aratrmasnda Schickard,
el-drsnin daha nce sz edilen kitabnn ksaltlm versiyonundan yaplan Latince
eviriye rastlad, fakat kendi hedefi asndan
bunun ok faydal olmadn grd148.
Yllar sren abalar ve yazmalardan sonra
Schickard, 1631 ylnda Eb el-Fidnn
Tavm el-Bldn isimli eserinin, Viyanal
oryantalist Sebastian Tengnagelin mlkiyetinde bulunan bir el yazmasn dn alabildi.
lk i olarak bu kitab Latinceye evirmeye ve
erh etmeye balad, fakat zamansz lm
sebebiyle bu alma sonlanmad. Bu el yazmasyla youn olarak urat yaamnn son
drt ylnda elde ettii rn, yer yer eksik
olmakla birlikte, kelime kelimesine yaplm
Latince eviridir. Bu eviriye, ift sayfann
sa yarsnda bizzat kendisi tarafndan kopya
edilen Arapa metin ve aklayc kenar notlar yer almaktadr.
Schickardn abalar gstermektedir ki o,
matematiksel corafyaya ilikin ok saydaki
nemli Arapa kayna ve eski meskn dnyann Arap-slam corafyaclar ve astronomlar tarafndan 7./13. yzyldan 10./16. yzyln sonuna kadar yaplan son derece gelimi
enlem-boylam an bilmiyordu149.
Avrupada haritalarn ve koordinat izelgelerinin birbirleriyle irtibatsz halde yan yana
bulunduklar gerei 17. yzylda da gzlenebilir. Dneminin nl corafyaclarndan
birisi olan Giambattista Riccioli (1598-1671)
148 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 82-83.
149 a.e., Cilt 11, s. 84.
yaklak 2200 koordinat toplayan izelgesine

dair unlar sylemektedir: Hemen hemen
saysz olan sadece corafi dnya haritalar ve
lke haritalar deildir, ayn zamanda nemli
yerlerin enlem ve boylam cetvelleri de sayszdr. Fakat bunlar, sadece saniyelerde deil
sklkla tam derecelerde de birbirlerinden o
kadar ok farkllk arz etmektedir ki insann
buna kar olan inanc sarslyor ve yeryz
seyahati ve tasvirinde en iyi klavuz olarak
kimin takip edilecei bilinmiyor150.
17. yzyln son eyreinde corafi boylam
farkllklarn bulmada yeni bir evre balad.
Daha nce 1610 ylnda Galilei, teleskobu ile
Jupiter uydularn kefetmiti fakat ilk olarak imdi onlarn immersion [gk cisminin
dierinin glgesine girmesi] ve emersiyonu
[uydunun gezegenin glgesinden kmas]
genel kullanlabilirlikleri iin belirlenebildi.
Bylelikle Jpiter uydularnn corafi boylamlarn belirlenmesi amacyla gzlemlenmesi ay tutulmalar gzlemlerinin yerine geebildi. Bu gelimeyi tamamlayan baar, XIV.
Louis tarafndan Pariste kurulan Bilimler
Akademisi, aktiviteler ve gzlemler erevesinde astronom Dominique Cassini (16251712)ye aittir. lk olarak sz konusu olan ey,
Fransa haritasnn dzeltilmesi, daha sonra
ise ok daha iddial olan u grevdir: Daha
byk kta paralar ktlelerinin oranl olarak ksaltlmalar veya deitirilmeleri yoluyla
tm dnya haritasnn tashih edilmesi151.
Bu grevi gerekletirmenin yeryznn
kk bir blgesi iin bile ne denli zor, ne
kadar masrafl ve ok zaman isteyen bir ey
olduu ok kolay anlalabilir. Cassininin bir
rencisi ve meslekta olan Jean Matthieu
de Chazelles (1657-1710) tarafndan 1693
150
Riccioli, G.: Geographia et hydrographia reformata,

Venedig 1672, s. 388-409; Sandler, Chr.: Die Reformation
der Kartographie um 1700, Mnih ve Berlin 1905, s. 3a;
151 Sandler, Chr.: Die Reformation der Kartographie um
1700, a.y., s. 66; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 140.
G R
ve 1696 yllar arasnda Akdenizin boylamn tashih iin yaplan bir bilimsel aratrma gezisinin neticesi, Kahire, skenderiye ve
stanbulun enlem ve boylamlaryla, Larnaka,
Dimyat ve anakkale Boaznn enlemlerini
bulmakla snrl kalmt152. Elbette bu kadar
glkler elde edilebilen boylam ve enlem
bilgilerine dayanarak mevcut haritalarda ok
geni apl tashihlerin yaplmas beklenemezdi.
Chazelles tarafndan Parise iletilen koordinatlar Arap-slam izelgelerinin deerleriyle
karlatracak olursak, Larnaka, Damiette
ve Dardenelle iin boylam bilgilerinin mevcut
olmamas bir tarafa, birincilerin ikincilerle
ya hemen hemen ayn ya da onlara ok yakn
olduunu grrz153. Bu yzden kayda deerdir ki Paris Akademisinin yeleri bu ilemden sonra, Akdenizin gerek boylamna ilikin tahminlerinin nihai olarak Chazellesin
lmleriyle tasdik edildii grn kabul
etmilerdi154. Elbette onlar -ayn kartografya
tarih yazmclnn bu konuda bugn bile
ok net bir bilgi sahibi olmay gibi- Akdeniz
blgesi koordinatlarnn ve bunun da ok tesinde sadece yzyllar boyunca Arap-slam
kltr dairesindeki ortak almalar sonucunda elde edilebilmi olduunu ve sadece bu
verilerin kesin haritalarn yapmn mmkn
kldn bilmiyorlard.
Kendi almalarm sonucunda, Avrupal
astronomlarn 1690 ve 1725 yllar arasnda
geleneksel yeryz lsnn matematiksel
152
Bkz. Regi Scientiarum Academi historia, Paris

1698, s. 394, 395, 396; Kr. Delisle, G.: Dtermination
gographique de la situation et de ltendue des diffrentes parties de la terre, Histoire de lAcadmie Royale des
Sciences ierisinde, Cilt 1, Paris 1722, s. 365-384, zellikle
s. 366, 367; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 143.
154 Histoire de lAcadmie Royale des Sciences, Cilt 2, Paris 1733, s. 142; Sandler, Chr.: Die Reformation der Kartographie, a.y., s. 9a; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 144.
109
temellerini tashihe ynelik katklarn zetleyecek olursam yle derim: Bu katk yalnzca
dnya haritasnn bir dizi karakteristik noktalarna ait boylam derecelerinin Jupiter uydularnn gzlemlenmesiyle dorulanmasndan
ibaretti ve o ilk evresinde sadece bundan ibaret olabilirdi. Bu husus ilk planda, dnya haritasndaki bat-dou ynnde uzanan nemli
blmlerin mesafelerinin kesinliklerini yarglamay ve kartografya iin gerekli sonular
karmay ngrmekteydi. Bugn bizim tespit
edebildiimiz kadaryla, Toledonun 2830'
batsndan geen sfr meridyeninden itibaren
hesaplanacak olursa, Arap-slam haritalarnn boylam dereceleri birka derece byktr. Yani Akdenizin dou kys yaklak 2,
Badat 3-330', Derbent (Hazar Denizinin
bat sahilinde) yaklak 4, Delhi yaklak
4 ve inin dou kys yaklak 5-7 daha
douya kaym bulunuyordu. Buna karn
nemli bir dorulua Badat ile Hindistan
arasnda ulalmtr. O mesafe iin Arapslam haritalar bugnk deerlerden 1 nin
altnda bir sapma gstermektedir155.
17. yzyln sonlarna doru Fransz astronom
ve corafyaclar tarafndan balatlan, geleneksel haritalar yeni elde edilmi boylam ve
enlem derecelerini esas alarak tashih etmeye,
bir baka ifadeyle oranl olarak kltmeye
ynelik giriimler erevesinde, Fransz corafyaclarn belki de en nemlisi olan JeanBaptiste Bourguignon dAnville (1697-1782)
baka bir yol izledi. Hindistan kartografyasna
hasredilmi olan claircissemens gographieques sur la carte de lInde (1753) isimli almasnda bu konu hakknda bizzat kendisinden baz bilgiler renmekteyiz156. Hindistan
haritasn dzeltmek ve dereceler ayla mesa-
155 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 160 vd.; Cilt 11, s. 155.
156 Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 255, Frank-
furt 1997; Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 592.
110
G R
feleri kontrol etmek iin dAnville almasnda o zamanlar bildii corafi, tarihi ve
astronomik ierikli Arapa, Farsa ve Trke
eserleri kullanmtr. Bildiimiz kadaryla o,
18. yzyln ilk kez Arap-slam kltr dairesinden o denli ok kayna kullanp deerlendiren corafyacsdr. Hatta Johannes
Gravius157 tarafndan 1652 ylnda ilk edisyonlar ve Latince evirileriyle birlikte nleri Avrupada yaylan Nareddn e-s ve
Ul Beyin izelgelerini de gzden karmamtr. Fakat maalesef dAnville, bu Arapslam izelgelerinin boylam derecelerini deil
de sadece enlem derecelerini gz nnde
bulundurmutur. Hi phe yok ki, bunun
sebebi baz izelgelerde sfr meridyeninin
Toledonun 2830' veya Kanarya Adalarnn
1730' batsnda bulunduunu ve dolaysyla
Paristen itibaren hesaplandnda sadece 20
batda (17. yzyln son eyreinden itibaren Fransz corafyaclarda alldk olduu
zere) olmayp bilakis yaklak 3450' daha
batdan getiini bilmemesiydi. Bunu mteakiben, Kanarya Adalarndan geen sfr
meridyeninden itibaren hesaplanan boylam
dereceleriyle Toledonun 2830' batsnda
bulunan yeni sfr meridyenine gre hesaplanan boylam dereceleri arasndaki ok byk
miktardaki sapmalar onun iin bir ey ifade
etmemi olmaldr. lk boylam derecelerini,
Eb el-Fidnn karlatrmal izelgelerinin
evirileri sayesinde tanyordu. Ul Beyin
Zc eseri meselesinde de, bu corafi koordinatlar izelgesinin bal yanl anlamaya
sebep olmutur. nk bu balk yanllkla,
boylam derecesinin Kanarya Adalarndan
itibaren hesaplandn ifade etmektedir158.
u anda sahip olduumuz bilgi seviyesine
157 Bin
tabul geographic, una Nassir Eddini Pers,

altera Ulug Beigi Tatari, Londra 1652 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 1-79).
158 Bunu dikkatsizlikten doan bir yanl olarak saymalyz.
Daha ncelerden Roger Bacon yanllkla ok fazla batya
kaydrlm olan sfr meridyenini biliyordu. Osmanl dneminden de, 930/1524 ylnda tamamlanm izelgesine
yazd nszde batya kaydrlm olan sfr meridyenin-
gre James Rennel (1742-1830), yeni dnem

Arap-slam bilginlerinin ulam olduklar
boylam derecelerinin, en azndan Halep ile
Delhi arasndaki blge iin bile olsa, nemini
kabul eden ilk Avrupal corafyacdr159.
dAnville kendisinin malumu olan boylam
derecelerinden faydalanma yolunu bulamaynca Arapa, Farsa ve Trke corafya
ve tarih eserlerinde bulunan mesafeleri kulland, bu bakmdan Eb el-Fidnn kitab
onun en ok bavurduu Arapa kaynakt160. evirisini kulland bu kitap seyesinde
dAnville, kendisine eviriler yoluyla ulamam veya kaybolmu olan eserlerdeki bilgileri
elde etmitir. Ayrca o, matematiksel corafya alanna ait olmayan fakat itinerer [yol
haritas niteliinde] veya topografik deeri
olan literatrden Eb el-Fidnn alntlar
yoluyla faydalanmtr. Bundan baka, in
haritas almasnda neredeyse sadece Eb
el-Fidnn ve el-drsnin eserlerini kullanabilmitir.
dAnvillenin Tables des Orientaux
(Doulularn izelgeleri) diye adlandrd
kaynaklarn enlem deerlerinin doruluu
ve bu izelgelerin yeryznn, Hindistann
tesi de dahil olmak zere daha geni blgeleri iin geerlilii bakmndan beklentilerinin olduka yksek olduu grnyor.
Hindistann bat kysnda bulunan mehur
Kambaya noktasnn pozisyonunu belirlemeye ynelik u beyanda bulunmaktadr: Eb
el-Fidnn kitabnn sahip olduum bir evirisi Kambayann enleminin el-Brnye gre
2220' olduunu kaydetmektedir ki bu deer
ok kk bir sapma ile haritayla rtmektedir161. DAnville, bildiim kadaryla, el-Brnnin adn ve astronomik eseri
el-nn el-Mesdyi anan ilk Avrupal
bilgindir.
den bahseden Muaf Al er-Rm (. 979-1571)ye iaret ediyorum (Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 186).
159 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 596.
160 a.e., Cilt 10, s. 596-597.
161 a.e., Cilt 10, s. 597-598.
G R
dAnvilleden sonra, byk belki de en byk

ngiliz corafyacs olan James Rennell 1780li
yllarda yaplan Hindistann kartografik tasvirini yeniden kontrol etmek ve kendi almalar ile mmkn olabildiince dzeltme
grevini stlenmitir. Bu almaya Dou
Hindistandaki 1763-1777 yllar arasnda
ngiliz Dou Hindistan irketinin mesaha
mhendislii devini srdrd yllarda
ulamtr. Bu maksadn gerekletirme sresince, zellikle yapt Hindistan haritasna ek
olan Memoir of a map of Hindoostan or the
Mogul Empire (1793 Londra)162 isimli kitabn
ikinci edisyonunun 1783-1792 yllar arasnda
sren n almalar esnasnda yresel kaynaklarn nemini kavramt. Sahip olduu
ok sayda Arapa, Farsa ve Trke kaynaklardan Mool mparatorluunun byk
tarihi ve corafyacs Eb el-Fal el-Allm
(. 1011/1602)nin n-i Ekber isimli eseri
merkezi bir konum kazanmaktadr.
300 yldan beri retilmi haritalara dayanarak
Hindistan, gereklie mmkn olabildiince yakn bir biimde tasvir etmeyi, lkenin
i kesimlerini mevcut para-haritalar ve rehnmalar (yol haritalar) yardmyla olabildiince doru izmeyi hedefleyen Rennell iin
n-i Ekber, hi phesiz birinci derece bir
kaynakt. Bu eser ona yalnzca Dekkann
kuzeyinde bulunan 11 eyalet hakknda ayrntl corafi tanmlamalar ve mesafe bilgileri
sunmakla kalmamt, ayn zamanda enlem
ve boylam dereceleriyle en gvenilir kontrol
dayanan tekil ediyordu163.
Bundan baka Rennell, tpk ncs
dAnville gibi, Hindistann mehur noktalarnn, Jupiter uydularnn gzlemlenmesi
sonucunda yeni bulunmu birka boylam
dereceleri deerlerine sahip bulunmaktayd.
Hindistan haritas almasnda (Greenwich
yerine) bakent Delhiyi mesafe hesaplamala-
r iin hareket noktas yapt. n-i Ekber nin

yansra Nareddn e-s ve Ul Beyin
izelgelerine dayanyordu, fakat o da, bir hata
eseri olarak o izelgelerde bulunan boylam
derecelerinin Kanarya Adalarndan geen
sfr meridyenine gre verildiini sanyordu.
Bu nedenle (izelgelerin boylamlarnda) 20
den daha byk hatal deerlerle karlalyordu. Fakat boylam derecelerini Delhiden
itibaren batya doru hesapladnda, bu
derecelerin kendi hedefi iin yeterli olduu kanaatine ulamt. izelgelerin boylam
derecelerini batdan douya doru deerlendirmek iin onlar, sfr meridyenlerine gre
deil de, Delhinin daha batsnda bulunan
ehirlerle olan derece farklarna gre hesaplyordu164.
Rennellin, yapt haritalarda derece a
izelgelerini ekillendirirken nasl Arap-slam
izelgelerine dayandn bir rnekle gsterebiliriz: Semerkant, Ul Beyin izelgelerine
gre Kanarya Adalarnn 9916' dousunda
bulunmaktadr [daha nce sylendii gibi o,
sfr meridyeninin Toledonun 2830' batsna kaydrldn bilmiyordu]; Halep yine bu
izelgelere gre 7210' lk bir deere sahiptir. Yani Semerkant, Halepin 2706' dousunda bulunmaktadr. Halep, [yeni llere
gre] Greenwichin 3709' dousunda bulunan bir boylam derecesine sahiptir (Fransz
Akademisinin en son bulduu deere gre
Parisin 3449' dousunda bulunmaktadr).
Buna gre Semerkant, Greenwichin 6415'
dousunda olmaldr. azvnden hareket edilirse, bu ehrin boylam derecesi Beauchampn
[astronom Joseph Beauchamps, 1752-1801]
gzlemine gre Greenwichin 4933' dousunda, Ul Beye gre ise Semerkantn 1416'
batsnda bulunmaktadr. Bu hesaplamaya
gre Semerkant 6349' da, yani Halepten
itibaren hesaplanacak olursa 26' daha batda bulunmaktadr. azvn ve Semerkant
162 Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 260-261,
Frankfurt 1997.
163 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 604-605.
111
164 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 608.
112
G R
arasndaki mesafenin detaylarn ok byk

bir zahmetle aratrdktan ve orient kaynakl
izelgelerde kaydedilmi olan bu iki ehir
arasndaki enlem ve boylam derecelerini karlatrdktan sonra Semerkantn boylamn
6415' olarak kabul ediyorum. Ul Beyin
mehur kadran ile bulunmu olan enlem
derecesi ise 3937' ve birka saniyedir165.
Grlyor ki, Rennell ilk olarak Semerkantn,
Ul Beyin izelgesinde 9916' olan boylam derecesini Greenwichden hareketle elde etmeye alyor. Ul Beyin sfr
meridyenini bilmedii iin, onun izelgesinde
7210' olan ve en yeni metoda gre Jupiter
uydularn gzlemleyerek ulalan 3709'
olan Halepin boylam derecesinden hareket
etmektedir. Rennell, Ul Beye gre her iki
ehrin boylam farkllklarn Halepin modern
lmlerde belirtilen boylam derecesiyle toplayarak (9916' 7210' + 3709' = 6415')
Semerkantn boylam derecesini elde ediyor.
kinci yaklatrma denemesinde de ayn yolu
takip etmekte, azvn ile Semerkant arasndaki boylam farkn kullanmaktadr. Rennell,
eer sfr derecenin Arap-Fars izelgelerinde
Toledonun 2830' batsnda (Grennwichin
3230' batsnda) bulunduunu bilseydi, ok
fazla zahmet ekmeden Semerkantn boylam
derecesini u karma ilemiyle hesaplayabilirdi: 9916' 3230' = 6646'.
Rennellin Hindistan ve Hindistann kuzey
snr blgelerini ieren harita almasnda
mmkn olabildiince doru koordinatlar bulmak iin esas olarak Arap-slam astronomlarn ve corafyaclarn izelgelerini
nasl kullandna ve Avrupal adalarnn elde ettii verilerden ve kaynaklarda
bulduu parasange [fersah] veya qoss (1
qoss = yaklak 3 km.) olarak ifade edilen
mesafe bilgilerinden de nasl yararlandna
dair birok rnek daha verilebilir. almas
165
Rennell, J.: Memoir of a map of Hindoostan or the

Mogul Empire, London 1793 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt, 260), s. 191-192; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 609.
iin balca kaynak olan eserlerin, orijinalleri

ounlukla Arap-slam kltr dnyasnda
izilmi haritalardan ibaret oluuna ileride
tekrar deinilecektir.
Arap-slam kltrnde domu olan ve 18.
yzylda Avrupal corafyaclarn eline gemi bulunan derece al haritalarn kesinliini kontrol etmede kullanlan yer izelgelerinin nemi hakknda son olarak Rennellin
kendi szlerini aktaralm: Eer Ptoleme
Eb el-Fidnn, Nareddnin, Ul Beyin
izelgelerine ve erfeddnin Timur tarihine Avrupa dillerinde uzun sredir eriebilir
durumda olduumuz zamanmzda yaasayd,
sahip olduumuz btn avantajlara ramen
Asya haritalarmzn bylesine eksik olmasna hayret ederdi. 166.
Bu arada, Arap-slam corafyaclarnn haritalar yoluyla bat corafyasna yaptklar etki
problemine deineceim. Ayn zamanda
arabistikte olduka iyi bir bilgi sahibi olan
corafya tarihisi Joachim Lelewel, benim
bildiim kadaryla, 13. yzyldan 14. yzyla gei dneminden itibaren Akdenizi
(ou kez Karadenizle birlikte) geree ok
yakn ekillendiren haritalarn kkenine ilikin soruyla uraan ilk kimsedir. Genellikle
deniz haritalar, zamanla portolan haritalar
olarak da nitelendirilen haritalarn temelinde, Lelewele gre, ayn zamanda gelecekteki gelimeler iin temel tekil edecek
olup corafi koordinatlar araclyla kazanlan bir derece a yatmaktadr. Bu derece ann, Arap corafyaclardan ve onlarn
Yunan nclerinden miras aldklar materyali el-drsnin corafya ve haritalar biiminde
gelitiren Sicilyal corafyaclar tarafndan
(1139-1154 aras) baarlm olmas gerektii
inancndadr167.
Bunun ardndan, portolan haritalarnn
douuna ilikin ba gsteren tartma bug166 Rennell,
J.: a.e., Cilt 1, s. 199; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,

s. 610.
167 Lelewel, J.: Gographie du moyen ge, a.y., Cilt 1, Giri s. LXXXIX-LXXX, Cilt 2, s. 17; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 289.
G R
ne kadar srdrlmtr ve bu konuya ilikin

grler ounlukla birbirine taban tabana
zttr168. Leleweldan bamsz olarak baz
arabistler bu haritalarn el-drs (1154) haritalarna baml olduu tezini zaman zaman
savundular169. Bununla birlikte, bu grler
arabist olmayan kahir ekseriyet tarafndan
hemen hemen hi dikkate alnmamtr. Bu
ounluun sz geen portalan haritalarnn
Arap modellere baml olduunu benimseyememelerinin veya kabul edememelerinin sebepleri ok ynldr. Tarihsel doa
bilimleri aratrmalarnn btn dzeltme
giriimlerine ramen, insanln miras ald
bilimsel seviyeyi Avrupa merkezli bak asndan gren inat bir gr varln hl
srdrmektedir. Bu tutumdan tr, bilimlerin Arap-slam dnyasnda muazzam bir geliim gsterdiine, o dnemde hemen hemen
mkemmel denilebilecek haritalarn gn na ktna ve bu geliim srecinin ok yksek bir seviyesinde bulunmasna ilikin bilim
tarihi aratrmalarnda elde edilen aydnlk,
ne yazk ki dikkate alnmamtr. Bu devir,
bilim tarihsel adan Arap-slam bilimlerinin
Avrupadaki resepsiyonu ve zmsenmesi
periyoduna tekabl eden, Avrupallarn yeni
bilgileri alp kendilerine mal ettikleri dnemdir.
Portolan diye isimlendirilen haritalarn
Arapa modellere dayandn savunan gr destekleme balamnda arabistik, ncelikle kayda deer yardmc bir ara ortaya
koyamad. Dahas var, arabistik aratrmalar
tarafndan, matematiksel-astronomik temel
zerine kurulan Arap-slam kartografyasn gstermeye ve Arap-slam bilimlerinin
Avrupada resepsiyonu ve zmsenmesi
sreci erevesinde bu kartografyacln
etkisine dair bir tartmaya yolamaya yne
lik hemen hibir giriimde bulunulmad.
Arabist almalarn bu pasif tutumundaki
169 a.e., Cilt 10, s. 300-310.
113
temel motif, sadece delil niteliindeki harita materyallerinin eksiklii deildi. Bundan
daha ok, 19. ve 20. yzylda dikkati ekmeksizin temel ilke haline gelen u batl tasavvur
etkili oldu: Eski dnyann somut kartografik tasviri ve bunun 13. yzyldan itibaren
gelitirilmesi Avrupa kltr dairesinin bir
rndr ve baka trl dnlemez. Bu
satrlarn yazar da bir zamanlar, ou ada gibi, okuldaki eitim ve genel kabul bulan
bu gr ile yetimiti. Eer bugn ben bu
gr tutunulamaz, tarihsel olarak temellendirilemez ve hatta sama buluyorsam, bu
grme tedricen ve konuya ilikin uzun
sren aratrmalarmn son yllarnda ulatm belirtmeliyim. Bunda, Halife el-Memn
(dnemi: 198-218/813-833) corafyaclarnn
yapt dnya haritasna rastlamam benim
iin byk bir ans oldu. almalarmn
sonular yl nce (2000) Geschichte des
arabischen Schrifttumsun 10., 11. ve 12. cildi
halinde u balkla yaynland: Mathematische
Geographie und Kartographie im Islam und
ihr Fortleben im Abendland. Beni, beraberimde yarm yzyl boyunca tadm bu
yerleik tasavvuru revizyona tabi tutmaya
gtren nedenlerin bir ksmn, Arap-slam
haritalarnn Avrupadaki resepsiyonu sorunu balamnda dile getireceim.
u anki bilgilerimize gre, Avrupada ortaya km olup Arap etkilerinin bariz izlerini tayan en eski harita, Yahudilikten
Hristiyanla geen Petrus Alphonsusun
yapt haritadr. Bu ok basit dnya haritas yine Alphonsus tarafndan 1110 ylndan sonra yazlan astronomi ierikli kk
bir kitaba eklenmitir. Bu harita, Arap tarznda gneyi yukardadr ve Araplar tarafndan benimsenen yedi iklim blmlemesi ile Arin ehir adn tamaktadr170.
Wallingfordlu Johann (1258)n mehur hari170 Bkz. Beazley, C.R.: The
dawn of modern geography,
114
G R
tasnda da Arap izlerine ynelik iaretler bulmaktayz171.

Kartografya tarihinde ok az ilgi gren bir
dnya haritas da talyan bilgin Burunetto
Latininin172 Livres dou Tresor (1265 civarnda) isimli kitabnda ortaya kmaktadr, ve
ok ilgintir ki, bunun, kitabn muhtevasyla
hi ba bulunmamaktadr173. Bunun genel
ekli, deniz, da ve rmak tasvirleri ve de kta
formlar, el-Memn corafyaclarnn ve eldrsnin dnya haritalar geleneinden gelen
bir ncln bu haritaya modellik ettii sonucuna gtrmektedir. Ama harita, Akdeniz,
Karadeniz ve Anadolu formlar bakmndan
dierlerine oranla belirli bir geliimin gerekletii kansn kazandrmaktadr. Burunetto
Latininin kitabnn tad haritadaki dnya
tasvirinin, spanya dndaki Avrupada hem
btnde hem de detayda tamamiyle yeni ve
yabanc tepkisi yaratm olmas gerektiini,
13. yzyln dier dnya haritalaryla yaplacak
bir mukayese aka gsterebilir. Onun ada olan Albertus Magnus174 (. 1280)un veya
14. yzylda Petrus de Alliaco175 (1410)nun
dnya haritasyla bunun arasnda yaplacak bir karlatrma, Albertus Magnus ve
Petrus de Alliaconun haritalarnn, astrono-
Cilt 2, Londra 1897, s. 575-576; Haskins, C.H.: Studies in

the history of mediaeval science, New York 1924, s. 113119; Mercier, R.: Astronomical tables in the twelfth century, Adelard of Bath. An English scientist and Arabist of the
early twelfth century ierisinde, ed. Ch. Burnett, Londra
1987, s. 95-96; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 207-208.
171 von den Brincken, A.-D.: Mappa mundi und Chronographia. Studien zur imago mundi des abendlndischen
Mittelalters, Deutsches Archiv zur Erforschung des Mittelalters ierisinde (Kln-Graz) 24/1968/118-186, zellikle s. 148-149; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 208-326
172 Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 114.
173 von den Brincken, A.-D.: Die kartographische Darstellung Nordeuropas durch italienische und mallorquinische Portolanzeichner im 14. und in der ersten Hlfte des
15. Jahrhunderts, Hansische Geschichtsbltter ierisinde
(Kln ve Graz) 92/1974/45-58; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s.
223, 327-331.
175 a.e., Cilt 10, s. 216; Cilt 12, s.111.
mik-kosmografik tarzda Arap kaynaklarn

izlerini tad da bir yana, byle bir kartografik gsterimin o dnem Avrupas iin ne
denli allmadk olduunu belirgin bir ekilde ortaya koymak iin yeterlidir.
Bildiimiz kadaryla el-Memn corafyaclarnn ve el-drsnin dnya haritalaryla
grmezden gelinemeyecek bir benzerlik gsteren en eski ikinci harita yaklak 1320 ylndan gelmekte ve Marino Sanuto ve Petrus
Vesconte isimlerini tamaktadr. Modern
aratrmalarda bu dnya haritas, el-Memn
haritas bilinmedii iin sadece ve dorudan
doruya el-drs arasnda bir balant kurmaya allmtr176.
Sanuto ve Vescontenin dnya haritas btn
redaksiyonlaryla, kkenleri 1850 ylndan
beri tartlan ve ok farkl ekillerde cevaplanan portolan haritalarnn arasnda ele alnmaktadr. Bizim dncemize gre, bu haritalar insanln bir btn olarak kartografya
tarihinde gsterdii geliimin o zamana kadar
en yeni basaman ortaya koymaktadr. Bir
gelime ki, yaklak 500 yldr devam eden ve
300 yl daha devam edecek olan yani yaklak
800den 1600e kadar 800 yl boyunca Arapslam kltr evresinde gereklemitir.
Portolan haritalarnn byk ounluunda
ky izgilerinin ve boylam uzunluk oranlarnn dikkat eker dorulua, kartografya
tarihinin Arap-slam periyodunda ulaldna dair kanaatimi burada belirtmekten vazgeerek sadece bu Giriin ilk blmnde
ileri srdmz dolayl argmanlara iaret
176
Bkz. Miller, K.: Mappae arabicae, Cilt 1, Stuttgart

1926 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 240),
s. 51; Lewicki, T.: Marino Sanudos Mappa mundi (1321)
und die runde Weltkarte von Idrs (1154), Rocznik Orientalistyczny ierisinde (Varova) 38/1976/169-195; Wawrik,
Fr.: Die islamische Kartographie des Mittelalters, Kultur
des Islam. Referate einer Vortragsreihe an der sterreichischen Nationalbibliothek, 16.-18. Juni 1980 ierisinde,
ed. O. Mazal, Wien 1981, s. 135-156, zellikle s. 152-153;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 291, 293-294.
G R
ederek (s. 50 vd.) gnmze ulaan ve her

biri 1300lerden nceki nemli bir geliim
aamasn ifade eden harita ksaca tantlacaktr.
Birinci harita Halife el-Memn corafyaclarnn 3./9. yzyln ilk eyreinde yaptklar dnya haritasdr. Bu haritann 740/1340
ylnda yaplm ve -muhtemelen muhteem
olmas gereken- orijinalini tam olarak yanstmayan kopyas (bkz. Katalog III, s. 24) ve
orijinalin bize ulaan koordinat izelgelerine
dayanlarak [enstitmzde] yaplm olan bir
harita (bkz. Katalog III, s. 25) gstermektedir ki bu nemli dokman, genel kartografya
tarihinde en nemli geliim basamaklarndan
birini oluturmaktadr. Bu harita Marinos
(2. yzyln ilk yars)un haritasna, Ptoleme
(2. yzyln ikinci yars)un Corafyasna ve
Halife tarafndan grevlendirilen byk bir
bilginler grubunun ulat lm ve corafi bilgi toplama sonularna dayanmaktadr.
Elbette bu bilginlerin, miras alnan dnya
resmini dzeltmede ve tamamlama ynndeki ilk denemelerinde, imkansz gerekletirmi olamadklar kendiliinden anlalr.
Dnya haritas resmetmedeki en dikkat ekici bilimsel katklar arasnda, sonraki geliim
evreleri iin ok nemli olan u yenilikler vardr: Marinos ve Ptolemenin birbirine bal
tek ktalar tezine karn -ki bu teze gre Hint
Okyanusu bir i denizdir el-Memn corafyasnda meskn blgeler su ile evrelenmitir
ve Afrika gneyden dolalabilir haldedir.
Ayrca el-Memn corafyaclar Ptoleme
tarafndan verilen Akdenizin ar boylamn
63 den 52 ye indirmiler ve kartografik tasvirinde belirli dzeltmeler yapmlardr.
Bir dier geliim basaman temsil eden ikinci harita 548/1154 tarihli el-drs haritasdr.
Bugn ispat edilebilmektedir ki el-drs, sk
sk iddia edildiinin aksine177, Ptolemenin
177 Bkz. rnein dAvezac, M.A.P.: Coup dil sur
la pro-
115
(ok byk bir ihtimalle hi mevcut olamam)

haritasn deil, el-Memn corafyaclarnn
dnya haritasn model olarak elinin altnda
bulundurmutur. el-Memn haritasna nispetle baz dezavantajlar bulunan el-drs
haritas daha iyi bir Akdeniz, Avrupa ve zellikle Orta, Kuzey ve Kuzeydou Asya tasviri
ortaya koymaktadr. el-Memn haritasnn
douundan itibaren yaklak 325 yllk bir
sre ierisinde kaydedilen, zellikle Asya
sz konusu olduunda byk nem arz eden
bu gelimeler gstermektedir ki yeryznn
kartografik tasvirinde ok canl bir geliim
cereyan etmitir.
Portolan haritalarnn oluumu ynndeki
nc geliim aamasnn bize ulaan kartografik kantlardan birisi de, Akdenizin
batda drtte birinin kylarn btn adalarla
birlikte, Avrupann bat kylarn Cebelitark
Boazndan kuzey Fransaya kadar, ngiltere
ve rlanda kylarnn baz paalarn geree
olduka uygun olarak resmeden bir ArapMarip haritasdr178.
Yukarda bahisleri geen in dnya haritasna, Nareddn e-snin dnya haritasna,
Akdeniz, Karadenizin ubeddn e-rz
tarafndan yaplan didaktik taslana (bkz. s.
49) ilaveten ki bunlar ana hatlar ile belirtilen, Avrupada 1300 yl civarnda grnmeye balayan portolan haritalarn ncleyen
slam kltr dnyasndaki kartografik geliim
aamalarna dair tasavvurumuzu desteklemeye elverilidir bu gelimenin ayn devirde
baarlan matematik-astronomik temellerini
birka rnekle gsterelim.
lk olarak Akdenizin byk ekseninin boylam ve Akdenizin nemli ky ehirleri
arasndaki boylam farklarn gz nne alajection des cartes de gographie, Bulletin de la Socit de
Gographie (Paris) 5e srie, 5/1863/257-485, zellikle s.
293-294; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 286.
G R
116
lm. Deerler, 5./11. yzyln ilk yarsndan

itibaren Toledo ile Badat arasndaki yerlerin boylam derecelerinde kapsaml lde
gerekletirilmi olan tashihlerin gz nn
Tanger L 2410'
Tanger L 2410'
Toledo L 2800'
Toledo L 2800'
skenderiye L 6300'
Antakya 6934'
Roma L 4300'
skenderiye L 6300'
stanbul L 6000'
Antakya 6934'
el-Marrkde hl 4523' olan Akdenizin

Tanger ile Antakya arasndaki uzunluu
gen meslekta Muammed b. brm bn
er-Ram180 (. 715/1315)da tekrar ksal
Tanger 2500'
Tanger 2500'
Toledo 2800'
Toledo 2800'
skenderiye 6120'
Antakya 6904'
Roma 4500'
Roma 4500'
skenderiye 6120'
Antakya 6904'
Arap-slam kltr dnyasnda yaplan corafi boylam zerindeki radikal ksaltmalar

Avrupaya ok erken tarihte ulamtr, en
azndan bn er-Ramn izelgeleri yoluyla. Bu izelge Latince Latitudo et longitudo
regionum sicut continetur in Libro algalien182
isimli anonim eserde ortaya kmaktadr.
El yazmas muhtemelen 14. yzyldandr.
Yzlerce yl boyunca ne bu ne de baka

180 a.e., Cilt 10, s. 165.
181 a.e., Cilt 10, s. 166, 231.
182 El yazmas Viyana, Nationalbibliothek
F.: a.e., Cilt 10, s. 231.
2452; Sezgin,
de tutulduu izelgelerden alnmtr. Eb

el-asan el-Marrk179 (. 660/1260 veya
680/1280)nin izelgesine gre aadaki alt
ehir arasndaki boylam farkllklar yledir:

Boylam Fark
Bugnk Deer
4523'
1850'
3500'
3200'
0645'
4200'
1820'
3600'
3300'
0605'
tlm ve dzeltilmi olarak ortaya kmaktadr ki bu deer 4400' dr181. Buna gre yukarda ad geen ehirler arasndaki boylam
farklar yledir:
Boylam Fark
Bugnk Deer
4404'
2000'
1700'
3320'
0744'
4200'
1820'
1632'
3355'
0605'
bir koordinatlar izelgesi Avrupa kartografyasnda kullanlmtr. Avrupada ilk olarak

1630 ylnda Wilhelm Schickard ve Willem
Janszoon Blaeu, Akdenizin kartografik tasvirindeki arpkla iaret etmilerdir183 ve
Avrupada geree uygun bir Akdeniz boylam uzunluuna ulalmas 1700e kadar srmtr184. Fakat Avrupada daha 17. yzyln
ikinci yarsnda bile Akdenizin bir matematiksel corafya asndan kazanm kapsamndan ne kadar uzak olunduu, bir zet
tablo yardmyla kolayca grlebilir. Roma
ile Toledo arasndaki boylam farkllklar
183 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 129, 132.
184 a.e., Cilt 11, s. 132 vd.
G R
na ilikin bu alma Michael Florentius

van Langeren tarafndan spanya Kral IV.
Philipp (. 1665)e takdim edilmiti. Buna
gre farkllklar eitli haritaclarda yledir:
Blaeuda 1720', G. Mercatorda 20, Ph. van
Lansbergede 21, Tycho Brahede 2140',
Cl. Ptolemede 2230' (aslnda 2640') ve A.
Maginusda 2940' 185.
Eer gerekten uzak kartografik-tarihsel
tasavvur, Akdeniz portolan haritalarnn
douuyla snrl kalm olsayd, burada Arap
Akdeniz kartografik tasvirinin resepsiyonu
konusuna son verebilirdik. Ayn yanl tasavvur, Avrupal denizciler tarafndan ulalmam olan ve aslnda Akdeniz portolan
haritalar kategorisine girmeyen daha byk
bir corafi blgenin haritalar iin de geerli
olmutur. Bununla st kapal olarak, ok
uzaklarda bulunan lkelerin, Asya, Afrika
gibi kta haritalar kkeninin artk sorgulanmamas veya eer sorgulanacak olursa, bu
haritalar herhangi bir ekilde elde ettikleri
bilgiler temelinde Avrupal haritaclarn yaptklar orijinal eserler olarak kabul etme eklindeki yaygn uygulama desteklenmektedir.
Cenovadaki Marcus Kilisesinin ba olan ve
1344 ylnda len Giovanni da Caignano adn
tayan harita, bu konuda ok ilgin bir rnek
olarak verilebilir. Bu harita 1311 ylnda domu sanlr186 ve Akdeniz dnda Karadenizi,
Avrupa ve Kuzey Afrikay, Anadoluyu,
Irak, Hazar Denizi ve Urmiye Glyle
birlikte ran iermektedir. kinci Dnya
Davanda kaybolan bu haritay Theobald
Fischer 1885 ylnda ayrntl bir ekilde
yorumlamtr187. Ona gre, bu byk yery-
185
Baudet, P.J.H: Leven en Werken van Willem Jansz.

Blaeu, Utrecht 1871, s. 77; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 132.
187 u koleksiyonda bulunmakta: Sammlung mittelalterlicher Welt- und Seekarten italienischen Ursprungs und aus
italienischen Bibliotheken und Archiven, Marburg 1885
(Tekrarbasm: Amsterdam 1961, haritalar olmakszn), s.
118 vd.
117
z paras, Cenovadaki Carignano tarafndan seyyahlarla grlerek veya baka

yolla edinilen bilgilenmelerle gereklie
yakn bir ekilde izilebilmitir. Fischerin
hkmsz olduunu gstermeye altm
gereke ve delillerini188 burada tekrarlamadan, sadece u kesin tespiti belirtmekle
yetiniyorum: Fischerin ilgili aklamalarnn ou, bu haritaya, Arap-slam kartografyaclnn 7./13. yzylda ulat en son
seviyeyi aa yukar yanstan en azndan bir
haritann modellik yapt sonucuna gtrebilir. Bu modeldeki Hazar Denizi ve Urmiye
Glnn ekilleri, mesela 548/1154 tarihli
el-drs haritas yoluyla bildiimiz kartografik tasvir seviyesinden daha yksek ilerleme
seviyesini yanstmakta olduklar beklenebilir.
Carignano, el-drsnin haritasn da kullanm olabilir. Fakat kulland asl model harita, ilk olarak 12. yzyldan itibaren Anadolu
Seluklular tarafndan isimlendirilen ehirlerin bile gznnde bulundurulduu Arapslam kltr dnyasnn daha yeni bir haritas
olmaldr189.
Bana gre alann tarihileri tarafndan laykyla gz nnde bulundurulmayan kartografik-tarihsel bir olgu olarak u gsterilebilir:
Portolan haritalarnn birinde, en ge 1320
tarihli ve Sanuto ile Vesconte (Katalog III,
s. 14) tarafndan yaplm olannda Afrika
gneyden dolalabilir bir formda gsterilmektedir ve yaklak 1351 tarihli bir baka
haritada da Afrikann formunda nemli bir
tashihin yapldn ortaya koymaktadr190.
Giriilen bu tashih ii, modern literatrde
Medicei Atlas191 diye adlandrlan haritalar grubunun bununla bir btn tekil
189 a.e., Cilt 10, s. 335.
190 a.e., Cilt 10, s. 549; Cilt 12, s. 137.
191 a.e., Cilt 12, s. 136-140.
118
G R
eden dier ksmlar gz nne alnrsa,

ok belirgin nemde bir karakter kazanr.
Bu atlas bize, Akdenizin mkemmel detay
haritalar bir yana, ok belirgin bir ekilde
gereklie yakn Hazar Denizinin192 ve Hint
Yarmadasnn gen formunu vermektedir193.
Bildiim kadaryla sinolog Walter Fuchs imdiye kadar, bir Avrupa haritasnda kalalan Afrikann o formunun Avrupal bir
harita yapmcsnn kendi abalarnn sonucu olabilecei grne kar kan yegane
bilgindir. Bu grne, 14. yzyln balarnda doan in dnya haritas zerindeki
incelemeleri sonucunda ulamt. Bu harita,
onun aratrmalarna gre, 13. yzyln sonlarna doru slam dnyasndan kan ve Dou
Mool mparatorluuna ulaan dnya haritasn temel alarak domutur ve de gereine olduka yakn Akdeniz tasviri ve Afrika
gneyinin gen formuyla hayrete drmektedir. Fuchs194, byle bir tasviri tesadf
eseri saymaya inanmann ok g olduu
dncesindedir. O, Araplarn kartografik
mirasnn bize tam olarak aktarlmad ve o
kartograflarn denizcilerin seferlerinde elde
ettikleri en yeni tecrbeleri yanstmadklar
tezine meyletmektedir.
14. yzyl haritalarnda yeni verilerin ortaya
kmas, harita hangi ismi tarsa tasn, maalesef ok sk olarak Marco Polonun seyahatnamesindeki ifadelerle ilikilendirilmitir,
hatta bunlar yetersiz veya anlamsz olsalar
bile195.
Elbette, Marco Polonun vermi olduu
tek tk, yzeysel ve ounlukla da doru
olmayan corafi bilgi krntlar veya seyyahlar yoluyla gelen bilgilerle, yeryznn
bir parasnn ksmen geree yaklaan bir

haritasnn izilebilecei gibi naif bir bak
asna kar deliller sunmakla uramaya
kendimi kaptrmayacam. Marco Polonun
veya herhangi bir Avrupal dou seyyahnn
kartografya tarihinde oynad rol, sadece
uzak lkelerden kendi lkelerine haritalar
getirmekten ibaret olabilir. Bu yzdendir ki
Venedikli bir tccar olan Marco Polonun,
gidi yolculuunda (1272) lhanllar lkesini,
dn yolculuunda ise (1294-1295) Tebriz
gibi 13. yzylda matematiksel corafyann gelitirildii dou slam dnyasnn ok
nemli kltr merkezlerini ziyaret etmesi, bu
merkezlerde dnya ve deniz haritalarn tanmas ve bunlardan kopyalar ya da en azndan
taslaklar alm olmas artc deildir196.
1930lu yllarda, Marco Polonun Asya seyahati esnasnda sahip olduu haritalardan biri,
sonraki yllarda ise drt baka harita tannd197. Bu haritalar ok kaba hatlarla izilmi
gney ve dou Asya kylarn gstermekte,
fakat Hindistann ve Malayann ve takmadalarnn geree artc derecede yakn
bir tasvirini vermektedir. Burada ok nemli
olan, iki haritada da acemice yazlm Arapa
bilgilerin ve bunlarn talyanca tercmelerinin
bulunmasdr. Bu bilgilerden birisi udur: 30
yl boyunca Suriye (Arabistan) ile Uzak Dou
arasnda seyahat emi olan Suriyeli kaptan
Sirdumab (?) bu haritay 1287 ylnda (haritada el yazsyla, yazm hatas nedeniyle 1267
yazmakta) Marco Poloya hediye etmitir198.
Bence bu taslaklar, Marco Polonun malumu
olan gelitirilmi formda ve daha da ayrntlandrlm halde yzlerce yl boyunca devaml
olarak Avrupal haritaclara ulam bulunan

193 a.e., Cilt 10, s. 568.
194 Was South Africa already known in
the 13th century?,

Imago Mundi (London) 10/1953/50-51; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 10, s. 323, 563.
195 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 318, 320, 337, 469, 484,
533, 556, 558, 563, 569, 570; Cilt 11, s. 102, 409, 414.
196 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 315-316.

197 a.e., Cilt 10, s. 316.
198 a.e., Cilt 10, s. 317.
G R
119
baz Arap-Fars dnya ve deniz haritalarnn

basit temel izgilerini yanstmaktadr 199.
Arap-slam dnyasndan gelen rneklerin
resepsiyonu ve zmsenmesi erevesinde
Avrupada 14. ve 15. yzylda yetkin olmayan saysz dnya haritas dodu. Elbette bu
haritalarn hepsi orijinallerin deil, gerekte
birbirlerinin kopyalaryd ve harita yapmclarnn fantazilerinden bamsz deillerdi. Bu
haritalarn sadece en mehurlarndan birini
ele alalm. Harita, Venedik yaknlarndaki
Muranoda bulunan Kamadulensa Manastr
rahiplerinden Fra Mauro [Arap Rahip] tarafndan yaplmtr. Fra Mauro bu haritay
Portekiz kral V. Alfons (1433-1481)un talebi zerine 1457-1459 yllar arasnda izmitir200. Yaplacak bir karlatrma, bu haritann
genel grnnn, Akdeniz ve Karadeniz ile
birlikte kta tasvirinin, yukarda ad geen
Brunetto Latini ve Sanuto-Vescontenin
haritalarn andrdn gsterecektir. Bu
haritalar da, yukarda bahsedildii zere,
Arap haritalar rnek alnarak yaplmlard.
Fra Mauronun haritasnda yeni olan unsur,
nceki iki haritayla kyaslandnda, Hazar
Denizinin olduka kesin formudur. Burada
dikkat edilmesi gereken husus, kuzey-gney
ekseninin yaklak 70 batya dnk olmasdr. ok byk bir ihtimalle bu eviri, bir
Hazar Denizi ksmi haritasnn temel alnan
bir dnya haritasna eklenmesinin bir sonucudur. una da iaret edilmelidir ki, bu haritann Arap tarznda gneyin yukarya dnk
izilmi olmasdr. Ayrca yaplan son aratrmalar Atlantik isminin Arapa kkenli olduuna dikkat ekmektedir (el-Bahr el-Mulim
Karanlk Deniz)201. Ayrca bir lejantta, bir
Arap gemisinin doudan Afrikann gney
burnu zerinden Karanlk Denize getii
ve ok da uygun olmayan koullar altndaki yolculukla 40 gnde yaklak 2000 mil

katettii belirtilmektedir202. Bu rivayette R.
Hennig203 kltr tarihi bakmndan ok
nemli bir olgu bulmaktadr: Fra Mauro
Araplarn rivayetlerine dayanarak 1420li yllarda hi kuku duymakszn Afrikay gneyden dolalabilir olarak resmetmitir. 16.
yzyldan bize ulaan bir gre gre ise Fra
Mauro, dnya haritasn Marco Polonun ve
babasnn inden beraberlerinde getirdikleri ok eski ve ok gzel bir dnya ve deniz
haritasndan almtr 204. Ben bu ifadeden,
Marco Polonun (szde) inden dn seyahatinde bir slam lkesinde elde ettii Arapran haritasn anlamaktaym, bununla beraber Fra Mauronun gerekten model olarak
kulland haritann, Marco Polonun beraberinde getirdiinden ibaret olmas gerekmez.
Arap-slam corafyaclarnn oluturduu
yeni yeryz resmiyle bir dereceye kadar
kazandklar tankla paralel olarak
Avrupada matematiksel corafya alannda
bir bilgi genilemesi devam etti. Bununla
birlikte, 1406 ylnda Latinceye evirilen
Ptoleme Corafyasnn 1477 ylnda gerekleen basmyla bir arma ve kargaa
kendini gsterdi. Akdenizin el-Memn
corafyaclarnn dnya haritasnda yaklak 52-53 olan boylam yerine, Ptolemenin
evrilen bu eserindeki izelgeler ve daha
sonra Bizansl Maximos Planudes tarafndan yaklak 1300lerde bunlara dayanarak
canlandrd haritalar, boylam 62-63 (gerekte 42) olarak veriyordu. Bu haritalarda Hindistann Kanarya Adalarna uzakl
125 olarak (el-Memn corafyasna gre
115), Asya gney douda Afrikaya bal ola-

200 Bkz. Hennig, R.: Terrae incognitae.
202 a.e., Cilt 4, s. 45, 49.

203 a.e., Cilt 4, s. 54.
204 Bkz. The celebrations of the 700th anniversary of Mar-
Eine Zusammenstellung und kritische Bewertung der wichtigsten vorcolumbischen Entdeckungsreisen an Hand der darber vorliegenden Originalberichte, Cilt 4, s. 48.
201 a.e., Cilt 4, s. 48.
co Polos birth at Venice, Imago Mundi ierisinde (Londra) 12/1955/139-140, zellikle s. 139b; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 318-319
120
G R
rak verilmitir. Bylece Hint Okyanusu bir

i deniz olmakta, Asya anakaras douda ve
kuzey douda 180 yi amakta, Hazar Denizi
kavun formunda doudan batya doru yaklak 23 genilemekte vs.. Kartograflar ve kozmograflar, hl el-Memn corafyaclarnn
tasvirlerine mi yoksa Ptolemenin tasvirlerine
mi bal kalacaklar konusunda bir seim yapmak durumunda bulunuyorlard. Arap-slam
dnya tasvirinin temel unsurlarndan birisi,
yani Afrikann gneyden dolalabilir ve Hint
Okyanusunun karalar evreleyen okyanusun bir paras halinde olduu, Ptolemenin
tasvirine ramen, ne olursa olsun varln
koruyabildi. Ptoleme Corafyasnn Latince
evirisinin ilk edisyonundan ok ksa bir sre
sonra yaynlanan bir dnya haritas205 ok
nadir karlalan bir durum olarak okyanus
tarafndan evrelenmi kara kitlesine ilikin
Arap-slam tasavvuru ile Hint Okyanusunu
bir i deniz olarak gsteren Ptoleme formunu birletirmektedir. Bu harita bir yandan
Avrupann biimi hakknda gerekten iyi bir
bilgi yanstmakta ve Hazar Denizini byk
lde doru gstermekte, dier yandan da,
Cennetin yeryznn drt ana nehrinin kt meskn blgelerin dousunda olduuna
ilikin Hristiyanlk grn yanstmaktadr206.
Bununla beraber, Ptoleme Corafyasyla
olan tanklk sonras Avrupadaki dnya
haritalarnda ba gsteren bu iki farkl deerlendirme, 13. yzylda Avrupada balayan
yeni geliimin kaderini belirler pozisyonda kalamad. Gerekte Ptolemenin dnya
tasviri, zellikle Portekiz Hindistan seyahatleri yoluyla slam kltr evresinden
Avrupaya gelen haritalarda bulunan tasvirler karsnda, ok uzun sre, daha kesin
syleyecek olursak, yarm yzyldan daha
205 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 86; Cilt 12, s. 124.
206 a.e., Cilt 11, s. 86.
uzun bir sre tutunamad. Daha Vasco da

Gamann ilk seyahatiyle, Afrikann ve Hint
Yarmadasyla birlikte Hint Okyanusunun
bat yakasnn hemen hemen mkemmel
bir haritas ber Yarmadasna ve talyaya
ulamt. Bu haritay dierleri izlemitir.
Mesela, Cava dilinde yazlm 26 paraharita ieren atlas gibi. Bu atlasn sadece Hint
Okyanusu tasviri deil, ayn zamanda dier
zellikleri de, yeryzn kartografik olarak
tasvir etme iinin yaklak 905/1500den nce
Arap-slam kltr evresinde dikkat ekici
bir seviyeye ulam olduunu gsterir. Hint
Okyanusundaki Portekizli denizciler, o blgelerden Portekize haritalar getirdiklerini ve
Arap denizciler elinde bulunan ok gelimi
pusulalar ve st seviyede bir denizcilik bilimiyle karlatklarn gizleme ihtiyacn duymamlardr. Ayrca Portekizce kaynaklar,
gneyden dolalabilir Afrika eklini gsteren
Hint Okyanusu haritalarnn 15. yzyln ilk
yarsndan itibaren Portekizlilerin ellerine
getiine ilikin ok ak bilgiler vermektedir.
Bunun sonucu olarak Portekizde oktan
beri bilinen deniz yoluyla Hindistana ulama arzusu uyand207.
Avrupada Ptoleme Corafyasnn evirisiyle ortaya km olan dnya haritas
izimciliindeki geriliin hl etkili olduu
1550li yllarda, Portekizliler tarafndan getirilen haritalar olumlu etkilerini gstermeye balad. Corafyaya ve seyahatnamelere
byk ilgi duyan Venedikli Gian Battista
Ramusio (1485-1557)nun u szleri kartografya tarihi asndan ne kadar vurgulansa azdr208: Ptoleme Corafyasnn Afrika
ve Hindistan haritalar, o blgeler hakknda bugn ulalan byk bilgi karsnda
bana olduka yetersiz grndkten sonra

208 Navigationi et viaggi, Ciltt 1, Venedig
1563 (Tekrarbasm: Amsterdam 1970), Widmungstext s. 2; Sezgin, F.:

a.e., Cilt 11, s. 99-100.
G R
ben, ad geen blgelerde bulunmu olan ve

oralar ayrntl biimde anlatan yazarlarn
anlattklarn bir araya getirmeyi ve buna
Portekizlilerin deniz haritalarndaki tasvirleri
eklemeyi maksada uygun ve ok da faydal
bulmaktaym. Bylece herkesi memnun edecek bu tarz baka haritalar izilmesi mmkn
olabilecektir.
Ramusio tarafndan kopyalar verilen haritalar u drt paradan olumaktadr: (1) Africa,
(2) Arabica-Persia-India, (3) Isole Moluche
(Gneydou Asya) ve (4) bir Afrika paraharitas. Btn haritalarn Arap tarzna gre
gneyin yukarda oluu bir yana, bunlarn
toponomik zellikleri ve enlem-boylam skalalar, Arap kkenli olduunda hi bir kukuya yer brakmamaktadr209. Elbette adalarn hayrete dren ve gnmz kartografya tarihilerinin bugn bile kafalarn yoran
haritalar Ramusiosunkiler deil de, onlarn
etkisiyle 1559-1561 yllar arasnda ortaya
kan ve Ramusiosun bir arkada, Giacomo
Gastaldi, tarafndan izilen Asya haritasyd210. 1539 ylndan itibaren kendini Ptoleme
haritalarnn yaynlanmasna adayan bu
Venedikli mhendisin, birdenbire tamamen
farkl bir Asya izimini tercih etmi olmas, kartografya tarihinde gnmze kadar
aklanamam bir fenomen olarak kalyor.
Gastaldinin ada olan, onun haritasndan
baz kk deiikliklerle kendi redaksiyonunu yapan mehur haritac Abraham Ortelius,
Asya haritasnn sa alt kesine u aklamay eklemiti211: [Bylece] deerli okuyucuya
yeni bir Asya haritas sunuyoruz. Bu haritay, corafya konusunda ok byk hizmeti
olan Jacobus Gastaldus, Arap kosmograf
Eb el-Fid geleneine gre [izmitir]. Bu
yazar [Eb el-Fid] mehur matematiki
ve Arapa da dahil olmak zere birok dil
bilen Guillaume Postel Ortadoudan bizim
Avrupaya getirmitir...
209 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 100-103.
210 a.e., Cilt 12, s. 177-179.
211 a.e., Cilt 12, s. 182.
121
Bu notun bana gre corafya tarihi asndan

nemi, Ortelius meslekta Gastaldininki
gibi bir Asya haritasnn ancak Arap gelenei temelinde yaplabilecei dncesinde
olmasdr. Bir haritann genel eklini verme
iinde Eb el-Fidnn kitabndan alnan
koordinatlarn yeterli olup olmad ve de bu
koordinatlarn Gastaldinin haritas ile uzlatrlabilir olup olmad sorusunu o elbette
kendi kendisine sormad. Yine hem ondan
nce gelenlerden, hem onun adalarndan
veya ardllarndan hi birisi, Eb el-Fid
tarafndan karlatrmal bir izelgede kaydedilmi olan corafi koordinatlarn 13. yzyln sonlarndan nceki bir zaman diliminden ktn ve sfr meridyeninin Toledodan
2830' batya kaydrlmasyla boylam derecesinin ksaltlmlnn gz nnde bulundurulmadn bilemezlerdi. Kukusuz Ortelius
da, Gastaldinin sfr meridyeni Toledodan
2830' batya kaydrlm bir ya da birden ok
Arap haritasn rnek aldn bilmiyordu212.
Gastaldinin Asya haritasyla aktard kartografik verilerin adalarnda uyandrd
yanknn ne denli artc olmas gerektii,
zellikle onun haritasnn Venedik Senatosu
salonuna aslmakla byk bir onur ve hret
kazanmasndan 3 yl sonra, onda tannabilen
yerlerin, koordinatlaryla birlikte ok kapsaml izelgelerinin yaplm olduu gerei
ile anlalabilir213.
Yeryznn eski (Ptoleme) ve Gastaldi sayesinde ortaya kan yeni (Arap) haritalar
arasndaki gze arpan en nemli fark bana
gre udur: Arapa haritasnda Asya artk
birbirine bal bir btn tekil eden anakarann bir paras olarak, kuzey ve douda
en son noktaya kadar uzanmamakta, bilakis
oval ve evresi dolalabilir bir ekil almaktadr. Bu, erken dnem Avrupa haritalarnda
tektk ortaya kan ve Asyann kuzeydou
213 a.e., Cilt 11, s. 108.
122
G R
kenarnn Arap tarzndaki kartografik ekil,

bu tarihlerden itibaren ada ve sonraki
dnem haritalarnda genel bir geerlilik
kazanmtr. Buna sadece Asyann kuzeydoudan dolalabilirlii deil, ayn zamanda
kltlm ve eyere benzer ekli de dahildir.
Bu izim el-Memn haritasndan kaynaklanmamaktadr. Bu izim iin bize ulaan en eski
model olarak el-drsnin haritas belirmektedir. Daha nce saym olduum gerekeleri214 tekrarlamakszn sadece unu vurguluyorum: Bu nemli yenilik el-drs dneminden (548/1154) nceye uzanmaktadr ve Asya
kartografyas geliiminin bir paras olarak
izleyen yzyllarda etkin bir ekilde devam
etmitir215. Bu balamda 1570li yllarda alevlenen, G. Mercatorun ve A. Orteliusun o
zamanlar Asyann kuzeyden geilebilecei
fikrini kabullenememesi de anlmaldr216.
Orteliusun Asya haritasnn sa alt kesinde
yapt aklama ve Gastaldinin Asya haritasnn Arap kkenine ilikin soru 20. yzylda
defalarca tartld217. Portolan ve dnya haritalarnn douuna ilikin Avrupada hakim
olan grler nedeniyle bu soruya, kartografya tarih yazclnn durumu, Arap-slam kltr dnyas haritalarnn yapt etkiyi dikkate
almaya imkan vermedii srece, ikna edici bir
yant beklenemezdi. Durumu daha da zorlatran husus ise, slam dnyasnda matematiksel corafyann ne kadar byk bir ilerleme gsterdii hakknda hemen hemen hibir
eyin bilinmemesiydi. Halbuki bu, Avrupa
haritalarnn temelini oluturan veya o haritalar kaplayan derece alar ile ilgili btn
sorularn anahtar demekti218.

215 a.e., Cilt 11, s. 108-109.
216 a.e., Cilt 11, s. 80.
217 a.e., Cilt 11, s. 104-107.
218 a.e., Cilt 11, s. 108.
Gastaldi tarafndan Avrupallarn eski dnya

kartografyasna sokulan yeniliin nemi, ne
kadar vurgulansa azdr. Bu yeniliin en byk
etkisi Abraham Ortelius ve Gerhard Mercator
tarafndan yaplan Asya haritalaryla gereklemi grnyor. Orteliusda Asya haritas,
topografik hatalar bir dereceye kadar azaltlm ve bir globular projeksiyon kazanmtr. Gastaldi haritasnda grlen, Asyann
Akdenizin dou taraflaryla Hindistann
gney ucu arasnda yaklak 47 veya 48 lik
uzanm, Ortelius hemen hemen hi deitirilmeden globular projeksiyonuna almtr.
Daha sonra ayn mesafe, Mercatorda stereocorafik projeksiyonla 44 ye inmektedir219.
Corafya tarihileri, Gastaldinin Asya haritasna dayanarak ortaya kan dnya haritalarndaki derece alarnda yaplan tashihleri
arasra ve deiik tarzlarda yorumlamlardr. Bu aklamalar tekrarlamakszn, benim
slamda matematiksel corafya ve kartografi ve bu bilimlerin Avrupadaki devam
konusundaki almalarm esnasnda edindiim izlenimi anmak istiyorum220: 16. yzyl
Avrupal kartograflarn, Ptoleme ad altnda tedavlde bulunan dnya haritalarnn
temel boyutlarnda yaptklar dzeltmeler
ne izelgelerden alnan ve daha iyi grnen
koordinatlar zerine yaplm, ne de bizzat
gerekletirmi olduklar lmlerle elde
ettikleri koordinatlara dayanmaktadr. Sz
geen dzeltmeler, Arap-slam kltr dnyasndan yeniden gelen ve daha iyi olduklar
grnen haritalarn alnp benimsenmesinin
bir sonucudur. Benim u ana kadar edindiim bilgiye gre J. Kepler, yaygn haritalardaki Akdeniz izimiyle kendi eli altnda
bulunan izelgelerdeki yerlerin koordinatlar
arasnda belirli bir uyum salamaya alan
ilk kiidir. Bildiimiz kadaryla bu abalarn
219 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 111.
220 a.e., Cilt 11, s. 116.
G R
meyveleri bir dnya haritas ve aklayc

giri eliindeki corafi yerler izelgesidir.
Keplerin izeceini bildirdii, fakat gerekletiremedii harita, Nrnbergli arkada
Ph. Eckebrecht tarafndan tamamlanm ve
1630 ylnda yaynlanmtr. Onun haritasnda, Hindistann gney ucunun Akdenizin
bat kysndan mesafesi, Akdenizin byk
ekseninin boyutu, Afrikann dou kys
ile Sumatrann ekvatordaki bat kys arasndaki mesafe gibi, Eski Dnyann temel
boyutlar, ncleri olan Gastaldi, Ortelius ve
Mercatorun haritalarndaki boyutlarla benzerlik gstermektedir. Kartografyadaki yenilii sadece bat Akdeniz havzas ile alakaldr221.
Kepler bize olduka heterojen corafi yer
izelgesi brakt. Bu izelgede o, Ptoleme
deerleriyle Arap corafyaclarn Akdenizin
boylamnda gerekletirdikleri 10 lik bir
ksaltmann sonucu olan deerler arasnda
bir uyum salamaya almtr. Sonu olarak
unu grmekteyiz: Dou Akdeniz havzas
onun izelgesinde ve haritasnda Ptoleme
de olduu gibi 10 daha byktr, bat havzasnn boylam ise 10 lik bir kltmeyle Arap-slam kltr evresinin en gelimi
haritalaryla birebir rtmekte ve hemen
hemen gerek deerlere ulamaktadr. Byk
bir ans eseri olarak bu sakat Akdeniz izimi
dikkate deer bir yaylma bulmad222.
1559-1561 tarihli Gastaldi haritalarnn ardndan, Avrupann kuzey blgeleri hari, eski
dnyann karakteristik paralarnn temel
boyutlarnda ve kartografik formunda 17.
yzyln ortalarna kadar nemli saylabilecek
gelimeler kaydedilmemitir. Ufak deiiklikler dekoratif tarzdadr veya haritalarn derece
anda Afrikann bat kysnn mekanik olarak oraya buraya itilip ekilmesinden ibaret
kalmtr223.
222 a.e., Cilt 11, s. 124.
223 a.e., Cilt 11, s. 117.
123
Ancak Avrupal bilginlerin slam dnyasyla

gittike artan temaslar sonucunda, 17. yzyln ortalarndan hemen ksa bir sre nce,
Avrupada ortaya kan Asya haritalar yksek
bir kalite kazanmaya balamtr. Buna, dou
lkelerinden getirilen veya retildikleri yerde
deerlendirilen haritalarn doduu yerlerin
adlarnn gittike artan bir lde zikredilmesi de ek olarak anlabilir. Bu balamda bence,
Adam Olearius (1599-1671) tarafndan getirilen ran haritas bir tr kilometre ta nemine sahiptir. Arapa bilen Gottroplu bu bilgin,
Otto Brgmannn ynettii bir delegasyonun
Rusya zerinden rana yapt ticari bir seyahate katlmt.
22 Ekim 1636dan 1 Austos 1639 ylna
kadar sren seyahatin notlar, 1647 ylnda harita ile birlikte yaynland224. Leipzig
niversitesindeki meslektalarnn bu harita hakkndaki tepkileri yleydi: O bununla
btn corafyaclarn imdiye kadar sahip
olduklar tasavvurun225 aksine hareket ediyor. Bu meslektalar, onun neden ran
topraklarnn ve zellikle Hazar Denizinin
iziminde, Ptoleme, Strabone ve Dionysio
Alexandrino gibi dnyaca nl corafyaclardan ayrldn anlamak istemiyorlard226.
Oleariusun irvnn bakenti amadaki
ikametine dair anlarnda aktard bilgiler
sadece bu haritann kkenine227 ilikin olmas
bakmndan deil, ayn zamanda genel kartografya tarihi asndan da ok reticidir.
Olearius orada, bir Arap astronom ve teolog
ile dostluk kurma frsat bulmutu. Kendisini
Hicazl el-all el-Mneccim olarak tantan
bu astronom, hemen hemen btn Asyay
224 Olearius:
Vermehrte newe Beschreibung der Muscovitischen und Persischen Reyse, Leipzig 1656 (Tekrarbasm:
The Islamic World in Foreign Travel Accounts serisi, Cilt
3-4, Frankfurt 1994).
225 a.e., s. 204; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 398.
226 Olearius: Vermehrte newe Beschreibung, a.y., Vorrede
s. 8a; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 398.
227 Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 211.
124
G R
ve bir de birok paraharita kapsayan bir

enlem-boylam izelgesini Oleariusun kullanmna sunmutu. Olearius, haritalarn bir
blmn kendi kitabna eklediine iaret
ediyor228. O, ayrca bize, seyahat yneticisi O.
Brgmannn, onu megul etmek iin, ran ve
Trkiye haritalarn tek bir harita haline getirmekle grevlendirdiini sylemektedir229.
Oleariusun ran ve dou Trkiye para-haritalarn birletirmek suretiyle kazand ve
yer adlarn Latin harfleriyle verdii harita
(kuzey kenarda) boylam 62 den 108 ye
ve enlemi 23 den 48 ye kadar olan corafi
alan enlemleri kapsamaktadr. Derece ann
sfr meridyeni Toledonun 2830' batsnda
bulunmaktadr. Haritada belirtilen ehirlerin posizyonlar, 7./13. yzyln 60l yllarnda Mera Rasathanesinin kurulmasndan
sonra ortaya kan, mesela Nareddn esninki gibi corafi izelgelerdeki koordinatlaryla karlatrldnda, enlem ve
boylam derecelerinin biribirlerine uyduu
grlr230. Bu bizde Mera Rasthanesinin
kurulmasndan sonraki dnemden bir Arapslam haritasnn karakteri hakknda net bir
tasavvur oluturmaktadr: Bunlar derece a
tayorlard ve ok doru haritalard. Buna
ramen, Oleariusun Bat dnyasnda eriilebilir kld o harita, benim tahminime gre,
bu blgenin Arap-slam kltr dnyasndaki
kartografik izimi bakmndan olduka baarl bulunmakla birlikte ulalan en yksek
aamay temsil etmemektedir. Bu ok nemli
dokmann kartografya tarihinde imdiye dek
hak ettii dikkati ekmemi olmas gerekten
ok zcdr.
Avrupada, Asya bakmndan allm Eski

Dnyann kartografik izimi, ilk Fransz
dnya atlasn hazrlayan Fransz saray haritacs Nicolas Sanson dAbbville (1600-1667)
sayesinde yeni unsurlar kazanmtr. Eer
Olearius tarafndan Avrupada tantlan ran
ve dou Trkiye haritasn bir yana brakacak
olursak, benim bildiim kadaryla Sanson,
Asya haritasn el-drsden ve dier Arap
yazarlardan oluturduunu ve Tatar lkesinin tasvirini (Sibirya), seyahatnamelere
ve o dnemde hayatta bulunan farkl Arap
yazarlara dayanarak yaplan haritalardan ksmen aldn en ak ekliyle dile getiren ilk
Avrupal kartograf olarak kalmaktadr231.
Sansonun Asya ve dnya haritalarnn deiik
redaksiyonlar bize, ksm haritalarndan daha
kesin bir lde ve aklkta, onun zaman ierisinde kendisine ulaan yeni rnekleri temel
alarak yeni izimlere nasl ulat hususunda
bizi aydnla kavuturmaktadr. Bu izlenime
hereyden nce, onun 1650, 1651, 1654, 1659
ve 1669232 tarihli haritalar birbirleriyle karlatrldnda ulalr. 1659 tarihli haritann
nemi bana gre, bu haritann, sfr meridyeni
Toledonun 2830 batsnda bulunan derece
ana gre ve Arap-slam kltr dairesinde
ulalan radikal boylam dereceleri tashihlerini gz nnde bulundurarak yaplan ilk
Avrupal harita olmasnda yatmaktadr233.
Bu Asya haritasnda, kendisinden be yl nce
tamamlanm olan ncsnn aksine ortaya kan yeniliklerden bir tanesi de, Kzl
Denizin Avrupa haritalarnda oktan kaybolmu olan Aabe krfeziyle birlikte izilmesidir. Yaklak bir asrdr bir kartografn dierinden kopyalad Hazar Denizinin doubat ynnde genileyen kavun eklindeki
formu, burada bu denizin gereklie hemen
228 Olearius: Vermehrte newe Beschreibung, a.y., s. 434.

229 a.e., s. 434; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 400.
230 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 402, 423-424.
231 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 117.

232 a.e., Cilt 12, s. 167, 186, 187, 188, 189.
233 a.e., Cilt 11, s. 120-121.
G R
125
hemen uygun tasvirine yer vermektedir.

Sibirya ve Orta Asya gl, muhtemelen
Baykal, Bala ve Isk-Kul glleri, bir arada
ilk defa bir Avrupa haritasnda grlmektedir. Ayrca dalarn ve rmaklarn ok yeni bir
tablosu da ortaya kmaktadr234.
Bu haritalarn sadece corafya tarihi asndan deil, ayn zamanda toponomik ve topografik bir incelemeye tabi tutulmas, Sansonun
kesinlikle Arap-slam kkenli eski bir haritay model alm olmas gerektii tahmininde
bulundurmaktadr. Topografik-toponomik
izler bizi, Sanson tarafndan kullanlan rnein
kuzey Asya asndan muhtemelen 5./11. yzyln ilk yarsna kadar uzanan bir kartografik
geliimi yanstt sonucuna gtrr. Burada
ok byk bir ihtimalle, 6./12. yzyldan nce
Sibiryada ikamet eden Kimak Trkleri haritaclar sz konusudur. Yaptklar almalara
ynelik iaretleri el-drsnin corafyasnda
ve haritalarnda bulmaktayz235.
Sansonun nemli kartografik tasvirleriyle Avrupa corafyasna tad yeniliklere kar byk bir sayg duymakla beraber,
onun bir saray corafyacs olarak eli altnda
bulunan enlem ve boylam derecelerini yarglayacak kesin bir kritere sahip olduuna
inanmyorum. Muhtemelen o sekisini bir
haritann iyi nne gre veya doduu yere
gre yapyordu, bu esnada da tecrbeli bir
haritacnn hassas sezisi yardmc oluyordu.
Sansondan sonra, Avrupa kartografya tarihinde, haritalar ile boylam lmleri arasnda dorudan bir balant kurularak gerek bir baar salanmasna kadar yirmi yl
geti. Bunu da, matematiksel corafyann
nceki nemli geliim basamaklarnda olduu gibi, hedefe ynelik bir devlet destei
salad. Bu destein salaycs XIV. Louis
idi ve bir rasathane ilavesiyle onun tarafndan
kurulan Akademinin almalar erevesinde gerekleti. Rasathanenin direktr Jean

Dominique Cassini (. 1712)nin inisiyatifiyle
burada, matematiksel corafyada boylamlar
bulmaya ynelik yeni bir unsur etkin oldu.
lk aamada ok daha byk kara ktlelerinin proporsiyonal ksaltlmas veya deitirilmesiyle tm dnya haritasn tashih etmeye giriildi. Bylelikle astronomlar, Paris
Rasathanesinin bat kulesi zemininde antsal
bir dnya haritas Planispre terrestrei yaptlar. Bu harita Cassininin olu Jacques tarafndan 1694 veya 1696 ylnda daha da dzeltilmi olarak Planispre terrestre suivant les
nouvelles observations des astronomes adyla
yaynland236.
Bu haritadaki eski dnyada bulunan nemli yerlerin koordinatlar tashih edilmi boylam derecelerini ieren Arapa yer koordinat izelgelerindeki buralara ait deerlerle
karlatrldnda, baz ufak tefek kaypaklklar bir tarafa, Arap boylam derecelerinin
Cassini haritasnn boylam derecelerinden
ou zaman daha doru olduu grlr237.
17. yzyln sonlarna doru Pariste, Jpiter
uydularnn teleskopla gzlemlenmesiyle
kazanlm olan boylam derecelerinin yardmyla dnya haritasn tashih etme abalar
balamt. Bu projenin yrtlmesi uzunca
bir zamana gereksinim duydu ve belki de
bugne dein tam sonlandrlabilmi deildir. Bu giriimin daha balang aamasnda,
hatta 19. yzyl ilerine kadar, baz durumlarda daha ileri tarihlerde bile, yeryznn
kartografik tasvirini tashih etmeye ynelik,
miras alnan haritalarn boylam derecelerini proporsiyonal olarak ksaltma hedefi, en
azndan Arap-slam kltr evresinde yaplm en yeni model haritalar balamnda, tatmin edici bir sonuca gtrmedi. Elde bulunan
234 Bkz. Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 118.

235 a.e., Cilt 11, s. 118.
236 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 140; Cilt 12, s. 168.
237 a.e., Cilt 11, s. 141-143.
126
G R
rnekler gstermektedir ki, bu haritalarn

boylam dereceleri, ilgili sfr meridyeninden
hareketle gz nne alndna, 2 veya 3
daha byktrler. Fakat eer boylam farklar, Haleple Semerkant veya Badatla Delhi
arasnda olduu gibi, modern haritalardakilerle karlatrlacak olursa, ya hemen hemen
kesin doru olduklar ya da dakikalarla ifade
edilebilecek ufak baz sapmalarn ortaya kt grlr. Ayrca bu tashih abalar uzunca
bir sre lkelerdeki veya kylardaki nemli
baz yerlerin pozisyonlaryla snrl kald. Yine,
nesiller boyu yerinde yaplan almalar sonucunda elde edilen ky izgilerinin ve lkeler
evrelerinin, ou durumda 20. yzyla kadar
geerliliini koruduu grlmektedir. Bu
balamda Sicilyal arabist M. Amarinin238 19.
yzyln ortalarnda kendi vatannn kartografik olarak kavranmas almalarnn durumuna ilikin sylediklerine kulak vermek hayli
bilgi vericidir. O kendi zamannda genel bir
genler zincirlemesine gre izilmi hibir
Sicilya haritasnn olmad sonucuna varp
byle bir almann zaman ve para gerektirdiini, defalarca balatldn fakat vazgeildiini sylemiti.
Amari kabul edilebilir bir Sicilya haritas
izme abasnda, adann el-drsnin kitabnda bulunan imdiye kadarki tek kk boylu
kopya olarak gnmze ulaan paraharitaya
ve kendi zamannn en az yanl haritasnn
evre ekline dayanm ve bu haritaya eldrsnin kitabndaki topografik niteliklerini
ve uzaklk verilerini tamt239. el-drsnin
sunduu verilerin doruluk derecesini ve
onun verdii ky noktalar arasndaki uzunluk farklar toplamyla 1814-1824 yllarnda
238 Dufour,
A.H. ve Amari, M.: Carte compare de la Sicile moderne avec la Sicile au XIIe sicle daprs drisi
et dautres gographes arabes. Notice par M. Amari, Paris
1859, s. 20 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt, 5,
s. 63-111, zellikle s. 80); Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 35
239 Harita iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 26.
ngiliz kaptan W.H. Smyth tarafndan llen

ky izgilerinin mesafelerinin toplam arasnda yaplan bir karlatrma ile elde etmiti.
Yaplan hesaplamada, el-drsnin ulat
1050 km. sonucu, Smythin ulat 1041 km.
sonucuyla byk lde rtmekteydi240.
Buna u aklama eklenmelidir: Amari, Pr
Resin241, el-drsye nispetle daha gelimi
bir tasvir ortaya koyan Sicilya haritasn henz
tanyamamt.
Paris Rasathanesi astronomlarnn, baz
noktalarda yeniden gzden geirilen dnya
haritasn, eski dnyann baz paralarnn
boylamda birka derece ksaltlmas veya
batya doru mmkn olabildiince kaydrlmas yoluyla dzeltme teebbsnden sonra,
Paris Akademisinin gen yesi Guillaume
Delisle (1675-1726), sonular corafya tarihinde kartografya reformu olarak nitelenecek faaliyeti devam ettirme devini stlendi.
ukadar var ki onun ulat baar da, tpk
nclerinin ve adalarnn almalarnda
olduu gibi, Arap-slam kltr evresindeki
muazzam n almalarn tam bir bilgisizlii ierisinde deerlendirilmitir. Bildiim
Arap-slam haritalar ve koordinat izelgeleri
nda, bir yan alanda, Delislein bu haritalara ne derece baml kalmak zorunda
olduu sorusunun ardna dtm. ncelenen
harita malzemesi ran, Hazar Denizini,
Kafkasyay ve Aral Denizini kapsamaktadr. Delislein bu blge haritalarnn bazlar
artc bir doruluk gstermektedir. Mesela
onun 1724 tarihli ran haritas, bu mkemmel
izime katksnn ne byklkte olabileceini
aklamak iin iyi bir rnekdir. Kim bu haritalar daha yakndan inceleyecek, Gastaldinin
ve ardllarnn ya da Delislein daha erken
dnem haritalaryla karlatracak olursa,
kendi kendine u soruyu soracaktr: Nasl
240 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 35.
241 a.e., Cilt 12, s. 88.
G R
oldu da o birka yl ierisinde bu ran haritasn meydana getirebildi? 10 ila 20 kat geniletilmi topografisiyle, gelimi hidrografyasyla, ok daha iyi hale getirilmi Hazar
Denizi izimiyle ve de Hint Yarmadasnn
kuzeydeki snrlarna dek ran Krfezi ile
Arap Denizi kylar tasviriyle bu harita gz
kamatrmaktadr. Ayrca, bu ran haritasndaki yaklak 600 yerin -bunlar arasnda
hi de nemli olmayan kyler, termal sular,
kervansaraylar, kprler, geitler, kaleler vb.
bulunmaktadr- pozisyonunun derece anda, enlem ve boylam derecelerinin eer bu
yerler hl mevcut ise yani modern atlaslarda
yer bulmularsa minimal sapmalaryla gereklikle bu denli kesin rtmesi sebebiyle
hayret daha da bymektedir. Bu durumda u
soru kendiliinden sorulur: Delisle, Parisde
bulunan atlyesinde nasl oldu da ran haritasndaki bu yzlerce yerin ve ky izgilerinin hemen hemen tam doru corafi pozisyonlarn elde edebildi? Dnlebilecek tek
ey udur: 1724 ylnda yaynlanan bu harita,
matematiksel corafya temelinde o blgenin
yzlerce yldr yrtlen bir kartografyasnn en yksek noktasn yanstan bir rnee
dayanlarak salanmtr. slam dnyasndan
kan, Giacomo Gastaldi (1559-61), Nicolas
Sanson (1655) ve Adam Olearius (1637) tarafndan Avrupa dillerinde ulalabilir kldklar
ran haritalar Delislein haritasna model
tekil etmekte yeterli olamazlar. Bu harita
eski haritalarla olan apaikar ortak noktalara
ramen onlarla kyas edilemeyecek zenginlikte bir ierii, ok gl apta geniletilmi bir
derece an ortaya koymaktadr242.
Bu soruyu yantlamak iin en uygun yardmc arac, haritann derece ann, ArapFars izelgelerinde bulunan ve sfr meridyenleri Toledonun 2830' batsndan geen
127
yaklak 50 adet yer ile karlatrlmasnda

gryorum. Bu karlatrmann, yl nce
yaynlanan kitabmda243 detayl ekilde ortaya
koyduum sonucu beni u kanaate gtrd:
Delisle yerel bir ran haritasnn derece an
ayrca ieriini enlem dereceleri yle dursun,
boylam derecelerini de, hi bir proporsiyonal
ksaltmaya gitmeden olduu gibi Franszca
radaksiyona aktarm olmaldr. Bylece
onun haritas, kendisine modellik eden, anlald kadaryla o zamana kadar rann ve
Hazar Denizinin kartografik tasvirinde en
yksek geliim basaman ortaya koyan bir
Arap-Fars haritasnn Franszca evirisi olarak grlebilir. ok byk bir ihtimalle orijinal harita 16. yzyldandr.
Bu sonu yine onun adn tayan Karadeniz244,
Hazar Denizi245, ve Kafkasya246 haritalar iin
de geerlidir. Bu haritalar iin daha nce
ad geen kitabma iaret etmekle yetiniyorum. Yalnz Karadeniz haritas konusunda
u belirtilmelidir: Delisle yer yer, bu haritay, Jean-Baptiste Fabre tarafndan Parise
getirilen ve stanbulda son derece deer
verilen el yazmas bir haritay rnek alarak
yaptna bizzat iaret etmektedir247. Parise
gelen ve Delisle tarafndan rnek alnan
Karadeniz haritasnn bir Osmanl-Trk kopyas, bir talih eseri olarak gnmze ulamtr248. Bu haritann boylam ve enlem skalalar, Osmanllar zamannda Karadenizin
iziminde byk bir dorulua ulaldn
ispatlamaktadr ve yine Delislein haritasn243 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 413-423.
244 a.e., Cilt 10, s. 433-468.
245 a.e., Cilt 10, s. 468-508.
246 a.e., Cilt 10, s. 424-433.
247 Delisle, G.: Dtermination gographique de la situation
et de ltendue des diffrentes parties de la terre, Histoire

de lAcadmie Royale des Sciences anne 1720 ierisinde.
Paris 1722, s. 365-384, zellikle s. 381; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 448.
248 Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 234.
128
G R
da vurgulad denizin derecelere gre tam

lmleri, eldeki Osmanl kopyasndakiyle
tamamen rtmektedir249.
17. yzyldan 18. yzyla gei aralnda,
kadim dnyann eskimi kartografik tasvirlerini daha doru haritalarla deitirmeye ynelik
abalardan birisi olarak, kendisinden daha
gen ada Chr. Gottlieb Jcher250 (16941758)in ifadeleriyle, farkl ran, Filistin vb.
haritalarn tantm olan Hollandal oryantalist Adrian Reland (1676-1718)n ran haritas anlmaldr. Onun gn yzne kan ran
haritasnn251 bal yledir252: ran devletinin en byk Arap ve Fars corafyaclarn
eserlerinden alnm izimidir yapan Adrian
Reland. Kendi ifadeleri gz nnde tutularak denilebilir ki, Relandn katks, eli altnda
bulunan orijinal dilindeki bir haritay belki
baz deiikliklerle Latinceye evirmi veya
Latince harflere aktarm olmasndan ibarettir. Onun ran haritas, 13. yzyldan 16. yzyla kadar devam eden Arap-Fars kartografi
okulunun, sfr meridyeni Toledonun 2830'
batsndan geen gelimi bir ran haritasnn
kendisine temel tekil ettiini kantlamaktadr. Relandn bu haritasnn, Delislein ran
haritasna oranla, bu blgenin kartografik
tasvirinin daha erken bir geliim dneminde
ortaya kt anlalyor253.
Asya blgelerinin Arap-slam kltr dnyasnda doan kartografik tasvirler grubu ierisinde yer alan ve Avrupada eriilebilir duruma gelen J. Baptist Homann (1163-1724)n
ran haritas254, u durum iin olduka ilgin
bir rnektir: O dnemin derece a altnda
250 Allgemeines Gelehrten-Lexicon. Dritter
Theil, Leipzig
1751 (Tekrarbasm: Hildesheim 1961), Sp. 2002-2004.
251 Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 214.
252 Orijinal haliyle: Imperii persici delineatio ex scriptis
potissimum geographicis arabum et persarum tentata ab
Adriano Relando, kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 407.
253 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 407.
grnen haritalar, yeni astronomik yntemlerle ve yardmc aralarla elde edilmi koordinatlar esasna gre ekillendirilmi deillerdir, daha ziyade haritaclar ya kendilerine
model tekil eden haritalar kopya etmilerdir
ya da deiik zamanlardan gelen, birbirlerinden farkllk gsteren haritalar bir araya
getirmilerdir. Olaanst retici bir haritac olan Homann, bizzat verdii bilgilere
gre ran haritasn Olearius, Tavernier ve
Relandn eserlerini ve daha gen yazarlar
gz nnde bulundurarak izmitir.
Bu haritann255 toponomik, topografik ve konfigratif tarzdaki kendine zg nitelikleri bir
yana braklarak burada, tuhaf karakterli derece ana iaret etmek istiyorum. Grnen o ki
bu a, Homannn deiik derece al rnekleri kullanmasyla domutur. Onun iki rnei, Olearius ve Reland haritalar, Toledonun
2830' batsndan geen sfr meridyenine
sahiplerdi ki buna gre Akdenizin dou
kys 70, Badat 80 ve Hazar Denizinin
bat kys 85 dir. Daha nce defalarca dile
getirildii zere, bu derece a, el-Memn
corafyaclarnn 3./9. yzyln ilk yarsnda
yaptklar dnya haritasnn derece a karsnda, boylamda yaklak 10 lik bir tashihin yapldn gstermektedir. el-Memn
haritasndaki derece anda Akdenizin dou
kys 60, Badat 70 ve Hazar Denizinin bat
kys 75 dir. Buradan anlalr ki el-Memn
haritasnda ve Homann haritasnda ad geen
nemli noktalar arasndaki boylam farklar
ayndr. Akdenizin dou-bat ekseninin yaklak 54 olduu Homann haritasn256 biraz
daha yakndan inceleyecek olursak bu durum
daha da belirginleir. Bylece el-Memn
corafyaclarnn haritasndaki yaklak 53
254 Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 216.
255 a.e., Cilt 10, s. 407 ff.
256 a.e., Cilt 12, s. 205.
G R
ile rtmektedir257. Bundan kan sonu,

Homannn ne Akdenizin Arap-slam kltr
evresinde 44 ye indirgenen boylamndan ne
de 1700den itibaren Fransz astronomlarn
ulatklar 42 lik tashihten haberi vardr.
Homannn haritasnda grld zere
randaki ehirler aras boylam farklar da
el-Memn corafyaclarnn dnya haritalaryla olan bir balanty gstermektedir.
Homannn Oleariusun haritasn kendi ran
haritas iin model olarak kullandna ilikin
daha nceki tahminimden ayrlarak, bugn
u izlenime sahip bulunuyorum: Yaklak 40
yl boyunca Trkiyeyi, ran ve Hindistan
gezen Fransz bilgini Jean-Baptiste Tavernier
(1605-1689) tarafndan Avrupada eriilebilir
klnan ran haritas Homannn temel modeli
olmutur. Tavernier tarafndan Les six voyages en Turqui, en Perse et aux Indes258 isimli
eserinde kaydedilen 130 yerin koordinatlar,
onun sadece el-Memn ve el-Memn sonras Kanarya Adalarndan itibaren sralanan koordinatlar bildiini ve sonraki dnem
Arap-slam bilginleri tarafndan tashih edilen
boylam derecelerinden ise haberdar olmadn gstermektedir259.
Homannn ran haritas, bana gre, genel
olarak Olearius ve Relandn haritalaryla
karlatrldnda bir gerilemedir ve sadece
Hazar Denizini muhtemelen Taverniernin
araclyla dikkat ekici, daha iyi bir formda bize iletmektedir, fakat ok ksa bir sre
sonra, hatta birka yl gibi ksa bir sre ierisinde Trkeye evirilecek ve 1141/1729
ylnda stanbulda bu versiyonuyla baslacak
kadar byk bir hrete kavumutur260.
Benim izlenimime gre bu, Hac Halife
(1732)nin Cihnnumsna eklenen Transoksanya blge haritasnn da rnei
258 Paris 1679, Cilt 1, s. 390.
260 a.e., Cilt 12, s. 217.
129
olmutur261. Emmanuel Bowen (1738den

sonra)262 ve James Rennel (1793)263 gibi Batl
baz corafyaclar ve kartograflar ise bu haritay yerli bir Hint-Osmanl-Trk haritas diye
tanyarak kullanmlardr.
Osmanllarn kartografik tasvirde ve kendi
hakimiyetlerinde bulunan blgelerin matematiksel olarak kapsanmasnda 15. yzyldan itibaren ok byk gelimeler kaydetmesinden
sonra, 1732 ylnda bir Osmanl haritacsnn
Transoksanya ile birlikte Hazar Denizinin
dou kys ve buralara bal blgelerin haritasn, hi ekinmeden Avrupal bir haritacnn
atlasndan almas, bunu yaparken o kartografik izimin geip giden yzyllar boyunca slam dnyasnda yaplm ve ilenmi
modellere dayand konusunda hibir bilginin olmamas, kartografya tarihinin en dikkate deer olaylarndan birisidir. Grnen o ki,
Avrupallarn kartografya dalnda kaydettikleri ilerlemelerden, yeryznn yeni kefedilen
yerlerinin tasvirlerinden ve kartografik mirasla olan youn uralarndan Osmanllarn
gzleri kamamt. Osmanllar, Avrupallar
tarafndan son yzyllarda yaplan haritalarn
hangi zayf noktalarnn olduuna hkmedecek durumda deillerdi ve Avrupallarn Orta,
Kuzey ve Kuzeydou Asya konusunda sahip
olduklar bilgilerin hl byk eksikler ierdiini ve bu almalarnda nceden olduu gibi
261 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 411-412; Cilt 12, s. 104.
262 Map of Turky, Little Tartary, and the Countries between
the Euxine and Caspian Seas isimli haritasnn sol kenarnda bulunan lejanttan rendiimiz kadaryla (Bkz. Sezgin,
F.: a.e., Cilt 12, s. 225) tasvir edilen blgelerin redaksiyonunda birok haritann yan sra 1729 ylnda stanbulda
baslm olan ran haritasn kullanmtr (Bkz. Sezgin, F.:
a.e., Cilt 10, s. 455-456).
263 Memoir of a map of Hindoostan or the Mogul Empire isimli almasna, Second part, Londra 1793 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 261), Gucert
(Gujerat)ta bulunan bir rmak balamnda yle yazmaktadr: I found the same name in a map of Persia, drawn
and engraved at Constantinople, in the year 1729 (Bkz.
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 618).
130
G R
hl Arap-slam kltr evresinin baarl

almalarna dayanmak zorunda olduklarn
bilmiyorlard264.
ki Kuzey Asya haritas Homannn ran haritasnn ortaya kt srada Arap-slam kltr
dairesinden Avrupaya ulat ve Franszcaya
evirilerek yayld. Bunlar, Sibirya dnda
gneyde 25 ye kadar uzanp Asyay da iine
almam, Karadenizin, Hazar Denizinin,
Aral Glnn ve Transoksanyann rmaklar
sistemini bizim bildiimiz, geree hemen
hemen tam yakn en eski haritalarn iermemi olsayd, en eski Sibirya haritalar olarak
adlandrlabilirdi. Bu iki harita da Eb elz Bahdur n (1012-1074/1603-1663)n
Trk soyuna ve boylarna dair kaleme ald
kitabnn265 bir paras olarak Trkistandan
Tobolska yollarn bulmulard. Kitap, orada
1710 ylnda Rus esaretine derek 1711
ylnda Sibiryaya srgn edilen sveli subay
Philipp Johann Strahlenberg (d. 1676)in dikkatini ekmiti. Bu kitab Sibirya Tatarlarnn,
Agun Asbackewitz (Aund zbekolu?)
isimli imamlarnn yannda grmt. Bu kii,
eseri zbek delegelerden alm ve onlara ait
dokmanlar ierisinde muhafaza etmiti266.
Strahlenberg yanndaki dier tutsak Peter
Schnstrm ile birlikte bu kitab Rusa zerinden Almancaya evirmiti. Kitabn n
Avrupal corafyaclar evresinde o kadar
hzl ve genileyerek yaylmt ki, Almanca
eviri, Strahlenbergin 1715-1718 yllar arasndan Almanca redaksiyonda ilettii haritalarla birlikte anonim bir Franszca eviride
1726da yaynland267. zgrle kavumasndan sonra Strahlenberg, memleketinde

1726da Eb el-znin bu kitabnn evirisine bir nhaber (Vorbericht) ve ayrca Das
Nord- und Oestliche Theil von Europa und
Asia (1730) adyla bir kitap ve kendisinin adn
tayan bir Asya haritas (1730) yaynlad.
Bu haritann Almanca redaksiyonuna ilikin
aklamalar, ksmen mulak ksmen de yanltcdr, bunun sonucu olarak okuyucu olayn
gerek bilgisine sahip olamamaktadr. Bunun
yerine okuyucuda, sanki Strahlenbergin, o iki
Asya haritasn esaretinin ilk drt veya yedi
ylnda (1711-1715 veya 1718 yllar arasnda)
Tobolskda bizzat kendisinin yapt izlenimi
domaktadr268.
ki haritann daha eski olan Mool istilas
dneminde yaplan Kuzey Asya tasviri olarak nitelendirilmektedir ve Franszca eviride u bal tamaktadr: Carte de lAsie
Septentrionale Dans lEstat o Elle sest
trouve du temps de la grande Invasion
des Tartares dans lAsie Meridionale sous
la Conduite de Zingis-Chan pour servir
lHistoire Genalogique des Tatares269.
Daha yeni olann bal yledir: Carte
Nouvelle de lAsie Septentrionale dresse
Sur des Observations Authentiques et Toutes
Nouvelles270. Her iki harita da derece a tamaktadr ve bylelikle Arap-slam kkenli
olduklar konusunda bize ve de derece alarnn corafi yer izelgeleriyle karlatrlmas suretiyle tarihlendirme konusunda ok
salam bir dayanak kazanmamza yardmc
olmaktadr. Koordinatlarn karlatrmas ise, burada Arap-slam kltr dnyasnn
264 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 412.

265 Franszca eviri Histoire gnalogique
des Tatares, 2
Cilt, Leiden 1726; Franszca eviriyle birlikte metin Baron
Desmaisons tarafndan yaynlanmtr, Histoire des Mogols et des Tatares, 2 Cilt, Petersburg 1871, 1874 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 225-226).
266 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 379.
267 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 378.

268 a.e., Cilt 10, s. 380.
269 a.e., Cilt 12, s. 173.
270 a.e., Cilt 12, s. 201.
G R
en nemli iki kartografik dokmanyla kar

karya olduumuza ilikin asla rtlemez deliller vermektedir. Aratrmalar bizi
o haritalardan eski olann 7./13. veya 8./14.
yzyl, yeni olann ise 10./16. yzyl olarak
tarihlendirmeye gtrmektedir. Ky izgileriyle, nehir sistemleriyle, dier topografik
ve toponomik unsurlaryla ve ayn zamanda
derece a ile bu haritalar bizim imdiye
kadar ifade ettiimiz u dnceyi desteklemektedir: Kuzey ve Orta Asyann kartografik tasvirinin erken dnem geliimi, tpk elMemn corafyasna nispetle el-drs (5481154)nin dnya haritasnda ve para-haritalarnda grld zere, bunu daha da aarak
ilerlemeye devam etmitir. Bu ge dnem
geliim evresinde, el-drs haritasnda ok
kabaca ortaya konulan gllerin ve rmaklarn
Kuzey Okyanusa ulat noktalarn enlem ve
boylamlar bu iki haritamzda geree yakn
deerlere yaklamtr. Asyann iki i denizinin yani Hazar Denizinin ve Karadenizin
tasvirleri, el-drsnin dnya haritasndaki
evre izgileriyle karlatrldnda dikkate
deer bir kesinlie ulat grlr. Bu iki
nemli su havzas, enlemleri, boylamlar ve
birbirlerine olan mesafeleriyle derece anda hemen hemen gereklie uygun boyutlar
kazanmtr. Yine bu haritalar bize, Ortelius
ve Mercatordan beri Avrupada yaplan haritalarn Arap-slam temellerinin izlerine ulaabilmede baka dayanak noktalar vermektedir271. Asya kartografyas balamnda ayrntl bir ekilde ele aldm272 bu iki haritadan
daha eski olan 13.-14. yzyln eseri olarak
Akdenizin, Afrikann yarmada yapsnn,
Gney Asyann ve Hint Okyanusunun kar271 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 396.
272 a.e., Cilt 10, s. 376-396.
131
tografik tasvirindeki bildiimiz geliimle tam

bir uyum iinde bulunmakta ve ok nemli
bir boluu doldurmaktadr. kinci haritaya
gelince, btn yeni unsurlaryla 16. yzyl
Arap-slam kartografyasnn olaanst bir
dokman olarak ortaya kmaktadr.
Bu iki Kuzey ve Orta Asya haritalarna dair
mlahazalarm, Arap-slam corafya tarihi
alannda kendisine nemli almalar borlu
olduumuz byk Rus arabist W. Barthold273
(1869-1930)un Hazar blgesinin 18. yzyln
ilk yarsndaki kartografik tasvirine ilikin
bir gryle bitiriyorum. Barthold byk
bir sayg ve takdirle, Arap-slam kltr evresinin corafya tarihindeki roln dile
getirmekte ve u ekilde devam etmektedir: Baz Arap haritalar daha Orta ada
Avrupallar tarafndan kullanlmtr. Arap
corafyaclarnn baz eserleri XVII. yzylda bile Latinceye evirilmi halde yaynlanmtr. Buna ramen Araplarn Hazar
Denizine, Aral Glne, Seyhun ve Ceyhun'a
dair aktardklar detayl ve kesin haberler
Avrupa bilimine hi bir etkide bulunmamtr.
Bat Avrupa 800 yl nce Araplardan renebileceklerini, XVIII. Yzylda Ruslardan
rendi. 1697 ylnda Remezof tarafndan
yaplan haritada Aral Gl (More Aralsko)
ilk defa Hazar Denizinden tamamen bamsz, Amun-Darja (Amu-Derya, Oxus)nn,
Syrt (Sir-Derya, Jaxartes)n ve dier birok kk nehrin dkld bir i deniz
olarak resmedilmitir. Bahsi geen blgenin
273 von
Voth, H.: Nachrichten ber den Aral-See und den

unteren Lauf des Amu-darja von den ltesten Zeiten bis
zum XVII. Jahrhundert. Deutsche Ausgabe mit Berichtigungen und Ergnzungen vom Verfasser. Nach dem russischen Original bersetzt, Leipzig 1910, Bkz. Vorwort s.
VI-VII (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 100,
s. 245-336, zellikle 248-249); Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s.
344-345.
132
G R
corafi ve fiziki artlarna ilikin daha ayrntl

haberler Rusyada XVIII. yzyln banda
toplanm ve Byk Peter tarafndan ksmen
ahsen (1717 ylndaki Paris ikameti esnasnda) ksmen de mektup yoluyla Fransz
saray corafyacs Delislee bildirilmitir.
Delislein 1723 tarihli haritasnda Aral Gl
ilk defa bu adyla anld, her ne kadar Yunan
Basilios Batatzes bu gl hakkndaki ilk haberi
Avrupaya kendisinin getirdiini ve bu yolla
1732 ylnda Londrada byk bir sansasyon
uyandrdn iddia etmi olsa bile. Her halkarda XVIII. yzyln haritalar ispatlamaktadr ki, bu blgenin corafi ve fiziki artlar
hakknda hl ok ak olmayan bir tasavvur
bulunmaktadr ve Yunan corafyaclarn iddialarnn kurtarlabilecek kadarn kurtarmaya
giriilmitir. Hatta Delisle Aral Glnden
bir rma Hazar Denizinin kuzey blgesine
doru ancien cours de la rivire Sirolarak
gtrr.
Bu bilgilerin ve zengin aklamalarn iki noktasnda, bugnk daha uygun koullar sayesinde, Bartholddan daha farkl grlere ulayorum. Birinci nokta: Ben, Arap corafyasnn tasvir aklamalarndan ziyade, haritalar
yoluyla ve sadece Hazar Denizi ve Aral Gl
bakmndan deil, bilakis daha geni apl
olarak Avrupa haritaclarn etkilediinden
ve bylelikle yeni bir an nn atndan
eminim. kinci nokta: Hazar Denizi veya Aral
Gl balamnda imdiye kadar Rus bilginlerin 18. yzyln ilk yarsndaki aratrmalarnn
meyvesi olarak grnen eyin aslnda, 17. yzyl Avrupal ve bu arada Rus kartograflarnca,
Arap-slam corafyaclarnn almalarnn
yeniden tannmalar olduu gerei ortaya
kyor. Birinci noktada dikkat edilmesi gereken, zellikle Hazar Denizi bakmndan, doubat etkilemesinin devamsz ve tesadflere
bal kalm olmasdr. slam kartografyasnn
rnleri Avrupal kartograflara, deiik geli-
im basamaklarn temsil eden zaman dilimlerinden ulamtr. Ellerinin altnda bulunan

haritalar model olarak kullanan Avrupal
haritaclar bunlarn kesinliklerine ilikin hi
bir kritere sahip deillerdi. Hazar Denizinin
daha eski ve daha doru tasvirleri 16. yzyldan itibaren, yani Ptoleme Corafyasnn
basl Latince evirisinin yaygnlamasndan
sonra, bu eserdeki gerek d tasvirlerin lehine, gittike unutulmaya yz tutmu olduklar
grnyor274.
17. ve 18. yzylda Jean Chardin, Melchisdec
Thvenot, Jean-Baptiste Tavernier, Franois
Ptis de la Croix ve ayn ad tayan olu,
Franois Bernier, Jean-Baptiste Fabre,
William Kirkpatrick veya James Rennel gibi
seyyah bilginler tarafndan Avrupaya getirilen haritalar ayrntl olarak incelemek yerine, Avrupal haritaclarn ellerine geen harita materyalini ve koordinat izelgelerini olabildiince iyi bir ekilde kullanma abalarn
gsteren ok yatkn iki rnekle yetiniyorum.
lk rnek daha nce dile getirilen ngiliz
haritac Emmanuel Bowen (1738den
sonra)n Map of Turky, Little Tartary, and the
Countries between the Euxine and Caspian
Seas275 (1738den sonra) isimli haritasnn
sol kenarnda bulunan lejanttr. Buradan
anlaldna gre o, deiik modellerden
biraraya getirdii haritas iin 1729 ylnda
stanbulda baslan Dou Anadolu ve ran
haritasnn ve dier haritalarn yan sra u
haritalar kullanmtr: Karadeniz kylarnn Asow Boazndan Tunann kuzeydeki
dklme noktasna kadar izimini bir Trk
haritasndan almtr, ....Dicle nehrini ve
274 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 345.

275 a.e., Cilt 10, s. 455; Cilt 12, s. 225.
G R
Basra civarndaki baz paralar Thvenotun

seyahatnamesine276 ekli bir Arap haritasndan277 almtr. Hemen hemen birbiriyle birleik gsterilen Van ve Urmiye (Lake Shahi)
gllerini G. Delisle'den (ki onun Grcistan
haritasn kullanyordu) almaktan kanmay
tercih ediyor, zira Delisle bu glleri birbirine
yaslanm gstermesine ilikin herhangi bir
otorite zikretmiyor. Bowen faydaland baz
ada haritalar da sayyor. kinci bir lejantta
o koordinatlar kaydetmitir. Bunlar bir dizi
yerin, kendisinin daha yal ve gen adalarnn gzlem sonular olarak verdii veya bn
Ynus, el-Ban, Nareddn e-s gibi
corafyaclarn Arap izelgelerinden alnm enlem dereceleridir. Arap izelgelerin
boylam derecelerini, el-Bannin verdii
bir bilgi hari, almamtr. Byle yapmasnn
sebebi muhtemelen, Arap izelgelerin deiik
sfr meridyenlerini nasl kullanacan bilmemesidir278.
kinci rnek, mehur Fransz corafyac
Jean-Baptiste Bourguignon dAnville (16971782)in tahminen 945-948/1538-1541 yllar arasnda izilen bir Osmanl-Trk rn
Kzldeniz haritasn kullanmasdr. Bu
harita279 dAnvillein sunumuna gre Kzl
Denizi kuzeyden Jeddah (Cidde)a kadar
tasvir etmektedir. dAnville bu haritay,
Mmoires sur lEgypte ancienne et moderne280 isimli eserine ekledii Golfe Arabique
276
Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 226. Sz konusu olan eser

udur: Relation de divers voyages curieux, qui nont point
est publis et quon a traduits ou tirs des originaux des
voyageurs franais, espagnols, allemands, portugais, anglais, hollandais, persans, arabes et dautres Orientaux,
le tout enrichi de figures et de cartes gographiques, Paris
1663-1667.
277 Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 236.
278 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 455-457.
279 a.e., Cilt 12, s. 317, kuzey taraf.
280 Paris 1766 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt
256), s. 276.
133
ou Mer Rouge adl haritann kuzey blmn izmekte kullanmtr. Burada anlmaya
deer nokta, dAnvillein, Svey ve Aabe
krfezlerinin tasvirini bu Trk haritasndan aldna iaret etmesidir. Dier birok
eyin yannda, kuzeyden Aabe krfezine
bir knt yapan (gerekte mevcut olmayan)
ve bunun kuzey sonunu iki krfez halinde
blen bir burunu da yine bu haritadan almtr. Yani dAnville 18. yzyln ikinci yarsnda bile hl, Suvey ve Aabe krfezlerinin ve Sina Yarmadasnn izimlerinin bu
Osmanl haritasnda ne derece doru olduu konusunda Paristen hkm verebilecek durumda deildi281. Dolaysyla, Avrupa
kartografyasnda bu hatay tashih etmek
iin asgari yarm yzyllk bir zamana ihtiya
duyulmu olmas bizi artmamaldr282.
18. yzyln corafyaclarnn en nemli iki
ahs DAnville ve ngiliz James Rennel
(1742-1830), Arap-slam nclerinin baarlarna kar byk bir sayg duymular ve
onlar laykyla vmlerdir. Bu iki corafyac sadece dzeltilmeleri gereken Asya ve
Afrika haritalarna dair yaptklar betimleyici aklamalarnda Arap-slam kaynaklarnn tantmna, corafi koordinatlarna
ve dier mesafe bilgilerine tam bir gven
duygusuyla dayanmakla kalmamlar, ayn
zamanda Arap-slam kltr evresinde
doan ve almalar esnasnda fark ettikleri
haritalar da kullanmlardr. Kaynaklar ve
model alnan haritalar dile getirmek kartografya tarihi ierisinde det deildir. Bu
nedenle, daha 1755 ylnda haritac Robert
de Vaugondynin283 meslekta dAnvillein
281 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 417-419.

282 a.e., Cilt 11, s. 419.
283 Essais sur lhistoire de la gographie
ou sur son origine, ses progrs et son tat actuel, Paris 1755, s. 385; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 457.
134
G R
eski bir kusurunu ayplamas aydnlatcdr: Trkiyenin Asyadaki blgesine ve

ran devletine gelince, gerekten dAnville
tarafndan bu lkeler hakknda Asya haritasnn ilk blmnde sunulan yeni bilgileri salayan asl orijinalleri grmek isterdik.
Onlar bir seyahatnameden beklenebilecek
olanlardan ok farkl detaylar ierir. Bu orijinallerin sunduu topografi ancak, yerinde izilmi olup, aktardklar bilgiler bizim
iin ok fayda salayacak paraharitalardan
salanabilir.
ARAP-SLAM BLMLERNN
AVRUPAYA GD YOLLARI
Bu Giriin ilk blmnde felsefe, astronomi, mzik, tp ve corafya gibi Arap-slam
bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu ve
zmsenmesi sreci ele alnd. Bu gerekletirilirken de, daha ok n alma karakteri
tayan veya olaylar sjeye gre deil, yazl rnleri temel alarak aklamaya alan
bugne kadarki aratrmalardan hareket edildi. imdi burada, Avrupadaki resepsiyon ve
zmseme srecine gtren yollar ksaca dile
getirilecektir.
ki Pazar yerlerinde her iki kltr mensuplarnn kiisel temaslar yoluyla gereklemitir.
Bu konuda, 999 ylnda II. Silvester lakabyla
papa seilecek olan Aurillacl Gerbert (d.
yaklak 950, . 1003)e nc rol tannmaktadr.
Onun adyla ilikilendirilen284 Arap rakamlarnn Avrupaya getirilmesi olaynda, bu
olayn ondan bamsz olduunu gsteren
yeni dokmanlar ve iaretler bilinmektedir.
Arap rakamlar, biri 976 dieri 992 tarihinde
spanya eyaletinde kopyalanan iki el yazmasnda ortaya kmaktadr. Escorial ktphanesinde muhafaza edilen bu nemli dokmanlar matematik tarihileri tarafndan hl
gz nne alnmam grnyor285. Ayrca
Gerbertin bize ulaan bir mektubundan, onun
manastr bapapaz Aurillacl Geralddan
Joseph Sapien (veya Hispanus) adl ahsn De
multiplicatione et divisione numerorum isimli
risalesini temin etmesini286 rica ettii ortaya
kmaktadr. Bu durum, Arap rakamlarnn
bu zaman diliminden nce gney Fransaya
ulatna iaret etmektedir287.
Bir baka rnek olarak: 10. yzyldan kalan
bir usturlap, Latince yazlar kken itibariyle
Arapa harflerin transkripsiyonunu ortaya
koymaktadr (Katalog II, 91). Bu usturlabn kifi ve daha nceki sahibi Marcel
1) Mslman spanya zerinden Giden Yol

Kukusuz en eski ve en bilinen yol, 711 yl
fethi sonras 20 yl ierisinde byk bir blm Arap egemenliine giren ber Yarmadas
yoludur. Orada fatihler tarafndan sonraki 150
yl boyunca srdrlen bilimler, slam dnyasnn merkezinde srdrlenlerin byk lde aynsyd.
Bu konuyla urann erken bir evresinde
u gre ulalmt: Hristiyan Avrupann
Arap-slam bilimleriyle olan ilk tankl, 10.
yzyln son te birinde, Barselona etrafnda-
284 Bkz.
Weissenborn, H.: Gerbert. Beitrge zur Kenntnis

der Mathematik des Mittelalters, Berlin 1888; ayn yazar:
Geschichte der Einfhrung der jetzigen Ziffern in Europa
durch Gerbert, Berlin 1892.
285 Bkz. van de Vyver, A.: Les premires traductions latines
(Xe-XIe s.) de traits arabes sur lastrolabe, 1er Congrs
International de Gographie Historique ierisinde. Tome
II. Mmoires, Paris ve Brksel 1931, s. 266-290, zellikle
s. 286 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 90, s. 377-405, zellikle s. 400).
286 Bubnov, N.: Gerberti opera mathematica, Berlin 1899
(Tekrarbasm: Hildesheim 1963), s. 101.
287 van de Vyver, A.: Les premires traductions latines,
a.y., s. 286-288 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 90, s. 400-403).
G R
Destombes yaz karakterine dayanarak onu

karolingien olarak nitelemitir ve usturlabn n tarafnda ve i diskinde288 Latin alfabesine gre verilen rakamlarda Arap spanyas
dnda Arap rakamlaryla erken dnem tankln bulmaktadr. Verilen bir nota gre,
980 tarihli bu usturlabn mkemmel yaps
bu aletle nasl ilem yaplacana ve onun
en azndan Avrupada snrl bir corafi alan
ierisinde imal edilebildii bilgisinin ulam
olduunu dnmeye zorluyor. Gerberte de
bir usturlap izafe edilmitir (Katalog II, s.
94), fakat bu usturlap ok byk bir ihtimalle
onun deildir.
Gnmze ulaan De mensura astrolabii veya
De utilitatibus astrolabii ve Geometria isimli eserler Gerbertin adn tamaktadr. Bu
eserlerin otantiklikleri ve Arap kaynaklarla
olan ilikisi henz ayrntl ve itiraz gtrmez
akla kavuturulamamtr. Arabistik bak
al kapsaml bir alma ise hl eksiktir. H.
Weissenborn 1888 ylnda u kanaate ulamt: lm metotlar ve lm aralar, szde
Gerbert geometrisinin ikinci blmnde sergilendii zere, Araplardan gelmektedir289. J.
288
Destombes, Marcel: Un astrolabe carolingien et

lorigine de nos chiffres arabes, Archives internationales
dhistoire des sciences (Paris) 15/1962/3-45, zellikle s. 4243 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 96, s. 401-447, zellikle s. 444-445); Kunitzsch,
Paul ve Dekker, Elly: The Stars on the Rete of the so-called
Carolingian Astrolabe, From Baghdad to Barcelona.
Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof.
Juan Vernet ierisinde, Barcelona 1996, Cilt 2, s. 655-672.
289 Gerbert. Beitrge zur Kenntnis der Mathematik des
Mittelalters, a.y., s. 168; Wrschmidt, J.: Geodtische
Meinstrumente und Memethoden bei Gerbert und bei
den Arabern, Archiv fr Mathematik und Physik ierisinde (Greifswald) 3. Reihe 20/1912/315-320, zellikle s. 316
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 87, s. 357-362, zellikle 358).
135
Wrschmidt290 geodetik aralara ynelik

aratrmasnda (1912) ayrca u sonuca ulamtr: Gerbert geometrisinde ele alnan
problemlerin ou genellikle ayn formda ve
ayn yardmc aralarla ayn dnemde yaam
Arap bilginler tarafndan zlmtr; hatta
Arap bilginler daha karmak bir dizi problem tartmlardr, Gerbert geometrisinde
ise sadece basit yardmc aralarla ve en ksa
bir zamanda yrtlebilecek problemler bir
araya getirilmitir.
Bu eserin Arap kkenini, usturlap yazs
btn aklyla ele vermektedir. Elbette
bu eser, Arapa bir orijinalin dorudan bir
Latince evirisi deildir, daha ziyade, belki de
kendi dneminde Arapa bir usturlap eserinin Latince evirisi temelinde domu grnyor. Bu eserin yer adlaryla birlikte yedi
iklim izelgesi geri bir Arapa usturlap yazs
iin yabanc bir unsur oluturmaktadr fakat
bu izelgenin ierii -ki bu bir Arapa kaynan bilgisi olmakszn aklanamaz291- elMemn dnya haritasyla kesin bir balantnn olduunu gstermektedir. Latince usturlap eserinin yazarnn izelgeyi kendisinin mi
iine yerletirdii yoksa evirmenin Arapa
olan aslnda m bu izelgeyi bulduuna dair
kesin hkm veremesek de el-Memn corafyasnn ve koordinat izelgesinin olduka
erken bir dnemde ber Yarmadasna ulam olmas gerektiine ilikin tek iaret bu
deildir.
Gerberte nispet edilen usturlap hakkndaki bir yaznn bylesine erken dnemde
290 Wrschmidt,
J.: Geodtische Messinstrumente, a.y., s.

320 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 87, s. 362)
291 Bkz. Lindgren, Uta: Ptolme chez Gerbert dAurillac,
Gerberto. Scienza, storia e mito. Atti del Gerberti Symposium (25-27 luglio 1983) ierisinde, Bobbio (Piacenza)
1985, s. 619-638.
136
G R
ortaya kmas yine Barselonada Gerbertin

Lupitus isimli bir rahip ada tarafndan
yazlan usturlap kitap ile daha kolay aklanabilir. Lupitusa ait risalenin bir kopyas
Gerbert veya onun adn tayan risalenin
yazar tarafndan kullanld sanlmaktadr292.
Alt el yazmasna dayanarak Lupitusun
Sententie astrolabii adl risalesini tahkik
eden293 J.M. Mills Vallicrosa, bunu Arapa
bir eserin dorudan doruya evirisi kabul
etmektedir. Bu usturlap eserinin gerek karakteri hakkndaki bilgileri Paul
Kunitzschin al-Khwrizm as a Source for
the Sentetie astrolabii294 adl on be yl nce
yaynlanan bir makalesi sayesinde renmekteyiz. Kunitzsch, Latince kitapk ile
Muammed b. Ms el-rizm295 (Halife elMemn, dn. 198-218/813-833, dneminde
faaliyette bulundu)nin usturlap hakkndaki
Arapa risalesiyle karlatrmtr. Bundan
kan sonu udur: Sententie blmdr;
ksa bir giri, usturlabn tarifi ve usturlabn kullanmna dair birer blm. Grld
kadaryla birinci blm Latince uyarlaycs
tarafndan kendine gre serbeste formle edilmitir. Terminolojisinden anlald kadaryla ikinci blm ok belirgin Arap
etkileri tamaktadr. nc blmn yedide biri el-rizmnin metninden kelimesi
kelimesine yaplm bir eviridir ve Latin
evirmenin uzun aklamalaryla yapt ekle292
Bkz. Lattin, Harriet Pratt: Lupitus Barchinonensis,

Speculum. Journal of Mediaeval Studies ierisinde (Cambridge, Mass.) 7/1932/58-64, zellikle s. 62.
293 Assaig dhistria de les idees fsiques i mathemtiques
a la Catalunya medieval, Cilt 1, Barcelona 1931 (=Estudis
Universitaris Catalans. Srie monogrfica Cilt 1), s. 275293.
294 From Deferent to Equant: A volume of studies in the
history of science in the ancient and medieval Near East
in honor of E.S. Kennedy ierisinde, New York 1987, s.
227-236.
295 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 228-241; Cilt 6, s. 140-143,
zellikle 143.
ri iermektedir296. Lupitusun, kulland

Arapa metniyle yukarda resmedildii gibi
bir ilikide olup olmad konusunda hkm
vermek gerekten zor. Zira ona kelimesi kelimesine eviri zor gelmitir veya kendisini
risalenin mstakil yazar olarak gstermek
istemitir. Her halkarda sahip olduu bilginin Arap kkenini gizlememitir, nk
birok kavram ve yldz isimlerini tercme
etmeksizin olduu gibi almtr. Ayrca ebced
saylarn Latin harfleriyle deil, olduu gibi
yani Arap harfleriyle ara yerletirme diskine
ve ana diskin arka yzne tamaktadr. Fakat
o, kulland model eserin yazarn yani elrizmyi anmamtr.
el-rizmye ait risalenin ieriini hi de
drst olmayan bir tarzda aktaran bu eser
her ne kadar, Latin yaznnda bu konuya
ilikin Arapa eserlerin ieriini ulalabilir
klan trn tek eseri deilse de, 11. yzyln
balangcndan 16. yzyla kadar297 Avrupa
usturlap literatrn derinden etkilemitir.
Grnen u ki, Gerbertin risalesi Arapa bir
modele dayanarak ortaya kan en eski metindir. Gerbertin kendisinin mi yoksa recilerinden veya taraftarlarndan birsinin mi bu
metni yazd sorusu hl yantlanmamtr.
Sentetie astrolabiinin ne kadar byk etkide bulunduu, bu esere bal olarak zengin
bir anonim Latince usturlap literatrnn
domasndan ve gnmze kadar da ulam
olmasndan anlalabilir298.
Uyarlamalarn ve taklitlerin spanya dnda
kuzeye doru gidi yolu daha 11. yzyln ilk
yarsnda olumutu.
Taklit tarznn bilinen en eski numunesi De mensura astrolabii isimli eserdir ve
Reichenaulu Hermann olarak da bilinen
296 Kunitzsch, P.: al-Khwrizm, a.y., s. 231-232.
297 a.e., s. 233.
298 Vallicrosa, J. Mills: Assaig dhistria, a.y.,
vd.; Kunitzsch, P.: al-Khwrizm, a.y., s. 233.
s. 288
G R
Hermannus Contractus (1013-1054)'un adn

tamaktadr299. Dier zelliklerin dnda bu
eserde ilgin olan husus, yedi iklim izelgesi ve ehirlerin doudan batya sralanyla
el-Fernnin elkitabnn henz Latinceye
evirilmeden nce de bilindiinin ipularn vermesidir300. Hermannn ayn zamanda tanabilir silindir saati ve kadran Arap
spanyadan Avrupaya ulatran kii olduu
da ileri srlmektedir.
Lupitus ve Gerbert yukarda ad geen eserlerin gerek yazarlar olmasalar da veya bu
ok sorunlu bir konu bile olsa, bu eserlerin
slam bilimlerinin, Arap spanya ile buraya
snr lkeler arasndaki 8. yzyln balarnda balayan sosyal ve ekonomik temaslardan sonra Latin dnyasnda ber Yarmadas
yoluyla ulaan erken dnem resepsiyon tarihi
iin ok nemli dokmanlardr. Bu sreci
A. van de Vyver301 1931 ylnda yaynlad
bir makalesinde ok gzel bir ekilde ifade
etmektedir: 10. yzyln sonu ve 11. yzyln
banda yaplm olan bu Latince yazar ad
olmadan, ksa ve fena terkipli adaptasyonlar, toplanm notlar ve balang risaleleri
etkisini gsterdi, ve 11. yzylda cilalama
ve daha uygun bir formla sunuldu. [Arapslam dnyasndan yaplan] dn alnm
bu ilk verilerin, pratik alanda gerekletirildiini, sadece usturlabn, quadrantn, halkal
krenin kullanlarna, Arap saylarna, ila
listeleri ve astrolojik formllere dair idiler,
299
Manitius, Max: Geschichte der lateinischen Literatur

des Mittelalters, Cilt 2, Mnih 1923, s. 756-777; Kren, Claudia: Hermann the Lame, Dictionary of Scientific Biography ierisinde, Cilt 6, New York 1972, s. 301-303; Borst,
Arno: Wie kam die arabische Sternkunde ins Kloster Reichenau?, Konstanz 1988; ayn yazar: Astrolab und Klosterreform an der Jahrtausendwende, Heidelberg 1989.
301 Les premires traductions, a.y., 289 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 404).
137
Abaks denilen hesap tahtasnn bu devirde

bilindii ihtimali ok zayftr. Orta an bu
devresinin canll Araplarn byk bilim
kitaplarn ve felsefi sistemlerini zmseyebilmek iin daha pek yetersizdi302.
Arap-slam bilimlerinin Ortaa Hristiyan
Avrupasnda bu acemice ve hi de drst
olmayan aln tarznn bilim tarihi asndan
nemi ve Arap spanyadan gelen bilimsel
mirasa kar artan ilgi konusundaki nemli
bir iareti u rnekte grebiliriz: Piskopos
Chartresli Fulbert303 (yaklak 975-1029) daha
nceden oluturulan usturlap metinlerinden
28 Arapa terim iin bir lgate304 oluturmutur.
Arapa eserlerin evirileri ve taklitlerinin
spanyann Hristiyanlarca yeniden fethedilen blgelerinden doan ilk dalgas, ilk
zamanlar civar blgelerle snrl kalm
grnmektedir. Byk eviri dalgas ilk olarak 12. yzyln balarnda ortaya kmtr. 11. yzyldan Hermannus Contractus (.
1054)un faaliyet ve etkilerinden sonra, yzyln sonuna doru Malvernli Walcher adn
tekrar duymaktayz. Bu ahs, daha 11. yzylda Arap astronomisinin ve matematiinin ulat Lothring blgesindendir. Belki
de ay tutulmasnn zaman zelliklerini tespit
etme giriiminde bulunan ilk Avrupaldr ve
302 van
de Vyver, A.: Les tapes du dveloppement philosophique du Haut Moyen-Age, Revue Belge de Philologie
et dHistoire ierisinde (Brksel) 8/1929/425-452.
303 Bkz. Manitius, M.: Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, a.y., Cilt 2, s. 682-694.
304 McVaugh, M. ve Behrends, F. tarafndan yaynlanmtr: Fulbert of Chartes notes on Arabic astronomy,
Manuscripta ierisinde (St. Louis, Mo.) 15/1971/172-177;
Kr. Kunitzsch, P.: Glossar der arabischen Fachausdrcke in der mittelalterlichen europischen Astrolabliteratur,
Gttingen 1983, s. 481-482; ayn yazar: Das Arabische als
Vermittler und Anreger europischer Wissenschaftssprache, Berichte zur Wissenschaftsgeschichte (Weinheim)
17/1994/145-152, zellikle s. 151.
138
G R
de bunu 1092 ylnda bir usturlap yardmyla

yapt gzlem sayesinde baarmtr305.
Resepsiyon srecinin Bat Avrupa akmn ele alrken 11. yzyln ikinci yarsnda
Constantinus Africanus tarafndan gerekletirilen ve ok byk nemi haiz Arap tbbnn -daha nce bahsettiimiz zere- giri
mahiyetindeki eserlerini burada bir kenara
brakyoruz. Bu konu, Arap-slam bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonunun ve zmsenmelerinin ikinci yolu erevesinde tekrar dile
getirilecektir.
Muhtemelen daha 9. yzyln erken dnemlerinde vuku bulan slam dnyasnda uralan
bilimlerle tanma iinden ve bu bilimlerin 10.
yzyln ikinci yarsnda balayan resepsiyonundan sonra ki bu resepsiyon srecinin 11.
yzyldaki dier geliimlerini ayrntl olarak
takip edememekteyiz 12. yzyl, Arapadan
Latinceye ve braniceye byk bir eviri
dalgasn beraberinde getirdi. Bu hareketin
nclerinden birisi Bathl Adelard (11161142 yllar arasnda faaliyette bulundu)dr.
Robert Grosseteste (. 1253) ve Roger Bacon
(. 1292) ile birlikte o, resepsiyon ve zmseme srecinin en nemli ngiliz bilgininden
biridir. Laon, Tours, Salerno, belki de Syrakus,
Tarsus ve Antakyada uzun sren ikameti sonrasnda 1120 ylnda ngiltereye geri dnd.
Birok evirisi ve kendi eserleri yoluyla
Bathl Adelard Avrupaya hereyden nce
305 Bkz. Haskins, C.H.: Studies
in the history of mediaeval

science, New York 1924, s. 114-117; Schipperges, H.: Die
Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 149-150; Kunitzsch, P.: Glossar der arabischen Fachausdrcke in der
mittelalterlichen europischen Astrolabliteratur, a.y., s.
483; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 214-215; daha fazla ayrnt iin bkz. Mercier, Raymond: Astronomical tables in the
twelfth century, Adelard of Bath. An English scientist and
Arabist of the early twelfth century ierisinde, ed. Charles
Burnett, Londra 1987, s. 87-118, zellikle s. 102-103.
yeni bir astronomi ve matematik tad. Eb

el-sm Mesleme b. Amed el-Mecrit (.
398/1007) tarafndan yeniden ele alnm ekliyle yukarda ad geen Muammed b. Ms
el-rizmnin Zc306 adl eserinin evirisiyle o, adalarna Arap astronomisinin, bu
alann asimile edilmi hem teorik hem de
pratik Hint ve Yunan eserlerinin temelinde artk kendine zg izgiler tayan bir
elkitabndan faydalanma imkann salamt. Bu almada aktarlan trigonometri ile
trigonometrik izelgeler Avrupada ileriki
dnemlerde gerekleecek olan matematiksel, astronomik ve geodetik bilgi geliimine
hizmet etmitir. Raymond Mercier307, Latin
dnyasnn byle bir eser iin hayli hazrlksz
olduunu, bu yzden de zmseme srecinin olduka yava ilerlediini sylemekte
hakl olabilir, ama Avrupallar, Arapadan
eviriler yoluyla kazandklar matematik ve
astronomi bilgilerini bizzat kendi gleriyle
yaratmak zorunda kalm olsalard bunun ne
kadar uzun sreceini dnmemiz gerekir.
Bathl Adelardn, kurulacak matematik ve
astronomi binas asndan temel neme
sahip dier iki almas el-rizmnin aritmetik eserinin ve klidin Elementlerinin
Arapadan evirisidir.
Bilimler tarihinin 12. yzyldan tand byk
eviri akm bilhassa Toledodan beslenmitir. 92/711 ylnda Araplar tarafndan alnan
bu ehir zaman ierisinde yksek seviyeli
bir bilim merkezi haline geldi. Mslmalar,
Hristiyanlar ve Yahudiler arasnda ortak
bilimsel alma geleneine ve byk ktphanelere sahip bu merkez 478/1085 tarihinde

307 Mercier, Raymond: Astronomical
century, a.y., s. 87.
tables in the twelfth
G R
Kastillerin egemenliine girdi. ehrin dmesinden sonra gelien bilimsel faaliyetleri

Valentin Rose308 1874 ylnda btn Avrupa
iin doctrina Arabumun (Arap dncesinin) tarlas olarak nitelemektedir.
Toledodaki resepsiyon faaliyetlerinin ilk ve
en nemli aamas olan 12. yzyln ilk yarsnda hayrete drc byklkte eviri almalar gereklemitir. Bu almalar, slam
egemenliinde kazanlm n alma niteliindeki din mensuplarnn ortak alma
gelenei olmakszn dnlemezdi. Bu balamda, 12. yzylda, Toledonun geri alnmasnn zerinden nesiller getii halde, orada
arlkl olarak kullanlan dilin, edeb Arapa
olmasa da, gnlk konuma dili Arapas
olduu hatrlatlmaldr309. Bunun tam tersine Mozarablar (yani araplam Hristiyan
spanyollar) Mslman fatihlerin idaresinde
12. yzyln ortalarna kadar Roman ivelerini, bat gotik geleneklerini, hereyden nce
de siyasi haklarn kilise zgrlk sistemini
muhafaza edebilmiler. Bylelikle onlar, her
ne kadar baz alardan, zellikle de dilsel
uyum yoluyla asimile olmasn bilmi olmalarna ramen kendi balarna bir halk olarak
kalmlardr310.
308 Ptolemaeus
und die Schule von Toledo, Hermes ierisinde (Wiesbaden) 8/1874/327-349, zellikle s. 327 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
63, s. 171-193, zellikle s. 171).
309 Steiger, Arnald: Zur Sprache der Mozaraber, Sache,
Ort und Wort. Festschrift fr Jakob Jud ierisinde, Cenevre 1942 (Romanica Helvetica Cilt 20), s. 624-723, zellikle
s. 627; Schipperges, H.: Assimilations-Zentren arabischer
Wissenschaften im 12. Jahrhundert, Centaurus ierisinde
(Kopenhagen) 4/1955-56/325-350, zellikle s. 336.
310 Schipperges, H.: Assimilations-Zentren arabischer
Wissenschaften im 12. Jahrhundert, a.y., s. 336; Palencia,
Angel Gonzles: Los Mozrabes de Toledo en los siglos
XII y XIII. Volumen preliminar, Madrid 1930, s. 117 vd.
139
Johannes Hispalensis tarafndan evirilen

eserlerin listesi bize o dnemdeki abalarn
bykl hakknda bir tasavvur verebilir.
Hristiyanlka geen bu Yahudi evirmen,
aritmetik, astronomi, astroloji, tp ve felsefe alanndan yaklak 20 eseri Arapadan
Latinceye tercme etmitir311. Bunlardan
birisi de el-Fernnin (3./9. yzyln ilk
yars) astronomi elkitabdr. Bylelikle elrizmnin kitab yannda, 17. yzyla kadar
defalarca yaplan evirileri sayesinde Avrupa
astronomlar arasnda byk poplarite
kazanan bir dier astronomik eser hizmete sunulmu bulunuyordu. Yine Johannes
Hispalensis ilk olarak en az yedi adet felsefi
eseri Latincede ulalabilir kld ki el-Kind,
el-Frb ve el-azzlninkiler de buna dahildir.
1141-1147 yllar arasnda, spanyada yaayan bir ngiliz Chesterli Robert (Robertus
Castrensis, Retinensis vd.)312 hemehrisi
Hermannus Dalmata ile birlikte Kurann
ilk kez Latinceye evirisini stlendi. Yapt
nemli ilerden birisi olarak Muammed b.
Ms el-rizmnin313 cebir kitabn evirmesi de anlmaldr. Bylelikle algebra
(cebir) kavramn ve bununla ilgili matematiksel ilemleri Hristiyan Avrupaya sokan
ilk kiidir314. Sinus (cep) kelimesinin, yanl
okunmu Arapa ceyb szcnn (aslnda
Sanskrite jiva szcnn yerine kullanlan cb) kelimesi kelimesine eviri halinde
311
Steinschneider, M. Die europischen bersetzungen

aus dem Arabischen bis Mitte des 17. Jahrhunderts, Viyana 1904 (Tekrarbasm: Graz 1956), s. 40-50; Sarton, G.:
Introduction to the history of science, vol. 2, part 1, s. 169172.
312 Bkz. Haskins, C.H.: Studies, a.y., s. 120-123; Sarton,
G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 175-177.
314 Bkz. Haskins, C.H.: Studies, a.y., s. 122.
140
G R
kullanm da ona aittir315. Chesterli Robert,

ayn zamanda kimyaya dair baz kitaplar
Arapadan ngilizceye eviren ilk kiidir316.
Bu dnemde Hristiyan spanyada Latinceye
evirilen nemli eserlerden birisi de
Muammed b. Cbir b. Sinn el-Battn317
(. 317/929)nin astronomi elkitabdr. Tivolili
Plato (1134-1145 yllar arasnda Barselonada
yaad) ve bir kez de Chesterli Robert tarafndan evirilen bu eser son eviri bize ulamamtr yoluyla Latin dnyas el-rizm ve
el-Fernnin biraz nce bahsi geen eserlerine ilaveten, slam dnyasnda daha erken
bir devirde astronomi alannda gelitirilmi
bir dizi ilem ve fikir rendi.
12. yzyln ilk yarsnda Arapadan
Latinceye evirilen eserlere dair bu ksa
genel baktan sonra, sadece eviriler yoluyla
deil, ayrca oluturduklar kendi derlemeleriyle Arap-slam bilimlerinin zmsenmesine ynelik katkda bulunan dnemin baz
bilginleri de dile getirilmelidir. Bu grubun
ilgin bir temsilcisi, 1138 -1142 yllar arasnda
spanyada, 1143 ylnda Toulousede yaayan
ve Chesterli Robert ile birlikte Kuran tercme eden Hermannus Dalmata veya bilinen
dier adyla Carinthial Hermanndr. Onun,
astrolojik konulu baz kitaplar ve yukarda
ad geen Eb el-sm Mesleme b. Amed
el-Mecrt (. 398/1007)nin Ptolemenin planisfer [bir krenin zerinde bulunan verilerin
izdrm] zerindeki erhinin318 evirileri
yannda kendisinin yazd ileri srlen baz
kitaplar319 ve De essentiis balkl, Chesterli
315
Bkz. Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s.

176.
316 a.e., s. 176.
318 a.e., Cilt 5, s. 170; Kunitzsch, P. ve Lorch, Richard:
Maslamas notes on Ptolemys Planisphaerium and related
texts, Mnich 1994.
319 Bkz. Haskins, C.H.: Studies, a.y., s. 43-66; Sarton, G.:
Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 173-174.
Roberte ithaf ettii kendine ait bir eseri

bilinmektedir. 1143 ylnda yazlan bu felsefi
kitap Arapa ve Latince kaynaklardan baz
metinlerin bir ymndan ibarettir320.
Liber cursuum planetarum adl 1139-1140 yllar arasnda tamamlad eseriyle bu tarz bir
baka derlemeci olan Marsilyal Raymondla
karlamaktayz. Bu astronomik kitapla ve
iindeki Arapa kaynaklardan alnan corafi
izelgesiyle o, vatandalarna bir hizmette
bulunmak istemitir. el-Battnnin yan sra
Toledo izelgelerine ve kendisini taklitisi grd ez-Zerlnin Kanon (el-nn)una
dayanmtr. Onun corafi izelgesi 60 ehrin
koordinatlarn iermektedir. Bylece o, bir
Arap izelgesine Avrupada yaylma imkan
salayan ilk kiilerden biri, belki de ilk kiidir321. Kitab, Roger Baconn kaynaklarndan
birisidir ve muhtemelen Albertus Magnus
tarafndan da kullanlmtr322.
Burada bir de Abraham bar iyya veya
Savasorda (Arapa ib e-ura, yani emniyet amiri) diye bilinen, 11. yzyln ilk yarsnda Barselonada yaayan Yahudi bilgin
de anlmaldr. O dorudan doruya kendi
Latince evirileriyle deil, daha ok, birok
Arapa kaynan kendi sunumuyla ieriklerini aktard branice kitaplaryla etkide bulunmutur. George Sartona gre o,
Provence, spanya ve talya Yahudilerinin
slam bilimlerini Hristiyan Avrupaya tama hareketinin ilk kamlayclarndan biri
320 Schipperges, H.: Die Assimilation
der arabischen
Medizin, a.y., s. 124-125; Ch. S.F. Burnett, A group of
Arabic-Latin translators working in Northern Spain in
the mid-12th century, Journal of the Royal Asiatic Society
ierisinde (Londra) 1977-1978, s. 62-108; Hermann of
Carinthia, De essentiis. A critical edition with translation
and commentary by Ch. Burnett, Leiden 1982.
322 Bkz. Duhem, P.: Le systme du monde, a.y., Cilt 3, s.
216.
G R
dir323. Abraham bar iyyann Arap-slam

bilimlerinin Provencede yeterince bilinmemesinden yakndn bilmekteyiz324. ibbur
ha-Meia ve-ha-Tiboret isimli eserinde
Arap cebri, geometrisi ve trigonometrisinin
nemli bir blmn yksek bir seviyede
ortaya koymaktadr. Bu kitabn, Tivolili Plato
(1141) tarafndan Liber embadorum adyla yaplan Latince evirisi yoluyla Abraham
bar iyya, Arap matematiinin onun tarafndan ilenen elementleri daha nce baka
kanallar yoluyla Avrupaya ulam olmasna
ramen325 Avrupa matematik bilgisinin gelimesinde olduka nemli bir etkide bulunmutur Muhtemelen o, Arap mzik teorisinin
Avrupaya ulamasnda da belirli bir rol oynamtr326.
eviri etkinlikleri ounlukla 1150-1200 yllar arasnda gerekleen sonraki dnem evirmenlerinden Dominicus Gundissalinusu
zmsemenin ilk temsilcisi olarak grebiliriz.
evirdii eserlerden daha ok, evirilerinden
derledii kitaplar yoluyla dikkati ekmektedir. Johannes Hispalensis ile birlikte bn
Snnn eseri olarak tedavle srd ve
yzlerce yl bu ekilde kabul edilen De celo
et mundo isimli risale balamnda Manuel
Alonso Alonso327, bu eserin gerek yazarnn
323 Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 206.

324 Bkz. Vernet, Juan: Die spanisch-arabische Kultur
in
Orient und Okzident, Zrich ve Mnih 1984, s. 197.
325 Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 207; Levey, Martin: Abraham bar iyya ha-Nasi, Dictionary of
Scientific Biography ierisinde, Cilt 1, New York 1970, s.
22-23.
326 Bkz. Farmer, H.G.: Clues for the Arabian influence
on European musical theory, Journal of the Royal Asiatic Society ierisinde (Londra) 1925, s. 61-80, zellikle s.
71 (Tekrarbasm: H.G. Farmer, Studies in Oriental music ierisinde, Cilt 1, Frankfurt 1986, s. 271-290, zellikle
281); ayn yazar: The Jewish dept to Arabic writers on music, Islamic Culture ierisinde (Haydarabad) 15/1941/5963), zellikle s. 60 (Tekrarbasm: a.y., Cilt 1, s. 535-539,
zellikle s. 536).
327 unain traducido al latn por Ibn Dwd y Domingo
141
uneyn b. s328 (. 260/873) olduunu

ispatlamtr. Gundissalinusun en mehur ve
nemli eseri De divisione philosophiae nin
ok byk bir blm Eb Nar el-Frb329
(. 339/950)nin el-Ulmundan kopya
edilmitir. Boethius gibi yazarlarn Latince
eserlerini, bn Sn ve el-zzlnin kitaplarn da kulland anlalmakla beraber, o
bu eserleri kaynak olarak zikretmemektedir.
ok deerli bir almasnda Ludwig Baur330
Gundissalinusun De divisione philosophiae
adl kitabnn kaynaklarn aratrarak u tespitte bulunmutur: Daha ok erken dnemlerde bunun el-Frbnin bir eseri olabilecei
tahmininde bulunulmutur. Esasnda byle
Bir tahminin domu olabilmesi, el-Frbnin
kitabnn (de scientiis / el-Ulm)
Gundissalinus tarafndan ok ayrntl bir
ekilde kullanlm olduunu hesaba katan hi
kimseyi hayrete drmez331. Baur bu kitab
[Gundissalinusun] bir serbest derleme olarak nitelemektedir332. Gundissalinusun bu
derleme tarzndaki alma metodu, bize ne
kadar yabanc ve yanl gelse de, bizi artmamaldr: Bu, genel olarak ge dnem Eski a
ve Ortaan metodudur... Ben bu tarz yaznsal faaliyet ile Eski ve Orta a Yeni adan
ayran bilginin ve reti devinin felsefi anlay arasnda ok sk bir balant dnlmesi gerektiine inanyorum. Orta an
dn tarzna ilikin yle diyor: Orada,
Gundisalvo, Al-Andulus ierisinde (Madrid-Granada)

16/1951/37-47; Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 65.
328 Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 247-256.
329 a.e., Cilt 3, s. 298-300.
330 Baur, L.: Dominicus Gundissalinus, De divisione philosophi, Mnster 1903 (Beitrge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Cilt 4, Heft 2-3).
331 a.e., s. 160.
332 a.e., s. 161.
142
G R
salam, objektif olarak gerek, deitirilemez

bir hakikat bilgisinin olabileceine inanan
felsefeyle karlamaktayz. Tm bilimsel ilgi,
hedefi olarak grd hakikat zerine younlamaktr, mutlak kesinlie sahip hakikatin
bulunmasna allmaktadr. Bunlar [hakikat
bilgileri] herkesin ortak mal olarak grlyor, kimin tarafndan bulunduu sorusu
nemli bulunmuyordu333.
Bu aklama genel olarak Latin yazarlar iin,
bir dereceye kadar da eski Yunanlar iin
geerli olabilir; fakat bu yargdan Arap-slam
kltr dairesini mstesna tutmak gerekir.
imdiye kadarki bilimler historiyografyasnda
maalesef ok az nemsenen bir olgu, kaynak
belirtmenin Arap-slam eserlerinin karakteristik bir zellii olduudur. Geri bu, Arapslam kltrnde de armacln olmad
veya btn yazarlarn bu genel kurala uyduklar anlamna gelmez.
Gundissalinusun kaynaklaryla, zellikle
eviriler yoluyla, belki de orijinallerinden
beslendii Arap nclerinin eserleriyle iliki
tarz, onlar nasl kulland, onun adn tayan btn almalar iin karakteristiktir334.
Baur335 ayrca, Gundissalinusun birok
Arap yazar zerine ina edilen De divisione philosophiae isimli eserinin peine,
muhtemelen XIII. yzyln banda doan
ve tam olarak ayn Arap karakterini tayor
333 Baur,
L.: Dominicus Gundissalinus, De divisione philosophi, a.y., s. 315 vd.

334 Ayrca bkz. Blow, Georg: Des Dominicus Gundissalinus Schrift von der Unsterblichkeit der Seele, Beitrge
zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters ierisinde
(Mnster) Cilt 2, Heft 3, 1897, s. 1-38; ayn yazar: Des Dominicus Gundissalinus Schrift von dem Hervorgange der
Welt (De processione mundi), a.y., Cilt 24, Heft 3, 1925, s.
1-54; The treatise De anima of Dominicus Gundissalinus,
ed. J.T. Muckle with an introduction of Etienne Gilson,
Mediaeval Studies ierisinde (Londra) 2/1940/23-103;
Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 172-173;
Kren, Claudia: Gundissalinus, Dictionary of Scientific Biography ierisinde, Cilt 5, New York 1972, s. 591-593.
335 Dominicus Gundissalinus, De divisione philosophi,
a.y., s. 364, 365.
olmas gereken bir ikinci eserin katldn

tespit etmekte: Bu eser Michal Scotusun
Divisio philosophi isimli eseridir demektedir. Bu kitaptan geriye kalan paralar gstermektedir ki bu, Gundissalinusun kitabndan
ve Arapa kaynaklardan oluturulmu bir
derlemedir.
Arapa kaynaklarla ve ierikleriyle olan bu
iliki tarz, Arap-slam bilimlerinin Avrupada
resepsiyonu ve zmsenmesi tarihinde sadece Gundissalinusda karlatmz bir bilimtarihsel fenomen deildir. Bugn bizler, kaynaklarla olan bu tr bir mnasebeti o dnem
kltr dnyasnn zel yaklam ve ele al
tarz olarak grmeli ve buna gre deerlendirmeliyiz. Historiyografyaya den, arabistik
aratrmalarn katksyla Avrupa bilim tarihinin geleneksel tasavvurunu, zellikle 11.
ve 13. yzyllar arasndaki dnemde, verilere
dayanarak yeniden gzden geirmektir.
Arap-slam kltrnde bilimlerin hemen
hemen btn alanlarda yaratc ilerlemeler
gsterdii 12. yzylda, daha 10. yzylda balayan Arap eserlerinin ve Arapaya uyarlanm Yunanca eserlerin Arapadan Latinceye
ve braniceye evirilme sreci zirve noktasna
ulamt. Cremonal Gerhard adyla balantl nemli geliim belki de uzunca bir sre, salam temellendirilmi bir aklamay bekleyen
bilim tarihsel bir fenomen olarak kalacaktr.
1114 ylnda talyann Cremona ehrinde
doan bu bilgin, daha sonra Toledoya gitmiti ve lene kadar (1187) orada almt.
Arap-slam kltrne ait eserlerin kukusuz
bu en byk Latince evirmeninin hayat hakknda hemen hemen hibir ey bilmemekteyiz. Dnemin btn evirmenleri gibi muhtemelen o da ruhban snfndand. lmnden
ksa bir sre sonra konulara gre dzenlenen
eviri eserleri listesi336 71 balk iermekte-
336 Ed. Boncompagni, Baldassarre: Della
vita e delle opere di Gherardo Cremonese, traduttore del secolo duode-
G R
dir. Bunlardan 20 tanesi dialetica (mantk ve

geometri) 12 tanesi astrologia (astronomi,
astroloji), 11 tanesi phylosophyia ve 28 tanesi
fisica (tp ve dier doa bilimleri) konuludur.
Galenin337 isimli eserine Al
b. Rvn (. 453/1061) tarafndan yazlan
erhin Latince tercmesinin baz el yazmalarna eklenen bu anonim listenin gereklie
ne derece uyduu phesiz kesin deildir.
Ayrca, daha nce G. Sartonun da iaret ettii
gibi, Cremonal Gerharda ileriki dnemlerde
de yanllkla veya sahip olduu n uruna
eviriler nispet edilmitir. Sarton, Cremonal
Gerhardn yapt ileri srlen bir ok evirinin ilk basksnn onun adn tamadna
dikkat ekmektedir. Bu yzden onun adna
yaplan balamalar ihtiyatla karlamaldr.
Yetikin iken Toledoya gitmi ve ilk olarak orada Arapa renmi olan bir talyan
iin, ok deiik alanlardaki bilimsel eserleri
Arapadan Latinceye evirme grevi kolay
bir ey olmasa gerek. Dnlmesi gereken bir
baka husus da, 1085 ylnda Hristiyanlarca
geri alnmasndan itibaren Mslman bilginlerin Toledoyu terk ettii ve Arapa ile temasn ancak Hristiyan Araplar (Mozarablar)
yoluyla gerekleebildiidir. Onlarn filolojik
ve terminolojik zorluklarda ne dereceye kadar
yardmc olabildikleri ise olduka kukuludur. Hristiyanlarca geri alnm Toledodaki
dilsel durumun ok gzel ve yerinde bir
betimlemesini Paul Kunitzsch338 Cremonal

Gerhardn evirilerine hasredilmi makalesinde vermektedir: evirmenlerin sahip
olmalar gereken Arapa dil bilgisinin standard ne idi? zellikle Gerard gz nne
alrsak, onun spanyaya talyadan geldiini
biliyoruz; bu demektir ki, o daha nce hi
Arapa bilmiyordu. Bu dili Toledoda renecekti. Ama nasl bir Arapa renebilecekti?
O mntkalarda tannan Arapa, sakinlerinin diglossia diye adlandrdklar, orada o
zaman kullanlan ve bugne kadar yan yana
yaayabilen iki dildi: Genelde konuulan
Arapa halk dili ve klasik Arap yaznnn,
fu, gramer kurallarnn ok iddetle hakim
olduu yaz dili.
Dil bilen Toledolu yardmclar sorunu balamnda, bir mddet Toledoda ikamet etmi
olan Morleyli Daniel (12. yzyln son eyrei) sk sk zikredilir. Philosophia isimli eserinde, Toledolu Gerardusun Almagest evirisinde Galippus (lib) isimli bir Mozarabdan
yararlandn yazmaktadr339.
Stilistik ve terminolojik aratrma ile listede verilen 71 baln Cremonal Gerhardn
tercmesi olduunu tespit etme gibi zor bir
grev hl stesinden gelinmeyi beklemektedir. Bu listenin, lmnden sonra yaplm
olmas bir yana, onun yapt ileri srlen
evirilerin el yazmalar genelde onun adn
vermemekte, birka istisna hari, evirmen
olarak anmamaktadr. Her halkarda, listede
yer alan evirilerin hepsinin onun olmad
338 Gerards
cimo, Atti dell Accademia Pontifica de Nuovi Lincei

ierisinde (Roma) 4/1850-51 (1852)/387-493, zellikle
s. 388-391 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 79, s. 9-115, zellikle s. 10-13); Rose,
V.:Ptolemaeus und die Schule von Toledo, a.y., s. 334
(Tekrarbasm: a.y., s. 178); Sudhoff, K.: Die kurze Vita
und das Verzeichnis der Arbeiten Gerhards von Cremona,
Archiv fr Geschichte der Medizin ierisinde (Leipzig)
8/1914-15/73-82.
143
translations of astronomical texts, especially

the Almagest, Gerardo da Cremona ierisinde, ed. P. Pizzamiglio, Cremona 1992 (Annali della Biblioteca Statale e
Libreria Civica di Cremona Cilt 41, 1990), s. 71-84, zellikle s. 73-74.
339 Bkz. Rose, V.:Ptolemus und die Schule von Toledo,
a.y., s. 335-336, 348 (Tekrarbasm: a.y., 179-180, 192);
Haskins, C.H.: Studies in the history of mediaeval science, New York 1924, s. 15, 126-127; Kunitzsch, Paul: Der
Almagest. Die Syntaxis Mathematica des Claudius Ptolemus in arabisch-lateinischer berlieferung, Wiesbaden
1974, s. 85-86.
144
G R
ihtimali yksektir340. Orada kaydedilen eserlerin says tek bir evirmen iin ok byk
grnmekte ve ele alnan alanlarn genilii, ilk
olarak 30 yalarnda Cremonadan Toledoya
gelip yerleen bir kimsenin, dhi bir bilgin
bile olsa bu kadar ok eseri Latinceye evirmi olabileceine inanmay gletirmektedir.
Bu listede dikkati eken bir baka husus da,
klidin Elementleri, Muammed b. Ms
el-rizmnin Cebiri, el-Fernnin astronomi elkitab gibi daha nce birok kez tercme edilen eserlerin isimlerinin de burada kaydedilmi olmasdr. Ancak yle bir tahminde
bulunabiliriz: Listede bulunan eserlerin belirli bir ksm gerekten Cremonal Gerhardn
yapt orijinal evirilerdir. Bunlara hacimli
ve gerekten ok nemli baz eserler dahildir; Hippokrates ve Galenin eserlerinin yan
sra Ptolemenin Almagesti, bn Snnn elnn f e-bb ve ez-Zehrvnin et-Tarf
li-men Acize an et-Tanf isimli eserinin
cerrahi blm gibi. Cremonal Gerhardn
Arapadan yapt evirinin tamamlanmasndan yaklak 25 yl nce, 1150lere doru
Almagest anonim bir evirmen tarafndan
Sicilyada dorudan doruya Yunancadan
Latinceye evirilmiti. Bir aratrmacnn
tahminine341 gre bu evirmen Carinthial
Hermann (Hermannus Dalmata) olabilir.
evirmeni kim olursa olsun Yunancadan
yaplan bu tercme Avrupada nem kazan340 Bkz.
Kunitzsch, P.: Gerards translation of astronomical texts, a.y., s. 71.

341 Bkz. Lemay, R.: Hermann de Carinthie, auteur de la
traduction sicilienne de lAlmageste partir du grec
(ca. 1150 A.D.), La diffusione delle scienze islamiche nel
medio evo europeo. Convegno internazionale ierisinde
(Roma, 2-4 ottobre 1984), Roma 1987, s. 428-484.
mamt. P. Kunitzsch342 genel olarak u izlenimi edinmi bulunuyor: Arapadan kan

eserler Avrupa Ortaanda, anti-arabizmin balangcna kadar dier eserlerden ok
daha yksek bir otoriteye nail olmutur.
Gerek evirmenin kim olduu sorusunu bir
kenara braksak da, u bulgu yine de varln korumakta: Cremonal Gerhardn yapt
ileri srlen eviriler listesinde, Toledoda
Arapadan evirilmi olan 71 kadar eserin ad
bulunmaktadr. Ayrca bu listede bulunmayan
baka evirmenler tarafndan Latinceye aktarlm eserler de vardr. Bunlar bir btn olarak deerlendirildiinde Arap-slam bilimlerinin imdiye kadar 12. yzyldaki resepsiyon
srecinin ksmi bir tablosunu ortaya karmaktadr. Avrupada bilimlerin geliiminde
bu srecin nemi imdiye dek tinsel bilimler
historiyografyasnda gereklie uygun olarak
ortaya konulmamtr.
2) Sicilya ve Gney talya zerinden

Giden Resepsiyon Yolu
Heinrich Schippergesin343, tp alanndaki
geliimi anlatrken, resepsiyon hareketinin
Gney talyadaki kltr merkezlerinden
balayp spanya, Fransa ve ngiltere zerinden maceral bir yolculuun ardndan yine
eski kltr evresine dndn, orada ilk
resepsiyon dalgasnn Salerno okulundan
ktn, orada da Constantinus Africanusun
(yaklak 1015-1087) nc rol oynadn
belirtir. Bu anlatm dikkate alndnda, 9.
yzyldan itibaren Kuzey Afrikada youn
342 Kunitzsch, P.: Gerards translation of astronomical tex-
ts, a.y., s. 73.
343 Schipperges,
dizin, a.y., s. 185.
H.: Die Assimilation der arabischen Me-
G R
bir ekilde gelitirilen tp biliminin, hemen

sonraki slam idaresi dneminde Sicilyaya,
Sicilyadan da Kta Avrupasna srayp sramam olabilecei sorusu cevaplanmay beklemektedir. Unutmamak gerekir ki,
Akdenizin bu byk ve merkezi adasnn, 9.
yzyldan 1086 ylna kadar Arap idaresinde
yksek bir kltrel ve sosyal seviyeye ulam
olduu phesizdir344.
Sicilya zerindeki Arap egemenliinin sona
ermesiyle geen iki buuk asrn oluturduu yeni dnce ve kltr, nemini hemen
yitirmemiti. Normanlarn nc kral II.
Roger (ynetimi 1130-1154)in idaresinde
Araplar hl nfusun byk bir blmn
oluturuyorlard345. Roger birok Arap altryor ve bylelikle Arap kurumlarn yeniden
organizasyonuna imkn tanyordu. Sicilyann
Mslman idaresi tarafndan tutulan kadastro kaytlar yeni dnemde de Arapa olarak
tutuluyordu346.
Mali idare organizasyonu gibi kraliyete bal
ipek imalat da, irz denilen daha nceki
Arap sistemine balanyordu. II. Rogern
Alman krallar iin talanma sembol olarak
hizmet gren paltosu da saraydaki Norman
atlyesinin bir rndr347.
Rogern Palermo ve evresinde sahip olduu saraylar ve parklar, Arap zevkinden etkilenmitir ve ksmen Arap mimari eserlerinin
ve tesislerinin kalntlarndan yaplmtr. Bu
eserler Sicilyal Arap airlere konu olmu,
onlarn beyitlerinde Roger, parklar ve saraylaryla birlikte vlmtr348.
344 Literatr iin bkz. ikilliya, Encyclopedia of Islam ier-
isinde. New Edition, Cilt 9, Leiden 1997, s. 582-591, ayrca

konuyla ilgili olarak bkz. Schack, Dietlind: Die Araber im
Reich Rogers II., Doktora Berlin 1969.
345 Schack, Dietlind: Die Araber im Reich Rogers II., a.y.,
s. 195.
346 a.e., s. 195.
347 a.e., s. 195.
348 a.e., s. 196.
145
Bugn biz sadece ara sra duymu ve yeterince

bilgi sahibi bulunmuyorsak da, II. Roger slam
dnyasnn teknolojisinden ve orada yrtlen bilimlerden ok byk lde ilhamlar
almtr. rnek olarak, onun 1142 ylnda
Palermoda ina ettirdii su saati anlabilir.
Bu saatten gnmze 87 cm. boyunda 49
cm. eninde beyaz mermer tabakas kalmtr.
Bu tabaka imdi asl yerinde bulunmamakta,
Palermodaki Palatina Cappellasnn giriinde duvara yerletirilmitir. Arapa, Yunanca
ve Latince yazlm yaztta349 II. Rogern
eserinin kant vardr. E. Wiedemannn350
Almancaya evirdii Arapa yaztta yle
deniyor: Majesteleri Yce Kral Roger, Allah
gnlerini uzatsn ve sancan desteklesin,
zaman gzlemek iin Sicilyann, Allahn
koruduu bakentinde 536 h. ylnda bir alet
imal ettirdi. Roger tarafndan yaptrlan saatin ne tr bir saat olduuna ilikin soru hakknda Arap Sicilyay ok iyi bilen Michele Amari
una iaret etmektedir: Arapa bir kaynakta
bulunan bir habere gre ayn dnemde Malta
adasnda Arap bir mhendis, hkmran iin
bir su saati yapmtr. Bunda bir kz figr
saat balarn gstermek iin bir bilyeyi metal
bir anan iine atmaktadr351.
349
Birok kez yaynland, Arapa metin iin bkz. Amari, M.: Le epigrafi arabiche di Sicilia, Blm 1, Palermo
1875, s. 39.
350 Auszge aus arabischen Enzyklopdien und Anderes (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften.
V), Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 37/1905/392-455, zellikle s. 412-413
(Tekrarbasm: Wiedemann, Aufstze ierisinde Cilt 1,
Hildesheim 1970, s. 109-172, zellikle s. 129, 130).
351 Bkz. Zekeriyy b. Muammed el-azvn: sr elBild ve-Abr el-bd, Gttingen 1848 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi Cilt 198, Frankfurt 1994) s. 374;
Amari, M.: Bibliotheca arabo-sicula, Leipzig 1857 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 153, Frankfurt
1994), Arapa metin s. 142-143; Wiedemann, E.: Auszge
aus arabischen Enzyklopdien und Anderes, a.y., s. 413414 (Tekrarbasm: a.y., s. 130-131).
146
G R
Arapa bir kitabn Sicilyada yaplan bizim

bildiimiz en eski Latince evirisi tahminen
II. Rogern direktifiyle gereklemitir. Bu,
Eugenios adl bir amiral (veya Emir, amiratus regis Siciliae) tarafndan evirilmi olan
Ptolemenin optik kitabdr352. Sicilyadaki
daha eski evirilerin bilinmemesinin sebebi,
muhakkak ki ada halknn byk bir blmnn burann Hristiyanlarca geri alnmasna
dek Arapa biliyor olmalarnda yatmaktadr.
Arap bilimlerinin resepsiyonu ve teviki bakmndan II. Roger byk hizmette bulunmutur. nk onun direktifi sayesinde, destekleriyle ve bir dereceye kadar almalara bizzat
katlmasyla bir corafya eseri ve bir dnya
haritas ortaya kmtr. Bunlar, e-erf eldrsnin Nuzhet el-Mt f tir el-f
adl corafya kitab ve byk bir gm diskin zerine kaznan dnya haritasdr. Bilim
tarihinin ilgin fenomenlerinden birisi de, bu
kitabn 17. yzyla kadar Avrupada kayda
deer bir ilgi grmemi olmasdr. Buna karn dnya haritas Avrupa kartografyasn
douundan hemen ksa bir sre sonrasndan
itibaren 18. yzyla kadar ok derinden etkilemi grnyor.
Sicilyada bu orijinal ya da Latince evirilerinde Arapa eserlerden gelen ilk tek tk
tevikler, eskiden beri tannan fakat 11. yzyln bitiminden itibaren tamamen yeni bir
iliki iinde olunan komu kltr dairesinin
kltr ve bilim miraslarnn resepsiyon ve
zmsenmesinde bir kuluka devrinin emareleri olarak grlebilirler. Bugnk bak
asyla yarglayabileceimiz kadaryla, Arapslam dnyasnn nemli bilim ve kltr merkezinin hemen hemen e zamanl
352
Steinschneider, M.: Die europischen bersetzungen

aus dem Arabischen, a.y., s. 13; Haskins, C.H.: Studies in the
history of mediaeval science, New York 1924, s. 171; Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 346; Loptique
de Claude Ptolme dans la version latine daprs larabe
de lmir Eugne de Sicile, ed. A. Lejeune, Leiden 1989.
olarak 11. yzyln sonlarna doru btn

kltr mirasyla, tarihi ve bilimsel eserleri ve
baarlaryla Hristiyan-Latin kltrnn egemenliine gemesi, bilim tarihinin en nemli
tesadflerindendir. 1085 ylnda Kastilyal VI.
Alfons Toledoyu ald, 1091 ylnda I. Roger
Araplardan Sicilyay kopard. Dier yandan
1099 dan 1291 ylna kadar, Suriyenin byk
bir blm ki bunlarn arasnda Antakya
ile Kuds arasndaki kltr merkezleri de
bulunmaktadr, faslalarla birlikte yaklak
200 yllna, literatrde Dou Latinleri olarak da isimlendirilen Latin Hallarn eline
geti. Yeni ele geirilmi, veya tekrar kazanlm blgelerde ilenen bilimlerin resepsiyonu
ve zmsenmesi srecinde, Gney talya ve
Suriye kltr merkezlerinin temsilcileri, Bat
Avrupa kltr merkezlerindekilere nispetle
nemli bir avantaja sahiptiler. 10. yzylda
spanyada balayan ve sreen bir ekilde
genileyen hem eviri faaliyeti hem de yeni
elde edilen malzemenin zmsenmesi orada
uzun zamandan beri hayli ilerlemiti. Dou
Latinleri kendi alarndan, hem Avrupa kltr merkezlerinde edinilen bilgileri kendilerine mal etme, hem de, Arap-slam kltr merkezleriyle 200 yl sren temaslar esnasnda
orada bulunan fakat ok yeni katklar olmalar nedeniyle spanya zerinden Avrupaya
ulaamam kaynaklara ve yaplan baarl
ileri tanma imkn buldular.
Bat ve Kuzeybat Avrupa merkezlerinde 10.
yzyldan beri srdrlen ulalabilir, genellikle klasik eserlerin evirilme sreci -bu
sre 150 ila 200 yl boyunca hayli genilemiti- talyaya varma yolu buldu. Gney
talya blgesinde gerekletirilen eviriler,
M. Steinschneider353, Ch. H. Haskins354 ve H.
353
Steinschneider, M.: Die europischen bersetzungen

aus dem Arabischen, a.y.
354 Haskins, C.H.: Studies in the history of mediaeval science, New York 1924, s. 155-193.
G R
Schippergesin355 almalar sayesinde bilinmektedir. Dou Latinleri zerinden geen

yeni yolda, geri bu yol bir yol olmaktan ziyade bir balant hatt idi, resepsiyon sreci yepyeni bir karakter kazand. Arap-slam bilimlerinin teori ve pratikte zirve noktasna ulat
12. ve 13. yzylda Dou Latinleri sayesinde
Akdeniz zerinden geen Gney talya ile
slam dnyas merkezleri arasnda bir kpr
olutu. Artk resepsiyon sadece her zaman
planl olarak yrtlmeyip, aksine daha ok
tesadfi olarak yryen kitap evirileriyle
snrl kalmad. Savalar yoluyla sk sk aksam olsa da yeni ilikiler altnda eskisiyle yenisiyle fakat hl bilinmeyen, bilimsel ve teknik
ara-gereleri, silahlar veya belirli kurumlar
hakknda dorudan doruya ve baarlm
kitap evirileri yerine, ieriklerini Arapa
bilen Hristiyan hocalardan renme imkan
dodu. Antakya, Urfa, Lazkiye (Laodicaea /
el-Lziiyye) ve Kuds gibi kltr merkezleri
bu esnada Dou Latinleri idaresi altnda nc
bir rol oynadlar.
Bu olgunun ksa sunumuyla, Arap bilimleri resepsiyonunun byk lde Hal
Seferleri yoluyla gerekleen temaslarn bir
sonucu olarak meydana geldii ynndeki
18. ve 19. yzylda birok kii tarafndan
kabul gren felaket teorisini bilmediim
izlenimi uyanmamaldr356. Buna kar sahip
olduum farkl grmdeki vurgu u noktadadr: Arap-slam bilimlerinin stnln
renen Hallar, resepsiyonun hayli ilerlemi evresinde 200 yl boyunca slam dnyas merkezlerinde Arap-slam bilimlerinin en
yeni almalarn, baarlarn ve ulam
355 Schipperges,
H.: Die Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 164-188.

356 Bkz. Schipperges, H.: Ideologie und Historiographie
des Arabismus, a.y., s. 29, 37, 41, 43.
147
olduklar bilgileri dorudan doruya tanma

ve Avrupaya aktarma imknna sahip oldular. Bu olay u birka rnekle daha belirgin
klnabilir:
Kosmograf Zekeriyy b. Muammed elazvn (d. yaklak 600/1203, . 682/1283)
bize unu rivayet ediyor: el-Melik el-Kmil
zamannda Frenkler Suriyeye zmn
istedikleri baz sorular yolladlar. Bunlardan
bazlar tp, felsefe ve matematikle ilgiliydi. Suriyeli bilginler tp ve felsefeyle ilgili
sorular kendileri zdler, matematikle ilgili
olanlar ise zemediler. Fakat el-Melik elKmil btn sorularn zlmesini istedi ve
bu sorular Musulda bulunan stadmz elMufaal b. mer el-Ebherye yollad. O
geometri bilimlerinde esizdi, fakat ona da
zm zor geldi. el-Ebher problemi stad
bn Ynusa [Kemleddn, . 639/1242] gsterdi, bn Ynis problemi kafasndan geirdi
ve zd. Problem uydu: Verilen bir yayn
kiriini dar ekelim ve uzatalm, uzants
zerine yayn yzeyiyle eit olan bir kare izilebilsin. Aadaki ekilde:
el-Mufaal [el-Ebher] bu zmn ispatn bir risale halinde Suriyeye el-Melik elKmile yollamt357.
357 el-azvn: sr el-Bild ve-Abr el-bd, a.y., s. 310;
eviri ok az deiikliklerle H. Suterden alnmtr: Beitrge zu den Beziehungen Kaiser Friedrichs II. zu zeitgenssischen Gelehrten des Ostens und Westens, insbesondere zu dem arabischen Enzyklopdisten Keml ed-din ibn
148
G R
Frenklerle kastedilen onlarn Kral

Staufer hanedanndan Alman Kayseri II.
Friedrich (dnemi 1212-1250)dir, muhatab
ise 626/1292 ylnda bir uzlama sonrasnda
Kuds Friedriche terkeden Eyyubi sultan
Nireddn Muammed el-Melik el-Kmil
(d. 615-635/1218-1238)dir. Friedrichin byle
zor matematiksel bir probleme nasl ulat
sorusunu bir tarafa brakarak baka bir rnek
veriyorum:
II. Friedrich, el-Melik el-Kmile doa bilimlerine ilikin yedi soru sordu ve bunlarn,
bilginleri tarafndan cevaplandrlmasn
istedi. Sorularn bir ksmn bir fkh olan
Msrl ihbeddn Amed b. drs el-arf
(. 684/1285) doa bilimsel baka sorularla
birlikte Kitb el-stibr f-m Tudrikuhu elEbr isimli bu konuya ayrlm bir risalede
muhafaza etmitir358. II. Friedrich tarafndan
sorulmu sorulardan bazlar unlardr:
1) Krek, mzrak vb. dz cisimlerin bir blm berrak bir suya sokulduunda neden su
yzeyine doru krlm gibi grlr?
2) Sheyl Yldz (Konopus) doarken,
neden en yksek durumunda bulunduundan daha byk grnr? Halbuki bu olayn
Ynis, H. Suter: Beitrge zur Geschichte der Mathematik
bei den Griechen un den Arabern ierisinde, ed. J. Frank,
Erlangen 1922, s. 1-8, zellikle s. 3 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 77, s. 307-314,
zellikle s. 309).
358 Bkz. Wiedemann, E.: Optische Studien in Laienkreisen im 13. Jahrhundert in gypten, Eder. Jahrbuch der
Photographie ierisinde (Leipzig) 27/1913/65-72 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 2,
s. 710-717 ierisinde ve Natural Sciences in Islam serisi
ierisinde, Cilt 34, s. 153-160); ayn yazar: Fragen aus dem
Gebiet der Naturwissenschaften, gestellt von Friedrich II.,
dem Hohenstaufen, Archiv fr Kulturgeschichte (Leipzig
ve Berlin) 11/1914/483-485 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 789-791 ierisinde ve Natural Sciences in Islam serisi ierisinde, Cilt 34, s. 173-175);
Sayl, Aydn M.: Al Qarf and his explanation of the rainbow, Isis ierisinde (Brgge) 32/1940-47/16-26 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34, s. 176-186).
aklamas olarak ileri srlen nem gneyde

yoktur, nk gney blgeleri kurak lllerdir359.
nc rnek olarak II. Friedrichin Sicilya
sorular olarak bilinen felsefi nitelikli olanlar verilebilir. II. Friedrich bu sorular Muvahhidi hkmdar Abdulvid
er-Rid (d. 630-640/1232-1242)e yneltmitir. O dnemde Septede bulunan filozofsufi Abdula b. brhm bn Sebn360
(613,614?-668,669?/1216-1270) bu sorular
yantlamakla grevlendirildi. Kayserin ilk
sorusu uydu: Bilge Aristoteles btn eserlerinde dnyann ezelden beri var olduunu sylemektedir. Kimse bunun onun gr olduu konusunda kuku duymad. Eer
Aristoteles bunu ispatlad ise, ileri srd
deliller nelerdir?
kinci soru udur: Metafiziin amac nedir?
Eer varsa, onu nceleyen bilimler nelerdir?
nc soru: Kategoriler nedir? Ne tarzda
deiik bilim dallarnn anahtar olarak hizmet ederler? Saylar katr? Artrlabilir veya
azaltlabilirler mi? Burada hangi ispatlama
ve dnme metotlar gz nnde bulundurulur?
Drdnc soru: Ruhun lmszlnn, eer lmsz ise, delili nedir? Bilge
Aristoteles Afrodisiasl Alexander karsnda
nerede durmaktadr?
Beinci soru Peygamber Muhammedin bir
hadisiyle ilgilidir361.
359 E. Wiedemann tarafndan evrilmitir: Fragen aus dem
Gebiet der Naturwissenschaften, gestellt von Friedrich II.,

dem Hohenstaufen, a.y., s. 484 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, a.y., s. 790 ve Natural Sciences serisi, a.y., s.
174).
844.
361 Bkz. Grabmann, Martin: Kaiser Friedrich II. und sein
Verhltnis zur aristotelischen und arabischen Philosophie,
M. Grabmann: Mittelalterliches Geistesleben. Abhand-
G R
Bir Arap prense yneltilmi doa bilimsel,

felsefi hatta teolojik sorular, Hallarn slam
dnyasnn nemli bir blgesinde bulunmalar yoluyla yerel kltr mirasyla tanma
srecine ve bu miras almalaryla yepyeni bir
resepsiyon ortamnn doduuna ilikin tek
iaret deildir. Tinsel bakmdan zengin bu
atmosfere II. Friedrichin ahsi temayl,
prenslerle ve bilim adamlaryla zel olarak
bulumas hususi bir kalite kazandrmtr.
Geen son on ylda Dou Latinlerin
Filistindeki varlklarnn bilimsel yann
inceleyen birok liyakatl denemenin zel
bilimsel toplantlarda yaplm olmas362 ger-
lungen zur Geschichte der Scholastik und Mystik ierisinde, Cilt 2, Mnchen 1936, s. 103-137, zellikle s. 130-131
(Tekrarbasm: Islamic Philosophy serisi, Cilt 80, s. 275309, zellikle s. 302-303). II. Friedrichin felsefi sorularna
ilikin, Islamic Philosophy serisi, Cilt 80de (Ibn Sabn and
his philosophical correspondence with the Emperor Frederick II, Frankfurt 1999) bulunan dier almalar unlardr:
Amari, Michele: Questions philosophiques adresses aux
savants musulmans par lempereur Frdric II, Journal
asiatique (Paris), 5me srie 1/1853/240-274; Mehren,
August Ferdinand: Correspondance du philosophe soufi
Ibn Sabn Abd oul-Haqq avec lempereur Frdric II de
Hohenstaufen, publie daprs le manuscrit de la Bibliothque Bodlienne, contentant lanalyse gnrale de cette
correspondance et la traduction du quatrime trait sur
limmortalit de lme, Journal asiatique (Paris), 7 me
srie 14/1879/341-454; Ibn Sabn: Correspondance philosophique avec lempereur Frdric II de Hohenstaufen,
Cilt 1: Texte arabe publi par erafettin Yaltkaya. Avant
propos par Henry Corbin, Paris 1941 (tudes Orientales
Cilt 8); Massignon, Louis: Ibn Sabn et la critique psychologique dans lhistoire de la philosophie musulmane, Mmorial Henri Basset. Nouvelles tudes nord-africaines et
orientales ierisinde, Cilt 2, Paris 1928, s. 123-130; Lator,
Esteban: Ibn Sabn de Murcia y su Budd al-rif, AlAndalus ierisinde (Madrid ve Granada) 9/1944/371-417;
Gabrieli, Francesco: Federico II de Sicilia e Ibn Sabn de
Murcia. Las <Cuestiones sicilianas>, Miscelanea de estudios rabes y hebraicos (Granada) 4/1954/31-64.
362 rnein Crusader and Muslims in twelfth-century Syria, ed. Maya Shatzmiller, Leiden 1993; Occident et Proche-Orient: Contacts scientifiques au temps des Croisades. Actes du colloque de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 mars
1997, ed. Isabella Draelants, Anne Tihon, Baudouin von
den Abeele, Louvain 2000.
149
ekten alklanmaya deer. Daha nceleri

tercih edilen, Hallarn Arap-slam kltr
blgesi bilimlerinin ve tekniinin resepsiyonu
srecinde kayda deer bir rol olmadn
savunan gre karn ok nemli ilerlemeler kaydedildi. Son yllarda ulalan sonular, yakn gelecekte bilimler historiyografyasnda geree uygun bir tashihe ulalabilecei ynnde mit verici grnyor. Eer
Raymond Mercier363 zengin ierikli almasnda, Hallarn, matematiksel astronomi
bilgilerinin alnmasnn araclar olarak grlemeyecei kanaatine ulam ise, bu bulgu
astronomik kitaplarn evirileri anlamnda
anlalmaldr. Baz Hallarn slam dnyasndaki ikameti esnasnda orada bulunan aletlerden herhangi birisiyle karlap onu beraberinde Avrupaya gtrm olduu kesinlikle farz olunabilir. Bylece Dou Latinlerini
birok ynden aletlerin, el ara ve gerelerinin, silahlarn veya ilalarn imalinde ve kullanmnda araclar olarak nitelendirebiliriz.
Onlar bu ara ve avadanlar kitaplar okumakla deil de, Suriyedeki ikametleri esnasnda
kiisel olarak ilikilerle tanmlardr. Hal
seferlerinin astronomi alanndaki olumlu yanlarndan birisi olarak mesela, II. Friedrichin
629/1232 ylnda el-Melik el-Kmilden (veya
Ms b. Muammed el-Melik el-Erefden,
d. 629-635/1228-1237) hediye ald altn planetaryum [gezegen, gne ve dnya dizgesini
gsteren bir alet] verilebilir. II. Friedrich
daha sonralar nemli ziyaretilerine esiz bir
deere sahip, gne, ay ve yldzlarn gizemli
bir ekilde hareket ettii planetaryumunu
gsterdiinde, bunun Arap dostu Sultann
hediyesi ve bunun kendisi iin olu ve varisi
olan Kral Konraddan sonra dnyadaki en
deerli ey olduunu sylemekten byk bir
363 East and West contrasted in scientific astronomy, Occi-
dent et Proche-Orient ierisinde, a.y., s. 325-342, zellikle

s. 340.
150
G R
zevk duyuyordu364. Bu planetaryumu II.

Friedrich Venosada muhafaza ediyordu.
Benim tahminime gre alt tarafnda ekvator
kprs tayan ve Fransz tarz diye nitelenen
usturlab tipi (Katalog II, 101) ve frenk-gotik
ay takvimi (Katalog II, 170) Dou Latinleri
araclyla Bat Avrupaya gelmitir.
Bence gelecekteki bilimler historiografyasnn en ivedi devlerinden birisi, burada
bahsi geen balant yoluyla Arap kltrnden Avrupaya ulaan ara-gereler ve teknoloji konusunu aratrmaktr. Benim konuyla youn uram sonucu kazandm fikire
gre, zellikle slam dnyasnda bulunmu
veya gelitirilmi olan silahlar, olabildiince
hzl bir ekilde Hallar tarafndan alnm,
benimsenmi, kullanlm ve ayn balant yolu zerinden kayda deer bir gecikme
yaanmadan Avrupaya ulamtr.
Bunlardan birisi, Yunanlarn ve Romallarn
da ok basit halini bildikleri arbaletin (tataroku) arkl tipidir. Bu trn ayrt edici yeni
unsuru, ok bytlm olan yayn bir ark
yardmyla ok daha kolay gerilebilmesidir.
Bu tr tatar okunun 647/1249 ylnda Msrn
Manra kentinde Hallara kar kullanlm
olduu belgelenmitir (Katalog V, 94). ok
byk bir ihtimalle, Kayser II. Friedrichin
636/1239 ylnda Accon (Akk) ehrine yelken aan bir kaptan, satn almakla grevlendirdii tres bonas balistas de torno et de
duobus pedibus bu tip bir tatar okudur.
Burada dengeli mancnkda anlmaldr. Bu
Arap-slam kltr evresinde 13. yzyln balarnda ortaya km ve ksa bir sre sonra
Avrupallar tarafndan kullanlmtr. Bu
364 Bkz. Kantorowicz, Ernst: Kaiser
Friedrich der Zweite,

3. Bask Berlin 1931, Cilt 1, s. 179, Cilt 2, s. 69.
mancnk, Yunanlarn ve Sasani ranllarn

bildii ta atan basit mancnn hayli gelitirilmi trdr (Katalog V, 96).
Yine ok byk bir ihtimalle ateli silahlar bilgisi Arap-slam kltr dnyasndan
Avrupaya 13. yzyln sonuna doru veya
14. yzyl banda geldi. Bu bilgi Avrupaya
dorudan Hallarn araclyla ulamamsa, Gney talya zerinden yolunu bulmutur
(Katalog V, 101).
Muhtemelen pusulann belirli bir tipi de
Avrupaya bu yoldan getirilmitir. Bu pusula,
Hal seferlerinden birisinin katlmcs olarak nlenen Fransz bilgin Petrus Peregrinus
tarafndan 1270 ylnda yazlan bir risalede tantlyor. Petrus Peregrinus 1269 yl
Lucera kuatmasnda ok byk bir ihtimalle hazr bulunmutu. Apuli Yarmadasnda
[Gneydou talyada] bulunan bugnk
Luceraya II. Friedrich 1223 ylnda Sicilyal
Arap yakn koruyucularn yerletirmiti365.
Daha Arap bilimlerinin resepsiyonu srecine dair bugne nazaran ok daha az eyin
bilindii bir dnemde Petrus Peregrinusun
risalesinde ortaya kan bilgilerle Arapa
kaynaklar arasnda olas bir iliki hesaba
katld366. Onun tarafndan dile getirilen,
fizikal magnetizm, atalet kanunu vb. optik,
astronomi ve kimya konular bugn kolaylkla Arapa kaynaklarda tespit edilebilir.
Bu, Petrus Peregrinus tarafndan tarif edilen
pusula trleri iin de geerlidir (Katalog III,
59 vd.). Hint Okyanusunun Arap denizcilik
365
Bkz. Schlund, Erhard: Petrus Peregrinus von Maricourt, sein Leben und seine Schriften (ein Beitrag zur
Roger Baco-Forschung), Archivum Franciscanum Historicum (Florenz) 4/1911/436-455, 633-643, 5/1912/22-40,
zellikle s. 450, 453, 455.
366 Bkz. Schlund, Erhard: Petrus Peregrinus, a.y., s. 643;
G R
biliminin ileri seviyede gelitirilmi pusulas da 15. yzylda Gney talya zerinden
Avrupaya ulam grnyor367. Cenevizli
Christoph Kolombusun ilk corafi keif seyahatinde bu tr bir pusulay yannda tad
bilinmektedir368.
Otomatlar, usturlaplar, saatler, silahlar ve
dier ara-gerelere dair bize ulaan minyatrl Arapa el yazmalar ve bunlarn Latincebranice evirileri, Hal seferleri dneminde
-ki bu dnem slam dnyasnda okuma arzusunun ok yksek olduu bir dnemdi- bu tr
kitaplar Dou Latinlerinin ilgilerini ekmi
ve bylelikle de Avrupaya gidebilme yolu
bulmu olmaldr. llustrasyonlu eserlerden
etkilenmek iin bunlarn metinlerinin anlalmas her zaman zorunlu deildi. Arap-slam
bilimlerinin Hristiyan Avrupa kltrndeki resepsiyonuna ynelik gelecekteki aratrmalar erevesinde bana, her iki kltr
evresinden geriye kalan eserlerin bu bak
asyla karlatrlmalar pek mit verici geliyor. Conrad Kyeser (1405), Mariano Taccola
(1433), Leonardo da Vinci (1519), Georgius
Agricola (1556), Agostino Ramelli (1588)
ve Fausto Veranzio (1615) gibi yazarlarn
illustrasyonlu Latince ve talyanca eserlerinin
yer yer yaptm konsltasyonunda, Arapa
kaynaklardan geni apta etkilenmi olmalar
gerektii kanaatine ulatm.
Arap-slam bilimlerinin resepsiyon ve zmsenmesinin talya zerinden geen ikinci
yoluna dair belirli bir tasavvuru oluturmak
iin sunulan misallere, son olarak, etkileri ve
Horst, Eberhard: Der Sultan von Lucera. Friedrich II. und
der Islam, Freiburg vd. 1997, s. 46-49.
368 a.e., Cilt 11, s. 253; Balmer, Heinz: Beitrge zur Geschichte der Erkenntnis der Erdmagnetismus Zrich 1956,
s. 79 vd.
151
almalarna yakn tarihli almalarda iaret

edilmi bilginden bahsedilecektir. Bunlar
Antakyal Stephanus (12. yzyln birinci yars), Fibonacci olarak tannan Pisal Leonardo
(yaklak 1170-yaklak 1240) ve Antakyal
Theodorus (. 1250)dur.
Antakyal Stephanus aslen Pisaldr ve muhtemelen Hal Seferleri erevesinde amcasnn patrik olarak grev yapt Antakyaya gitmi, orada Arapa renmi ve Constantinus
Africanus tarafndan tam olarak evirilmeyen Al b. el-Abbs el-Mecs (. 4./10.
yzyln son eyrei)nin evirmenin kendi
eseriymi gibi tedavlde bulunan elkitabn
yeniden evirme iini stlenmitir. ok byk
bir olaslkla Stephanus ilk olarak Antakyada
orijinalini grdnde Liber pantegninin
Constantinus Africanusun telifi olmadn
fark etmiti369. Liber Mamonis370 isimli bir
baka kitapta Stephanus Arap bilimlerinin
zmseyicisi olarak belirmektedir. Bu astronomi kitabnda, bir Arap ncsn, ismini zikretmese de, takip ettiini sylemekten ekinmemektedir. lgin olan rakamlarn
Arapa tarznda verilmeleridir371.
369 Bkz. Schipperges, H.: Die
Assimilation der arabischen

Medizin, a.y., s. 34-37; Bkz. Talbot, Ch.H.: Dictionary of
Scientific Biography ierisinde, Cilt 13, New York 1976,
s. 38-39; Burnett, Charles: Antioch as a link between Arabic and Latin culture in the twelfth and thirteenth centuries, Occident et Proche-Orient: Contacts scientifiques au
temps des Croisades. Actes du colloques de Louvain-laNeuve, 24 et 25 mars 1997 ierisinde, ed. I. Draelants, A.
Tihon und B. van den Abeele, [Turnhout:] Brepols 2000,
s. 1-78, zellikle s. 6.
370 Haskins, C.H.: Studies in the history of medieval science, New York 1924, s. 98-103; Burnett, Charles: Antioch
as a link between Arabic and Latin culture in the twelfth
and thirteenth centuries, a.y., s. 13.
371 Bkz. Lemay, R.: De la scolastique lhistoire par le
truchement de la philologie: itinraire dun mdiviste en-
152
G R
12. yzyl Hristiyan bilginleri arasnda ncil

aratrmalar iin Yunanca ve branice tevik
edilirken Stephanus, kiinin hem beden hem
de ruhu iin gda bulabilecei arabica veritas
(Arap bilimleri gerei)dan bahsetmektedir372.
Pisal Leonardo Fibonacci373, Antakyal
Theodorus ile birlikte Kayser II. Friedrichin
bilginler halkasndadr ve Hristiyan batnn
ilk byk matematikisi olarak kabul edilir.
1192 ylndan beri Bugia (Bicye, bugnk
Cezairde)da bulunan Pisa ticaret kolonisi bakannn olu olarak Arap bilginlerle
temasa gemek iin ya babasnn eliinde ya da yalnz bana Msra, Suriyeye,
Yunanistana, Sicilyaya Gney Fransaya
seyahat imkan bulmutu. Pisaya geri dndkten sonra aritmetik, cebir ve geometriye dair be kitap yazd. Bunlar konularnda Latince yazlan ilk eserler olmasalar da
canllklar ve ok ynllkleriyle kendilerini gstermektedir. Bu eserlerin zel nemi,
yazarnn birinci ve ikinci dereceden denklemleri kendi dnemine kadar bilinmeyen
bir mkemmellikte ve aklkta ele almasdr.
Hi kuku yok ki onun kulland kaynaklar
Arapa eserlerin evirileridir. Ayrca Pisal
Leonardonun Cezairdeki ikameti esnasnda
ve dier Arap lkeleri ziyaretinde matematik
eserlerini orijinallerinden tanm ve sonra
Pisaya beraberinde getirmi olmas ihtimal
d deildir. Arap matematiinin resepsiyonu ve zmsenmesi tarihindeki yeri, Arapa
tre Europe et Islam, La diffusone delle scienze islamiche

nel medio evo europeo. Convegno internazionale dellAccademia Nazionale dei Lincei ierisinde, Ror 1987, s. 399535, zellikle 471-472; Burnett, Ch.: a.y., s. 13
372 Burnett, Ch.: a.y., s. 18-19.
373 Bkz. Vogel, Kurt: Dictionary of Scientific Biography
ierisinde, Cilt 4, New York 1971, s. 604-613.
kaynaklarnn konu ve malzemelerini, kendinden problemler ekledii ihtimali inkar

edilememekle beraber hayrete drc
bir ahenkte kompoze ederek Latin okuyucuya tamasnda grlebilir. Bu almada o
elbette Arap-slam matematiinin kendisinin
malumu olan nemli btn sonu ve problemlerini ele alm deildir. Sunumunun yksek kalitesi aritmetik ve onluk deer sistemi
temelindeki cebirle alakaldr.
Fibonacci grld kadaryla sfr kavramn
cephirum eklinde Arapa fr kelimesinden
alm ilk matematikidir (bundan da italyanca
zero olmutur)374.
1202 ylnda saylarla paydalar ayran kesir
izgisi ilk olarak onda grlyor. Bundan
onun kesir izgisini Bat Arap matematikilerinden rendii sonucuna varlabilir, mesela kesir izgisi Eb Zekeriyy Muammed
b. Abdullh b Ayy el-r375 (6./12.
yzyl)da kendini gsteriyor376.
Leonardonun Avrupal adalarna gre
ok daha yksek bir matematik seviyesine
ulamasnn aklamas, onun bir yandan
Arap-slam lkelerinde nispeten uzun saylabilecek ikameti srasnda Avrupaya henz
ulamayan kaynaklarla tanabilmesinde,
dier yandan da Arap-slam matematikileriyle temasnda dersler ve tartmalarla ok
zel bir tarzda konuyu kavrayn keskinletirme ansna sahip olmasnda aranabilir. Leonardonun zel durumunu Raymond
374 Bkz.
Juschkewitsch, A. P.: Geschichte der Mathematik

im Mittelalter, Basel 1964, s. 351.
375 Bkz. Suter, H.: Die Mathematiker und Astronomen der
Araber und ihre Werke, Leipzig 1900, s. 197-198.
376 Suter, Heinrich: Das Rechenbuch des Eb Zakarj
el-ar, Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig)
3. seri, 2/1901/12-40, zellikle 19 (Tekrarbasm: Islamic
322-360, zellikle 339); Juschkewitsch, A. P.: Geschichte
der Mathematik im Mittelalter, Basel 1964, s. 366.
G R
Mercier377 kendi bak asndan u ifadelerle

betimlemektedir: 12. yzyln Latin dnyas
o kadar ok avantajl durumda bulunmuyordu. Bilginin intikali orada,hemen hemen
tamamen kitaplar yoluyla, hatta Latince tercmelerin Toledoda yahut Endlsn herhangi bir yerinde yapld hallerde bile. Onlarn
oralarda Arapa veya branice konuulan
dnyada yaayan matematikilerle ok az
temasta olmalar gerekiyor. 13. yzylda Pisa'l
Leonardo (Fibonacci) bir istisna gibi grnyor; o bizim anlaymza gre Mslman
Kuzey Afrikada Bicaye (Cezair)de matematikle uraan toplulukla temas halindeydi.
Onun ortaya koyduu parlak yaratc eser
Latin dnyasnda ayet yaayan bilginlerle
temas kurulabilse, neler yaplabileceini gsteriyor. 12. yzyldan 16. yzyla kadar Latin
bilimler tarihi, geni apta bir kitaptan renme mcadelesidir. Ancak bu uzun devrenin
sonuna doru Avrupallar bilim konularnn
gerek stadlar olarak mahade edebiliyoruz.
Arap-slam bilimlerinin Sicilya ve talya
yoluyla resepsiyonuna katkda bulunmu
bilginlerden ncs olarak Antakyal
Theodorus anlacaktr. Daha nce ad geen
iki bilginin aksine o Pisal deildir, Sicilyada
bilim adam ve danman olarak bir sre
Kayser II. Friedrichin hizmetinde bulunan bir Hristiyan Araptr. Hayat hakknda Suriyeli Hristiyan bilgin Eb el-Ferec
bn el-br (Barhebreus, . 1286) farkl din
mensubu bilginlerin bir arada yaama ve
almalarnn canl bir tablosunu aktaran
ve slam dnyasndaki bu temel bilginlik zelliinin Hallarn hakimiyetinde de
devam ettiini gsteren ilgin bir sunum-
377 East
s. 326.
and West contrasted in scientific astronomy, a.y.,
153
da bulunmaktadr. Barhebreusun378 tasviri

yledir379: Jakobist bir Hristiyan olan
Sur el-Ank [Antakyal Theodorus],
Antakyada Sryanicede, Latincede ve eskilerin bilimlerinde kendini mkemmelletirdi.
Daha sonra Musula gitti ve Kemleddn
b. Ynusun yannda el-Frbnin, bn
Snnn, klidin eserlerini ve Almagesti
okudu. Sonra Antakyaya dnd, fakat daha
fazla bilgiye burada ulaamayacan anlad. Bylece Musula Kemleddn b. Ynusa
tekrar gitti ve orada bilgisini derinletirdi.
Daha sonra Badata gitti ve orada tp biliminde mkemmelleti. Sultan Alaaddin
Keykubat (d. 618-634/1120-1237)n hizmetinde bulunmak istedi, fakat Sultan oral olmad.
Bylece Ermenistana gitti ve Kral tim380
(I. Heum)in olu Konstantinin hizmetinde
bulunmaya alt. Fakat buradaki ortam ho
bulmad ve bu yzden, Frank imparatorunun
orada bulunan elisiyle birlikte onun yanna
gitti. mparator onu byk bir tevecchle karlad, ona byk sayg gsterdi, hatta btn
bir ehri ve evresini tmar olarak balar.
Arap bilimlerindeki salam temelli bilgisiyle bu ok ynl bilginin II. Friedrichin
sarayna alnmasndan ksa bir sre sonra
orada hakim bilimsel hayatta ok ileri bir
konuma ulat anlalyor. Hakl olarak
onun, Kayserin el-Melik el-Kmile veya
378 Tar
Mutaar ed-Duvel, Ed. ln, Beirut 1890, s.

477-478.
379 Suter, H.:Beitrge zu den Beziehungen Kaiser Friedrichs II. zu zeitgenssischen Gelehrten des Ostens und
Westens, insbesondere zu dem arabischen Enzyklopdisten
Keml ed-din ibn Ynis, a.y., s. 8 (Tekrarbasm: a.y., s. 314)
ok az deiiklikler yaplmtr. ngilizce evisirisi, Burnett,
Ch.: Master Theodore, Frederick IIs philosopher, Frederico II e le nuove cultur. Atti del XXXI Convegno storico
internazionale, Todi, 9-12 ottobre 1994, Spoleto 1995, s.
225-285, zellikle s. 228-229.
380 Bkz. Burnett, Ch.: Master Theodore, a.y., s. 232.
154
G R
bn Sebne matematiksel, doa bilimsel ve

felsefi sorular yollamasnda nemli lde
etkili olduu sylenebilir. Bu balamda Pisal
Leonardonun Theodorusla matematiksel problemler hakknda yazm olmalar
manidardr. Leonardo ona, birinci dereceden belirsiz denklemlerle ilgili problemler
ieren bir mektup yollamtr: Theodorus
da Leonardoya ikinci dereceden belirsiz analitikten bir problem yollad. Bu problemi
Leonardo Liber quadratorum isimli eserinde
zd381.
Kukusuz Theodorus Arapa eserler hakkndaki bilgilerin Sicilya ve Gney talyada
yaylmasnda nemli bir rol oynamtr. Onun
Kayser iin bir ahincilik kitabn Latinceye
evirdiini bilmekteyiz. Bu eser Moamin382
adyla gnmze ulamtr ve byk lde
veterinerlik karakteri tamaktadr. Arapa
orijinalinin (ki bugne kadar bulunamamtr), eyrek yzyl sonra X. Alfonsun direktifiyle spanyolcaya evrilmi olan Arapa
ahincilik kitabnn orijinalle383 ok sk
bir yaknlkta bulunduu tahmin olunabilir. Kayserin bu ve dier kaynaklar yannda
kendi tecrbelerine dayanarak ve kendi ifadesiyle byk bir masrafla sarayna getirttii Arap ahincilerin de etkisiyle De arte
venandi cum avibus384 (Kularla Avlanma
Sanatna Dair) adl zarif bir eseri kaleme

alm olmas artc deildir.
3) Resepsiyonun Bizans zerinden

Giden Yolu
Arap-slam bilimlerinin bu resepsiyon yolu
slam dnyasnn merkezinden ve dousundan Bizansa oradan da Avrupaya uzanmaktadr. Yaklak 130 yl nce Herman
Usener385 Arapa ve Farsa eserlerin Avrupa
ktphanelerindeki Bizans tercmelerine
dikkat ekmiti386. Bunun ardndan bilimsel
aratrmalar zaman zaman Arapa kitaplarn
Bizans Yunancas evirileri sorusuna ilgi gsterdi. Mesela bir fabl koleksiyonu olan Kelle
ve Dimnenin Symeon Seth387 (11. yzyln
sonu) tarafndan, Abdullh b. Muaffa (.
369/979)nn orta Farsadan derledii Arapa
versiyonuna gre yaplm evirisi ve Amed
b. brhm bn el-Cezzr388 (. 369/979)n tp
eseri Zd el-Musfirin evirisi -ki bu eserin
evirmeninin dier Arapa kaynaklar bildii
anlalmakta389- rnek gsterilebilir.
Uzun bir fasladan sonra Arap-slam bilimlerinin Bizansta bilinmesine ilikin soru,
zellikle Otto Neugebauerin bir Vatikan el
yazmasnda bir astronomi kitabnn Yunanca
evirisinde gezegenlerin ifte ek yrngele-
381 Suter, H.:Beitrge
zu den Beziehungen Kaiser Friedrichs II., a.y., s. 8 (Tekrarbasm: a.y., s. 314).

382 Die Falkenheilkunde des Moamin im Spiegel ihrer
volgarizzamenti. Cilt 1: Glessgen, Martin-Dietrich: Edition der neapolitanischen und der toskanischen Version mit
philologischem Kommentar, Tbingen 1996 (Zeitschrift
fr romanische Philologie, Beiheft 269); Kr. Burnett,
Ch.: a.e., s. 239.
383 Muammed b. Abdullh b. mer bn el-Bzyr (3./9.
yzyl, Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 193, Cilt 7, s. 154,
329); spanyolca eviri: Libro de los animales que cazan,
ed. J.M. Fradejas Rueda, Madrid 1987; Burnett, Ch.: a.e.,
s. 240.
384 Birok edisyonu ve tpkbasm vardr, en eski edisyonu,
Willemsen, Carl Arnold: Friderici Romanorum Imperatoris Secundi De arte venandi cum avibus, 2 Cilt, Leipzig
1942; Tpkbasm Graz 1969, esere yaplm yorumlardan
oluan cilt, Willemsen, C.A.: Kaiser Friedrich der Zweite,
ber die Kunst mit Vgeln zu jagen, Frankfurt 1970.
385 Ad historiam astronomi symbola, Bonn 1876.

387 Bkz. Krumbacher, Karl: Geschichte der byzantinischen
Litteratur von Justinian bis zum Ende des Ostrmischen

Reiches /527-1453), 2. Bask, Mnih 1897 (Tekrarbasm:
Newe York 1970) s. 896; Sarton, G.: Introduction, a.y.,
Cilt 1, s. 771.
389 Bkz. Daremberg, Charles: Recherches sur un ouvrage
qui a pour titre Zad el-Mouafir, en arabe, phodes, en
grec, Viatique, en latin, et qui est attribu, dans les textes
arabes et grecs, Abou Djafar, et, dans le texte latin,
Constantin, Archives des missions scientifiques et littraires, choix de rapports et instructions (Paris) 2/1851/490527, zellikle 505 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi
ierisinde Cilt, 39, s. 1-38, zellikle s. 16).
G R
rinin modelini bulmasndan sonra390, bilim

tarihilerinin dikkatini ekti. Bu, o zaman
birka yldr ispatlanan ve Kopernikin,
Ptolemenin Almagesti yoluyla gezegenlerin
zedelenmi olan ayn zaman ierisinde daima
ayn uzaklklar geride braktklar prensibini
yeniden salama denemesindeki Arap-slam
astronomlarnn etkilerine ilikin soruyu
cevaplandrma yolunu at391.
Otto Neugebauerin392 ve E.S. Kennedynin393
n almalarnn ardndan, sonraki dnem
aratrmaclar, slam astronomisinin en yeni
gezegen teorileri hakknda, ilgili Arapa ve
zellikle Farsa kitaplarn Bizans versiyonlar zerinden Avrupaya ulatklar kanaatine varmlardr. O zamandan beri David
Pingree (Brown University), Joseph Mogenet
(Louvain) ve ardl Anne Tihon ( Louvain)
tarafndan yaplan birok aratrma-inceleme
ve metin edisyonlar Arap astronomisinin ve
astrolojisinin Bizansllardaki resepsiyonuna
dair bilgimizi kayda deer lde geniletmitir.
1976 ylna kadar kazanlm sonular ortaya koymaya ynelik bir denemesinde Mogenet394 kendine u soruyu sormaktadr: 9. ve 14. yzyllar arasnda Bizansllarn
Arap astronomisine kar tutumunda ne
390 Bkz. Kennedy, Edward S.: Planetary
theory in the medieval Near East and its transmission to Europe, Oriente
e Occidente in medioevo: filosofia e scienze. Convegno
internazionale ierisinde, [Roma] 9-15 aprile 1969, Rom
1971, s. 595-604, zellikle s. 602.
392 Studies in Byzantine astronomical terminology, Philadelphia 1960 (Transaction of the American Philosophical
Society, Cilt 50, Ksm 2).
393 Late medieval planetary theory, Isis ierisinde (Baltimore) 57/1966/365-378.
394 Linfluence de lastronomie arabe Byzance de XIVe
sicle, Colloques dhistoires des sciences I (1972) et II
(1973) ierisinde. Universit de Louvain, Recueil de travaux dhistoire et de philologie, srie 6, 9/1976/45-55, zellikle s. 45.
155
lde genel kabulden ve ne lde kar

koymaktan bahsedilebilir? Kendisiyle birlikte
Louvaindeki aratrmaclar, Bizanslarn bu
yoldaki davrann iki evreye ayrmaya meyletmilerdir: lk evrenin 9. yzyldan 13. yzyla kadar, ikinci evrenin ise 13. yzyldan 14.
yzyla kadar devam ettiini dnyorlar.
kinci evre bilimsel alanda, Arap-slam bilimleriyle temasn kesin bir rol oynad bir tr
Rnesansn meydana geldiini dnyorlar395. Mogenetye gre geleneksel olarak
niteledii ve astronominin astrolojiden daha
az ilgi grd ilk evrede de slam bilimleri
etkilerini gstermitir396. Mogenetnin ardl Anne Tihon ilk evredeki astronomik ve
astrolojik uralarn karakterletirmesinde,
iki akmdan bahsederek belirli tarzda bir
ayrmsayc bak asna ulamtr. lk akm
gerekten baz bilgi unsurlarn almakla kalmtr. kinci akmn belirleyici zellii ise,
slam astronomisinde oluturulan izelgelerin alnmasdr397.
u anki bilgimize gre, Bizansllarn Arap
astronomisiyle tanklklarna ynelik en
eski kant 1032 ylndan Almageste yaplm erh-haiye karm yorumlardr398. Bu
almann anonim yazar, Ptoleme astronomisiyle yenilerin () astronomisi arasnda -ki bundan Arap astronomlarn kasdetmektedir- bir karlatrma giriiminde bulunmaktadr399. Yazar adnda
395 a.e., 46.

396 a.e., 48 vd.
397 Les textes
astronomiques arabes imports Byzance

aux XIe sicles, Occident et Proche-Orient: Contacts
scientifiques au temps des Croisades, a.y., s. 313-324, zellikle s. 316.
398 Mogenet, J.: Une scolie indite du Vat. Gr. 1594 sur
les rapports entre lastronomie arabe et Byzance, Osiris
ierisinde (Brgge) 14/1962/198-221.
399 Tihon, Anne: Lastronomie byzantine (du Ve au XVe
sicle), Byzantion ierisinde (Brksel) 51/1981/603-624,
zellikle s. 611.
156
G R
ki bir kimsenin izelgelerini kullanmaktadr. Bugn bu ahsn Eb el-sm Al b.

el-Alem el-Badd400 (. 375/985) olduu
bilinmektedir401.
En eski ikinci kant 1072 ylndandr. Bu,
abe el-sib402 (. 3./9. yzyln sonu)in
Zc adl eserinden, Amed b. el-Musenn403
(5./11. yzyl)nn Muammed b. Ms elrizm404 (3./9. yzyln ilk yars)nin Zcine
yazd erhden ve Arapa astrolojik bir kitaptan405 derlenmi olan Yunanca anonim bir
kompilasyondur. Bu el yazmasnn en nemli
yan udur: Burada Yunanca bir metinde
ilk defa (abein Zcine dayanarak) sins
ve ters sins fonksiyonlar ortaya kmaktadr406.
Konumuz iin hayli aydnlatc olan 12. yzyln sonundan daha gen bir kompilasyon
Codex Vat. Gr. 1056da bulunmaktadr407.
Geneli itibariyle astrolojik ierikli bu kompilasyonda yaklak 20 Arap, Hint ve sahteHint yazarn ad gemektedir408. zellikle elrizm, abe el-sib, Kyr b. Lebbn
ve Al b. Abdurramn bn Ynusun
kim izelgeleri vurgulanarak bahsedilmektedir. Bu kompilasyonun yldz tablosuna ynelik incelemesinde Paul Kunitzsch409
Arap-slam kkenine dair tartlmaz bir
iaret bulmutur. Yldz adlarna ynelik
de u tespitte bulunmaktadr: Geri yldz
isimleri Yunanca ifade edilmilerse de, sk sk
Yunanca veya Ptolemenin kulland tanmlamalar yerine Arapa isimlerin motomot
evirisinden ibarettir410.
Bu kompilasyon ayrca, birok Arapa terimin
Yunan alfabesiyle (=ub gibi) aynen
alnd bir usturlap risalesinin evirisini iermektedir411.
Bu balamda bilinen tek Bizans usturlabndan da bahsedilmelidir412. Bresciadaki
Museo dellEt Cristiana mzesinde bulunan
alet, arka tarafna kaznm bir nota gre
1062 ylnda Sergio adl Fars kkenli bir
konsl iin imal edilmi olduu belirtiliyor.
Bizansllarn 11. yzylda gkyz gzlemlerinde usturlap kullandklar kesin olarak
kabul edilebilmesine ramen, baz olgular,
bu aletin kuku duyulmakszn Bizansl
olarak nitelendirilmesini engellemektedir.
lkin, (Vega) sabit yldz Arap tarzyla
400
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 215-216; Mercier, Raymond: The parameters of the Zj of Ibn al-Alam, Archives
internationales dhistoire des sciences ierisinde (Roma)
39/1989/22-50.
401 Tihon, Anne: Sur lidenti de lastronome Alim, Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde
(Roma) 39/1989/3-21.
403 a.e., Cilt 6, s. 142.
404 a.e., Cilt 6, s. 140-143.
405 Bkz. Neugebauer, Otto: Commentary on the astronomical treatise Par.gr. 2425, Brksel 1969; Jones, Alexander: An eleventh-century manual of Arabo-Byzantine astronomy, Amsterdam 1987; Mogenet, J.: Linfluence de
lastronomie arabe Byzance, a.y., s. 49-50; Tihon, Anne:
Les textes astronomique arabes imports Byzance, a.y.,
s. 316, 318.
406 Tihon, Anne: a.e., s. 318.
407 Catalogus codicum astrologorum graecorum, Cilt 5,
Ksm 3, Brksel 1904, s. 7-64.
408 Bkz. Tihon, Anne: L astronomie byzantine, a.y., s. 612;
ayn yazar: Tables islamiques Byzance, Byzantion ierisinde (Brksel) 60/1990/401-425, zellikle s. 405-413.
409 Die arabische Herkunft von zwei Sternverzeichnissen in
cod. Vat. gr. 1056, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Wiesbaden) 120/1970/281287, zellikle s. 282.
410 a.e., s. 282.
411 Bkz. Tihon, Anne: Tables islamiques Byzance, a.y.,
s. 406.
412 Bkz. Dalton, O.M.: The Byzantine astrolabe at Brescia, Proceedings of the British Academy ierisinde, Cilt
12, Londra 1926, s. 133-146, 3 Resim; Gunther, R.: The
Astrolabes of the World, a.y., s. 104-108; Stautz, Burkhard:
Die frheste bekannte Formgebung der Astrolabien, Ad
radices. Festband zum fnfzigjhrigen Bestehen des Instituts fr Geschichte der Naturwissenschaften der Johann
Wolfgang Goethe-Universitt Frankfurt am Main ierisinde, ed. Anton von Gotstedter, Stuttgart 1994, s. 315-328,
zellikle 319-320; ayn yazar: Die Astrolabiensammlung
des Deutschen Museums und des Bayerischen Nationalmuseums, Mnih 1999, s. 11; Tihon, Anne: Les textes astronomique arabes imports Byzance, a.y., s. 323.
G R
Avrupada 10. yzyldan beri rastland gibi

bir ku formunda (en-Nasr el-Vi = den
kartal) tasvir edilmitir413. kincisi, Bizans
(=Konstantinopel)n enlemi olarak verilen
41 deeri, usturlabn i diskinde bulunan
tarihi pheli klmaktadr. Bizansn Ptoleme
Corafyasndaki enlemi 43 dir ve erken
dnem Arap corafyaclarnda ise 45 dir ve
ilk kez 13. yzyln sonuna doru 41 olarak
(bugnk deeri 41 02 dr) dzeltilmitir.
nc olarak, usturlabn (ana para diye
adlandrlan ksmnn) arka yznde drtl
bir tanjant quadrant vardr ve kenardaki
cetvelle birlikte st ste bindirilii ile, daha
sonra mdahale eden bir el tarafndan ilendii izlenimi uyandrmaktadr. Bu esnada,
abe (3./9. yzyl)den beri bilinen tanjant
fonksiyonu ilk kez 11. yzyln ilk yarsndan
itibaren tanjant quadrant olarak usturlabn
arka yznde karlalmaya balamtr. Sabit
yldz isimlerinin Almagesttekilerle rtmesi
ve Arapa olmamas bu usturlabn ya iin
bir dayanak tekil etmez. Bizansllar uzun
zamandan beri Almageste ve verdii bilgilere
yabanc deillerdi. rmcek (ankebt) diye
adlandrlan n diskle 14 yldzn pozisyonlarnda esas olarak alnan burlar dairesindeki
kesime noktasnn kesime deeri olarak 66
yl iin 1 lik deer, Yunan deil Arap-slam
kkenlidir. Ksacas bu usturlap, stilinde ve
ayrntl unsurlarnda tamamen Arap-slam
dnyasnn maldr. Burada Bizansl olan
sadece kaznan isimlerin ve dier ifadelerin
dilidir. Bu durum, o dnemdeki Bizans astronomi yaznnn kark kkenli ve tarihe aykr
karakterini gstermektedir.
11. ve 12. yzylda Arap dilindeki astronomik almalarn Bizansa girme srecinin
gerekten baarl bir ekilde yrmesinden
sonra Konstantinopelde kurulan Latin Hal
Devleti (1204-1261) yznden sadece dier
413 Kunitzsch,
Paul ve Smart, Tim: Short guide to modern

star names and their derivations, Wiesbaden 1986, s. 4344.
157
geliim hareketi sekteye uramakla kalmam

ayn zamanda o dneme dein oluturulan
literatr ortadan kaybolmutur414. Fakat 13.
yzyldan 14. yzyla gei dnemecinde ArapFars bilimine ynelik yeni bir ilginin kendini
belirgin klmas iin ok uzun zaman gemesi
gerekmedi. Bu sefer Konstantinopele gtren yol doudan gelmekteydi.
Badatn 656/1258 ylndaki ele geirilmesinden hemen sonra, Cengiz Hann torunu
Hlagu, Urmiye Glnn yaklak 30 km.
gneydousunda bulunan Mera kentine
yerleti ve orada evrensel bilgin Nareddn
e-snin idaresinde zel olarak ina edilmi yapsyla byk bir gzlem evi kurdurdu (Katalog II, 28). Mool dneminde
Mera nemli bir Hristiyan nfusa sahipti ve Bizans idaresinde bulunan Karadeniz
kysndaki Trapezuntla (Trabzon) ve bu
ehir zerinden Konstantinopel ile canl bir
iliki ierisinde bulunuyordu. Bu ehirlerle
olan mnasebet, Hlagunun ardl Abaa
Han 663/1265 ylnda Tebrizi bakent ilan
ettiinde daha da byd. Evrensel bilgin
Rededdn Falallh e-abb (. 718/1318)
burada lhanl zn (694-703/1295-1304)
ve Olcaytu (703-716/1304-1306) idaresi altnda vezir-i azam olarak alt dnemde
Tebriz nemli bir bilim merkezine dnt.
Dnce tarihinin en nemli ahslarndan
olan Rededdn, dneminin sadece efsanevi
bir ahsiyeti olmakla kalmad, ayn zamanda
Tebrizi, doudan ve batdan gelen bilginlerin bir vatan ve farkl kltr tamsilcilerinin
buluma noktas grdkleri bir dnya kenti ve
bilim-sanat merkezi yapt. Bize ulaan eserleri kentin kltrel ve bilimsel hayatna ilikin
canl bir tablo sunmaktadr.
ehrin bizzat Rededdn tarafndan ina ettirilen Reb-i Red veya ehristn-i Red
ksm hakknda yine onun tarafndan yaplan
414 Bkz. Tihon, Anne: Les
textes astronomique arabes

imports Byzance, a.y., s. 324.
158
G R
ve gnmz aratrmalarnn tantt vakf

defterinde ayrntl bilgiler edinmekteyiz.
1940l yllardan itibaren Rededdnin hayatn ve eserlerini aratrmay kendisine dev
edinen Avusturyal oryantalist Karl Jahn415
bu belge hakknda u bilgileri aktarmaktadr:
Ad geen vakf defterinden unlar reniyoruz: Reb-i Red, Rededdnin hem
randa hem de Anadoluda kurduu farkl
din vakflarn gelirleriyle varln srdrmtr. lgin olan ise zellikle Reb-i Red
semtinin organizasyon yapsdr. Buna gre,
farkl milletlere mensup ok sayda sanat
ve zenaatkar, vakf ynetiminin gzetiminde
belirli bir karlkla burada yayor ve alyordu. ok saydaki Trkler bir yana burada
alanlar Yunanlar, Grcler, Ermeniler,
Hintliler, Ruslar, Zenciler ve dier millet
mensuplarndan olumaktayd...
Rededdnin verdii bilgiye gre, eitimretim ve aratrma kurumlarnda lhanllar
Devletinin deiik blgelerinden gelen 60007000 renci eitim-retim grmekteydi ve
masraflar devlet tarafndan karlanyordu.
400den fazla bilim adam kendi meskenlerinde ikamet ediyorlard ve gnlk yaamn
skntlarndan uzak bir ekilde kendilerini
sadece aratrmaya ve ders vermeye adayabiliyorlard416.
Tebriz ehrinin Rededdn tarafndan ilerletilen ticari ve bilimsel faaliyetlerdeki nemli
rolne ilikin daha fazla bilgiyi slam dnyasndan ve slam dnyas dndan ahsi-
415
Tbris, ein mittelalterliches Kulturzentrum zwischen

Ost und West, Anzeiger der sterreichischen Akademie
der Wissenschaften ierisinde, Philologisch-historische
Klasse 105, Nr. 16, Wien 1968, s. 201-211, zellikle 208209.
416 a.e., s. 211.
yetlerle yapt yazmalar417 iermektedir.

Bu yazmalardan, Reb-i Red semtinin
farkl milletlere mensup gruplar iin ikamet
yeri olarak kurulduunu ve Anadoluda bir
blgenin valiliini yapan olu Celleddnin
aa yukar 40 Yunan aileyi Bizansllara
ayrlm blgeye yerlemeye ikna etmek iin
grevlendirildiini renmekteyiz. Ayrca,
Konstantinopel ve Venedikin lhanllara
vergi dediklerini ve Rededdnin de bunu
rencilerin masraflar iin kullandn da
renmekteyiz418.
Tebrizin o dnemdeki nemine ilikin bir
baka kant Z.V. Togan nceki yzyln ortalarnda Rededdnin yazmalarndan bir
blm olan el-Esile ve-el-Ecvibe (Sorular ve
Cevaplar)de bulmutur. Bu sorular ve cevaplar, lhanllar ile Bizans arasndaki bilimsel
ilikinin imdiye kadar bilinmeyen derecede sk olduunu aka ortaya koymaktadr.
Mesela, Rededdnin hizmetinde bulunan
bir Bizansl filozof-doktor, Rededdnin
Basileus (muhtemelen Andronikos II.
Palaiologos, d. 1282-1328)un sorularna
verdii cevaplar Farsadan Yunancaya
evirmitir. Rededdnin bilimlerdeki olaanstln Kaysere izah etmek ve vurgulamak iin yle demektedir: ayet bugn
Aristoteles, Platon ve dier byk Yunan
filozoflar yaasalard, onun rencisi saylmaktan byk bir gurur duyarlard419.
417 Muktebt-i
Raid, ed. M. ef, Lahor 1947, s. 63, vgl.

Togan Z.V.: lhanllarla Bizans arasndaki kltr mnasebetlerine dair bir vesika (A document concerning cultural relations between the Ilkhanide and Byzantiens), slam Tetkikleri Enstits Derisi ierisinde (stanbul) Cilt 3
(1966), s. 1-39, zellikle s. 2.
418 Muktebt-i Raid, a.y., s. 319; Togan Z.V.: a.y., s. 2.
419 Rededdn: el-Esile ve-el-Ecvibe, yazma stanbul,
Ayasofya 2180, 264b-265a; Togan Z.V.: lhanllarla Bizans arasndaki kltr mnasebetlerine dair bir vesika,
a.y., s. 5.
G R
Arapa ve Farsa redaksiyonunda bize ulaan Sorular ve Cevaplar, arlkl olarak

felsefi, teolojik ve tbbi ieriklidir. Farsa
redaksiyonu 1966 ylnda Z.V. Togan tarafndan kk bir inceleme eklenerek tpkbasm
olarak yaynlanmtr. Srf bu yazmalara
ynelik bir modern almann olup olmadn bilmiyorum.
H. Usenerin denemesinden beri Bizans bilim
tarihine ilikin yrtlen yeni aratrmalar
genellikle astronomi ve astroloji zerinde
toplanmaktadr. Bu konu zerindeki 20. yzyln ikinci yarsndaki incelemeler bizi 14.
yzyln ilk yarsnda gerekleen zellikle
astronomik eserlerin Farsadan evirilme
dalgas hakknda aydnlatyor. Tercme edilen eserlerin ou bu arada yaynlanm veya
incelenmitir420.
Farsadan Yunancaya eviri hareketini
George Sarton 1947 ylnda Fars Rnesans
olarak nitelemekteydi, bu ona gre ayn
zamanda Arap Rnesans olarak da nitelendirilebilirdi421. Karl Krumbacher422 bu
harekette bilimsel eserlerin geri hicretinin
en ilgin rneklerinden birisini grmekteydi, ve yine ona gre ilk olarak Yunanlar,
ancak Arap-Fars araclyla atalarnn hikmetiyle yeniden tanabilmilerdi. Joseph
Mogenet423 13. ve 14. yzyllarda bilimsel
alanda Arap-Fars bilimleriyle temaslarn
ok nemli yer tuttuu bir tr Rnesansn
420 Bkz.
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 56-57; Tihon, Anne: Les

tables astronomiques persanes Constantinople dans
la premire moiti du XIV sicle, Byzantion (Brksel)
57/1987/471-487, 4 resim; ayn yazar: Tables islamiques
Byzance, Byzantion (Brksel) 60/1990/401-425; ayn
yazar: Traits byzantins sur lastrolabe, Physis ierisinde
(Florenz) 32/1995/323-357.
421 Sarton, G.: Introduction to the history of science, vol.
3, part 1, s. 63.
422 Geschichte der byzantinischen Litteratur, a.y., Cilt 1,
s. 622.
423 Linfluence de lastronomie arabe Byzance de XIVe
sicle, Colloques dhistoires des sciences I (1972) et II
(1973) ierisinde. Universit de Louvain, Recueil de travaux dhistoire et de philologie, srie 6, 9/1976/54.
159
gereklemi olduundan bahsetmektedir.

Bizansllarn, izelgeleriyle ve usturlap tasvirleriyle vs. birlikte Farsadan evrilen eserlere dayanarak ortaya kan, imdiye kadar
bilinen kitaplar, Krumbacherin dedii gibi
bilimsel eserler anlamnda gerekte sadece
bir geriye hicret deildir. Ayrca dikkati eken
bir baka husus, bahsi geen eserlerin hi
birisi, Neugebauerin Vatikanda kefettii
anonim eser hari, 13. yzyln ikinci yarsnda
Fars ve Arap astronomlarn uram olduklar Ptoleme kart yeni gezegen modelleriyle bantl deildir. Bu gezegen teorilerinin
bazlarnn en ge 15. yzyln ilk yarsnda Dou Avrupaya ulat ve Kopernikin
malumu olduu424 oktan beri ispatland.
Bizansta kritik eksiklii ve Arap-slam astronomisinin anlalmasnda derin bir anlay
yetersizlii ynndeki yarg425 doru olabilir.
Bu eksiklik ve yetersizlik, Arap astronomisinin Bizansta tutunamamasnn gerek sebebi
olabilir. Buna ek olarak, hi de az saylamayacak sayda Bizansl Ptoleme astronomisinin
yeniden inasna sk skya sarlmalar da bu
sebeplerden birisi olarak grlebilir426.
Arap-slam bilimlerinin nc yolunun
nemi, kesinlikle Farsa eserlerin Yunancaya
evirilmesiyle snrl deildi. talya, Orta
ve Dou Avrupa ve ran arasndaki kiisel temaslar, resepsiyonun etkisini artrm
ve Dou slam dnyasnn en yeni bilimsel
kazanmlarnn Avrupaya gecikmeden ulaabilmesini salamtr. Mesela, Kemleddn
el-Frisnin ok gelimi gk kua teorisi
14. yzyln ilk on yl iinde ok byk bir
ihtimalle bu yoldan Freibergli Dietrichin
malumu olmutu (Katalog III, 169 vd.).
425 Tihon, Anne: Un trait astronomique
chypriote du
VIVe sicle, Janus ierisinde (Leiden) 64/1977/279-308,
66/ 1979/49-81, 68/1981/65-127, zellikle s. 109.
426 a.e., s. 109.
160
G R
Nareddn e-snin (. 672/1274) trigonometriyi mstakil bir bilim olarak temellendirdii Kitb e-ekl el-a isimli eserinin
yine bu yolla Avrupaya ulatn ve Johannes
Regiomontanus (1436-1476)un De triangulis
omnimodis adl eserinin domasna sebep
olduunu tasavvur edebiliriz (Katalog III, s.
135 vd.). Nareddn e-s mrnn son
16 yln Merada geirmitir ve orada yeni
kurulan rasathanenin idareciliini yrtmtr. Unutulmamaldr ki Mera ve Tebriz
14. yzylda Bizansllar ve dier Hristiyan
Asya seyyahlar tarafndan sklkla ziyaret
edilmi yerlerdir. Bu balamda, Mera
Rasathanesinin gkyz kresinin aslnn ok
erken bir dnemde Avrupaya ulam olmas
ve 1562 ylndan beri Dresdende bulunuu
(Katalog II, 52) bu konuda olduka aydnlatcdr. Nareddn e-snin trigonometri
kitabnn Bizans yoluyla Batya ulatna
dair tahminimizle, mutlak anlamda, orada
daha nce tercme edildii kastedilmemektedir. Osmanllarn tehdit tekil etmesinden itibaren ve stanbulun fethinden sonra, alt kollaryla Romaya, Kuzey talyaya ve Dou ve
Orta Avrupaya ulaan yeni bir yol olumutu.
Bu yollarda kitaplar ya orijinalle veya eviriler halinde, ayrca aletler ve haritalar ve bilhassa slama kar ve eski Yunan bilimlerinin
stnlk durumunu yeniden kazanma yolundaki mcadele dncesi Avrupaya tand.
Bu hummal savalarn en nemli ahsiyeti,
daha nceleri Konstantinopel Patriki olan
Kardinal Bessariondu. Avrupadaki seyahatleri esnasnda Viyanada G. Peurbach ve J.
Regiomontus ile bir araya geldi ve sonuncu
ahsn Ptolemenin Almagestini yeniden ele
almasna yol at. Bu yeniden ele aln ounlukla Arap astronomlarn almalarn aktaryor olmas, bize Bessarionun bilim tarihinin tekerleini bou bouna geriye evirmeye
altn gstermektedir427.
SON SZ
Balangta, gnmz bilimsel aratrmalarnn ulam bulunduu sonulara dayanarak

Arap-slam kltr dnyasnn evrensel bilimler tarihindeki konumuna ilikin bu kataloun
okuyucusuna genel bir tasavvur sunmak amacyla ksa bir giri dnlmt. Bu arada
byle bir giriimin birok tehlikelerle i ie
olduunu da biliyordum. Bir yandan, konuyla
ilgili aratrmalar nispeten uzun saylabilecek
bir ilerlemeye ramen daha o kadar gen bir
evrede bulunmaktadr ki, insan kendini imdiye kadar ulalm ve kapsam mmkn grnen sonulara dayanarak olduka uygun bir
panoramann verilebilecei verilebileceine
inandrabiliyor. Dier yandan, yaplan aratrmalarn ulat sonu o kadar hacimlidir ki
ilk denemede sadece bir ksmn kapsanmas
ve ortaya konulmas tehlikesinin kucana
dlebilir. Buna ek olarak, alnmas gereken malzemelerin, konularn ve problemlerin
seimi iinin de kard zorluklar vardr. Bu
denemede balangtan itibaren bana birbiriyle atan iki duygu da elik etti. Birisi,
imdiye kadar elde edilen bilgiler ksa bir giri
erevesinde kapsaml bir ekilde ele alnamayacan duyururken, dier duygu bu konunun ok ayrntl bir ekilde ele alnmasyla
yaklak 15 yl nce hazrlanm ve msvedde
halinde bulunan Geschichte des arabischen
Schrifttumsun corafya ve edebiyat ile ilgili
ciltlerinin yeniden ele alnp ileniinin yeni
bir gecikme tehlikesiyle kar karya kalaca endiesiydi. Bu sebeple ben, Arap-slam
bilimlerinin Avrupadaki zmsenme srecinin 13. yzyl da aacak ayrntl bir tartmasndan vazgetim. Geri bu tarzda ayrntl bir
tartma bana her iki kltr arasndaki temel
yntemleri veya bilimsel almann temel
deerleri bakmndan bir mukayese yapma
imkan verebilirdi, mesela; bilimsel deney,
G R
astronomide sreen ve uzun yllar sren

gzlem uygulamas, eletirinin nemi, kaynak
kullanrken alnt yaplan kayna tam olarak
vermek, ncllerin baarl ilerini takdirle
anmak, gelime-ilerleme kanunu vb. gibi. Bu
ynlere, slamda yaratcln son bulmasna
ilikin sorunun ele alnd bir sonraki nc
blmde sadec ksaca dokunulacaktr.
Akdeniz blgesinin nemli bir blmnn
ve rann Hicri 1. yzyln (m. 7. yzyl)
ilk yarsnda fethedilmesiyle Mslmanlar,
hemen hemen btn nemli kltr merkezlerini kendi egemenlikleri altna alma imkanna sahip oldular. O dnemin kltr tayclarnn, ister Hristiyan, Yahudi, Sabii veya
Zerdt olsunlar ve slam kabullenmi olsun
ve ister olmasnlar, fatihlerle birlikte yaayabilmi ve bilimsel almalarn srdrebilmi,
hatta yeni efendileri tarafndan tevik grm
olmalar ile bilimler tarihi iin domu olan
byk ansn nemi tam anlam ile deerlendirilemez. slam dnyasnda farkl kltr ve
din mensuplarnn geni lde uyumlu birlikte yaaylar temelinde, Avrupa Ortaann
bu biimiyle tanmad bir retmen-renci
ilikisi dodu. Bu durum, hzl ve salam bir
renime sebep oldu, bilimsel armacl
nledi ve bylece yzyllar boyunca sren
slam bilim anlaynn en nemli zelliklerinden birisini oluturdu. Arap-slam kltr evresinin bu gl yannn, 16. yzyln
balangcna kadar resepsiyon ve zmseme
srecinde Latin dnyasnda eksik olmasn
belki de ilk olarak Raymond Mercier428 dile
getirmitir.
Daha 2./8. yzylda mkemmel bir geliim
seviyesine ulaan, dier disiplinlerin kurulmasnda ve gelitirilmesinde gerekli dona-
428 East and West contrasted in scientific astronomy, Occi-
dent et Proche-Orient ierisinde, a.y., s. 325-342, zellikle

s. 340.
161
nm temin edebilen bir Arap filolojisiyle

kar karyayz. ok erken dnemde gelien
bir filoloji ile yakn ibirlii olmakszn, 3./9.
yzyln ilk yarsndan Yunanca eserlerin
Arapaya evirilerinde tandmz mkemellik ve egemen tavr dnlemezdi.
Bilim tarihinin en hayrete drc olgularndan birisi de, kimya ve simyada hemen bir
yzyl sonrasnda resepsiyon ve zmseme
evresinin sonlanmas ve yaratcla dnebilmi olmasdr.
Doa bilimsel dier disiplinlerin birounun
resepsiyon ve zmseme sreci 2./8. yzyln
sonuna doru o kadar ilerlemiti ki, hemen
hemen onlar da yaratcln eiinde bulunmaktaydlar. Bu srele birlikte yksek nitelikte geni nicelikte bir tinsel bilimler geliimi
yaand. Franz Rosenthalin bir baka balamda vurgulad gibi, slam eer ta balangtan itibaren bilimin ( ilm) roln dinle balantl ve btn bir insan hayatnn itici gc
olarak n plana kartmam olsayd elbette
bu tr bir ykseli dnlemezdi. Yabanc
bilim mirasnn hzl bir ekilde alnp benimsenmesi ve sreen olarak ekillendirilmesi
byk lde, eski kltr mensuplarnn kendilerini balangtan itibaren Mslmanlar
tarafndan kabul edilmi ve deer verilmi
olarak hissedebilmeleriyle balantldr.
imdiye kadar elde edilen bilimsel aratrma
sonularna gre u hkmde bulunabiliriz:
Doa ve matematiksel bilimler alannda yaratclk 3./9. yzyln ortalarnda baz durumlarda daha da erken balam, resepsiyon ve
zmseme sreci ise bu yzyln sonuna doru
tamamlanm grnyor. Yaratclk btn
bilim dallarnda, geri her zaman tekdzelikle
izgisel olmasa da izlenebilir bir younlukta
ve hatta yeni bilim dallarnn temellerini atarak 15. yzyla, baz dallarda ise 16. yzyln
sonuna kadar devam etmitir.
162
G R
Arap-slam bilimleri tarihine dair aratrmalarn erken bir evresinde, bu bilimlerin daha
5./11. yzyln ilk yarsnda sona erdii ileri
srlen bir altn andan bahsetme alkanl bulunuyor. Bu tasavvurla bir baka
tasavvur ilikilendirilir: Abbasi Devletinin
Moollar tarafndan 656/1258 ylnda yklmasyla Arap-slam bilimlerinin duraklama
evresinin balam olduu farzedilir. Her iki
tasavvur da bilimsel aratrmalarn bugnk
ulalan sonucuyla badaamamasna ramen
yine de kendilerinden bahsettirmektedir.
Gerekte 13., 14. ve 15. yzyllar da Arapslam bilimlerinde birok kefin, icadn ve
yeni bilim dallarnn kurulmasnn zaman dilimi olarak belirmektedir.
Arap-slam kltr evresinde bilimler henz
ilerlemelerinin ilk evresinde bulunurken,
4./10. yzyln ikinci yarsnda spanyadan
spanya d Avrupaya gei yolunu bulmaya
balamlard. Yzlerce yl srm olan bu
akmn Arap bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu ve zmsenmesi olarak nitelendirilmesi,
20. yzyln ikinci yarsnda yaygnlamaya ve
yerlemeye balad. Bu tanmlamann babas
saylabilecek olan Heinrich Schipperges, bunu
hemen hemen ayn anlama gelen Arabism
ile birlikte kulland429. Arap-slam bilimlerinin Avrupa iin yzyllar boyu btn elikileriyle takip edilebilir kararsz deerlendirilmesi hl devam etmektedir. Bilimsel aratrmann, olaylara kar adil bir bak as iin bilim
tarihisine yeteri derecede nemli ipular
verecek dereceye henz ulaamamasndan
ziyade, 13. yzyln sonlarna doru yerleen
antiarabizm hl etkilerini srdrmekte ve
son yz yln Avrupa merkezli dnyle tekrar glendirilmektedir. Antiarabizm
konusunda retici bir sunumu Heinrich
429
Schipperges, H.: Arabische Medizin im lateinischen

Mittelalter, Heidelberg 1976, s. 149.
Schippergese borluyuz. O, 1961 ylnda

yaynlanan almasn430 n alma olarak
nitelemektedir; fakat ne var ki daha iyi bir
alma bugne kadar yaplmad. O, arabistik
kavram karsnda snrlandrlm anlamdaki Arabizmi yzlerce yl gl bir ekilde
etkilemi ve hl etkilemekte olan ve onsuz
modern dnyann yapsn anlayamayacamz bir fenomen olarak tanmlamaktadr431.
Schipperges birok aratrmasnda, sonunu
1700lerden sonras olarak grd432, tp
alannda 19. yzyla kadar devam eden etkiyi
darda brakmakszn433, arabizmin deiik
evreleri arasna tahmin tarzda snr ekmeye
abalamtr. Burada u durum da anlmaldr: Schipperges 1967 ylnda spanya ktphanelerinde 200 el yazmas kitap arasnda
spanyol hekimlere ait en az 60 adet hi bilinmeyen spanyolca el yazma kitap kefetmi
ve bu eserlerden, 13-17. yzyln spanyol
arabistlerinin sadece ber Yarmadasnn
okullarnda deil, ayn zamanda buralarn
da tesinde Avrupa niversitelerinde etkide bulunduklar kanaatine ulamtr434.
spanyol ktphanelerindeki bir baka aratrma seyahatinde Schipperges spanya topraklarnda 17. ve 18. yzyla kadar bn Snya
ynelik bir Galenizmin yrrlkte olduunu
tesbit etmitir435.
Eer biz Schippergesin Avrupa arabizmi-
430
Ideologie und Historiographie des Arabismus, Wiesbaden 1961.

431 a.e., s. 5.
432 Bkz. mesela, Handschriftenstudien in spanischen Bibliotheken zum Arabismus des lateinischen Mittelalters,
Sudhoffs Archiv ierisinde (Wiesbaden) 52/1968/3-29,
zellikle s. 27-28; ayn yazar: Arabische Medizin im Mittelalter, a.y., s. 150.
433 Handschriftenstudien, a.y., s. 22.
434 a.e., s. 27.
435 Zur Wirkungsgeschichte des Arabismus in Spanien,
Sudhoffs Archiv ierisinde (Wiesbaden) 56/1972/225-254,
zellikle s. 248.
G R
ne ilikin ok ince basamaklarla gsterilmi

evrelerinden saparak daha kaba bir devirlere
ayrma abas ierisinde, Avrupada Arapslam bilimlerinin yeteri derecede uzun sreli almlama ve zmseme srecinin sonucunda bir yaratcln belirgin hale geldii
dnemin balangcn araynca, 16. yzyln
balarna ulayoruz. Elbette byle bir ifadenin bile tek bana baz kafalar rahatsz
edeceinin bilincindeyim. Bununla birlikte
19. yzyldan ve 20. yzyln ilk otuz ylndan
Jean-Jacques Sdillot, Louis-Amlie Sdillot,
Joseph-Toussaint Reinaud, Franz Woepcke,
Michael Jan de Goeje, Eilhard Wiedemann,
Carl Schoy, Heinrich Suter gibi yorulmak bilmez bilginlerin ok deerli ve liyakatli nc
almalar Arap-slam bilimlerinin aratrlmas tarihini o kadar geniletmitir ve bize
o kadar ok kant malzemesi vermitir ki,
biz, sorumluluumuzun bilincinde olarak, bu
alann bilimler tarihindeki yerleik hkmn
geree doru deitirmek iin her tr giriimde bulunmakla sorumluyuz.
Avrupada yaratcln balangcn 16. yzyln balarna yerletiren grle elbette bilimler historiyografyasnn allagelen yolundan
sapm oluyoruz. Ayrldmz gr taraftarlarnca, ulalan bir dizi baar szde Erken
Rnesans nclerinin baarlar gibi tannmakta ve temeline Avrupa niversiteleri yerletirilmekte, matematiin doa bilimlerinde
kullanm Roger Bacon (yaklak 1219-yaklak 1292)a, gkkuana ilikin ilk doru
aklama Freibergli Dietrich (yaklak 1250yaklak 1310)e, camera obscurann (karanlk oda), kresel sins teoreminin ve paraleller postulat kantnn bulunuu Levi ben
Gerson (1288-1344)a veya trigonometrinin
mstakil bir bilim haline getirilii Johannes
Regiomontus (1436-1476)a balanmaktadr.
niversitelerin kuruluuna gelince: Avrupa
niversitelerinin en eskisinin 13. yzyln ilk
te birinde, Napoli (1224), Padua (1222),
Paris (1219), Toulouse (1229), Montpellier
163
(1239) ve Palencia (1212) gibi Arap-slam

bilimlerinin zmsenme merkezlerinde kurulmu olmas artc deildir436. Arabist olmayan bir bak asyla kaleme ald almasnda Herbert Grundmann437 u sonuca ulamaktayd: niversiteler bilgi drtsnden, rnek
alaca bir model olmakszn, kendiliinden
domutur. Buna iaret ettikten sonra o,
unu sylemektedir: niversiteler bize artk
o kadar alldk olmutur ki bu kurumlarn kklerini Avrupa Ortaanda aramann ne kadar allmadk, hayrete drc
ve aklama gerektiren bir durum olduunu
ok az dnmekteyiz438. Schipperges439 bu
konuya ilikin grn yle aklamaktadr:
Grundmannn, niversitelerin bilgi drtsnden, rnek alaca bir model olmakszn,
kendiliinden doduu ynndeki grne,
sadece ksmen hak verebiliriz. Eer evvelce
bir Yunan, Roma veya Bizans modeli yoksa,
bir Arap modelin olup olmayaca, yani antik
dnyann mirasn niversite iin kendine
has bir katalizrle gncelletirmi bir Orta
a arac kltrn bulunup bulunmad
neden sorulmuyor? Arap modeller arasnda Schipperges440 457/1065 ylnda Badatta
kurulmu Nizamiye Medresesini anmaktadr: Benzer okul binalarnn ayrntl planlarna sahibiz. Bu yaplar, ortasnda bahesi
436
Bkz. Schipperges, H.: Einflsse arabischer Wissenschaften auf die Entstehung der Universitt, Nova Acta
Leopoldina ierisinde (Halle) 27/1963/201-212; zellikle
s. 210.
437 Vom Ursprung der Universitt im Mittelalter, Berlin
1957 (Berichte ber die Verhandlungen der Schischen
Akademie der Wissenschaften zu Leipzig. Philol.-histor.
Klasse Cilt 103, Heft 2), s. 63; Schipperges, H.: Einflsse
arabischer Wissenschaften auf die Entstehung der Universitt, a.y., s. 201.
438 Grundmann, H.: Vom Ursprung der Universitt, a.y.,
s. 17.
439 Schipperges, H.: Einflsse arabischer Wissenschaften,
a.y., s. 211.
440 a.e., s. 108-109 burada Asad Talasn u eserine iaret
edilmektedir; Lenseignement chez les Arabes. La madrasa Nizamiyya et son histoire, Paris 1939.
164
G R
olan kare eklindeydi, anfileri, konferans

salonlar, btn teknik blmlemeleriyle bir
merkez ktphanesi, depolar ve ambarlar vard... Profesrlerin atanmas bakanlk
kararyla oluyordu. Profesrle balang
dersi, st seviyedeki idarecilerin ve asillerin
katlmyla ve ders sonunda yeni atanann
onuruna, genellikle de Halifenin huzurunda
gerekleen bir tartmayla birlikte oluyordu.
Ders sonunda yeni hoca bir kutlama yemei
veriyordu. Derste, tipik skolastik tartmalar
organize etmekle grevli profesrler de bulunuyorlar ve mzakereci asistanlar grev yapyorlard. Badattaki Nizamiye Medresesi,
slamdaki yksek okul kurumlarna genel
ders plann getirmi olan ilk eitim kurumudur.
Bu nemli okul kuruluunun daha sonraki yansmas bir Badat akademisi olan
Mustanriyye Medresesinde ok daha doru
bir ekilde grlebilir. Bu medrese 1227 ylnda Halife el-Mutanr tarafndan kurulmutur. Diclenin sol kysna konulandrlan
bina 1232 ylnda tamamlanmtr ve 4 byk
kompleksi iermektedir. Bunlardan zel bir
bina tp, farmakoloji ve doa bilimleri eitimine ayrlmt. Bu komplekslere bir hastane,
merkezi bir yemekhane, hamamlar ve mahzenler eklenmiti (Kr. Katalog V, 65 vd.).
Dersler arasnda pozitif bilimlerin gl bir
ekilde vurgulanmas dikkati ekmektedir:
Din ve dil bilimlerinin yannda matematik ve
tp zellikle anlmtr, geometri, farmakoloji ve hijyen tek tek dile getirilmitir. Byle
bir okulun nemini u olgu gstermektedir:
Bu okul 1258 ylnda, Moollarn istilasnda
ksmen zarar grmse de daha sonra bizzat
istilaclar tarafndan ksa bir srede tekrar
ina ve yeniden organize edilmiti.
Schipperges ayrca unu eklemektedir441: Hi
kimse kuku duymamaldr ki bu tarz nl
441
Schipperges, H.: Einflsse arabischer Wissenschaften

auf die Entstehung der Universitt, a.y., s. 209.
akademiler, Avrupada 12. yzyln ortalarndan itibaren eitim konularnn ok hzl

resepsiyonunda ve gen bilim adamlarnn
canl dou bat yolculuklarnda hem de d
grnleriyle tannr olmulardr.
Avrupada Arap-slam kltr evresindeki
niversiteler hakknda bilgi sahibi olmak iin
birok imkan ve yol mevcuttu. Bu kurumun
alnmas ve benimsenmesi iin gerekli hazrlk
ve olgunluk elbette artt ve bu artlara Arapslam bilimlerinin Hristiyan Avrupa kltrnde resepsiyonu ve zmsenmesi yoluyla
ulalmt. Bunun iin inandrc dayanak
noktasn bize Kayser II. Friedrich tarafndan
1224 ylnda Napolide kurulan niversite vermektedir. Bu okul Avrupada kurulan ilk devlet niversitesidir442 ve bu yanyla Badattaki
ncs Nizamiye Medresesine ve slam kltrndeki dier okullara karlk oluturmaktadr. II. Friedrichin Arap-slam dnyasyla
ok yakn bir iliki ierisinde bulunduu, o
dnyann kltr ve biliminin hayran ve taraftar olduu geni lde bilinmektedir.
Yukarda dile getirilen noktalardan ikincisi
de Roger Bacon ile ilgilidir. Bilimler historiyografyasnn bugne kadar srtnda tad,
Avrupa merkezci bak alarnn etkisi altnda domu ve oktan eskimi tasavvurlardan
gelien yk sadece Baconla snrlanmyor.
Roger Baconn matematii doa bilimsel
problemlere uygulayan ilk kii olarak nitelendirilmesi ile, aslnda onun Arap nclerinin,
bu arada bn el-Heysemin443 hakk yenmektedir. Roger Bacon, doa bilimsel aratrmalarn temelinin deney olduu ynndeki genel grlerini ortaya attnda, Arap
442
Grundmann, H.: Vom Ursprung der Universitt, a.y.,

s. 13-14.
443 Bkz. Wiedemann, E.: Roger Bacon und seine Verdienste um die Optik, Roger Bacon Essays, contributed by various authors ierisinde, Oxford 1914, s. 185-203, zellikle s.
186-187 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 770-788, zellikle 771-772).
G R
nclerini -onlara ulaamakszn- rnek

almtr. Bu metotlar o kendisi kurmam,
sadece sistematik olarak sunmutur, tab
ki Araplarn yaptndan biraz daha farkl
ekilde. Nasl Verulaml Bacon (1561-1626)
indktif metodun kurucusu olamazsa, o da
deneysel metodun yaratcs deildir. Her ne
kadar ngilizler, yurttalar olan bu iki ahsa
bu zellikleri vermek istemi olsalar da444.
19. yzyln sonuna doru P. Mandonnet445,
Roger Baconn btn bilimsel fikirlerini
Araplardan aldn tespit etmitir.
1961 ylnda Schipperges446 Btn eletirel
dnceleri yannda, Roger Bacon nemli lde Arap dnrlerden, zellikle
Averroes ve Avencebroldan etkilenmitir.
Haksz olarak o, modern bilim metotlarnn
ncs yaplmak istenmitir. Rogern gerekten bamsz bir dnsel tutuma sahip
olmasndan ok onun kararszlnn bu hkmn verilmesinde etkisi daha byk olmutur diye yazmakta.
Avrupada 14. yzyln ilk on ylnda Freibergli
Dietrich yoluyla tannan, fakat aslnda Arapslam kltr evresinden gelen mkemmel
gkkua teorisi sorununa ilikin bu giriteki
(s. 56 vd.) ve kataloumuzun optik blmndeki (Katalog III, 169 vd.) aklamalara iaretle yetiniyorum.
Levi ben Gerson (1288-1344)a nispet edilen
bululara gelince: Camera obscura447 meselesinde, onun bn el-Heysemi izledii sylen444 Wiedemann,
E.: Die Naturwissenschaften bei den orientalischen Vlkern, Erlangener Aufstze aus ernster Zeit
ierisinde, Erlangen 1917, s. 49-58, zellikle s. 58 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s.
853-862, zellikle s. 862.
445 Les ides cosmographiques dAlbert le Grand et de S.
Thomas dAquin et la dcouverte de lAmrique, Revue
Thomiste ierisinde (Paris) 1/1893/46-64, 200-221; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 10, s. 217.
446 Ideologie und Historiographie des Arabismus, a.y., s.
11.
447 Bkz. Sarton, G.: Introduction Cilt 3, s. 602.
165
melidir (Katalog III, 184 vd.). Kresel sins

teoreminde448, kendisini Arap ncleriyle
temasa geiren kaynaklar kullanm olmaldr ve Avrupada ilk defa giriilen paraleller
postulatn kantlanmasnda (Katalog III, 126
vd.) da bir kere daha bn el-Heyseme baldr449.
Trigonometrinin mstakil bir bilim dal olarak szde Johannes Regiomontanus (14361476) tarafndan kurulmas meselesine gelince: Johannes Regiomontanus da Nareddn
e-syi nc olarak almtr (bkz. yukar,
s. 160).
Gutenbergin 1450 ylnda kitap basmn
gelitirmesi yoluyla ulalan ilerlemeyi bir
yana brakacak olursak, Kopernikin heliosentrik [gne merkezli] sistemi kabul
ynndeki karar Avrupa yaratclnn bir
baka iaretidir. Heliosentrik sistem evvelce
Aristerch (3. yzyl) ve Seleukos (2. yzyl)
tarafndan dnlm ve Arap astronomlar ve filozoflar tarafndan dikkate alnmt.
Onlarn da kimisi bu sistemi kabul edememi kimisi de dnyann dnmesini kabulle yetinmiti. Unutmamak gerekir ki -Carlo
Alfonso Nallinonun ifadesiyle450 Kopernik
sistemi yz yldan da fazla sre iin, gzleme
dayanan bir astronomiye hibir ilgi gstermeyen ve desteklenmesi iin tek bir kesin
veya nemli ispat delili ileri srmeyecek olan
bir felsefi dnceden ibaret bulunuyordu.
Avrupann en nemli astronomu Tycho
Brahe (1546-1601) de bu sistem lehine karar
verememitir. O, yukar gezegenlerin gne-
448 van Braunmhl, A.: Vorlessungen
ber Geschichte der

Trigonometrie, a.y., Cilt 1, s. 126; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s.
56.
449 Juschkewitsch, A. P.-Rosenfeld, B.A.: Die Mathematik
der Lnder des Ostens im Mittelalter, Berlin 1963, s. 151;
450 Astronomie, Enzyklopdie des Islm, Cilt 1, Leiden
und Leipzig 1913, Sp. 519b.
166
G R
in uydular olduu ve gnein ay ile birlikte

dnyann evresinde dnd tasavvuruyla
yetinmitir451. Biraz nce bahsedildii gibi,
Kopernik (1473-1543) Arap astronomlara
bamllk gsteren bir gelenekte bulunmaktadr ve onlarn gezegen modellerini almtr. Gzleme dayal astronomide bir ilerleme
ancak 16. yzyln ikinci yarsnda, Arap-slam
kltr evresinde alt yz yldr yaygn olduu
biimde, rasathanelerin astronominin hizmetine sunulmaya balanmasyla mmkn oldu.
Ay yrngesindeki nc eitsizlik veya
deimeyi (variyasyonu) tespit ederek bilinen ilk gelimeyi gerekletirmi olan Tycho
Brahe idi. Fakat belirtilmelidir ki, bu deimenin yars daha nce Arap astronomlarn
ayn anomali denkleminde bulunmaktayd452.
Kopernikin teorik astronomide, Tycho
Brahenin ise gzlemci astronomide kaydettikleri ilerlemeler elbette Arap-slam bilginlerine bamllk evresinin bylece son
bulduu anlamna gelmemektedir. Hatta
Johannes Kepler (1571-1630) Arap-slam
nclerine bamlyd. Astronomi alannda
u anlmaldr: Endlsl Arap bilgin ezZerlnin (5./11. yzyln sonu) aklad
gibi, Merkr yrngesinin oval olduunun
dedktif aklamas Keplerin Mars yrngesi aklamasna benzemektedir453. Kepler
ez-Zerl tarafndan ulalan gne apogeumu (evci) yani gnein dnyadan en uzak
olduu nokta deerine (bkz. s. 34) byk ilgi
gstermiti. Kopernik de ez-Zerl tarafndan gelitirilmi olan gne modelini bili-
yordu. Bu sistemi o ho bir bulu olarak

nitelemi ve kendi teorisinde kullanmt454.
Avrupal bilginlerin Arap-slam kltr evresinin almalarna 16. yzyln ikinci yarsnda bile kendini gsteren bamllklar sadece
astronomi ile snrl kalmam, ayn zamanda
btn bilim alanlar iin de geerli olmutur.
Avrupallarn, Arap-slam kltr evresinde
yrtlen ve daha 4./10. yzylda parlak bir
seviyeye ulaan beeri corafya ile tanklklar ok ge gereklemitir. Bu bilimle
tanklk 16. yzyln ilk yarsnda, yukarda ad geen (bkz. s. 77), Leo Africanusun
ad altnda mehur Afrika tasviri sayesinde
gereklemitir. Daha 13. yzylda renilen
haritalarnn sonraki etkinlii bir yana braklrsa, el-drsnin Corafyas, beeri corafya
ieriiyle Avrupallara hayli ge ulamtr.
Bu eser 1619 ylnda bir zetininLatince evirisiyle tannd. Ne var ki Leo Africanus ve
el-drsnin etkilerini ta 19. yzyla kadar
izleyebiliriz. Ayn ekilde matematiksel corafyada ve kartografyada da Avrupallarn
Arap-slam nclere 18. yzyln sonuna,
hatta daha ileri tarihlere kadar ok gl
bir ekilde baml olduklar ispatlanabilir.
Birok bilimsel alanda Avrupada yaratcln kendini gsterdii 16. yzylda, 13. yzyldan beri arabizme elik eden anti-arabizm
de kendini gstermeye devam etti. Fakat bu
yzylda anti-arabizm gemiin yadsnmas ve
Araplara ve hatta Yunanlara lszce svme
haline dnt. Mesela Paracelsus (yaklak 1493-1541) yle yazmaktadr: Araplarn
veya Yunanlarn dnceleri ve adetlerini
taklit etmek vatanmz iin zorunluluk deildir, bilakis bir yanlg ve yabanc bir kstahlk-
451 Bkz. Hellman, C. Doris: Brahe, Dictionary of Scientific
Biography ierisinde, Cilt 2, New York 1970, s. 409-410;

452 Nallino, C.A.: a.y., Sp. 520a; Wolf, R.: Geschichte der
Astronomie, Mnih 1877, s. 54-55.
454
Bkz. Toomer, G.J.: The solar theory of az-Zarql. A

history of errors, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)
14/1969/306-336, zellikle s. 310; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s.
43-44
G R
tr455. Nettesheiml Agrippa (1486-1535)

panaromay ok daha ak ve seik bir ekilde
ar ifadeler kullanarak ortaya koymaktayd456.
Arabizmin savunucularna kar da ar saldrlar eksik olmad. Bu savunuculardan o dnemin en nemlisi Andreas Alpagus (. yaklak
1520)tu. Arap lkelerindeki yaklak 30 yllk
ikameti sonrasnda Paduaya geri dnd ve
burada arabist olarak faaliyette bulundu, eski
Latince evirileri tashih etti ve yeni eserler
evirdi. Bunlarn en nemlisi bn en-Nefs (.
687/1288)in bn Snnn anatomisine yapt
yorumun evirisidir. Bu eserde belgelenen
kk kan dolamnn bn Nefs tarafndan
kefi bu eviri yoluyla spanyol hekim Miguel
Servet (1553)in eserine girdi ve bu sayede
bu hekim Avrupal hekimlerce uzun sre bu

kefin sahibi nne ulat.
Arap-slam bilimlerinin ne yadsnmas ne
de savunulmas 16. yzyln bitimiyle sona
erdi, her iki tavr da bugne kadar devam
etmektedir. slam kltr, bununla birlikte,
ona hayranln u ifadelerle ok ak dile
getiren Johann Wolfgang von Goethenin
ahsnda bir savunucuya sahiptir: Bu hakikulade dncelerin meyvelerinden nasibimizi
almak istiyorsak, kendimizi douya kavuturalm, onun kendisi bize gelemeyeceine gre.
Tercmeler bizi srklemek, bize klavuzluk
etmek asndan paha biilmez deerde olabilir ama... bu kitaplardaki dil, dil olarak, ilk
rol oynuyor. Bu hazinelerin kaynaklarn
aracsz tanmay kim istemez ki!457.
457
455
Bkz. Schipperges, H.: Ideologie und Historiographie

des Arabismus, a.y., s. 23.
456 a.e., s. 24.
167
West-stlicher Divan. Noten und Abhandlungen zu

besserem Verstndnis des West-stlichen Divans, Goethes
Werke ierisinde. Im Auftrag des Goethe- und SchillerArchivs herausgegeben von A. Kippenberg, J. Petersen
und H. Wahl, Mainz 1932, s. 234-235; Schipperges, H.: Die
Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 165.
168
G R
III. BLM
Duraklamann Balangc ve
Yaratcln Son Bulmasnn Nedenleri
Geen iki blmde slam kltr dnyasnn

7. yzyln balarnda dnya tarihi sahnesine nasl birden bire ktna, gemi veya
komu kltrlerin bilim miraslarnn kararl,
youn, devlet tarafndan desteklenen ve din
tarafndan rahatsz edilmemi olmas yle
dursun, aksine tevik edilmi resepsiyonu
temelinde ok hzl bir ekilde kendi yaratclk eiine ulam olduuna ilikin geici bir
tablo izmeye altm. Dier kltrlerden
miras alnan bilgiler, tecrbeler, teoriler ve
aletler yeni kltr dairesinde sadece kullanlmaya veya gelitirilmeye devam edilmedi;
ayrca bulular ve yeni bilgi alanlarnn yaratlmasyla ok byk bir ekilde geniletildi
ve nemli bir ykseklie eritirildi. Ancak u
tarihi gerek de elbette dikkate alnmaldr:
16. yzyln ortasnda yaratclk gevemeye
balad ve 16. yzyldan 17. yzyla gei
dneminde, az saydaki istisnalar bir yana,
duraklamaya dnme kendini gsterdi.
Bilimler alannda bir geliim kanunu ile ilgili
net bir anlay, kaynaklar gizlemek bir yana,
deta ar hassasiyetle tam olarak alntlama alkanl, adil bir eletiri etii, deneyin
bilimsel almalarda sistematik olarak kullanlan bir yardmc ara olarak kullanlmas, bilimsel terminolojiler yaratma ve olan
geniletme abas, teori ile pratik arasnda
denge prensibine riayet ve slam dneminde
doan rasathaneler yardmyla uzun yllar
sren astronomik gzlem btn bunlar,
Arap-slam kltr dnyasndaki bilginliin

karakteristik zellikleriydi. niversitelerin
kurulmasyla bu karakterisitik zellikler ve
prensipler kendileri iin besleyici en asil yerleri buldu.
nceki ikinci blmde, Arap-slam bilimlerinin, Yunanca kitaplarn Arapa tercme
ve almalarnn spanya d Avrupadaki
resepsiyon ve zmsenme akmnn ana hatlar gsterildi. Bu sre bizim bildiimiz
kadaryla 10. yzyln ikinci yarsnda balad
ve yaklak 500 yl srd. Avrupann yaratc
evresinin balangc 16. yzyln balarnda
grnyor ve burada bilimler tarihindeki
nderlik rol de yaklak bir yzyl sonra
gerekleti.
Okuma yoluyla veya Arap-slam kltr evresinin baarl ilerine dair kulaktan dolma
bilgi sahibi ilgili birisinin, bir arabiste veya
bilim tarihisine, bu kltrn duraklama
sebepleri hakknda soru sormasna sk sk
rastlanr. Soru eitli ekillerde ifedesini
bulur ve u ekilde de dile getirilebilir: Eer
Mslmanlar bilim tarihinde o denli ileri
gitmi idilerse, niin bugn bu derece geri
kalm bulunuyorlar?
Bu soruyu yantlamak iin 1956 ylnda
Bordeauxda1 bir sempozyum ve yine ayn
1 Classicisme
et dclin culturel dans lhistoire de lIslam.

Actes du symposium international dhistoire de la civilisation musulmane (Bordeaux 25-29 Juin 1956), organis par
R.Brunschvig et G.E. von Grunebaum, Paris 1957.
G R
yl Frankfurtta2 konuya ilikin, yine arlkl olarak bu konuyu merkeze alan bir
seminer dzenlendi. Bizi burada ilgilendiren
fenomen, her iki toplantda da ok sayda arabist ve bir bilim tarihisi tarafndan
dclin culturel, dcadence, ankylose,
Kulturverfall ve Kulturzerfall [kltrel
k, zl] kavramlar altnda ilendi.
Kendi alma alanlarnda dekadansn
[gerilemenin] veya kn sebebini bulmaya alan, ok dikkatli ve temkinli bir
tutumla bunlar aklamay amalayan farkl
disiplin temsilcilerinin orijinal fikirlerle dolu
katklaryla burada karlayoruz. Ancak bu
kadar ok ve birbirinden bu kadar farkl
aklamalarn yaplm olmas, bir okuyucuyu, zellikle konunun yabancs olan bir okuyucuyu ok derin bir aknla drebilir.
Yaklak 50 yl nce bu konunun tartlma koullarnn bugne gre ok daha az
elverili olduunu dnmeliyiz. Arap-slam
bilimlerinin neminin ve tesirinin ayrntl
almalarla yaklak olarak yeterli seviyede
aklanamam olmas bir yana, yukardaki
toplantlara katlan bilginler, bugn bizim
sahip olduumuz baz geni apl aratrmalar ve el kitaplarndan mahrumdular.
Konunun bu ele alnnn dar erevesinde
yukarda bahsi geen katklarda dile getirilen aklamalar ve aklama denemeleri tartlmayacak, sadece, katlmclar arasndaki
tek bilim tarihisi olan Willy Hartner3 tarafndan yaplan bir mlahaza ele alnacaktr.
lerleme ve gerilemenin nemli aamalarn ana hatlaryla tasvir ettikten sonra
Hartner yle demektedir: George Sarton
sk sk Arap kltr mucizesinden bahsetmi ve bu ifadeyle, bu kltrn ilerleme
Klassizismus und Kulturverfall. Vortrge, ed. G.E. von

Grunebaum und Willy Hartner, Franfurt 1960.
3 Quand et comment sest arrt lessor de la culture
scientifique dans lIslam?, Classicisme et dclin culturel
dans lhistoire de lIslam ierisinde, a.y., 319-337, zellikle
s. 328.
169
sebeplerini gstermedeki zorlua veya hatta

imknszla iaret etmitir. Gerekten ben
de bu soruya aydnlatc hibir yant verememekteyim.
Hartnerin bu anlalabilir ihtiyatna karn
ben, Arap-slam bilimlerinin tarihiyle uram srasnda rendiim faktrleri burada sralamak cretkarln gstermekten
kanmyorum:
1) slamn erken dneminde Araplar manev
uyan havasna ve zaferlerden doan gvenlerine paralel olarak gl bir bilgi susamlyla doluydular; bylelikle renmeye
tutkun ve yabanc unsurlar almaya hazr
haldeydiler.
2) Bu uuru yanstan yeni din, bilimleri
engellemedii gibi stelik tevik etti.
3) Emevi, Abbasi hanedanlar ve dier devlet adamlar bilimleri birok ynden desteklediler.
4) Dier dinlerin kltr tayclarna kar,
memleketlerinin fethedilmesi sonrasnda
Mslmanlar tarafndan iyi davranld, deer
verildi ve onlarn yeni topluma katlmasn
saladlar.
5) Daha birinci yzyldan itibaren slam
toplumunda, Avrupann Ortaada ve sonrasnda malumu olmayan, ei grlmedik,
verimli bir retmen-renci ilikisi geliti.
renciler sadece kitaplardan deil, bunun
yansra dorudan doruya hocalar tarafndan verilen dersler yoluyla bilgiler edindiler.
Bu, renme eylemini kolaylatryor, bylece gvenilir bir bilginin garantisi oluyordu.
6) Doa bilimleri ve felsefe, filoloji ve edebiyat balangtan beri, teolojik deil, dnyevi
bir anlayla yapld ve srdrld. Bilimlerle
uramak, sadece din adamlar snfnn imtiyaz deildi, btn meslek gruplarna akt.
Bu yzdendir ki biyografik ve bibliyografik
eserlerde Arap-slam kltr dairesinin ou
bilim adamnn ba adlar meslek nitelemeleridir, terzi, ekmeki, marangoz, demirci,
deve srcs ve saati gibi.
7) Daha 1./7. yzylda camilerde umuma
170
G R
ak ders faaliyeti balad. 2./8. yzylda

nemli filologlar, edebiyatlar ve tarihiler
byk camilerde kendi eitim krslerine
(usuvne) [stun] sahiptiler. Bu eitimretimde derslerin ve tartmalarn nasl
olduuna ilikin bize ulaan haberler yksek
bir akademik stile tanklk etmektedirler. Bu
byk camiler, 5./11. yzylda devlet niversiteleri kurulana kadar kendiliklerinden ilk
niversitelere dntler.
8) Arap yazsnn karakteri, Arapann kolay
ve hzl yazlmasna imkan tanyordu ve bylelikle kitaplar ok geni bir yaylma alan
bulabildi.
9) Hzl ve kkl bir ekilde gelien filoloji,
bilginlere eserlerinin redaksiyonu ve yabanc
dillerle olan ilikileri iin salam bir temel
salad.
10) Yabanc terminolojilerin alnmas ve
benimsenmesi, tam tanmlama ve bilimsel
kesinlik iin bak asn keskinletirdi, kendine zg Arapa terminolojinin ve bilimsel
dillerin oluturulmasna gtrd.
11) Yazl aktarm, nce Hicretin ilk yzylndan beri ilerletilen geleneksel papirus
endstrisi ile, daha sonra ise inden alnan
ve slam dnyasnda yaz malzemesi olarak
geni bir yaygnlk kazanan kdn retimi iin imalthaneler kurulmasyla da cidd
biimde desteklendi (bkz. s. 175 vd.)4.
12) 4./10. yzylda daha iyi ve daha uzun
sre kalc mrekkebin, bir tr karm olan
isden mamul demir palamutu mrekkebinin
(karmda bulunan geler: demir slfat,
mee palamutu ekstresi, gummi arabicum/
Bu gre kar, son yllarda asl alan arabistik olmayan, Arap-islam kltr evresine belirli bir kmsemeyle
yaklaan baz kimselerde bir eilim grnmektedir: Buna
gre, Araplar kd talyadan ithal etmek zorundaymlar. Bu grn arkasnda, Araplarn bilimler tarihindeki
yaratclklarna ve Avrupadaki bilimsel ilerlemeye etkilerinin olduuna inanmamak yatmaktadr.
arap zamk ve su) gelitirilmesi siyah koyu

bir yazy mmkn kld, bylece yazlarn
zaman ierisinde solmadan veya kahverengilemeden daha uzun sreli kalcl saland5.
Tam hakkyla iddia edebiliriz ki Arap-slam
kltrnde bilimlerin hzl, geni ve kkl
geliimi zerinde btn bu faktrler hep
birlikte rol oynamtr ve bu faktrler sadece ksa bir zaman dilimi iin deil, aksine
yzlerce yl etkili olarak kalmlardr. Sk
sk, genelde dinin, zelde ise ortodoksinin,
teolojinin veya tasavvufun bilime zarar verici
etkisinden bahsetmek haksz bir davrantr.
Bu tr dncelerde, Arap-slam bilimlerinin bilinen geliiminin yzlerce yl boyunca
srekli ilerledii ve yaratcln 16. yzyla
kadar gevemediini gz ard edilmektedir.
Bunun tam aksine, Aristoteles yzlerce yl
ilk stad (el-muallim el-evvel) olarak isimlendirilirken ve Arimed, Galen, Apollonios
gibi byk Yunan bilginlerin isimleri sayg
ifade eden sfatlarla donatldnda (el-fl
gibi) teoloji ynnden hi bir reaksiyon gsterilmediinin hatrlatlmas gerekir. Elbette
bu durum, bu saygnn herhangi bir kimseyi
Yunan stadlarn eletirmekten alkoyduu
anlamnda alnmamaldr. Eletiri her halkarda olmutur, fakat belirli bir eletiri etii
iinde. Eletiri adaletsiz, lsz veya keyfi
olamazd. Burada u rnek durumu daha
belirginletirir:
lk rnek Ms kardele (Ben Ms, 3./9.
yzyln ilk yars) ilgilidir. Bunlar Pergeli
Apolloniosun konik kesitlere ilikin kitabnn baz blmlerini tashih etmiler, kantlar, nermeler ve teoremlerle donatmlardr. Yaklak 150 yl sonra byk matema5 Bu bilgiyi sayn Dr. Armin Schopene borluyum. Onun,
Arap mrekkebine dair yrtt uzun yllar sren aratrmas bitmek zere bulunuyor.
G R
tiki ve astronom Eb Nar b. Ir, Ben

Msnn baz durumlarda hata yaptklarna
iaret ederek Apolloniosu savunmutur6.
kinci rnek bn el-Heysemin Ptoleme
kritiidir. Bu eletirisinde bn el-Heysem,
Ptolemeyi yanll belli olan gezegenler
sistemi modelini kurtarmak iin bile bile hata
yapmay gze almakla sulamaktadr: leri
srdmz bu yerler, bizim Almagestte
rastladmz, onun aktan aa elikiye dt noktalardr. Bunlarn bir ksm
mazur grlebilir, ama bir ksm da var ki
zr kabul edemez cinstendir. Bir ksm her
beerin bana gelebilecek yanlmalardandr,
mazur grlebilirler, ama bundan baka yle
yerler vardr ki, oralarda Ptoleme bile bile
hata yapyor, mesela be gezegen iin sunduu modellerde olduu gibi bunlar mazur
grlemezler7.
nc rnek olarak yukarda (s. 35) ad
geen matematiki bn aln tutumu dile
getirilmelidir. O, Arap nclerinin Yunan
bilginlere ynelttikleri eletirileri sistematik
bir ekilde izlemi, hakl olup olmadklarn
tekrar kontrol etmi ve ou kere Yunan
bilginleri, kendi nclerinin eletirileri karsnda savunmutur.
Elbette, Arap yaznn iyi bilen bir okuyucunun Eb mid el-azzl (. 505/1111)nin
Yunan ve el-Frb, bn Sn da dahil olmak
zere Arap filozoflarn baz grlerini
rtmeye ynelik Tehfut el-Felsife isimli
eserini hatrlamas dnlebilir. Bu rtmelerde, kkl bir felsefe eitimi sonrasnda
ortodoks bir teologda doan phe ifadesini
bulmaktadr. Her ne kadar el-azzl bu
konuda ok ar bir tepki gstermise de
kendini svglerden uzak tutmutur, ayrca
bu her eyden nce bireysel bir reaksiyondu, kurumsal deil. Paris niversitesinin
yaptna benzer bn Rde kar resmi bir
7 bn el-Heysem, e-ukk al Balamiys,
bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 86.
Kahire 1971;
171
sava ama ve mahkm etme veya8 Papa

III. Innozenzin 1209 ylndaki Aristotelesi
yasaklamas9 gibi tutumlar slam dnyasnda
dnlemezdi.
Hristiyan ve Yahudi bilginlerin Emeviler ve
erken Abbasiler dneminde mazhar olduklar zgrln, kadirinasln ve bilimsel
geliime katklarnn, sonraki yzyllarda da
bozulmadan devam etmi olduuna iaret
etmemiz belki de faydasz deildir. Buna
ilaveten onlar, Cordobada hkm sren
Muvahhidiler dneminde ksa bir sre devam
eden hogrszlk bir kenara braklacak
olursa, devlet kademelerinde nemli grevler stlenmiler, randan Endlse rahat
hareket edebilmiler ve mesleklerini istedikleri yerde icra edebilmilerdir. (Avrupallarn
Saladin dedikleri) Sultan el-Melik en-Nr
aladdnin ve olu el-Melik el-Efalin
zel doktoru, mehur Yahudi hekim ve filozof bn Meymn (Maimonides, . 601/1204)
idi10. 6./12. yzyln ortalarndan aktarlan
bir rivayete gre11, o dnemde Badatta
Hibetallh adnda byk hekim bulunmaktayd: Hristiyan Hibetallh b. id bn
et-Tilmiz, Yahudi Eb el-Berekt Hibetallh
b. Malk ve Mslman Hibetallh b. elHseyn el-fehn. Bunlar arasnda, elAud hastanesinin direktr ve Hristiyan
cemaatin bakan olan Hristiyan Hibetallh,
Halife el-Musta (dnemi: 566-575/11701180) tarafndan batabiplie getirilmi
ve Badat civarndaki hekimlerin mesleki
yeterlilik snavlarn yapmakla grevlendirilmiti12. Arap-slam kltr iin, Mslman
8 Schipperges,

9 a.e., s. 66, 136, 160.
10 Bkz. bn Eb Uaybia: Uyn al-Anb, Cilt 2, s. 117.
11 bn el-br: Tar Mutaar ed-Duvel, a.y., s. 363-364.
12 Bkz. Meyerhof, Max: Ibn al-Tilmdh, Encyclopaedia of
Islam, New Edition Bd. 3, Leiden ve Londra 1979, s. 956957.
172
G R
bir tp tarihisi olan bn Eb Uaybia gibi,

Hristiyan bir tarihi olan bn el-brnin
de, 7./13. yzylda farkl dinlere mensup
bu hekim hakknda ayrm yapmakszn
byk bir kabul ve hrmetle yazm olmalar, allmadk bir durum deildir. slam dnyasnda hkim olan tolerans atmosferinin
kltr tarihi bakmndan nemi, 1241 ylnda Avrupada bir Hristiyann Yahudi bir
hekim tarafndan tedavi edildiinde, aforoz
edilebilmi olmas gz nnde bulundurulursa daha belirgin bir ekilde ortaya kar13.
Yukardaki aklamalar ve rnekler, slamn,
gerilemenin veya Arap-slam kltrnde
yaratc bilimsel faaliyetlerin duraksamasnn ve sona ermesinin ana sebebi olamayaca ynndeki kanaatimi destekleme gayesini gdyor. Kanaatimce, gelime sreci bir
kere kendi dinamiini gelitirmi ve uygun
koullar altnda yolunu bulmu ise din, bir
kltr dairesinde bilimlerin ilerlemesini
ciddi anlamda ok zor tehdit edebilir.
Hereyden nce, Arap-slam bilimlerinin
tercmeler sayesinde ve 10. yzyln ikinci
yarsndan itibaren bilimsel, teknik aletler
ve aralar yoluyla Arap spanya zerinden
Avrupaya ulamaya balamtr. Yaklak
bir yzyl sonra Avrupaya Sicilya ve Gney
talya zerinden geen ikinci bir yol almtr. Avrupallarn 11. yzyln sonundan ksa
bir sre nce slam dnyas ile savamaya
karar vermeleri ok byk bir nem tayor.
Hal seferleri ad altnda bilinen sekiz sava,
1095 ylndan 1291 ylna kadar srmtr.
Bazen zafer bazen de yenilgi ile sonulanan
bu savalarda Avrupallar gerek anlamda
hep kazanan ve krl kan gruptu. Savalar
13 Bkz.
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen

slam dnyasn sadece ekonomik adan

zayflatmakla kalmyor, ayn zamanda bilimsel ilerlemenin akn da zedeliyordu ve
Filistinde baz blgelerin igaliyle -ki bu,
slam dnyasnn merkezine kama saplamak
gibi bir eydi- ulalan yeni baarlarn ve
kitaplarn yaylma iini zorlatryordu.
Bugnk bilgi seviyemize dayanarak diyebiliriz ki o dnemde Mslmanlar hem teknikte hem de bilimlerde igalcilerden ok ok
ileri bir seviyede bulunuyorlard. galciler
burada karlatklar seviyede, edeer
herhangi yeni bir ey verebilecek durumda
deillerdi. Mslmanlar zellikle, savunma
gayesinde kanatlanm olarak, silah gelitirmede nemli baarlar salam grnyorlar; mesel arkl byk tatar oku, dengeli
mancnk, ateli el silahlar, el bombalar ve
ayrca elik yay kullanlmas vb. gibi. Yalnz
uzun vadeli bir bak asyla yaklatmzda, silah tekniindeki bu gelimeler, mucitlerinden ok Hallarn memleketlerinde
onlarn daha ok iine yaryor ve onlardan
faydalanlyordu. Sava tekniindeki btn
bu yenilikler yaklak 50 yllk bir zaman diliminde Avrupada yeniden ortaya kyordu.
Bu silahlara ve onlarn kullanm ve imal bilgilerine Avrupada ilk nce Hallar yoluyla
ulaldndan hibir kukuya yer olmasa
gerek.
slam dnyas merkezinin bir blgesinin
sava ve igal altnda ac ektii sralarda,
613/1216 ylnda dou blgeleri Moollar
tarafndan igal edilmeye baland. rana
yaklak yedi yl boyunca sren Mool saldrlar srasnda -ki bu, 628/1231 ylnda
lkenin ok byk bir blmnn istilasyla
son bulmutu yerel bir ok kltr ve bilim
merkezi tahrip edilmiti. slam dnyasnn
merkez blgeleri 656/1258 ylnda Badatn
Cengiz Hann olu Hlagu tarafndan aln-
G R
masnda ve Suriyenin dier blgelerinin

fethiyle baka tahripler yaamt.
Konstantinopelin fethiyle (857/1453)
Osmanllar slam dnyasnn byk bir blmnde nderlii ele geirdiler. Btn genileme giriimlerinde Osmanllar, devletleri
ierisinde eitim ve bilime zen gstermeyi
ihmal etmediler ve burada 16. yzyln bitimine kadar bilimsel yaratclk eksik olmad.
Bununla beraber Osmanllar, Portekizler ve
spanyollarn baarlaryla ortaya kan yeni
durum karsnda nihai bakmdan rahatsz
edilecek ve kaybedecek taraf tekil ediyordu. Dnya politikasnda ve bilimlerde
Mslmanlarn nclk rol bakmndan
en ykc sonu, 11. yzyln ikinci yarsnda Portekizin ve Toledo dahil spanyann
ok nemli bir blmnn kaybedilmesiydi.
Mslmanlarn slam dnyasnn batsndaki politik varlklar Granadann 897/1492
ylnda dmesine kadar gittike azalyordu.
Bu en son kayptan sonra, ber Yarmadas,
Mslmanlarn yzyllar boyunca, ilerinde byk baarlar gerekletirdii bilim
merkezleriyle birlikte artk slam dnyasna deil, Bat dnyasna ait bulunacakt.
Bununla ilgili bir geree dikkat ekmek
gerekir ki, Arap-slam dnyasna uzun sren
aidiyeti sonrasnda spanya ve Portekizin
hem politik hem de bilimsel bakmdan dnya
sahnesinde ele aldklar nderlii, Arapslam dnyasnda da bir g kaymasnn
gerekletii ayn 17. yzyln balangcnda
bat ve orta Avrupa lkelerine devretmek
zorunda kalm olmalardr.
spanyollar tarafndan, yzlerce yl boyunca
Mslmanlardan alnan denizcilik, astronomi ve teknik bilgileri sayesinde gerekletirilebilmi olan Amerikann kefinin dnya
apndaki politik ve ekonomik sonular da
dnlmelidir. spanyollarn 15. yzyln
sonlarna doru beinci ktay kefedebilme
173
durumuna gelmelerini Arap-slam bilimlerinin Avrupadaki sreenlilii balamnda

anlamalyz. Bylelikle bu sreenlik oluan
yeni koullar altnda ilk meyvelerini vermeye balad. Yeryznn yuvarlak formuna
ve byklne ilikin ak bir tasavvurla
Araplar daha 1050 ylndan nce, Portekizde
egemenlik ellerinde iken, ok iyi bildikleri
Asyaya Avrupann bat kysndan hareketle Byk Okyanus zerinden geerek ulamak iin cesurca seferlere kalkmlard. Bu
giriimler o kadar ok tekrarlanm olmaldr ki, Lisbon limanndaki bir cadde Darb
el-Marrn (Yanl yola gidenler soka
veya maceraclar soka) olarak isimlendirilmiti14. Herhangi bir kimsenin daha hibir ya da yeterli bir pusulann henz deniz
seferlerinin hizmetine girmemi bulunduu
bu erken dnemde hedefine ulap ulamadn bilmiyoruz. Arap nclerinden politik
olarak bamszlaan spanyollar ise kendilerini bunu yapabilecek durumda hissettiler.
Geri el-Brnnin (. 440/1048) okyanusun
meskn yeryz ktlesini kuattna ve bu
ktleyi ok uzakta bulunan bir kta veya meskn adadan ayrdna ynelik dncesini
bilmiyorlard15; fakat Christoph Kolumbus,
Arap nautik bilimcilerin Hint Okyanusunda
gelitirdikleri pusulalara sahip bulunuyordu16. Bundan baka, Christoph Kolumbusa
g veren ve Hindistana Gney Afrika rotas
zerinden deil de bat zerinden ulaabilme
kararn kolaylatran iki unsur daha bulunmaktadr. Birincisi, Araplarn bir derece iin
56 millik yeryz lm deerini bilmi
olmasyd. Fakat buradaki hatas Arap mili
14 Bkz. el-drs: Nzhet el-Mt, a.y., Cilt 1, s. 548.
15 Bkz. el-Brn: Ta m li-l-Hind, ed. E. Sachau, Lond-
ra 1887, s. 155-156, ngilizce erviri E. Sachau, Alberunis

India, London 1910, Cilt 1, s. 196; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 253.
174
G R
ile talyan milinin ayn ve her ikisinin de

1525 km.den iberet olduunu zannetmesidir.
Sonucunda yeryznn evresinin bykln gerekten bir eyrek daha kk tasavvur ediyordu17. kinci cesaretlendirici unsur,
onun yeryzn armut eklinde tasavvur
etmesidir, bunun sonucu olarak da batdan
Hindistana giden yol ok ksalyordu. Bu
yanl tasavvura 19. yzyln ilk yarsnda
mehur doa bilimleri aratrcs Alexander
von Humboldt iaret etmitir. Amerikann
kefi, corafya ve denizcilik bilimi asndan r ac olan ve Joseph-Toussaint
Reinaudun18 150 yl nce dile getirdii gibi,
Mslmanlarn ber Yarmadasndaki uzun
sren varlklar olmadan, onlarn gelitirdikleri denizcilik ve corafi bilgiler olmakszn
dnlemeyecek bir baaryd.
1492 ylnda Araplar Granada ile birlikte sadece ber Yarmadasndaki 800 yllk
hakimiyetlerinin son kalesini kaybetmemi,
bu kayp ayn zamanda Arap-slam dnya
gcnn nihai anlamda sonunun balangcn duyuran bir an sesisdir. Geri Osmanllar
politik olarak egemenliklerini Akdeniz blgesinin geni alanlarna, Balkanlara, Ukrayna
ve Kafkasya ile birlikte Karadeniz blgesine
ve Arap Yarmadasna kadar Arap lkelerine ve Kuzey Afrikaya geniletebilme
durumunda idiler. Safeviler de 16. yzylda
randa saygdeer bir politik gc temsil ediyorlard. Ve 1526 ylnda Hindistanda kurulan Mool-slam mparatorluu ok daha
nemli bir politik ve ekonomik gce sahipti.
Bu byk slam Devletinde bilimler de
hl yksek bir seviye gstermekteydiler.

18 Gographie dAboulfda. Traduite de larabe en franais.
Tome I: Introduction gnrale la gographie des Orientaux, Paris 1848, s. 444-445; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 161.
Fakat Amerikann kefi ve Portekizlerin

Hint Okyanusunda belirmeleri yznden,
slam dnyasnn yeryznn eski meskn
blgesindeki merkezi corafik konumunu
yitirmesiyle, mevcut g ilikileri daha uzun
sre devam edemezdi.
Bu tarihi dnmn sebeplerini tam olarak
anlayabilmek iin, yine 15. yzyln sonlarna
doru gerekleen Portekizlerin Afrikay
dolanarak Hint Okyanusuna yaptklar
seferlerin nemini de gz nne almalyz.
Btn Avrupallar arasnda, zellikle lkeleri hemen hemen 400 yl Arap egemenlii
altnda bulunan Portekizlerin tam da bu
rota zerinde nc konumu ele geirmeleri bu balamda ok nemlidir. Eer bu
takdire deer ve baarl deniz seferleri giriimleri Hindistana giden deniz yolunun ve
mit Burnunun descobrimento anlamnda
saf bir Portekiz kefi olarak deerlendirilir ve nitelendirilirse bu bilgi yetersizliine
ve tarihi gerein grmemezlikten gelindiine tanklk eder. Herodot bile, Firavun
Necho (yaklak 596-594 i..)nun emriyle
Finikelilerin Afrikay gemi ile dolatklarn rivayet etmektedir19. slam dneminde
sadece Afrikann gneyden deniz yoluyla dolalmas deil, ayn zamanda gney
Fas ile in arasnda da bir ticaret yolunun
var olduu da ok iyi bilinen gerekliktir20. Portekizleri, Afrikay dolaabilmeye
ve Hint Okyanusunda hakimane bir ekilde
seyrsefer yapmaya muktedir klan yeni bir
denizcilik biliminin kurucusu olarak grmek
bilim tarihi bakmndan gereklie aykrdr.
Bugn biz, ber Yarmadasnn bat kyla-

20 a.e., Cilt 11, s. 384, 389 vd.
G R
ryla Afrikann kuzey bat kylar arasndaki

Arap egemenlii esnasnda, Muvahhidilerin
egemenliine kadar (1130-1269) devam
etmi dzenli, tam ve canl bir denizciliin
bulunduunu gerekten ok iyi bilmekteyiz21.
Bu denizcilik bilimi geleneinde, daha nce
kullanlm deniz rotalarnn bilgisiyle ve
Arapa haritalara dayanarak Portekizliler ilk
Avrupallar olarak Hindistana deniz yoluyla
ulamlar ve orada ele geen Arap deniz
klavuzlar, yerinde yaplm mevcut para
ve genel bak salayan ve mesafe bilgileri
de ieren haritalar ve orada geliiminde ok
yksek bir seviyeye ulam denizcilik bilimi sayesinde yaklak bir yzyl iin liderlik
pozisyonunu stlenmilerdi.
Geri Portekizler ilkin yaklak 100 yl,
btn bilim dallarnda Arap-slam kltr
dnyas karsnda daha geri bir seviyede
bulunuyorlard, fakat kesintisiz devam eden,
siyasi, iktisadi ve dini sebeplerle balam,
ayn zamanda askeri olarak iyi hazrlanm seferleri onlara eitli zaferler kazandrmt. Onlarn yarm yzyl sren istilalar esnasnda, her zaman zafer elde etmi
olmasalar da, zayf Arap ve daha sonra onlara yardma gelen Osmanl donanmalarn
bozguna uratmlar, Kzl Denizin, Gney
Arabistann, Basra Krfezinin, Hindistann
ve Malezya Takmadalarnn ky blgelerini yakp ykmlar veya ele geirmiler
ve de ulaabildikleri doa zenginliklerini
Portekize getirmilerdi. 16. yzyln ortalarndan itibaren Portekizler, yzlerce yl
slam dnyasnn sanki bir i denizi olan
Hint Okyanusunda egemen konuma gelmilerdi. Hem Portekizlilerin hem de dier
Avrupallarn bu blgedeki egemenliiyle
ve Amerikann kefiyle dnyann politik,
ekonomik ve stratejik manzaras Arap-slam
kltr evresi aleyhine deimi, bylece
21 Bkz. Picard, Christophe: Locan Atlantique
musulman.
De la conqute arabe lpoque almohade, Paris 1997;
175
ortaya kan yeni ekonomik ve askeri g

spanya ve Portekizle snrl kalmayarak,
dier Avrupa lkelerine de yaram ve
zamanla arlk merkezleri Avrupa ierisinde konumlanm oluyordu.
spanyollar ve Portekizliler yoluyla dnya
sahnesinde etkili olan devrimler hakkndaki
bu aklamalarla, Arap-slam kltr evresindeki yaratcln duraksama sebeplerine ilikin dncemi baz somut rneklerle
gstermeyi hedefliyorum. Bylece kendimizi, uygarlk tarihinde sk sk tekerrr eden
bir tarihi bulguyla kar karya buluyoruz:
Kendi dneminde bilimde nder olan bir
kltr dnyas yerini, bizzat tevik ettii ve
eline kendisini vuracak silahlar verdii ardlna vermek zorunda kalmtr.
Bu tarihi sreci biraz daha somutlatracak
nemli ve retici bir rnei kdn tarihinde grmekteyim: Mslmanlar, kd dier
kltr evrelerinden almlar ve devaml
surette gelitirmiler, Avrupallara aktarmlar ve daha sonra onlardan ithal etmek durumuna dmlerdi. imdiye kadar yaplan
aratrmalar22 bu geliimi kapsaml bir ekilde ortaya koyabilmitir. lk olarak, Alfred
von Kremerin 1877 tarihli23 Culturgeschichte
des Orients unter den Chalifen isimli almasnda eski olmasna ramen ustaca ifade
edilmi, ana hatlarnda hl alamam tasvirini aynen almak istiyorum.
slam topluluunun ilk evresinde, diyor,
yaz, posteki, parmen veya Gney
Arabistanda yaplan, parlakl veya incelii
ile nl olan deriler zerine yazlyordu24.
22
Genel bir bak iin bkz. Bibliographie der deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde von den Anfngen
bis 1986 nebst Literatur ber die arabischen Lnder der
Gegenwart, ed. Fuat Sezgin, Gesine Degener, Carl EhrigEggert, Norbert Lchter, Eckhard Neubauer, Cilt 1-21,
Frankfurt 1990-1995, zellikle Cilt 1, s. 287-294, Cilt 6, s.
387-389, ayrca bkz. u eserin bibliografyas, Bloom, Jonathan M.: Paper before print. The history and impact of
paper in the Islamic world, New Haven ve Londra 2001,
s. 249-261.
23 Cilt 2, Wien 1877, s. 304 vd.
24 bn Nedm: Fihrist, a.y., s. 40.
176
G R
ok ksa bir sre sonra papirus kullanmaya

balanld. Zira Araplar, Msrn fethinde,
orada daha eski adan kalma ve yazma malzemesi olarak kullanlacak papirus bitkisinin
ilenmesine zg ok gelimi bir endstri ile
karlatlar. Bu endstri Arap fethi ile sadece bir yksek kalknmaya kavutu, nk
yukarda da belirtildii gibi, slam devleti ve
idaresi zenaat ve imalat vergisi tanmyordu.
Bu endstrinin esas yeri Dimyat blgesinin
sahilinde ve Nil deltasnda bulunan Bra
kasabasyd25. Burada, tahminen Menzale
Gl yaknnda bol bol yetien papirus bitkisi ileniyor ve sata karlyordu. Araplar
bu bitkinin eski adn Ffr eklinde muhafaza ederek, ondan imal edilen rn yeni
Yunancada (slamdan nce) kullanlan
Crta anlamnda irs diye adlandryorlard26.
Bizans brokrasisinin fazla yazma sevdasna drd Dou ve hatta Bat Roma
mparatorluu [Msrn Mslmanlar tarafndan alnmasndan sonra] zerine yaz yazlacak malzeme olarak tek kaynaa, Araplarn
Msrdaki fabrikalarna muhta bulunuyordu, bylece Msrda yksek bir papirus
ihracat olumutu ve satn demesi pein
parayla gerekleiyordu27. Bununla beraber
yle grnyor ki, Msrda olduka erken,
baka maddelerle yeni bir kt hamuru eidi elde etme ii bulunmutu. Byle bir tahminde bulunmadan, bu hayli eski bir yazarn
bize ilettii, Abbasi halifesi Mutamn yeni
hkmet merkezi Semerraya, devletin her
tarafndan zanaatlar ve Msrn kt fabrikasndan da (usta) ii getirdii hususun-
daki haberi28 baka ekilde izah edilemez;

zira orada papirus bitkisi hi yetimiyordu.
Kt sadece baka maddelerden, pamuktan
ve ketenden elde edilebiliyordu. Bununla
birlikte ketenden kt elde etmeyi Araplar
daha ge rendiler. Bu sebepten unu
kabulden baka bir are kalmyor: Araplar
araclyla yaylan pamuk ekimi ile, Msrn
kt fabrikalarnda papirusu pamukla kartrmak adeti ortaya kt, bununla zamanla
srf pamuktan kt kazanma ii kefolundu.
Yalnz 3. yzyln bandan 4. yzyln ortalarna kadar geen zaman zarfnda bu alanda byk bir deime kendisini gsterdi.
Sadece ok pahal olan in kd ithali
ile yetinilmedi, bilakis Arap Yarmadasnn
kuzeyinde (Tihmede) bir yerli kt imali
ii balad29.
Bir igzar inli evvela Abbasi Devletinin
en uzak kuzey dou vilayetine ketenden
kt imali tekniini sokmutu. Daha hicretin 4. yzylnn ikinci yarsndaki bir kitapta
(bn en-Nedmin Fihristi) ketenden yaplan
birok kt eidinin sayldn gryoruz.
Semerkandda bu yeni endstri en yksek
rnlerini verecek hale geldi ve bu ehir birden bire ticaret yolu ile bir zenginlik ve geliim kazand, bu arada kt ihracatnda ok
stn bir konuma ulat. Milli bir edebiyatn
ok hzl gelimesi ile bilimsel aratrmaya
kar grlen gayretli ilgi gittike ykselen bir kt harcamas ile bu branta rn
ve ticaret ba dndrc bir gelime gerekleti. Kt fabrikalar her yerde ortaya
kt; una da iaret edilmelidir ki, Dounun
keten kd ile Batnn pamuk kd arasnda ortaya kan rekabette kazanan taraf
sonuncusu oldu. nk bunun maddesi ok
25
Bkz. el-Yab: Kitb el-Buldn, Leiden 1892, s. 338;

Franszca evirisi Gaston Wiet, Yakb. Les pays, Kahire
1037, s. 57, 195.
26 Bkz. bn el-Bayar: el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-lAiya, Kahire 1291, Cilt 1, s. 86-87 (berd maddesi), Cilt
3, s. 155 (ffr maddesi), Cilt 4, s. 17 (irs maddesi).
27 Bkz. el-Belr: Fut el-Bldn, Leiden 1866, s. 240.
28
Bkz. el-Yab: Kitb el-Buldn, a.y., s. 264; Gaston

Wiet, Yakb. Les pays, a.y., s. 57.
29 bn Nedm: Fihrist, a.y., s. 40, von Kremer u szn
ekliyor: Burada anlald gibi, sadece pamuk kd sz
konusu olabilirdi.
G R
ucuz elde edilebiliyordu, bylece brnn

rekabeti imkansz oluyordu.
Araplar Msrdan hareket ederek adm
adm btn Kuzey Afrika sahillerini, daha
sonra spanyay ve en sonunda Sicilyay
fethettikten sonra papirus ekimi bilgisi, ki
bunu Sicilyaya soktular, pamuk bitkisi,
ki bunu hem spanyaya hem de Sicilyaya
ulatrdlar ile birlikte kt fabrikacln beraberlerinde tadlar, bu hem Sicilya
hem de spanyada ok geni bir yaylma
imkan buldu30. Xativa [ibe]nn fabrikalar 12. yzylda pamuktan yaplan kt
eitleri ile byk bir hrete ulamt, bunlar bat Hristiyan memleketlerine gnderiliyor, dier taraftan dou Avrupa kendi
kdn, kukusuz pamuk kd da, Charta
Damascena ad altnda tannan doudan,
muhtemelen amdan salyordu.
11. ve 12. yzyllarda bu Arap imalat
Avrupada kullanlan eski parmeni byk
lde saf d etmiti, yle ki mparator II.
Friedrich kendini 1224 ylnda, pamuk kdn daha ksa mrl oluundan tr, baz
devlet vesikalarnda kullanmay yasaklamann zarureti karsnda bulmutu; sadece
fiyat konusu bu gibi yasa etkisiz klyordu. lk defa 13. yzyln ikinci yarsnda
Avrupada keten kd kendini gstermiti,
bu herhalde ucuz eitlerin maddesini yetitirmek gayreti ile pamua keten maddesini
kartrmak sureti ile kazanlyordu; belki bu
da yine Araplarn icad idi, zira ketencilik
onlarda ok yaygn bir ekilde uralan bir
iti31.
30 el-drs: Nzhet
el-Mt, a.y., Cilt 1, s. 556; Franszca

evirisi, Jaubert, P.A.: Gographie ddrisi, Cilt 2, Paris
1840, s. 37.
31 Bilhassa spanyada Bce blgesinde, bkz. Amed b.
Muammed el-Maar, Nef a-b min un el-Andalus er-Rab, Cilt 1, Leiden 1855-1860, s. 100; A. von Kremer, Culturgeschichte des Orients unter dem Chalifen, cilt
2, s. 308.
177
... Parmen veya papirus zerine yazlm

kitaplar her yerde o kadar ok pahalyd
ki, ancak ok kk bir ereve iinde kalyordu. Araplar, zerine yazlacak bir ucuz
madde imal edip bylece sadece Dou pazar iin deil, ayn zamanda Hristiyan Baty
da beslemeleriyle, bilim herkese ulalabilir
hale gelmiti... 32
Sicilyadaki Arap egemenliinde ortaya kan kt retimine ve 12. yzyldaki
spanyol kt ithalatna bal olarak 13. yzyln banda Kuzey talyada ilk kez dk
kaliteli kt retme giriimleri oldu, ancak
ilk balarda baar kk apl kald. Fakat
daha sonra Ancona civarndaki Fabrionada,
Dou Akdeniz blgesinin Arap kt sanatnn zelliklerini yanstan ve muhtemelen
Hallar tarafndan talyaya getirilen yeni
bir teknik ortaya knca durum deiti33.
13. yzyln ikinci yarsnda Kuzey talyada
gelien kt endstrisi, bu yzyln sonuna
doru ihra yapacak duruma gelmi, 14. yzylda spanyol rekabetinin stesinden gelerek Arap pazarn ele geirmiti. Bu srete Venediklilerin ve Cenevizlilerin ticar
becerileri, ibilirlikleri ok nemli bir rol
oynamtr34. Uygun fiyatyla pazara hakim
olan talyan kdnn bize kadar ulaan eski
Arapa yazmalardan tandmz yksek kaliteye ne zamandan itibaren ulam olduunu
u anda syleyebilecek durumda deilim.
Eer bize bu ucuz ktlar yoluyla ulam
32
von Kremer, A., a.y., cilt 2, s. 308; ayrca bkz. Franz ,

308 vd. Ayrca bkz. Babinger, Franz: Papierhandel und
Papierbereitung in der Levante, Wochenblatt fr Papierfabrikation ierisinde (Biberach) 62/1931/1215-1219 (ayr
basm 12 s.).
33 Bkz. Bloom, J.M.: Paper before print, a.y., s. 210-211.
34 Bkz. a.e., s. 212; ayrca bkz. Irigoin, Jean: Les origines de
la fabrication du papier en Italie, Papiergeschichte. Zeitschrift der Forschungsstelle Papiergeschichte ierisinde
(Mainz), Cilt 13 (No. 5-6, Dezember 1963), s. 62-67; ayn
yazar: Pariers orientaux et papiers occidentaux, La palographie grecque et byzantine ierisinde, ed. J. Bompaire
und J. Irigoin, Paris CNR S 1977, s. 45-54.
178
G R
ve artk kullanlamayacak durumdaki bildiim birok kitab dnecek olursam, slam

dnyasnda bu kt ithaliyle meydana gelen
zararn ne boyutta olduu anlalabilir.
Sorunun zne gelmek iin, Arap-slam
bilimleri tarihiyle ve [bu bilimlerin]
Avrupadaki resepsiyonu ve zmsenmesiyle uram sresince yaptm bir gzlemi
eklemek istiyorum. Konu udur: Avrupada
tekniin pratik blmnde, teorik blmne gre dikkat ekici lde daha hzl bir
resepsiyon, yaygnlk kazandrma ve resepsiyonu yaplan nesneleri daha ileri seviyede
gelitirme yetenei izlenimini bende uyandrm bulunuyor.
Bu izlenim, yukarda anlan ve Latin dnyasnda quatorium olarak bilinen astronomik ara (s. 20) rneiyle aklanabilir. Daha
nce belirtildii gibi, bu ara 4./10 yzyln
ikinci yarsnda astronom ve matematiki
Eb Cafer el-zin tarafndan icat edilmiti. Endlste Arap astronomlar tarafndan imal edilmi olan rneklerden sonra bu
ara, bildiimiz kadaryla spanya dnda ilk
defa 1276-1277 ylnda Novaral Campanus
tarafndan tantlmtr. Bu tarihten itibaren
16. yzyln ortasna kadar, birok ekilleri tedavle kmtr. Geri bunlar her
zaman kusursuz deillerdi, fakat Avrupada
bu alete ynelik ilgiyi aa vurmaktadrlar.
Dier durumlarda olduu gibi bu durumda
da sslemeye, bezemeye ve gereksiz ilvelere kar genel olarak ar bir temayl dikkati ekmektedir, bu da bu aralar zor ve az
kullanl yapmaktadr. Avrupallar bunlarn
matematiksel temellerinde her zaman Arap
nclerinin seviyesine ulaabilmi deillerdi
ve nadiren onlar gemilerdi. Fakat konuyla
ilgilenenlerin evresi devaml olarak genilemi ve bu ilgi zel yaratcl tevik etmitir.
Bylece Avrupallar teknik alanda slam

dnyasn teorik alandan daha nce gemilerdir. Buna bal olarak Avrupallarn perspektif izimden daha az rkt ve bu konuda Mslmanlardan daha becerikli olduklar
grnyor. Bylelikle bu izimler teknik ierikli el yazmalarn ok geni bir yaylma alan
bulmalarn salamtr. Avrupallarn sahip
olduklar avantaj, kitap basm tekniinin 15.
yzylda geliimiyle daha da bymtr.
Teknik izimleri bask maml olarak oaltlabilme imkanna sahip olmalaryla, sonunda makine retimi ve endstriyel geliim
uygun koullara kavumutur. Leonardo da
Vinci, Georgius Agricola, Agostino Ramelli
vb. kimselerin, Arap kaynaklarla balantlar
besbelli olan fantazi dolu izimlerini dnecek olursak, bu izimler kitap basks sayesinde ok geni bir yaylma alan bulabilirken,
slam dnyasnda teknik kitaplarn el yazmalarndaki resimlerin yerleri ou sefer uygun
kiiler tarafndan yerine getirilmesi amacyla
bo braklmtr. Muhtemelen, kitap basm
teknii daha erken dnemde alnm olsayd,
slam dnyasnda yaratcln iddetle azalmasnn bir sre nne geilebilirdi.
Her halkarda, bu fenomene byk kltrlerin ve medeniyetlerin kaderleri asndan
bakmalyz. Bu medeniyetler, zaman geldiinde bulunduklar konumu, ykselilerini
kendilerinin hazrlad ardl olan medeniyete vermek zorundadr. Ayrca, tarihinin bu olguyu aydnlatma denemesinde,
sebepleri ilintilerle kartrma durumuna
dm olmas pek nadir bir ey deildir.
Bizim sebepleri aydnlatma denememizin
sonucu asndan, savalarn ve yeni deniz
yolllar kefinin birlikte etkisinin yol at slam dnyasndaki ekonomik ve politik
zayflk, bilimlerde duraklamann ana sebebi
G R
olarak grnyor. Bilimlerin, yaklak 800

yl boyunca kalknma halinde olduu slam
dnyasnda gcn kaybetmi olmalar ve
yaklak 500 yl nce ulama yolu bulduklar
Avrupada etkilerine devam edebilmeleri
ve burada iklimsel ve ekonomik koullarn
yaratcln sreen ekilde devam ettirilebilmesinde daha elverili olduu gr
geree ok da ters deildir. Yarap srek-
179
li genileyen bu en yeni kltr dairesinde,

nclerden alnan bilimsel miras byk bir
hzla gelimeye devam ediyor. Bu durum
karsnda bilim tarihisinin grevi zellikle zordur; bir yandan gemiin neminin
hatrlanmasn ayakta tutmak, dier yandan
da geree kar adil olamayan yaygn tarih
geliim tablosunu revizyona tabi tutmak ve
dzeltmek.
180
G R
B B L Y O G R A F Y A
Bibliyografya
ve
Dizinler
181
182
BBLYOGRAFYA
Aballagh, Mohamed: Les fondements des mathmatiques travers le Raf al-Hijb dIbn al-Bann (12561321), Histoire des math matiques arabes. Actes
du premier colloque international sur lhistoire des
mathmatiques arabes ierisinde, Cezair 1-3 Aralk
1986, Cezair 1988, S. 133-156.
[Abdullaf el-Badd]: The Eastern Key. Kitb
al-Ifdah wal-itibr of Abd al-Laf al-Baghdd.
ngilizce evirisi: Kamal Hafuth Zand, John A. ve Ivy
E. Videan, Londra 1965.
Agricola, Georg: De re metallica. Translated from the
first Latin edition of 1556 ... Herbert C. Hoover ve
Lou H. Hoover tarafndan yaplan ngilizce eviri,
Londra 1912 (Tekrarbasm: New York 1950).
Alonso, Manuel Alonso: unain traducido al latn por
Ibn Dwd y Domingo Gundisalvo, AI-Andalus ierisinde (Madrid ve Granada) 16/1951/37-47.
Amari, Micheie (ed.): Biblioteca arabo-sicula, Leipzig
1857 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 153-154).
Amari, Micheie: Le epigrafi arabiche di Sicilia trascitte, tradotte e illustrate. Parte prima, Palermo 1875
(Tekrarbasm: Palermo 1971).
Antua, Melchor M.: Abenjtima de Almera y su tratado de la peste, Religion y Cultura ierisinde (EI
Escorial Madrid) 1 (tomo IV)/1928/68-90 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 92, S.
294-316).
Babinger, Franz: Papierhandel und Papierbereitung
in der Levante, Wochenblatt fr Papierfabrikation
ierisinde (Biberach) 62/1931/1215-1219.
Bacon, Roger: The Opus majus of Roger Bacon,
ed. Jhon H. Bridges, Londra 1897 (Tekrarbasm:
Frankfurt 1964); ngilizce evirisi Robert B. Burke,
Philadel-phia 1928.
Barhebrus, bkz. bn el-br.
de Barros, Joo: sia. Dos feitos que os portugueses
fizeram no descobrimento..., Quarta dcata, Lizbon
1945.
Barthold, Wilhelm: Nachrichten ber den Aral-See und
den unteren Lauf des Amu-darja von den ltesten
Zeiten bis zum XVII. Jahrhundert. Deutsche Ausgabe
mit Berichtigungen und Ergnzungen vom Verfasser.
Nach dem russischen Original bersetzt von H. von
Foth, Leipzig 1910 (Tekrarbasm: Islamic Geography
Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifischen
Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Erlangen
1914 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi
ierisinde Cilt 45, S. 193-324).
Baur, Ludwig: Dominicus Gundissalinus, De divisione
philosophiae, Mnster 1903 (Beitrge zur Geschichte
der Philosophie des Mittelalters, Cilt 4, say 2-3).
Beichert, Eugen Alfred: Die Wissenschaft der Musik
bei al-Frb, Regensburg 1931.
el-Belur: Fut el-Buldn, ed. Michael Jan de Goeje
183
tarafndan u balk altnda yaplmtr Liber expugnationis regionum auctore al-Bladsor, Leiden
1866 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 42).
Berggren, John Lennart: Innovation and tradition in
Sharaf al-Dn al-ss al-Mudalt, Journal of the
American Oriental Society ierisinde (New Haven)
110/1990/304-309.
el-Brn: el-sr el-Biye an el-urn el-liye.
Chronologie orientalischer Vlker von Albrn, ed.
Eduard Sachau, Leipzig 1878 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt
30), ngilizce evirisi von E. Sachau u balk altnda
The Chronology of Ancient Nations, Londra 1879
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 31).
el-Brn: Kitb Mald lm el-Heye. La trigonometrie sphrique chez les Arabes de lEst la fin du
Xsicle. Edisyon ve eviri Marie-Thrse Debarnot.
Dmek 1985.
el-Brn: Ta m li el-Hind. ed. E. Sachau, Londra
1887 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 105), ngilizce evir E. Sachau tarafndan
u balk altnda Alberuni s India, Cilt 1-2, Londra
1910 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 106-107).
Bjrkman, Walther: Beitrge zur Geschichte der
Staatskanzlei im islamischen gypten, Hamburg 1928
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde
Cilt 53).
Bloom, Jonathan M.: Paper before print. The history
and impact of paper in the Islamic world, New Haven
ve Londra 2001.
Boncompagni, Baldassarre: Della vita e delle opere
di Gherardo Cremonese, traduttore del secolo duodecimo..., Atti dell Accademia Pontifica de Nuovi
Lincei ierisinde (Roma) 4/1850-51(1852)/387-493
serisi ierisinde Cilt 79, S. 9-115).
Bonebakker, Seeger A.: Reflections on the Kitb
al-Bad of Ibn al-M utazz, Atti del Terzo Congresso
di Studi Arabi e Islamici, Ravello 1-6 eyll 1966 ierisinde, Neapel 1967, s. 191-209.
Brockelmann, Carl: Geschichte der arabischen
Litteratur, Cilt 1, Weimar 1898; Cilt 2, Berlin 1902;
Supplementbnde 1-3, Leiden 1937-1942.
Brunschvig, Robert ve Gustave Edmund von
Grunebaum (editrler): Classicisme et dclin culturel dans lhistoire de lIslam. Actes du symposium
international dhistoire de la civilisation musulmane
(Bordeaux 25-29 Haziran 1956) ierisinde, Paris 1957
(Tekrarbasm: Paris 1977).
Bubnov, Nicolaus: Gerberti opera mathematica, Berlin
1899 (Tekrarbasm: Hildesheim 1963).
Blow, Georg: Des Dominicus Gundissalinus Schrift
von der Unsterblichkeit der Seele, Beitrge zur
184
Geschichte der Philosophie des Mittelalters ierisinde (Mnster) Cilt 2, say 3, 1897, s. 1-38.
Blow, Georg: Des Dominicus Gundissalinus Schrift
von dem Hervorgange der Welt (De processione
mundi), Beitrge zur Geschichte der Philosophie des
Mittelalters ierisinde (Mnster) Cilt 24, say 3, 1925,
s. 1-54.
Bumm, Anton: Die Identitt der Abhandlungen des
Is Ibn Amrn und des Constantinus Africanus
ber die Melancholie, Mnih 1903 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 43, s. 65-95).
Burnett, Charles (ed.): Adelard of Bath. An English
scientist and Arabist of the early twelfth century,
Londra 1987.
Burnett, Charles: Adelard of Bath, Conversations with
his nephew, Cambridge 1998.
Burnett, Charles: Antioch as a link between Arabic
and Latin culture in the twelfth and thirteenth centuries, Occident et Proche-Orient: Contacts scientifiques au temps des Croisades. Actes du colloque
de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 mars 1997 ierisinde,
yayna hazrlayan Isabelle Draelants ve dierleri,
[Tumhout:] ierisinde Brepols 2000, s. 1-19.
Burnett, Charles ve Danielle Jacquart (editrler):
Constantine the African and Al Ibn al-Abbs
al-Mas. The Pantegni and related texts. Leiden
1994.
Burnett, Charles: A group of Arabic-Latin translators
working in Northern Spain in the mid-12th century, Journal of the Royal Asiatic Society ierisinde
(Londra) 1977-1978,S.62-108.
Burnett, Charles: Hermann of Carinthia, De essentiis.
A critical edition with translation and commentary,
Leiden 1982.
Burnett, Charles: Master Theodore, Frederick IIs
philosopher, Federico II e le nuove culture. Atti del
XXXI Convegno storico internazionale, Todi, 9-12
ottobre 1994 ierisinde Spoleto 1995, s. 225-285.
Cantor, Moritz: Vorlesungen ber Geschichte der
Mathematik, 3. bask, Cilt 1: Von den ltesten Zeiten
bis zum Jahre 1200 n. Chr., Cilt 2: Von 1200-1668.
Leipzig 1907 (3. baskdan Tekrarbasm: New York ve
Stuttgart 1965).
Classicisme et dclin culturel dans l hisloire de l
Islam, bkz. Brunschvig, Robert.
Coppola, Edward D.: The discovery of the pulmonary
circulation: A new approach, Bulletin of the History
of Medicine ierisinde (Baltimore) 31/1957/44-77
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
79, S. 304-337).
Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus
von Montekassino. Sein Leben, sein Werk und
seine Bedeutung fr die mittelalterliche medizinische Wissenschaft, Studien und Mitteilungen zur
Geschichte des Benediktiner-Ordens und seiner
Zweige ierisinde (Mnchen) 47 (N.F. 16), 1929, s.
1-44 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde

Cilt 43, S. 197-240).
Creutz, Rudolf ve Walter Creutz: Die Melancholia
bei Konstantinus Africanus und seinen Quellen.
Eine historisch-psychiatrische Studie, Archiv fr
Psychiatrie und Nervenkrankheiten ierisinde
(Berlin) 97/ 1932/244-269 (Tekrarbasm: Islamic
Medicine serisi ierisinde Cilt 43, s. 312-337).
Dalton, O. M.: The Byzantine astrolabe at Brescia,
Proceedings of the British Academy ierisinde
(Londra) 12/1926/133-146, 3 resim.
Daremberg, Charles: Recherches sur un ouvrage qui
a pour titre Zad el-Mouafir, en arabe, phodes,
en grec, Viatique, en latin, et qui est attribu, dans
les textes arabes et grecs, Abou Djafar, et, dans le
texte latin, Constantin, Archives des missions scientifiques et littraires, choix de rapports et instructions ierisinde (Paris) 2/1851/490-527 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 39, s. 1-38).
Dekker, Elly: The Stars on the Rete of the so-called
Carolingian Astrolabe, bkz. Kunitzsch, Paul.
Delisle, Guillaume: Dtermination gographique de la
situation et de l tendue des diffrentes parties de la
terre. Histoire de l Acadmie Royale des Sciences,
anne 1720 ierisinde, Paris 1722.
Destombes, Marcel: Un astrolabe carolingien et lorigine de nos chiffres arabes, Archives internationales
dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 15/1962/3-45
Dictionary of Scientific Biography, Ed. in Chief: Charles
C. Gillispie, Cilt 1-14, New York 1970-1976; Cilt 15:
Supplement I ... Topical Essays, New York 1978; Cilt
16: Index, New York 1980.
Dinnah, Taha: Die Schrift von Ab Gafar Amed ibn
Al ibn Moammed ibn Al ibn timah aus Almeriah
ber die Pest, Archiv fr Geschichte der Medizin ierisinde (Leipzig) 19/1927/27-81 (Tekrarbasm: Islamic
Dold-Samplonius, Yvonne: Practical Arabic mathematics: Measuring the muqarnas by al-Ksh, Centaurus
ierisinde (Kopenhagen) 35/1992/193-242.
Dold-Samplonius, Yvonne: The volumes of domes in
Arabic mathematics, Vestigia Mathematica. Studies
in medieval and early modern mathematics in honour
of H.L.L. Busard, ed. M. Folkerts ve J.P. Hogendijk
ierisinde Amsterdam ve Atlanta 1993, s. 93-106.
Duhem, Pierre: Le systme du monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon Copernic. Nouveau
tirage, Cilt 3, Paris 1958.
The Encyclopaedia of Islam, New Edition, 11 cilt,
Leiden ve Londra 1960-2002.
Enzyklopaedie des Islm. Geographisches, ethnographisches und biographisches Wrterbuch der
muhammedanischen Vlker. 4 cilt ve tamamlayc cilt,
Leiden ve Leipzig 1913-1938.
Farmer, Henry George: Clues for the Arabian influence

on European musical theory, Journal of the Royal
Asiatic Society ierisinde 1925, S. 61-80 (Tekrarbasm:
The Seience of Music in Islam ierisinde Cilt 1, s.
271-290).
Farmer, Henry George: al-Frbs Arabic-Latin writings on music, Londra 1934 (Tekrarbasm: New York
1965 ve The Science of Music in Islam ierisinde Cilt
1, s. 463-533).
Farmer, Henry George: The Jewish debt to Arabic writers on music, Islamic Culture ierisinde (Haydarabad)
15/1941/59-63 (Tekrarbasm: The Science of Music in
Islam serisi ierisinde Cilt 1, s. 535-539).
Farmer, Henry George: The Song Captions in the Kitb
al-Aghn al-Kabr, Transac-tions of the Glasgow
University Oriental Society ierisinde 15/1953-54/110 (Tekrarbasm: The Science of Music in Islam serisi
Farmer, Henry George: The Sources of Arabian Music,
Leiden 1965.
Farmer, Henry George: Studies in Oriental music, 2
cilt, Frankfurt 1986 ve yeni basm 1997 ayrca The
Science of Music in Islam ierisinde Cilt 1-2.
Fischer, Theobald: Sammlung mittelalterlicher Weltund Seekarten italienischen Ursprungs und aus
italienischen Bibliotheken und Archiven, Marburg
1885 (Tekrarbasm: Amsterdam 1961 haritalar
olmakszn).
Fuchs, Walter: Was South Africa already known in the
13th century?, Imago Mundi ierisinde (Londra)
10/1953/50-51.
Gabrieli, Francesco: The Arabic historiography of the
Crusades, Historians of the Middle East ierisinde,
ed. Bernard Lewis ve P.M. Holt, Londra 1962, S.
98-107.
Garbers, Karl: Is ibn Imrn: Mala f l-mliliy
(Abhandlung ber die Melancholie) und Constantini
Afrikani Libri duo de melancholia, Arapa ve Latince
bir arada basmtr, Hamburg 1977.
Gautier Dalch, Patrick: Notes sur la Chronica
Pseudo-Isidoriana, Anuario de estudios medievales
ierisinde (Barcelona) 14/1984/13-32.
[el-Cezer, al-Cmi beyn el-lm ve el-Amel en-Nfi f
inat el-iyel] The Book of Knowledge Ingenious
Mechanical Devices (Kitb f marifat al-iyal alhandasiyya) by Ibn al-Razzz al-Jazar, eviri ve
dipnotlar Donald R. HilI, Dordrecht 1974.
[el-Cezer] bn er-Razzz el-Cezer Bedazzemn
Eb el-zz sml b. er-Rezzz (yaklak 600/1200):
el-Cmi beyne el-lm ve el-Amel en-Nfi f nat
el-iyel / Compendium on the Theory and Practice of
the Mechanical Arts. Arapa ve ngilizce nsz Fuat
Sezgin. Frankfurt am Main 2002.
Gerland, Ernst: Geschichte der Physik, Erste Abteilung:
Von den ltesten Zeiten bis zum Ausgange des achtzehnten Jahrhunderts, Mnchen ve Berlin 1913
185
(Geschichte der Wissenschaften in Deutschland.

Neuere Zeit. Cilt 24).
Gilson, tienne: Hlose et Ablard, Paris 1938.
Almanca eviri S. Thieme-Paetow u balk altnda
Heloise und Ablard, Freiburg 1955.
von Goethe, Johann Wolfgang: West-stlicher Divan.
Noten und Abhandlungen zu besserem Verstndnis
des West-stlichen Divans, Goethes Werke ierisinde.
Goethe ve Schiller Archivinin istyeiyle yaynlayan
Anton Kippenberg ve dierleri Mainz 1932.
Grabmann, Martin: Kaiser Friedrich II. und sein
Verhltnis zur aristotelischen und arabischen
Philosophie, M. Grabmann, Mittelalterliches
Geistesleben. Abhandlungen zur Geschichte der
Scholastik und Mystik ierisinde Cilt 2, Mnchen
1936, s. 103-137 (Tekrarbasm: Islamic Philosophy
Graves, John [yani Johannes Gravius]: Binae tabulae
geographicae, una Nassir Eddini Persae, altera Ulug
Beigi Tatari, Londra 1652 (Tekrarbasm: lslamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 50,
S. 1-79).
Grousset, Ren: Histoire de l Asie, 3 cilt, Paris 19211922.
Grundmann, Herbert: Vom Ursprung der Universitt
im Mittelalter, Berlin 1957 (Berichte ber die
Verhandlungen der Schsischen Akademie der
Wissenschaften zu Leipzig. PhiIol.-histor. Klasse Cilt
103, say 2).
von Grunebaum, Gustave Edmund: Classicisme et
dclin culturel dans l histoire de lIslam, bkz.
Brunschvig, Robert.
von Grunebaum, Gustave Edmund ve Willy Hartner
(editrler): Klassizismus und Kulturverfall. Vortrge,
Frankfurt 1960.
von Grunebaum, Gustave Edmund: Medieval Islam. A
study in cultural orientation, 2. ed. Chicago 1961.
Hartner, Willy ve Matthias Schramm: al-Brn and the
Theory of the Solar Apogee: an example of originality in Arabic Science, Scientific Change. Symposium
on the History of Science. University of Oxford, 9-15
Temmuz 1961, ed. A.C. Crombie ierisinde, Londra
1963, s. 206-218.
Hartner, Willy: Quand et comment s est arrt l essor
de la culture scientifique dans lIslam?, Classisisme
et dclin culturel dans l histoire de lIslam ierisinde,
Paris 1957, s. 319-337.
Haskins, Charles H.: Studies in the history of medieval
science, New York 1924.
Heinrichs, Wolfhart: Arabische Dichtung und griechische Poetik. zim al-Qaranns Grundlegung
der Poetik mit Hilfe aristotelischer Begriffe, Beyrut
1969.
Heinrichs, Wolfhart: Poetik, Rhetorik, Literaturkritik,
Metrik und Reimlehre, Grundri der arabischen
Philologie ierisinde, Cilt 2, Wiesbaden 1987, S. 177207.
186
Heischkel,
Edith:
Die
Geschichte
der
Medizingeschichtsschreibung, Walter Artelt,
Einfhrung in die Medizinhistorik adl almasnn
sonunda, Stuttgart 1949, s. 201-237.
Hellmann, Gustav: Meteorologische Optik 1000-1836,
Berlin 1902 (Neudrucke von Schriften und Karten
ber Meteorologie und Erdmagnetismus ierisinde,
No. 14).
Hennig, Richard: Terr
incognit.
Eine
Zusammenstellung und kritische Bewertung der wichtigsten vorcolumbischen Entdeckungsreisen an Hand
der darber vorliegenden Originalberichte, 4 cilt,
Leiden 1944-1956.
HilI, Donald R.: The Book of Knowledge of Ingenious
Mechanical Devices, bkz. el-Cezer.
Hirschberg, Julius ve Julius Lippert: Ali ibn Isa.
Erinnerungsbuch fr Augenrzte, aklamal eviri,
Leipzig 1904 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi
ieri-sinde Cilt 44).
Hirschberg, Julius: Geschichte der Augenheilkunde, 2.
kitap: Geschichte der Augen-heilkunde im Mittelalter,
Leipzig 1908 (Graefe-Saemisch, Handbuch der
gesamten Augenheilkunde ierisinde, Cilt 13).
Hirschberg, Julius: ber das lteste arabische Lehrbuch
der Augenheilkunde, Sitzungs-berichte der Kniglich
Preuischen Akademie der Wissenschaften ierisinde (Berlin), 1903, s. 1080-1094 (Tekrarbasm: Islamic
Horst, Eberhard: Der Sultan von Lucera. Friedrich II.
und der Islam, Freiburg 1997.
Horten, Max: Die Metaphysik Avicennas, bersetzt und
erlutert, Halle ve New York 1907 (Tekrarbasm:
Islamic Philosophy serisi ierisinde Cilt 40-41).
Horten, Max: Das philosophische System von Schirzi
(. 1640), bersetzt und erlutert, Straburg 1913
(Tekrarbasm: lslamic Philosophy serisi ierisinde
Cilt 92).
Hunger, Herbert ve Kurt Vogel: Ein byzantinisches
Rechenbuch des 15. Jahrhunderts. Text, bersetzung
und Kommentar, Viyana 1963.
Ibel, Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter,
Erlangen 1908 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
bn Eb Uaybia: Uyn el-Enb f abat el-Ebb,
ed. August Mller, 2 cilt, Kahire ve Knigsberg
1299/1882.
bn el-Heysem: e-kk al Balamiys, Kahire
1971.
bn el-br, Eb el-Ferec Barhebraeus: Tar Mutaar
ed-Dvel, ed. ln, Beyrut 1890 (Tekrarbasm:
Beyrut 1958).
bn Mcid: Kitb el-Fevid f Ul lm el-Bar ve
el-avid, ed. . r, Dmek 1970.
bn en-Nedm: Kitb el-Fihrist, ed. Gustav Flgel,
Leipzig 1872.
[bn Rusteh: Kitb el-Al en-Nefse; bir paras]
Kitb al-Alk an-Nafsa VII auctore Ibn Rosteh et

Kitb al-Boldn auctore al-Jakb, ed. M[ichael]
J[an] de Goeje. Leiden 1891 (Tekrarbasm: Islamic
[bn Sn: Kitb e-if] e-if. er-Riyyt. 3.
-Cevmi lm el-Ms, ed. Zekeriyy Ysuf, Kahire
1956.
[el-drs: Nzhet el-M f itir el-f:] Opus
geographicum sive Liber ad eorum delectationem qui terras peragrare studeant ... ed. Alessio
Bombaci et al., Neapel ve Rom 1970-1984, Franszca
eviri Pierre Amade Jaubert u balkla Gographie
d drisi cilt 1-2, Paris 1836-1840 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 2-3).
Irigoin, Jean: Les origines de la fabrication du
papier en Italie, Papiergeschichte. Zeitschrift der
Forschungsstelle Papiergeschichte ierisinde (Mainz)
13,5-6/1963 (Dez.)/62-67.
Irigoin, Jean: Papiers orientaux et papiers occidentaux, La palographie grecque et byzantine, ed. J.
Bompaire ve J. Irigoin, Paris 1977, s. 45-54.
Islamic Geography, Cilt 1-278, Frankfurt am Main:
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften 1992-1998.
Islamic Mathematics and Astronomy, Cilt 1-112,
Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1997-2002.
Islamic Medicine, Cilt 1-99, Frankfurt am Main:
Islamic Philosophy, Cilt 1-120, Frankfurt am Main:
The Islamic World in Foreign Travel Accounts, Cilt
1-79, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1994-1997.
Jacquart, Danielle (ed.): Constantine the African and
Al Ibn al-Abbs al-Mas, bkz. Burnett, Charles.
Jacquart, Danielle ve Franoise Micheau: La mdecine
arabe et loccident mdival, Paris 1990.
Jahn, Karl: Die Erweiterung unseres Geschichtsbildes
durch Rad al-Dn, Anzeiger der sterreichischen
Akademie der Wissenschaften, Philologischhistorische
Klasse
ierisinde
(Viyana)
107/1970(1971)/139-149.
Jahn, Karl: The still missing works of Rashd al-Dn,
Central Asiatic Journal ierisinde (Wiesbaden)
9/1964/113-122.
Jahn, Karl: Tbris, ein mittelalterliches Kulturzentrum
zwischen Ost und West, Anzei-ger der Philologischhistorischen Klasse der sterreichischen Akademie
der Wissenschaften ierisinde (Viyana) 105/1968/201211.
Jahn, Karl: Wissenschaftliche Kontakte zwischen
Iran und China in der Mongolenzeit, Anzeiger der
Philologisch-historischen Klasse der sterreichischen
Akademie der Wissenschaften ierisinde (Viyana)

106/1969/199-211.
Jammers, Ewald: Gedanken und Beobachtungen zur
Geschichte der Notenschriften, Festschrift Walter
Wiora ierisinde Kassel 1967, s. 196-204.
Jones, Alexander: An eleventh-century manual of
Arabo-Byzantine astronomy, Amsterdam 1987.
Juschkewitsch, Adolf P.: Geschichte der Mathematik im
Mittelalter, Leipzig ve Basel 1964.
Juschkewitsch, Adolf P. ve Boris A. Rosenfeld: Die
Mathematik der Lnder des Ostens im Mittelalter,
Berlin 1963.
Kantorowicz, Ernst: Kaiser Friedrich der Zweite, 3.
bask, Cilt 1-2, Berlin 1931.
Kennedy, Edward S.: An early method of successive
approximation, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)
13/1969/248-250.
Kennedy, Edward S.: Late medieval planetary theory,
Isis ierisinde (Baltimore) 57/1966/365-378.
Kennedy, Edward S.: A medieval interpolation scheme
using second order differences, A Locusts Leg.
Studies in honour of S. H. Taqizadeh ierisinde,
Londra 1962, s. 117-120.
Kennedy, Edward S. ve William R. Transue: A medieval iterative algorism, The American Mathematical
Monthly ierisinde (Menasha, Wisc.) 63/1956/80-83.
Kennedy, Edward S.: Planetary theory in the medieval
Near East and its transmission to Europe, Oriente e
Ocddente nel medioevo. Convegno internazionale
9-15 aprile 1969 ierisinde, Roma 1971 (Accademia
Nazionale dei Lincei), s. 595-604.
Kennedy, Edward S.:The heritage of Ulugh Beg,
Science in Islamic civilisation ierisinde, Istanbul
2000, s. 97-109.
Kiesewetter, Raphael Georg: Die Musik der Araber,
nach Originalquellen dargestellt, J. v. HammerPurgstalln giri yazsyla, Leipzig 1842, Tekrarbasm:
Schaan (Liechtenstein) 1983.
Khler, G.: Die Entwickelung des Kriegswesens und
der Kriegfhrung in der Ritterzeit von der Mitte des
11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen, 3 cilt,
Breslau 1887.
Kosegarten, Johann Gottfried Ludwig: Die moslemischen Schriftsteller ber die Theorie der Musik,
Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes ierisinde (Bonn) 5/1844/137-163.
von Kremer, Alfred: Culturgeschichte des Orients unter
den Chalifen, 2 cilt, Viyana 1875-1877.
Krause, Max: Al-Biruni. Ein iranischer Forscher des
Mittelalters, Der Islam ierisinde (Berlin) 26/1942/115 (Tekrarbasm: lslamic Mathematics and Astronomy
Krumbacher, Karl: Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende des
Ostrmischen Reiches (527-1453), 2. bask, Mnchen
1897 (Tekrarbasm: New York 1970).
187
Kunitzsch, Paul: Das Arabische als Vermittler und

Anreger europischer Wissenschaftssprache, Berichte
zur Wissenschaftsgeschichte ierisinde (Weinheim)
17/1994/145-152.
Kunitzsch, Paul: Die arabische Herkunft von zwei
Sternverzeichnissen in cod. Vat. gr. 1056, Zeitschrift
der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Wiesbaden) 120/1970/281-287.
Kunitzsch, Paul: Gerards translations of astronomical
texts, especially the Almagest, Gerardo da Cremona,
ed. Pierluigi Pizzamiglio ierisinde, Cremona 1992
(Annali della Biblioteca Statale e Libreria Civica di
Cremona Cilt 41, 1990), s. 71-84.
Kunitzsch, Paul: Glossar der arabischen Fachausdrcke
in der mittelalterlichen euro-pischen Astrolabliteratur,
Gttingen 1983.
Kunitzsch, Paul: al-Khwrizm as a Source for the
Sententie astrolabii, From Deferent to Equant: A
volume of studies in the history of science in the
ancient and medieval Near East in honor of E. S.
Kennedy ierisinde, New York 1987, s. 227-236.
Kunitzsch, Paul ve Tim Smart: Short guide to modern
star names and their derivations, Wiesbaden 1986.
Lasswitz, Kurd: Geschichte der Atomistik vom Mittelalter
bis Newton, Leipzig 1890 (Tekrarbasm: Hildesheim
1963 ve 1984).
Leclerc, Lucien: Histoire de la mdecine arabe, 2
cilt, Paris 1876 (Tekrarbasm: Rabat 1980, Islamic
Medicine serisi ierisinde Cilt 48-49).
Lehmann, Hermann: Die Arbeitsweise des Constantinus
Africanus und des Johannes Afflacius im Verhltnis
zueinander, Archeion ierisinde (Roma) 12/1930/272281 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde
Cilt 43, s. 338-347).
Lelewel, Joachim: Gographie du Moyen ge, Cilt
1-4; Cilt 5, pilogue, Atlas compos de cinquantes
planches, Brksel ve Paris 1850-1857 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 129-133).
Lvi-Provenal, Evariste: La Description de lEspagne
dAmad al-Rz: Essai de reconstitution de loriginal arabe et traduction franaise, Al-Andalus ierisinde (Madrid ve Granada) 18/1953/51-108.
Lewicki, Tadeusz: Marino Sanudos Mappa mundi
(1321) und die runde Weltkarte von Idrs (1154),
Rocznik Orientalistyczny ierisinde (Warschau)
38/1976/169-195.
Luckey, Paul: Die Ausziehung der n-ten Wurzel und der
binomische Lehrsatz in der islamischen Mathematik,
Mathematische Annalen ierisinde (Berlin)
120/1948/217-274 (Tekrarbasm: lslamic Mathematics
and Astronomy serisi ierisinde Cilt 56, s. 11-68).
Luckey, Paul: Beitrge zur Erforschung der arabischen
Mathematik, in: Orientalia ierisinde (Rom) N.S.
17/1948/490-510 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi ierisinde Cilt 96, S. 46-66).
Luckey, Paul: Der Lehrbrief ber den Kreisumfang
188
(ar-Risla al-Muya) von amd b. Masd al-K

bersetzt und erlutert, ed. A. Siggel, Berlin 1953
Luckey, Paul: Die Rechenkunst bei amd b. Masd
al-K mit Rckblicken auf die ltere Geschichte des
Rechnens, Wiesbaden 1951 (Tekrarbasm: lslamic
s. 75-225).
Mandonnet, Pierre Flix: Les ides cosmographiques
dAlbert le Grand et de S. Thomas dAquin et la
dcouverte de l Amrique, Revue Thomiste ierisinde (Paris) 1/1893/46-64, 200-221.
Manik, Liberty: Das arabische Tonsystem im Mittelalter,
Leiden 1969.
Manitius, Max: Geschichte der lateinischen Literatur
des Mittelalters, 3 cilt, Mnchen 1911-1931.
[el-Marrku: Cmi el-Mebdi ve-el-yt f lm
el-Mt ] el-asan ibn Al (Al ibn el-asan?)
el-Marrku (7./13. yy.): Jmi al-mabdi wa
al-ghyt fi ilm al-mqt / Comprehensive Collection
of Principles and Objectives in the Science of
Timekeeping, Tpkbasm-Edisyon Fuat Sezgin, 2 cilt,
Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1984 (Series C - 1, 1-2).
el-Marrku: Tel Aml el-isb, ed. M. Suvs,
Tunis 1969.
Marre, Aristide: Le Talkhys d Ibn Albann, traduit pour
la premire fois ..., Atti dellAccademia Pontificia
deNuovi Lincei ierisinde (Rom) 17/1864/289-319
Mayr, Otto: The Origins of Feedback Control,
The Scientific American ierisinde (New York)
223/1970/111-118.
Mercier, Raymond: Astronomical tables in the twelfth
century, Adelard of Bath, ed. Charles Burnett, Londra
1987, s. 87-118.
Mercier, Raymond: East and West contrasted in scientific astronomy, Occident et Proche-Orient: Contacts
scientifiques au temps des Croisades. Actes du colloque de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 Mart 1997, ed.
Isabelle Draelants ve dierleri, [Turnhout:] Brepols
ierisinde, s. 325-342.
Mercier, Raymond: The parameters of the Zj of
Ibn al-Alam, Archives internationales dhistoire des
sciences ierisinde (Roma) 39/1989/22-50.
el-Mesd: et-Tenbh ve-el-rf, ed. Michael Jan de
Goeje, Leiden 1893 (Tekrarbasm: Islamic Geography
serisi ierisinde Cilt 41).
Meyerhof, Max: Die allgemeine Botanik und
Pharmakologie des Edrisi, Archiv fr Geschichte
der Mathematik, der Naturwissenschaften und
der Technik ierisinde (Leipzig) 12/1930/225-236
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
96, S. 69-80).
Meyerhof, Max: ber die Pharmakologie und Botanik

des arabischen Geographen Edrisi, Archiv fr
Geschichte der Mathematik, der Naturwissenschaften
und der Technik ierisinde (Leipzig) 12/1930/45-53,
236 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde
Cilt 96, s. 59-68). Micheau, Franoise, La mdecine arabe et loccident mdival, bkz. Jacquart,
Danielle.
Mills Vallicrosa, Jos Maria: Assaig dhistria de les
idees fsiques i matemtiques a la Catalunya medieval, Cilt 1, Barcelona 1931 (Estudis Universitaris
Catalans. Srie monogrfica Cilt 1).
Miller, Konrad: Mappae Arabicae, 6 Cilt, Stuttgart
1926-1931 (Tekrarbasm: Islamic Geography sCilt
240-241).
Mogenet, Joseph: Linfluence de lastronomie arabe
Byzance du IXau XIVsicle, Colloques dhistoires des sciences I (1972) et II (1973). Universit de
Louvain, Recueil de travaux dhistoire et de philologie ierisinde, sri 6, 9/1976/45-55.
Mogenet, Joseph: Une scolie indite du Vat. gr. 1594
sur les rapports entre lastronomie arabe et Byzance,
Osiris ierisinde (Brgge) 14/1962/198-221.
Mordtmann, Johannes Heinrich: Das Observatorium
des Taq ed-dn zu Pera, Der Islam iersinde (Berlin
ve Leipzig) 13/1923/82-96 (Tekrarbasm: Islamic
s. 281-295).
Mller, Marcus Joseph: Ibnulkhatbs Bericht
ber die Pest, Sitzungsberichte der Kniglich
Bayerischen Akademie der Wissenschaften (Mnih).
Philosophisch-philologische Klasse ierisinde
2/1863/1-34 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi
Mller, Martin (ed.): Die Quaestiones naturales des
Adelardus von Bath, Mnster 1934 (Beitrge zur
Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Cilt 31,
say 2).
Natural Sciences in Islam, Cilt 1-90, Frankfurt am Main:
Needham, Joseph: Science and Civilisation in China,
10 Cilt, Cambridge, Londra, New York, Melbourme
1954-1985.
Neubauer, Eckhard: Musiker am Hof der frhen
Abbasiden, Doktora Frankfurt 1965.
Neubauer, Eckhard: Zur Rolle der Araber in der
Musikgeschichte des europischen Mittelalters, Islam
und Abendland. Geschichte und Gegenwart, hsg. von
Andr Mercier ierisinde, Bern ve Frankfurt 1976, S.
111-129.
Neugebauer, Otto: Commentary on the astronomical
treatise Par. gr. 2425, Brksel 1969.
Neugebauer, Otto: Studies in Byzantine astronomical
terminology, Philadelphia 1960 (Transactions of the
American Philosophical Society, Cilt 50, Ksm 2).
zkan, Zahide: Die Psychosomatik bei Ab Zaid

al-Bal (gest. 934 A.D.), Frankfurt 1990 ve 1998
(lslamic Medicine serisi ierisinde Cilt 98).
Olearius, Adam: Vermehrte newe Beschreibung der
muscovitischen und persischen Reyse Schleszwig
1656 (Tekrarbasm: ed. Dieter Lohmeier, Tbingen
1971 ve The lslamic World in Foreign Travel Accounts
serisi ierisinde, Cilt 3-4).
Palencia, Angel Gonzles: Los Mozrabes de Toledo
en los siglos XII y XIII. Volumen preliminar, Madrid
1930.
Perkuhn, Eva Ruth: Die Theorien zum arabischen
Einflu auf die europische Musik des Mittelalters,
Walldorf (Hessen) 1976.
Peschel, Oscar: Geschichte der Erdkunde bis auf
Alexander von Humboldt und Carl Ritter, 2., von
Sophus Ruge yeniden gzden geirilmi bask
Mnchen 1877.
Picard, Christophe: Locan Atlantique musulman. De
la conqute arabe lpoque almohade, Paris 1997.
Pietzsch, Gerhard: Die Klassifikation der Musik
von Boetius bis Vgolino von Orvieto, Halle 1929
(Tekrarbasm: Darmstadt 1968).
[el-Qazvn: sr el-Bild] Zakarija Ben Muhammed
Ben Mahmud el-Cazwinis Kosmographie. Zweiter
Theil: Kitb sr al-bild [Arpa orjinal metin]. Die
Denkmler der Lnder, ed. Ferdinand Wstenfeld,
Gttingen 1848 (Tekrarbasm: lslamic Geography
ierisinde Cilt 198).
Quatremre, tienne: Raschid-eldin. Histoire des
Mongols de la Perse, Paris 1836 (Tekrarbasm:
Amsterdam 1968).
[Ramelli, Agostino:] The various and ingenious
machines of Agostino Ramelli. A classic sixteenthcentury illustrated treatise on technology. eviri
ve biyografik aratrma Martha T.Gnudi. Dipnotlar
Eugene S. Ferguson, Toronto 1976 (Tekrarbasm:
New York 1994).
Ramusio, Gian Battista: Delle Navigationi et viaggi,
Venedik 1563-1606 (Tekrarbasm: I-III, Amsterdam
1968-1970).
[Radeddn Falallh] Muktebt-i Rad, ed.
Muammed ef, Lahor 1947.
Reinaud, Joseph-Toussaint: Gographie d Aboulfda,
Cilt 1: Introduction gnrale la gographie
des Orientaux, Paris 1848 (Tekrarbasm: lslamic
Renan, Emest: Averros et l Averrosme, 3. bask, Paris
1867, Tekrarbasm: Frankfurt, Institut fr Geschichte
der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1985 (Seri
B - Philosophy 1).
Renaud, Henri-Paul-Joseph: Un mdecin du royaume
de Grenade. Muammad a-aqr, Hespris ierisinde (Paris) 33/1946/31-64 (Tekrarbasm: lslamic
Renaud, Henri-Paul-Joseph: Sur un passage
189
dIbn Khaldn relatif lhistoire des mathmatiques, Hespris ierisinde (Paris) 31/1944/35-47
(Tekrarbasm: lslamic Mathematics and Astronomy
Rennell, James: Memoir of a map of Hindoostan or the
Mogul Empire, Londra 1793 (Tekrarbasm: lslamic
Geography serisi Cilt. 260-261).
Riccioli, Giambattista: Geographia et hydrographia
reformata, Venedik 1672.
Ritter, Hellmut: Die Geheimnisse der Wortkunst (Asrr
al-bala) des Abdalqhir al-Curcn. Almanca
eviri Wiesbaden 1959.
Rose, Valentin: Ptolemus und die Schule von Toledo,
Hermes ierisinde (Wiesbaden) 8/1874/327-349
(Tekrarbasm: lslamic Mathematics and Astronomy
Rosenfeld, Boris: Die Mathematik der Lnder des
Ostens im Mittelalter, bkz. Jusch-kewitsch, Adolf P.
Rosenthal, Franz: Das Fortleben der Antike im Islam,
Zrich ve Stuttgart 1965.
Rosenthal, Franz: Ibn Khaldn, The Muqaddimah. An
introduction to history, New York 1958.
RosenthaI, Franz: A history of Muslim historiography,
Leiden 1952.
Ruska, Julius: Zur ltesten arabischen Algebra und
Rechenkunst, Heidelberg 1917.
Saliba, George: Al-Qushjis reform of the Ptolemaic
model for Mercury, Arabic Science and Philosophy
serisi ierisinde, 3/1993/161-162.
Saliba, George: Arabic planetary theories after the
eleventh century AD, Encyclopedia of the History of
Arabic Science ierisinde Cilt 1, Londra ve New York
1996, S. 58-127.
Sandler, Christian: Die Reformation der Kartographie
um 1700, Mnih ve Berlin 1905.
Sarton, George: Introduction to the History of Science,
3 Cilt 5 para, Baltimore 1927-1948.
Sayl, Aydn: Al Qarf and his explanation of fhe
rainbow, Isis ierisinde (Brgge) 32/1940(1947)/1626 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi
ierisinde Cilt 34, S. 176-186).
Sayl, Aydn: A short article of Ab Sahl Waijan ibn
Rustam al Qh on the possibility of infinite motion
in finite time, Actes du VIII Congrs international
dhistoire des sciences, Florence-Milan 3-9 Eyll
1956 ierisinde, Florenz 1958, Cilt 1, s. 248-249 ve
Belleten ierisinde (Ankara) 21/1957/489-495.
Sayl, Aydn: Thbit ibn Qurras Generalization of the
Pythagorean Theorem, Isis ierisinde (Baltimore)
51/1960/ 35-37.
Sayl, Aydn: The trisection of the angle by Ab Sahl
Wayjan ibn Rustam al-Kh (fl. 970-988), Belleten
ierisinde (Ankara) 26/1962/696-697.
Schack, Dietlind: Die Araber im Reich Rogers II.,
Doktora Berlin 1969.
Schipperges, Heinrich: Arabische Medizin im latei-
190
nischen Mittelalter, Berlin, Heidelberg, New York

1976.
Schipperges, Heinrich: Die Assimilation der arabischen
Medizin durch das lateinische Mittelalter, Wiesbaden
1964.
Schipperges, Heinrich: Assimilations-Zentren arabischer Wissenschaft im 12. Jahrhundert, Centaurus
ierisinde (Kopenhagen) 4/1955-56/325-350.
Schipperges, Heinrich: Einflsse
arabischer
Wissenschaften auf die Entstehung der Universitt,
Nova Acta Leopoldina ierisinde (Halle) 27/1963/201212.
Schipperges, Heinrich: Handschriftenstudien in spanischen Bibliotheken zum Arabismus des lateinischen
Mittelalters, Sudhoffs Archiv ierisinde (Wiesbaden)
52/1968/3-29.
Schipperges, Heinrich: Eine griechisch-arabische
Einfhrung in die Medizin, Deutsche medizinische
Wochenschrift ierisinde (Stuttgart) 87/1962/16751680.
Schipperges, Heinrich: Ideologie und Historiographie
des Arabismus, Wiesbaden 1961, (Sudhoffs Archiv,
Beihefte, 1).
Schipperges, Heinrich: Zur Wirkungsgeschichte des
Arabismus in Spanien, Sudhoffs Archiv ierisinde
(Wiesbaden) 56/1972/225-254.
Schlesinger, Kathleen: The question of an Arabian
influence on musical theory, The Musical Standard
ierisinde (Londra) N.S. 25/1925/148-150, 160-162.
Schlund, Erhard: Petrus Peregrinus von Maricourt,
sein Leben und seine Schriften (ein Beitrag zur
Roger Baco-Forschung), Archivum Franciscanum
Historicum ierisinde (Florenz) 4/1911/436-455, 633643; 5/1912/22-40.
Schnaase, Leopold: Alhazen. Ein Beitrag zur Geschichte
der Physik, Schriften der Naturforschenden
Gesellschaft in Danzig N.F. 7, Heft 3, 1890 ierisinde,
s. 140-164 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
Schneider-Carius, Karl: Wetterkunde, Wetterforschung,
Mnchen 1955.
Schramm, Matthias: al-Brn and the Theory of the
Solar Apogee: an example of originality in Arabic
Science bkz. Hartner, Willy.
Schramm, Matthias: Ibn al-Haythams Stellung in der
Geschichte der Wissenschaften, Fikrun wa Fann ierisinde (Hamburg) 6/1965/Ayrbasm s. 2-22, arab. s.
85-65.
Schramm, Matthias: Ibn al-Haythams Weg zur Physik,
Wiesbaden 1963 (Boethius, Texte und Abhandlungen
zur Geschichte der exakten Wissenschaften, 1).
Schramm, Matthias: Zur Entwicklung der physiologischen Optik in der arabischen Literatur, Sudhoffs
Archiv fr Geschichte der Medizin ierisinde
(Wiesbaden) 43/1959/289-328.
Schweigger, Salomon: Ein newe Reysbeschreibung au
Teutschland Nach Constantinopel und Jerusalem,

Nrnberg 1608 (Tekrarbasm: The Islamic World in
Foreign Travel Accounts serisi Cilt 28).
The Science of Music in Islam, Cilt 1-5, Frankfurt
am Main: Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1997-1999.
Sezgin, Fuat: Geschichte des arabischen Schrifttums,
Cilt 1-9, Leiden 1967-1984. Gesamtindices zu Bd.
I-IX, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1995. Cilt
10-12, Frankfurt 2000.
Silberberg, Bruno: Das Pflanzenbuch des Ab anfa
Amed ibn Dd ad-Dnawar. Ein Beitrag zur
Geschichte der Botanik bei den Arabern, Zeitschrift
fr Assyriologie und verwandte Gebiete ierisinde (Straburg) 24/1910/225-265; 25/1911/39-88
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 18, s. 117-208).
Simon, Udo Gerhard: Mittelalterliche arabische
Sprachbetrachtung zwischen Grammatik und
Rhetorik: ilm al-man bei as-Sakkk, Heidelberg
1993.
Stautz, Burkhard: Die Astrolabiensammlung des
Deutschen Museums und des Bayerischen
Nationalmuseums, Mnchen 1999.
Stautz, Burkhard: Die frheste bekannte Formgebung
der Astrolabien, Ad radices. Festband zum fnfzigjhrigen Bestehen des Instituts fr Geschichte der
Naturwissenschaften der Johann Wolf gang GoetheUniversitt Frankfurt am Main, ed. Anton von
Gotstedter, Stuttgart 1994 ierisinde s. 315-328.
Steiger, Amald: Zur Sprache der Mozaraber, Sache,
Ort und Wort. Festschrift fr Jakob Jud, Genf 1942
(Romanica Helvetica Cilt 20) ierisinde, s. 624-723.
Steinschneider, Moritz: Die europischen bersetzungen
aus dem Arabischen bis Mitte des 17. Jahrhunderts,
Viyana 1904 (Tekrarbasm: Graz 1956).
Strohm, Hans: Aristoteles. Meteorologie. ber die
Welt, Berlin 1970.
Sudhoff, Karf: Constantin, der erste Vermittler muslimischer Wissenschaft ins Abendland und die beiden
Salernitaner Frhscholastiker Maurus und Urso, als
Exponenten dieser Vermittlung, Archeion ierisinde (Roma ve Paris) 14/1932/359-369 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 43, s. 185195).
Sudhoff, Karl: Daniels von Morley liber de naturis inferiorum et superiorum Archiv fr die Geschichte
der Naturwissenschaften und der Technik ierisinde
(Leipzig) 8/1917-18/1-40.
Sudhoff, Karl: Konstantin der Afrikaner und die
Medizinschule von Salerno, Sudhoffs Archiv fr
Geschichte der Medizin ierisinde (Leipzig)
23/1930/293-298 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
Suter, Heinrich: Die Abhandlung ber die Ausmessung
des Paraboloides von el-asan b. el-asan b. elHaitham, bersetzt und mit Kommentar versehen,
Bibliotheca Mathematica ierisinde (Leipzig), 3. Seri
12/1912/289-332 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
andAstronomy serisi ierisinde Cilt 57, s. 141-184).
Suter, Heinrich: Die Abhandlungen Thbit b. urras
und Ab Sahl al-Khs ber die Ausmessung der
Paraboloide, Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett ierisinde (Erlangen)
48-49/1916-17/186-227 (Tekrarbasm: Islamic
S. 68-109).
Suter, Heinrich: Beitrge zu den Beziehungen Kaiser
Friedrichs II. zu zeitgenssischen Gelehrten des
Ostens und Westens, insbesondere zu dem arabischen Enzyklopdisten Keml ed-din ibn Ynis, H.
Suter, Beitrge zur Geschichte der Mathematik
bei den Griechen und den Arabern, ed. J. Frank,
Erlangen 1922 ierisinde s. 1-8 (Tekrarbasm: Islamic
s. 307-314).
Suter, Heinrich: Die Mathematiker und Astronomen der
Araber und ihre Werke, Leipzig 1900 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde
Cilt 82, s. 1-288).
Suter, Heinrich: Das Rechenbuch des Ab Zakarj
el-ar, Bibliotheca Mathematica ierisinde
(Leipzig) 3. Seri, 2/1901/12-40 (Tekrarbasm: Islamic
s. 322-360).
Suter, Heinrich: ber das Rechenbuch des Al ben
Amed el-Nasaw, Bibliotheca Mathematica ierisinde (Leipzig, Berlin) 3. Seri 7/1906-7/113-119
Suter, Heinrich: ber die Geometrie der Shne des
Ms ben Schkir, Bibliotheca Mathematica ierisinde (Leipzig, Berlin) 3. Seri, 3/1902/259-272
e-aber, Muammed b. Cerr: Tar ar-Rusul we-elMulk, ed. Michael Jan de Goeje, 15 Cilt, Leiden
1879 vd. (Tekrarbasm: ayn yer 1964).
Talas, Asad: L ennseignement chez les Arabes. La
madrasa Nizamiyya et son histoire, Paris 1939.
Tayeddn: Kitb a-uru es-Seniyye f el-lt
er-Rniyye, Tpkbasm-Edition Amed Y.
el-asan, Taiyyuddn ve el-Hendese el-Mknkiyye
el-Arabiyye, Halep 1976.
Tekeli, Sevim: 16nc asrda Osmanllarda saat ve
Takiyddinin Mekanik saat konstrksyona dair en
parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966.
Tihon, Anne: L astronomie byzantine (du Vau XV sicle), Byzantion ierisinde (Brksel) 51/1981/603-624.
Tihon, Anne: Les textes astronomiques arabes imports Byzance aux XIet XIIsicles, Occident et
191
Proche-Orient: Contacts scientifiques au temps des

Croisades. Actes du colloque de Louvain-la-Neuve,
24 ve 25 Mart 1997, hsg. von Isabelle Draelants
ierisinde [Turnhout:] Brepols 2000, s. 313-324.
Tihon, Anne: Sur lidentit de lastronome Alim,
Archives internationales dhistoire des sciences
(Roma) 39/1989/3-2l.
Tihon, Anne: Les tables astronomiques persanes
Constantinople dans la premire moiti du XlV sicle,
Byzantion ierisinde (Brksel) 57/1987/471-487, ve 4
resim.
Tihon, Anne: Tables islamiques Byzance, Byzantion
ierisinde (Brksel) 60/1990/401-425.
Tihon, Anne: Un trait astronomique chypriote du
XIVsicle, Janus ierisinde (Leiden) 64/1977/279308; 66/1979/49-81; 68/1981/65-127.
Tihon, Anne: Traits byzantins sur l astrolabe, Physis
ierisinde (Florenz) 32/1995/323-357.
Togan, Zeki Velidi: lhanllarla Bizans arasmdaki
kltr mnasebetlerine ait bir vesika (A document
concerning cultural relations between the Ilkhanide
and Byzantiens), Islam Tetkikleri Enstits Dergisi
ierisinde (stanbul) 3/1966/ Ek s. 1*-39*.
Toomer, Gerald J.: The Solar Theory of az-Zarql: A
History of Errors, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)
14/1969/306-366.
Tropfke, Johannes: Geschichte der ElementarMathematik, Cilt 3. Proportionen, Gleichungen. 3.
bask Berlin ve Leipzig 1937.
Tropfke, Johannes: Geschichte der ElementarMathematik, Cilt 4. Ebene Geometrie. 2. bask Berlin
ve Leipzig 1923.
Tropfke, Johannes: Geschichte der ElementarMathematik, Cilt 5, I-II. Ebene Trigonometrie. Sphrik
und sphrische Trigonometrie. 2. bask Berlin ve
Leipzig 1923.
Ursprung, Otto: Um die Frage nach dem arabischen
bzw. maurischen Einflu auf die abendlndische Musik
des Mittelalters, Zeitschrift fr Musikwissenschaft
ierisinde (Leipzig) 16/1934/129-141,355-357.
de Vaugondy, Robert: Essai sur lhistoire de la gographie ou sur son origine, ses progrs et son tat actuel,
Paris 1755.
Vernet, Juan: Die spanisch-arabische Kultur in Orient
und Okzident, Zrich ve Mnchen 1984.
van de Vyver, Andr: Les tapes du dveloppement
philosophique du Haut Moyen-Age, Revue BeIge
de Philologie et dHistoire ierisinde (Brksel)
8/1929/425-452.
van de Vyver, Andr: Les premires traductions latines (X-XIs.) de traits arabes sur lastrolabe, 1er
Congrs International de Gographie Historique.
Tome II. Mmoires, ierisinde Paris ve Brksel 1931,
s. 266-290 (Tekrarbasm: lslamic Mathematics and
Astronomy serisi ierisinde Cilt 90, s. 377-405).
Wahl, Samuel Friedrich Gnther: Abdallatifs eines
192
arabischen Arztes Denkwrdigkeiten Egyptens ... Aus

dem Arabischen bersetzt und erlutert, Halle 1790.
Weinberg, Josef: Die Algebra des Ab Kmil o
ben Aslam, Mnchen 1935 (Tekrarbasm: Islamic
s. 107-251).
Weissenborn, Hermann: Gerbert. Beitrge zur Kenntnis
der Mathematik des Mittelalters, Berlin 1888.
Weissenborn, Hermann: Zur Geschichte der Einfhrung
der jetzigen Ziffern in Europa durch Gerbert, Berlin
1892.
Weisweiler, Max: Abdalqhir al-Curcns Werk ber
die Unnachahmlichkeit des Korans und seine syntaktisch-stilistischen Lehren, Oriens ierisinde (Leiden)
11/1958/77-121.
Werner, Otto: Zur Physik Leonardo da Vincis, Doktora
Erlangen 1910.
Wiedemann, Eilhard: Aufstze zur arabischen
Wissenschaftsgeschichte, ed. Wolfdietrich Fischer,
Cilt 1-2, Hildesheim 1970.
Wiedemann, Eilhard: Auszge aus arabischen
Enzyklopdien und Anderes (Beitrge zur Geschichte
der Naturwissenschaften. V), Sitzungsberichte
der Physikalisch-medizinischen Soziett ierisinde (Erlangen) 37/1905/392-455 (Tekrarbasm:
Wiedemann, Aufstze ierisinde Cilt 1, s. 109-172).
Wiedemann, Eilhard: Fragen aus dem Gebiet der
Naturwissenschaften, gestellt von Friedrich II., dem
Hohenstaufen, Archiv fr Kulturgeschichte ierisinde
(Leipzig ve Berlin) 11/1914/483-485 (Tekrarbasm:
Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde Cilt 2,
s. 789-791 ve Natural Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 34, s. 173-175).
Wiedemann, Eilhard: Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschafts-geschichte, ed.
Dorothea Girke ve Dieter Bischoff, 3 Cilt, Frankfurt
a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften 1984 (Seri B-1, 1-3).
Wiedemann, Eilhard: Die Naturwissenschaften bei den
orientalischen Vlkern, Erlanger Aufstze aus ernster
Zeit ierisinde Erlangen 1917, s. 49-58 (Tekrarbasm:
E. Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde Cilt
2, s. 853-862).
Wiedemann, Eilhard: Optische Studien in Laienkreisen
im 13. Jahrhundert in gypten, Eder. Jahrbuch
der Photographie ierisinde (Leipzig) 27/1913/65-72
(Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften
ierisinde Cilt 2, s. 710-717 ve Natural Sciences in
Wiedemann, Eilhard: Roger Bacon und seine Verdienste

um die Optik, muhtelif yazarlarn katklaryla
hazrlanan Roger Bacon Essays ierisinde, Oxford
1914, s. 185-203 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften ierisinde Cilt 2, s. 770-788).
Wiedemann, Eilhard: ber das al Brnsche Gef zur
spezifischen Gewichtsbestim-mung, Verhandlungen
der Deutschen Physikalischen Gesellschaft im Jahre
1908 ierisinde, Braunschweig 1908, s. 339-343
Wiedemann, Eilhard ve Fritz Hauser: ber die
Uhren im Bereich der islamischen Kultur, Nova
Acta. Abhandlungen der Kaiserlich LeopoldinischCarolinisch-en
Deutschen
Akademie
der
Naturforscher in Halle ierisinde 100/1915/1-272
(Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften,
ierisinde Cilt 3, s. 1211-1482 ve Natural Sciences in
Wiedemann, Eilhard: ber die Verbreitung der
Bestimmungen des spezifischen Gewichtes nach Brn,
Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen
Soziett ierisinde (Erlangen) 45/1913/31-34
Wiedemann, Eilhard: ber bit ben Qurra, sein
Leben und Wirken, Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett ierisinde (Erlangen)
52-53/1920-211 189-219 (Tekrarbasm: Aufstze zur
arabischen Wissenschaftsgeschichte serisi ierisinde
Cilt 2, s. 548-578).
Woepcke, Franz: Lalgbre dOmar Alkhayym,
Paris 1851 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi ierisinde Cilt 45, s. 1-206).
Woepcke, Franz: Passages relatifs des sommations de sries de cubes extraits de deux manuscrits arabes indits du British Museum de Londres,
Journal de mathmatiques pures et appliques ierisinde (Paris), 2 srie, 10/1865/83-116 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomie serisi ierisinde Cilt 44, s. 105-138.
Wolf, Rudolf: Geschichte der Astronomie. Mnchen
1877.
el-Yab, Amed b. s: Kitb el-Buldn, ed.
Michael Jan de Goeje, Leiden 1892 (Tekrarbasm:
Islamic Geography ierisinde Cilt 40), Franszca
evirisi Gaston Wiet Yab. Les pays balyla,
Kahire 1937 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
ierisinde Cilt 265).
D A ZD LNA R I
A H I S
I. ahs Adlar
A- A
Abaa Han 157
Aballagh, Mohammed 54 n.
Abbs b. Firns 18
Abdula b. brhm bn Sebn 148, 149 n., 154
Abdulalm b. Sleymn e-t 60
Abdulamd b. Vsi bn Trk 13
Abdulhir b. Abdurramn el-Curcn 33, 52
Abdulhir b. Muammed en-Nuaym 73
Abdullh b. Abdulazz er-Bekr, Eb Ubeyd 32
Abdullh b. Abdlmelik b. Mervn, Emevi Halifesi 3
Abdullh b. Amed bn el-Bayr 176 n.
Abdullh bn Muaffa 8, 154
Abdullaf b. Ysuf b. Muammed el-Badd 50, 51
Abdulmumin b. Ysf el-Urmev, afiyyeddn 52
Abdulvid er-Rid, Muvahhidiler Hkmdar 148
Abdurramn b. Muammed b. Muammed bn
aldn, Eb Zeyd 55, 63
Abdurramn b. mer b. Muammed e-f 20
Abdurramn el-zin 36
Abdlmelik b. Mervn, Emevi Halifesi 3
van den Abeele Baudouin 91 n., 149 n.
Abraham bar iyya alias Savasorda 140
Adalbertus, Brudzevolu 54
Adelard, Bathl 98, 99, 102, 138
Audeddevle, Bveyhi Prensi 91
Agricola, Georgius 75, 151, 178
Agrippa, Nettesheiml 167
Agun Asbackewitz (und zbekolu?) 130
el-Adeb el-sib el-ayravn, Eb Cafer 55
Amed b. Abdulvehhb en-Nuveyr 62
Amed b. Al el-alaend ihbeddn 73
Amed b. Al bn time 75
Amed b. Dvd b. Venend ed-Dnever, Eb anfe
19, 19n.
Amed b. Eb Bekr bn es-Serrc 54
Amed b. Eb Yab s b. Cafer el-Yab elKtib el-Abbs 18, 68, 176 n.
Amed b. el-Hseyn el-fehn, Eb el-Ferec 24, 88,
88 n.
Amed b. el-Hseyn el-fehn, Eb el-Ferec 24, 88,
88 n.
Amed b. el-sm bn Eb Uaybia 9 n., 51, 171 n.,
172
Amed b. el-Musenn 156
Amed b. asan bn unfu, Eb el-Abbs 54
Amed b. brhm el-Ulds, Eb el-asan 21, 67
Amed b. brhm bn el-Cezzr 154
Amed b. drs el-arf, ihbeddn 148
193
Amed b. Muammed a-aber, Eb el-asan 22

Amed b. Muammed b. Amed el-Meydn 40, 40 n.
Amed b. Muammed b. Kesr el-Fern 102, 105, 137,
139, 140, 144
Amed b. Muammed b. Ms er-Rz, Eb Bekir 100,
101
Amed b. Muammed b. Nar el-Ceyhn 23
Amed b. Muammed el-Maar 177 n.
Amed b. Muammed es-Sicz, Eb Sad 20, 28
Amed b. Muammed e-ayyib es-Seras, Eb elAbbs 68
Amed b. Muammed bn el-Benn el-Marrku 54,
55, 55 n.
Amed b. Muammed bn es-Ser b. e-al 35, 171
Amed b. Muammed bn Munim el-Abder 55
Amed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
Amed b. mer bn Rusteh 16
Amed b. Sehl el-Bel, Eb Zeyd 22, 23
Amed b. Yay b. Cbir el-Belr, Eb el-Abbs
176 n.
Amed b. Yay bn Falallh el-mer 62
Amed er-Rz bkz. Amed b. Muammed b. Ms
Amed bn Mcid b. Muammed, ihbeddn 71, 71 n.,
72, 72 n., 80, 81
Ahron 4
Akpnar, Cemil 76 n.
Alaaddin (Keykubat) 153
Aladdn el-c bkz. Al b. Muammed el-c
Albertus Magnus 102, 104, 105, 114, 140
de Albuquerque, Alfonso 70, 71
Alexander, Aphrodisiasl 148
Alexander, Trallesli 91
Alfons V., Portekiz Kral 119
Alfons VI., Kastilyal 146
Alfons X., Kastilyal 44, 154
Alhacen veya Alhazen bkz. el-asan b. el-asan bn
el-Heysem
al-Hassan, Ahmed Y. bkz. el-asan, Amed
Al b. Abdurramn b. Amed bn Ynis e-adef,
Eb el-asan 133, 156
Al b. Eb el-azm el-ura bn en-Nefs, Aladdn
Eb el-asan 50, 51, 167
Al b. el-Abbs el-Mecs 22, 91, 91 n., 95 n., 151
Al b. el-Alem el-Badd, Eb el-sm 156
Al b. el-useyn b. Al el-Mesd, Eb el-asan 15 n.,
23, 33, 61
Al b. Enceb bn es-S 53
Al b. asan en-Nesev 20 n.
Al b. brhm b. Muammed bn e-ir 53, 54, 55
Al b. s el-Kel 32
Al b. Muammed b. Muammed bn el-Esr, zzeddn
194
D Z N
Eb el-asan 52
Al b. Muammed el-aled, Eb el-asan 68
Al b. Muammed el-c, Aladdn 64, 65 75
Al b. Rvn 143
Al b. Ysuf b. brhm bn el-f, Eb el-asan 27
n.
bkz. Al b. el-Alem el-Badd, Eb el-sm
Allard, Andr 98 n.
de Alliaco, Petrus 114
Alonso Alonso, Manuel 141
Alpagus, Andreas (Andrea Alpago) 50, 167
Alphonsus, Petrus 113
Amari, Michele 126, 126 n., 145, 145 n.
Ammr b. Al el-Mevl 22, 23
Amr b. Bar el-Ci, Eb Osmn 14, 18, 18 n.
Amr b. Osmn Sbeveyh 10
Andronikos II. Palaiologos 158
Angeli, Jacopo (Jacobus Angelus) 101
Antua, Melchor M. 57 n.
dAnville, Jean-Baptiste Bourguignon 109, 110, 111, 133,
134
Apollonios, Pergli 13, 170, 171
el-Arab el-ab, M. 57 n.
Arn, Mool Hkmdar 49
Aristerch 165
Aristoteles 5, 5 n., 7, 14, 17, 19, 21 n., 29, 32, 82, 95, 97,
148, 158, 170, 171
Aristoteles Arabus 97, ayrca bkz. Yeni Aristoteles
Arnold, Thomas W. 57 n.
Arimed 13, 16, 27, 66, 170
Artelt, Walter 51 n.
Aba b. Muammed bn es-Sem el-arn 65
Asn Palacios, Miguel 46 n.
Avencebrol (Ibn Gabirol) 165
Averroes bkz. Muammed b. Amed b. Muammed
Averroes, Orta a Avrupasnda btn heretik hareketlerin sembol olarak 97
dAvezac de Castrac de Macaya, Marie Amand Pascal
115 n.
el-Avf bkz. Muammed b. Muammed b. Al
Avicenna bkz. el-Hseyn b. Abdullh bn Sn
B
Babinger, Franz 177 n.
Bbr
Bacon bkz. Roger Bacon
Baldi, Bernhardino 101
Balmer, Heinz 151 n.
Barhebrus, Eb el-Ferec bn el-br 153, 171 n., 172
de Barros, Joo 70 n.
Barthold, Wilhelm 131, 132
Basilios Batatzes 132
Basset, Henri 149 n.
el-Ban bkz. Muammed b. Cbir b. Sinn

Baudet, Pierre J. H. 117 n.
Bauerrei, Heinrich 31 n.
Baur, Ludwig 141, 142
Beauchamps, Joseph 111
Beazley, C[harles] Raymond 113 n.
Behrends, Frederick 137 n.
Beichert, Eugen 87 n., 89 n.
Bel, Alfred 63 n.
el-Belr bkz. Amed b. Yay b. Cbir
Belli, Sylvius 11
Benedetti, Giovanni Battista 21
Ben Ms (Ms b. kirin oullar: Muammed,
Amed ve el-asan) 13, 14, 170, 171
van den Berg, Simon 39 n.
Berggren, John L. 35 n.
Bernier, Franois 132
Bessarion, Kardinal 160
el-Brn bkz. Muammed b. Amed
el-Birc bkz. Nreddn el-Birc
Bittner, Maximilian 81 n.
Bjrkman, Walther 73 n.
Blaeu, Willem Janszoon 116, 117
Bloom, Jonathan M. 175 n., 177 n.
Boethius (Botius), Anicius Manlius Severinus 141
Bombaci, Alessio 38 n.
Bompaire, Jacques 177 n.
Boncompagni, Baldassarre 142 n.
Bonebakker, Seeger A. 19 n.
Bonfils, Immanuel 67
Borst, Arno 137 n.
Bouvat, Lucien 64 n.
Bowen, Emmanuel 129, 132, 133
Brahe, Tycho 43, 74, 117, 165, 166
von Braunmhl, Anton 35 n., 42, 165 n.
Bridges, John H. 36 n., 104 n.
von den Brincken, Anna-Dorothee 114 n.
Brockelmann, Carl 36 n., 40 n., 49 n., 52 n., 53 n., 54 n.,
57 n., 58 n., 62 n., 63 n., 73 n., 100 n., 148 n.
Brunschvig, Robert 168 n.
Brgmann, Otto 123, 124
Bubnov, Nikolaus 134 n.
Bumm, Anton 93 n.
Burke, Robert B. 36 n., 104 n.
Burnett, Charles 22 n., 91 n., 95 n., 98 n., 114 n., 138 n.,
140 n., 151 n., 152 n., 153 n.
Burzyeh 8
Busard, Hubertus L. L. 67 n.
Blow, Georg 142 n.
C
Cabanelas, Daro 149 n.
Cbir b. Efla 24, 35
A H I S
Cbir b. ayyn 10, 18

Cafer b. Muammed b. Cerr (es-Sicznin ada) 20
Cafer b. Muammed b. mer el-Bel, Eb Maer 4
Cahen, Claude 40
el-Ci bkz. Amr b. Bar
Campanus, Novaral 178
Cantino, Alberto 69
Cantor Moritz 14 n., 15 n., 21 n., 27 n., 41 n., 55 n.
da Carignano, Giovanni 12, 59, 117
Carra de Vaux, Bernard 41 n.
Cassini de Thury, Jacques 125
Cassini, Jean Dominique 108, 125
Celleddn b. Rededdn e-abb 158
Cemleddn (Kubilay Hana gelen eli) 45, 47
Cemleddn el-Vav bkz. Muammed b. brhm elKtb
Cemd b. Mesud el-K yseddn 64, 65, 66, 67, 67
n.
Cengiz Han 61, 157, 172
el-Ceyhn bkz. Amed b. Muammed b. Nar
el-Cezer bkz. sml Ibn er-Rezzz
Chapoutot-Remadi, Mounira 62 n.
Chardin, Jean 132
Chaucer, Geoffrey 65
de Chazelles, Jean Matthieu 108, 109
Cingz bkz. Cengiz
Clagett, Marshall 98 n.
Clavius, Christoph 15
Cochrane, Louise 98 n.
Columbus bkz. Kolumbus
Columbus, Realdus (Realdo Colombo) 50
Constantinus Africanus 22, 91, 92, 93, 94, 95, 95 n., 96,
97, 99, 138, 144, 151
Coppola, Edward D. 50 n.
Corbin, Henry 149 n.
Corteso, Armando 70 n.
Creutz, Rudolf 91 n., 92 n., 93 n.
Creutz, Walter 93 n.
Crombie, Alistair C. 25 n.
el-Curcn bkz. Abdulhir b. Abdurramn
Crcis b. Cibrl b. But 8
Curtze, Maximilian 41 n.
D
Dalpoem, Pero 71
Dalton, O. M. 156 n.
Daniel, Morleyli 98, 143
Dante Alighieri 46, 102, 105
Daremberg, Charles 154 n.
Debarnot, Marie-Thrse 26 n.
Dee, John 107
Degener, Gesine 175 n.
Dekker, Elly 135 n.
195
A D L A R I
Delambre, Jean-Baptiste Joseph 15

Delisle, Guillaume 12, 109 n., 126, 127, 127 n., 128, 132,
133
Demetrio 93
Demird, Amed Sad 66 n.
Denis, Portekiz Kral 100
Descartes, Ren 28, 29
Desmaisons, le Baron [Pjotr Ivanovich] 130 n.
Destombes, Marcel 135, 135 n.
Diaconus, Petrus 92
Dietrich, Freibergli (Theodoricus Teutonicus) 56, 159,
163, 165
Dinnah, Taha 57 n.
Dionysios Alexandrinus 123
Dioskurides 19
Djebbar, Ahmed 55 n.
Dold-Samplonius, Yvonne 28 n., 67 n.
Draelants, Isabelle 91 n., 149 n.
Drew, Alison 98 n.
Dufour, Auguste-Henri 126 n.
Duhem, Pierre (Maurice-Marie) 86, 103 n., 104 n., 140
n.
E
Eb Abdullh el-Ceyyn bkz. Muammed bn Mu
Eb Abdullh el-drs bkz. Muammed b. Muammed
b. Abdullh
Eb Al bn Sn bkz. el-seyn b. Abdullh
Eb Bekir er-Rz bkz. Amed b. Muammed b. Ms
Eb Bekir er-Rz bkz. Muammed b. Zekeriyy
Eb Cafer el-zin bkz. Muammed b. el-seyn
Eb el-Abbs el-rnehr 15
Eb el-Berekt bkz. Hibetallh b. Malk
Eb el-Berekt Hibetallh b. Malk 171
Eb el-Cd bkz. Muammed b. el-Leys
Eb el-Fal Allm 78, 111
Eb Fris Abdulazz, Merinid Sultan 63
Eb el-Ferec el-fehn bkz. Amed b. el-Hseyn
Eb el-Ferec bn el-br bkz. Barhebrus
Eb el-Fid bkz. sml b. Al b. Mamd
Eb el-z Bahdur n 130
Eb el-akem 3
Eb mid el-zzl bkz. Muammed b. Muammed
Eb anfe ed-Dnever bkz. Amed b. Dvd b.
Venend
Eb el-asan a-aber bkz. Amed b. Muammed
Eb el-asan el-aled bkz. Al b. Muammed
Eb el-asan el-Marrku bkz. el-asan b. Al
Eb el-asan en-Nesev 20
Eb el-zz el-Cezer bkz. sml bn er-Rezzz
Eb Kmil uc b. Eslem 17, 17 n.
Eb el-sm el-Mecrt bkz. Mesleme b. Amed
Eb el-sim ez-Zehrv bkz. alef b. Abbs
196
D Z N
Eb Manr el-Cevl bkz. Mevhb b. Amed

Eb Maer bkz. Cafer b. Muammed b. mer
Eb Nar bkz. Manr b. Al
Eb Nar el-Frb bkz. Muammed b. Muammed b.
arn
Eb Nar bn Ir bkz. Manr b. Al
Eb er-Reyn el-Brn bkz. Muammed b. Amed
Eb e-alt el-Endls bkz. meyye b. Abdulzz
Eb Sehl el-Kh bkz. Veycn b. Rustem
Eb Ubeyd el-Czecn 41
Eb Ubeyd er-Bekr bkz. Abdullh b. Abdulazz
Eb el-Vef el-Bzecn bkz Muammed b. Muammed
Yay
Eb Zekeriyy el-ar bkz. Muammed b. Abdullh
b Ayy
Eb Zeyd el-Bel bkz. Amed b. Sehl
Eckebrecht, Philipp 123
Ehrig-Eggert, Carl 175 n.
Emanuel (Manuel) I., Portekiz Kral 70
Eratosthenes 11
Eugenios 146
Evans, Dafydd 98 n.
Evans, Gillain 98 n.
F
Fabre, Jean-Baptiste 127, 132
el-Fal b. tim en-Neyrz 16
Falallh b. mduddevle e-abb Rededdn 49, 58,
60, 62, 157, 158, 158 n.
Fareddn er-Rz bkz. Muammed b. mer b. elseyn
el-Frb bkz. Muammed b. Muammed b. arn
Farmer, Henry George 24 n., 52, 87, 87 n., 88, 88 n., 89
n., 141 n.
Fazlolu, . 76 n.
Ferec ben Slim 95
el-Fern bkz. Amed b. Muammed b. Kesr
Ferguson, Eugene S. 75 n.
de Fermat, Pierre 16, 29
Fernel, Jean 106
Ferrari, Ludovico 41
el-Fezr bkz. brhm b. abb
Fibonacci bkz. Leonardo, Pisal
Fischer, Theobald 48, 48 n., 117
Folkerts, Menso 67 n., 98 n.
von Foth, H. 131 n.
Fra Mauro 68, 119
Fradejas Rueda, J. M. 154 n.
Frank, Joseph 148 n.
Friedrich II. 99, 100, 148, 149, 149 n., 150, 152, 153, 154,
164, 177
Fuchs, Walther 118
Fulbert von Chartres 137
G
Gabrieli, Francesco 53 n., 149 n.
Galen 18, 32, 51, 56, 91, 93, 143, 144, 162, 167, 170
Galilei, Galileo 31, 108
Galippus (lib) 143
da Gama, Vasco 69, 70, 120
Gandz, Solomon 67 n.
Garbers, Karl 93 n.
Gastaldi, Giacomo 78, 107, 121, 122, 123, 126, 127
Gautier Dalch, Patrick 101
zn n 61, 157
el-azzl bkz. Muammed b. Muammed
el-azz bkz. Muammed b. Muammed
Gerald, Aurillacl 134
Gerardus Toletanus 143
Gerbert, Aurillacl = Papa II. Sylvester 101, 102, 134,
135, 136, 137
Gerhard, Cremonal 22, 34, 50, 54, 95, 96, 98, 100, 103,
139, 142, 143, 144
Gerlach, Stephan 74
Gerland, Ernst 36 n.
yseddn el-K bkz. Cemd b. Mesd
Gibson, Margaret 98 n.
Gilbert, Allan H. 63 n.
Gilson, tienne 1 n., 142 n.
Giuntini, Francesco 11
Glessgen, Martin-Dietrich 154 n.
Gnudi, Martha Teach 75 n.
de Goeje, Michael Jan 18, 18 n., 163
von Goethe, Johann Wolfgang 167
Gonzlez Palencia, Angel 139 n.
Gsis (Sryani evirmen) 4
von Gotstedter, Anton 156 n.
Grabmann, Martin 148 n.
Graefe, Alfred 18 n., 32 n., 58 n.
Graves, John = Johannes Gravius 64, 64 n., 110
Gravius, Johannes bkz. Graves
Grosseteste bkz. Robert Grosseteste
Grotzfeld, Heinz 40 n.
Grousset, Ren 64 n.
Grundmann, Herbert 163, 163 n., 164 n.
von Grunebaum, Gustave E. 57 n., 168 n., 169 n.
Guido, Arezzolu 89
Guillaume I., Norman, Sicilya Kral 37
Gundissalinus, Dominicus 99, 141, 142
Gunther, Robert T. 156 n.
Gutenberg, Johannes 165
H
abe el-sib 17, 156, 157
el-accc b. Ysuf 3
Hac Halife 129
A H I S
197
A D L A R I
Hadley, George 14
Haefeli-Till, Dominique 93 n.
Hague, Eleanor 86 n.
Hakluyt, Richard 107
alef b. Abbs ez-Zehrv, Eb el-sim 22, 96, 144
lid b. Yezd, Emevi Prensi 4
el-all b. Amed el-Ferhd 9
all b. Aybek e-afed alaaddn 55, 55 n.
el-all el-Mneccim 123
Halley, Edmund 29
amdullh el-Mstevf 60
mid b. el-r el-ucend, Eb Mamd 20, 22
von Hammer-Purgstall, Joseph 63, 86 n.
amza b. el-asan el-fehn 61
n (n veya Cn) b. n el-Kmk 38
el-rizm bkz. Muammed b. Ms
Hartner, Willy 25 n., 169, 169 n.
Hrn er-Red 24
el-asan b. Al el-Marrku, Eb el-asan 42, 42 n.,
43, 45 n., 116
el-asan b. el-asan bn el-Heysem, Eb Al, Latin.
Alhacen veya Alhazen 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 36, 41,
53, 56, 66, 164, 165, 171, 171 n.
el-asan b. Muammed el-Vezzn bkz. Leo Africanus
el-asan b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
el-asan, Amed Ysuf (Ahmed Y. al-Hassan) 36 n.,
75 n.
el-asan, Cafer 73 n.
Haskins, Charles H. 103 n., 114 n., 138 n., 139 n., 140 n.,
143 n., 146, 146 n., 151 n.
aebe, as Abdulmelik 52n.
tim bkz. Hem (Kral)
Hauser, Fritz 55 n.
el-ayym bkz. mer el-ayym
zim el-Qarann 19 n.
el-zin bkz. Abdurramn el-zin
Heinrichs, Wolfhart 19 n., 52, 52 n.
Heischkel, Edith 51
Hellmann, Doris 166 n.
Hellmann, Gustav 56
Hennig, Richard 61, 119, 119 n.
Hermann, Carinthial (Hermannus Dalmata) 96, 100,
139, 140, 140 n., 144
Hermannus Contractus (Hermann, Reichenaulu) 89,
102, 136, 137
Herodot 174
Heron 13
Hesronita, Johannes 101
Heum I. (tim), Ermenistan Kral 153
el-fn, M. Amed 52 n.
el-fn, Muammed amd 66 n.
Hibetallh b. el-seyn el-fehn 171
Hibetallh b. Malk, Eb el-Berekt 171
Hibetallh b. id bn et-Tilmiz 171

Hill, Donald Routledge 36 n., 37 n.
Hipokrat 91, 144, 167
Hipparchos 15, 20
Hirschberg, Julius 18, 22, 32, 32 n., 58, 92, 92 n., 93, 93
n.
Hispalensis = Hispaniensis, Johannes 32, 139, 141
Hispanus, Petrus 100
Him b. Abdulmelik, Emevi Halifesi 4, 5
Hogendijk, Jan P. 27 n., 67 n.
Holt, Peter Malcolm 53 n.
Homann, Johann Baptist 128, 129, 130
Hoover, Herbert C. 75 n.
Hoover, Lou H. 75 n.
Horner, William G. 20
Horst, Eberhard 151 n.
Horten, Max 32 n., 81 n., 82, 82 n.
Hulgu (Cengiz Hann Torunu) 42, 157, 172
von Humboldt, Alexander 44, 174
uneyn b. s 92, 93, 96, 141
Hunger, Herbert 67 n.
r, brhm 71 n.
usrev I. Enirvn 8
el-seyn b. Abdullh bn Sn, Eb Al, Latin.
Avicenna 29, 31, 32, 50, 52, 56, 82, 88, 88 n., 89, 95, 96,
97, 99, 141, 144, 153, 162, 167, 171
el-seyn b. Al ez-Zevzen 40, 40 n.
I
Ibel, Thomas 36 n.
Innozenz IV. bkz. Papa
Irigoin, Jean 177 n.
Isidorus, Pseudo- 101
bn Abdulmunim 55 n.
bn el-Alem bkz. Al b. el-Alem
bn Asl 3
bn Bcce bkz. Muammed b. Yay
bn Baa bkz. Muammed b. Abdullh
bn But bkz. Crcis b. Cibrl
bn Clcl bkz. Sleymn b. assn
bn el-Bayr bkz. Abdullh b. Amed
bn el-Bzyr bkz. Muammed b. Abdullh b. mer
bn el-Benn el-Marrku bkz. Amed b. Muammed
bn el-Cezzr bkz. Amed b. brhm
bn Eb Uaybia bkz. Amed b. el-sm
bn el-Esr bkz. Al b. Muammed b. Muammed
bn Falallh el-mer bkz. Amed b. Yay
bn Firns bkz. Abbs b. Firns
bn aldn bkz. Abdurramn b. Muammed b.
Muammed
bn el-ab bkz. Muammed b. Abdullh b. Sad
bn time bkz. Amed b. Al
bn aval bkz. Muammed b. Al
198
bn el-Heysem bkz. el-asan b. el-asan

bn urradbih bkz. Ubeydullh b. Abdullh bn
urradbih
bn el-br bkz. Barhebrus
bn el-f bkz. Al b. Ysuf b. brhm
bn unfuz bkz. Amed b. asan
bn urra bkz. Sbit b. urra
bn Mcid bkz. Amed bn Mcid b. Muammed
bn Meymn bkz. Maimonides
bn Muz bkz. Muammed b. Muz
bn el-Muaffa bkz. Abdullh bn el-Muaffa
bn Munim bkz. Amed b. Muammed
bn el-Mutazz (Abdallh) 19 n.
bn en-Nedm bkz. Muammed b. Ab Yab b. s
bn en-Nefs bkz. Al b. Eb el-azm
bn er-Ram bkz. Muammed b. brhm
bn er-Rezzz el-Cezer bkz. sml bn er-Rezzz
bn Rsteh bkz. Amed b. mer
bn Rd bkz. Muammed b. Amed
bn Sebn bkz. Abdulha b. brhm
bn es-S bkz. Al b. Enceb
bn e-al bkz. Amed b. Muammed bn es-Ser
bn es-Ser bkz. Amed b. Muammed bn es-Ser
bn es-Serrc bkz. Amed b. Eb Bekir
bn Sn bkz. el-seyn b. Abdullh
bn e-ir bkz. Al b. brhm b. Muammed
bn ufeyl bkz. Muammed b. Abdulmelik
bn Trk bkz. Abdulamd b. Vsi
bn Ynis bkz. Al b. Abdurramn b. Amed
bn Ynis bkz. Kemleddn
brhm (veya Muammed) b. abb el-Fezr 9
brhm b. Muammed el-ar el-Fris el-Ker, Eb
s 23
brhm b. Sinn b. Sbit b. urra, Eb s 15, 20, 27
brhm b. Yay ez-Zerl (veya Zerll) en-Ne,
Eb sq 15, 34, 65, 103, 140, 166
drs II., Malaga Emiri 37
el-drs bkz. Muammed b. Muammed b. Abdullh
hsanolu, Ekmeleddin 76 n.
s b. uneyn 23
s b. brhm el-Mevl 24, 88
s b. mrn 93 n.
s el-Mevl bkz. s b. brhm
skender (Byk) 5
sml b. Al b. Mamd, Eb el-Fid el-Melik elMeyyed mdddn 45, 107, 108, 110, 112, 121
sml bn er-Rezzz el-Cezer, Eb el-zz Eb Bekir
Beduzzamn 36, 37, 75
el-ar bkz. brhm b. Muammed
zgi, Cevad 76 n.
zzeddn bn el-Esr bkz. Al b. Muammed b.
Muammed
D Z N
J
Jacquart, Danielle 22 n., 95 n.
Jahn, Karl 58 n., 62 n., 158
Jammers, Ewald 89 n.
Jaubert, Pierre Amde 177 n.
Jetter, Dieter 52 n.
Johannes Grammatikos 23
Jones, Alexander 156 n.
Joseph Sapiens (veya Hispanus( 134)
Jcher, Christian Gottlieb 128
Jud, Jakob 139 n.
Juschkewitsch, Adolf P. 16 n., 17., 22 n., 26., 27 n., 28 n.,
35 n., 42 n., 66 n., 67, 67 n., 68 n., 152 n., 165 n.
K
zde Rm 64
el-alaend bkz. Amed b. Al
Kant, Immanuel 14
Kantorowicz, Ernst 150 n.
el-arf bkz. Amed b. drs
Karatay, Fehmi Edhem 40 n.
el-K bkz. Cemd b. Mesud
el-azvn bkz. Zekeriyy b. Muammed b. Mamd
Kemleddn el-Fris bkz. Muammed b. el-asan
Kemleddn bn Ynis 147, 153
Kennedy, Edward S. 17 n., 53 n., 64 n., 65 n., 66 n., 136
n., 155, 155 n.
Kepler, Johannes 17, 34, 122, 123, 166
Khanikoff, Nicolas 36 n.
Kiesewetter, Raphael Georg 86
el-Kind bkz. Yab b. s b. e-abb
Kippenberg, Anton 167 n.
Kirkpatrick, William 132
Kohl, Karl 25 n.
Kolumbus, Christoph 80, 151, 173
Konrad, II. Friedrichin Olu 149
Konstantin, Ermenistan Kral I. Heumun Olu 153
Kopernikus/Kopernik, Nikolaus 17, 25, 34, 41, 53, 54,
155, 159, 165, 166
Kosegarten, Johann Gottfried Ludwig 86
Khler, Gustav 64 n.
Kratschkowsky, Ignaz J. 62 n.
Krause, Max 33 n.
von Kremer, Alfred 175, 176 n., 177 n.
Kren, Claudia 136 n., 142 n.
Krumbacher, Karl 154 n., 159
Kubilay Han 45, 47
Kunitzsch, Paul 135 n., 136, 136 n., 137 n., 138 n., 140 n.,
143, 143 n., 144, 144 n., 156, 157 n.
el-c bkz. Al b. Muammed
Kyr b. Lebbn el-Cl, Eb el-asan 20, 45 n., 156
ubeddn e-rz bkz. Mamd b. Mesd
uteybe b. Mslim 4
Kyeser, Konrad 151
A H I S
A D L A R I
L
de La Hire, Philippe 41
Lambert, Johann Heinrich 67
von Langeren, Michael Florentius 117
van Lansberge, Philip 117
Lasswitz, Kurd 21 n.
Latini, Brunetto 46, 68, 114, 119
Lator, Esteban 149 n.
Lattin, Harriet Pratt 136 n.
Leclerc, Lucien 50, 51 n.
Leffingwell, Marion 86 n.
Lehmann, Hermann 94
Lejeune, Albert 146 n.
Lelewel, Joachim 43, 107 n., 112, 112 n., 113
Lemay, R. 144 n., 151 n.
Leo Africanus, Arap. el-asan b. Muammed el-Vezzn
77, 77 n., 101, 166
Leo X. bkz. Papa Leo
Leonardo da Vinci bkz. Vinci
Leonardo, Pisal, Fibonacci 17, 20, 151, 152, 153, 154
Levey, Martin 141 n.
Levi ben Gerson 163, 165
Lvi-Provenal, Evariste 100 n.
Lewicki, Tadeusz 114 n.
Lewis, Bernard 53 n.
Lindgren, Uta 135 n.
van Linschoten, Jan Huygen 78
Lippert, Julius 32 n.
Lorch, Richard 98 n., 140 n.
Lchter, Norbert 175 n.
Luckey, Paul 16, 20, 27 n., 66, 67 n.
Ludwig XIV. 108, 125
Lullus, Raymundus 86
Lupitus 136
Luf, Abdulalm 66 n.
M
Machiavelli, Niccol 63
Maese Mohamed (el-muallim Muammed) 100
Maginus, Giovanni Antonio 117
el-Mhn bkz. Muammed b. s
Mabb b. usann el-Menbic 61
Maf, Hseyn Al 52 n.
Mamd b. Mesd e-rz ubeddn 41, 48, 54, 115
Mamd b. mer b. Muammed ez-Zemaer, Eb
el-sm 40 n.
Maimonides (bn Meymn) 27, 86, 171
el-Madis bkz. Muammed b. Amed b. Ab Bekir
Mandonnet, Pierre Flix 165
Manik, Liberty 52 n.
Manitius, Max 136 n., 137 n.
199
el-Manr, Abbasi Halifesi 9

Manr b. Al ibn Ir, Eb Nar 22, 24, 42, 171
Marchioni, G[uido] 65
Marcus, Toledolu 96
Marinos 11, 43, 68, 115
el-Marrku bkz. el-asan b. Al
Marre, Aristide 55 n.
Mserceveyh 4
Massignon, Louis 149 n.
Maurolico, Francesco 11
Mayr, Otto 37 n.
Mazal, Otto 114 n.
McVaugh, Michael Rogers 137 n.
Mehren, August Ferdinand 149 n.
el-Melik el-Efal, Eyyubi Hkmdar 171
el-Melik el-Eref Ms b. Muammed 149
el-Melik el-Kmil Nreddn Muammed, Eyyubi
Sultan 147, 148, 149, 153
el-Melik el-Manr Seyfeddn alvn, Memlkl
Sultan 51
el-Melik en-Nr Saladdn (Saladin) Ysuf b. Eyyb,
Eyyubi Hkmdar 40, 171
el-Memn, Abbasi Halifesi 8, 10, 11, 12, 13, 38, 68, 102,
105, 113, 115, 136
el-Memn Corafyaclar 12, 38, 43, 45, 59, 68, 104, 105,
106, 107, 114, 115, 119, 120, 129, 135
Menelaos 13
Mercator, Gerard 77, 107, 117, 122, 123, 131
Mercier, Andr 87 n.
Mercier, Raymond 98 n., 114 n., 138, 138 n., 149,153,156
n., 161
Mervn I., Emevi Halifesi 4
Mesleme b. Amed el-Mecrt, Eb el-sm 102, 138,
140
Mesd b. Mamd b. Sebktigin 25
el-Mesd bkz. Al b. el-seyn b. Al
Mevhb b. Amed el-Cevl, Eb Manr 40
el-Meydn bkz. Amed b. Muammed b. Amed
Meyerhof, Max 40 n., 50, 50 n., 57, 171 n.
Mez, Adam 24, 24 n.
Micheau, Franoise 22 n.
Michel, Bernard 73 n.
Mills Vallicrosa, Jos M. 59, 136, 136 n.
Miller, Donald G. 86 n.
Miller, Konrad 39, 39 n., 114 n.
Minnaert, Marcel Gilles Jozef J. 67 n.
Mnuv, Mcteb 58 n.
Mogenet, Joseph 155, 155 n., 156 n., 159
Moll adr bkz. Muammed b. brhm rz
Montesquieu, Charles de Secondat 63
Mordtmann, Johannes Heinrich 74 n.
el-Muallim el-Evvel (Aristoteles) 170
Muviye I., Emevi Halifesi 3
200
Muckle, Josef T. 142 n.

el-Mufaal b. mer el-Ebher 147
Muammed b. Abdullh b Ayy el-ar, Eb
Zekeriyy 55, 152
Muammed b. Abdullh b. mer bn el-Bzyr 154 n.
Muammed b. Abdullh b. Sad bn el-ab Lisneddn
57
Muammed b. Abdullh el-ar bkz. Muammed b.
Abdullh b Ayy
Muammed b. Abdullh bn Baa 61
Muammed b. Abdulmelik bn ufeyl 34, 35
Muammed b. Ab Yab b. s en-Nedm elVarr el-Badd, Eb el-Ferec 3, 23, 23 n., 175 n.,
176, 176 n.
Muammed b. Amed b. Eb Bekir el-Benn el-Madis
(el-Muaddes) 23
Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 1, 4,
15, 25, 26, 27, 28, 31, 33, 36, 40 n., 43, 61, 62, 66, 78, 80,
101, 110, 173, 173 n.
Muammed b. Amed el-ara 25
Muammed b. Amed bn Rd el- urub Eb elVeld, Latin. Averroes 34, 86, 97, 99, 104, 165, 167,
171
Muammed b. Al e-er 57
Muammed b. Al bn aval en-Nab, Eb el-sm
23
Muammed b. Cbir b. Sinn el-Battn, Eb Abdullh
102, 133, 140
Muammed b. Cerr b. Yezd e-aber, Eb Cafer 18,
18 n., 52
Muammed b. el-asan el-Fris, Kemleddn Eb elasan 56, 159
Muammed b. el-asan el-Karac 20
Muammed b. el-seyn el-zin, Eb Cafer 20, 24,
65, 178
Muammed b. brhm el-Ktb el-Vav, Cemleddn
62
Muammed b. brhm bn er-Ram el-Evs el-Murs,
Eb Abdullh 59, 116
Muammed b. brhm rz adreddn, Moll adr
82
Muammed b. s el-Mhn 15, 16
Muammed b. el-Leys, Eb el-Cd 28
Muammed b. Marf er-Rad Taiyyeddn 74, 75,
76 n.
Muammed b. Muammed b. Abdullh e-erf eldrs, Eb Abdullh 37, 38, 39, 40 n., 46, 68, 77, 100,
101, 108, 110, 112, 113, 114, 115, 117, 122, 124, 126,
131, 146, 166, 173 n., 177 n.
Muammed b. Muammed b. Al el-Avf 73
Muammed b. Muammed b. arn el-Frb, Eb
Nar 29, 52, 89, 139,141, 153, 171
Muammed b. Muammed el-zzl, Eb mid 139,
141, 171
D Z N
Muammed b. Muammed el-azz, Necmeddn 73 n.

Muammed b. Muammed e-s, Nareddn Eb
Cafer 15, 35 n., 41, 42, 44, 45, 53, 54, 68, 110, 111, 112,
115, 124, 133, 157, 160, 165
Muammed b. Muammed Yay el-Bzecn, Eb elVef 21, 22, 66
Muammed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
Muammed b. Ms el-rizm 13, 17, 102, 136, 138,
139, 140, 144, 156
Muammed b. mer b. el-seyn Fareddn er-Rz,
Eb Abdullh 52, 82
Muammed b. mer en-Nesef 40, 40 n.
Muammed b. Yay bn Bcce 34
Muammed b. Zekeriyy er-Rz, Eb Bekir, Latin.
Rhazes veya Albuchasir 17, 18, 29, 95, 167
Muammed bn Muz el-Ceyyn, Eb Abdullh 31
Muammed, Peygamber 3, 6, 148
Muyiddn el-Marib bkz. Yay b. Muammed b. Eb
e-kr
Murat III., Osmanl Sultan 74
Mur b. Al b. Mur e-arss 40
Ms bn Meymn bkz. Maimonides
el-Musta, Abbasi Halifesi 171
Muaf b. Al el-usann el-Muvait 76
Muaf b. Al er-Rm 110 n.
el-Mustanr, Abbasi Halifesi 164
el-Mutam (Motaim), Abbasi Halifesi 176
el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer e-s,
erefeddn 34, 35
Meyyededdn el-Ur 41
Mller, Marcus Joseph 57, 57 n., 58 n.
Mller, Martin 98 n.
el-Mstevf bkz. amdullh el-Mstevf
el-Mtemen b. Ysuf b. Amed b. Sleymn el-Hd
27, 27 n.
N
en-Nabls, Ndir 66 n.
Nallino, Carlo Alfonso 11, 86, 165 166 n.
Nareddn Mamd b. Muammed b. ararslan 37
Nareddn e-s bkz. Muammed b. Muammed
Necho, Pharao 174
Needham, Joseph 45
en-Nesef bkz. Muammed b. mer
Neubauer, Eckhard 24 n., 52., 87, 88 n.,89, 89 n., 90 n.,
175 n.
Neugebauer, Otto 154, 155, 156 n., 159
Newton, Isaac 25
North, John 98 n.
Notker Labeo 89
en-Nuaym bkz. Abdulhir b. Muammed
Nreddn el-Birc 35
en-Nuveyr bkz. Amed b. Abdulvehhb
A H I S
201
A D L A R I
O
Oesch, Hans 89 n.
Olcaytu 61, 157
Olearius, Adam 123, 123 n., 124, 124 n., 127, 128, 129
OMalley, Charles D. 50 n.
Oman, Giovanni 101 n.
Oribasius, Bizansl 91
de Ortega, Juan 55
Ortelius, Abraham 50, 107, 121, 122, 123, 131
Osorius, Hieronimus (Jeronimo Ososrio) 80, 80 n.
klid 13, 18, 27, 29, 42, 74, 138, 144, 153
mer b. Abdulazz, Emevi Halifesi 4
mer el-ayym 21 n., 28, 28 n., 29, 35
el-mer bkz. Amed b. Yay
zkan, Zahide 22 n.
P
Papa Innozens III. 71
Papa Innozens IV. 97
Papa Leo X. 77
Papa Sylvester II. bkz. Gerbert, Aurillacl
Papa Urban IV. 97
Paracelsus 166
Pascal, tienne 13
Paulus, Eginal 91
Pellat, Charles 18 n.
Peregrinus, Petrus 150
Peres, Gil 100
Perkuhn, Eva Ruth 87, 87 n.
Peschel, Oscar 107 n.
Peter, Byk 132
Petersen, Julius 167 n.
Ptis de la Croix, Franois 132
Peurbach, Georg 34, 54, 160
Philipp IV., spanya Kral 117
Picard, Christophe 68 n., 174 n.
Pietzsch, Gerhard 89 n.
Pingree, David 155
Piri Reis 76, 126
Pizzamiglio, Pierluigi 143 n.
Planudes, Maximos 12, 38, 101, 119
Plato, Tivolili 102, 140, 141
Platon 7, 82, 93 n., 158
Polo, Marco 47, 118, 119
Poseidonios 106
Postel, Guillaume 107, 121
Poulle, Emmanuel 65 n., 98 n.
Price, Derek J. de Solla 65 n.
Proklos 74
Ptoleme 4, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 20, 25, 29, 34, 38, 41, 43,
47, 53, 54, 59, 68, 74, 78, 101, 105, 106, 112, 115, 117,
119, 120, 121, 123, 140, 144, 146, 155, 156, 160, 171
Purkynje, Johannes Evangelista 56
Pythagoras 16
Q
Quatremre, tienne 60 n.
R
Ramelli, Agostino 75, 151, 178
Ramusio, Gian Battista 77, 77 n., 101, 107, 170, 121
Rashed, Roshdi 35 n.
Raymond = Raymundo, Marsilyal 103, 140
Raymundus, Toledolu 100
er-Rz bkz. Amed b. Muammed b. Ms
er-Rz bkz. Muammed b. Zekeriyy
er-Receb, Him Muammed 52 n.
Reckendorf, Hermann 24 n.
Regiomontanus, Johannes 16, 26, 34, 35, 42, 106, 160,
163, 165
Reinaud, Joseph-Toussaint 2, 50 n., 163, 174
Reinel, Jorge 80
Reland, Adrian 128, 129
Remesow (Remezov), Semjon = Semyon Ulyanovich
131
Renan, Ernest 85, 86
Renaud, Henri-Paul-Joseph 54 n., 57 n.
Rennell, James 110, 111, 112, 112 n., 129, 132, 133
Rededdn e-abb bkz. Falallh b. mduddevle
Rhazes bkz. Muammed b. Zekeriyy
Ribera y Tarrag, Julian 86, 87, 88
Riccioli, Giambattista 108, 108 n.
Ristoro dArezzo 102, 103
Ritter, Hellmut 33
Robert Grosseteste 102, 138
Robert, Chesterli (Robertus Castrensis, Retinensis vs.)
96, 98, 102, 139, 140
Robertus de Losinga 98
Rodrigues, Francisco 70, 70 n.
Roger Bacon 36, 103, 104, 104 n., 105, 110 n., 138, 140,
163, 164, 165
Roger I., Norman, Sicilya Kral 146
Roger II., Norman, Sicilya Kral 37, 55 n., 145, 146
Roger, Herefordlu 98
van Roomen, Adriaan 66
Rose, Valentin 98 n., 139, 143 n.
Rosenfeld, Boris A. 27 n., 66 n., 165 n.
Rosenthal, Franz 5, 55 n., 62 n., 63 n., 161
Rosiska, Grayna 54 n.
Ruffini, Paolo 20
Rufus, Efesli 93, 93 n.
Ruge, Sophus 107 n.
Ruska, Julius 3, 3 n.
202
D Z N
SS
Sbit b. urra b. Zahrn el-arrn Eb el-asan 15, 15
n., 16, 16 n., 21 n., 27
Sabra, Abdelhamid I. 31
Saccheri, Girolamo 29
Sachau, Eduard 31 n., 33 n., 173 n.
adaa b. brhm el-Mr e-ail 58
Saemisch, Theodor 18 n., 32 n., 58 n.
e-afed bkz. all b. Aybek
alaaddn (Saladin) bkz. el-Melik en-Nr
ln [lin, Ann] 153 n.
Saliba, George 41 n., 65 n.
a Sancto Vincento, Gregorius 42
Sandivogius, Czechelli 54
Sandler, Christian 108 n., 109 n.
Sanson dAbbville, Nicolas 124, 125, 127
de Santarem, Vicomte 70 n.
Sanuto, Marino 114, 117, 119
Sarton, George 2, 63 n., 99 n., 139 n., 140, 140 n., 141 n.,
142 n., 143, 146, 154 n., 159, 159 n., 165 n., 170
Sauvaire, Henri 55 n.
Sayl, Aydn 16 n., 21 n., 31 n., 148 n.
Szur el-Antk bkz. Theodorus, Antakyal
Schacht, Joseph 50
Schack, Dietlind 145 n.
Schefer, Charles 77, 77 n.
Schickard, Wilhelm 107, 116
Schipperges, Heinrich 2 n., 22 n., 31, 89 n., 90, 90 n., 91,
94, 95, 95 n., 96, 96 n., 97, 97 n., 98 n., 99, 99 n., 138 n.,
139 n., 140 n., 141 n., 147, 147 n., 151 n., 162, 162 n.,
163, 163 n., 164, 165, 167 n., 171 n.
Schlesinger, Kathleen 87
Schlund, Erhard 150 n., 151 n.
Schnaase, Leopold 30
Schneider-Carius, K. 14 n.
van Schooten, Frans 29
Schopen, Armin 24 n., 170 n.
Schoy, Carl 17 n., 26 n., 28 n., 42 n., 44 n., 163
Schnstrm, Peter 130
Schramm, Matthias 15 n., 25 n., 29, 31, 31 n., 35., 56
Schweigger, Solomon 74
Scotus, Michael 35, 99, 100, 142
Sailles, Gabriel 1 n.
Sdillot, Jean-Jacques 2, 163
Sdillot, Louis-Amlie 2, 163
es-Se, Muaf 32 n.
es-Sekkk bkz. Ysuf b. Eb Bekir
Seleukos 165
es-Seras bkz. Amed b. Muammed e-ayyib
Sergios 156
Servet, Miguel 50, 167
Seth, Symeon 154
eyfeddn el-Urmev bkz. Abdulmumin b. Ysf
Sezgin, Fuat 3 n. ff.
Shatzmiller, Maya 149 n.

Sbeveyh bkz. Amr b. Osmn 10
Sd Al Reis 81
Siggel, Alfred 27 n.
Silberberg, Bruno 19 n.
Silvestre de Sacy, Antoine-Isaac 63
Simon, Udo Gerald 33 n.
Sind b. Al 11, 13
Sionita, Gabriel 101
Sirdumab (Kaptan) 118
de Slane, William MacGuckin 33 n.
Slot, B. J. 78 n.
Smart, Tim 157 n.
Smyth, William H. 126
Snellius, Willebrord 106, 107
Sokrates 7
Sprenger, Alois 23
Stautz, Burkhard 156 n.
Steiger, Arnald 139 n.
Steinschneider, Moritz 139 n., 146, 146 n.
Stephanus, Antakyal 22, 91, 91 n., 92, 151, 152,
Stevin, Simon 67
Strabo 123
Strahlenberg, Philipp Johann 130
Strohm, Hans 5 n.
Sudhoff, Karl 91, 92, 95 n., 99 n., 143 n.
e-f bkz. Abdurramn b. mer b. Muammed
Sung Lien 45
Suter, Heinrich 13 n., 20, 21 n., 27 n., 55 n., 147 n., 152
n., 153 n., 154 n., 163
Suvs, M. 55 n.
es-Shreverd bkz. Yay b. abe
Sleymn b. assn bn Clcl 23
Sleymn el-Mehr 72, 73, 79, 80, 81
Sleyman, Muhteem (Kanuni Sleyman) 76
hfir, Sasani Prensesi 4
pr I. 8
ef, Muammed 158 n.
e-er bkz. Muammed b. Al
erefeddn Al Yezd 112
erefeddn e-s bkz. el-Muaffer b. Muammed b.
el-Muaffer
e-erf el-drs bkz. Muammed b. Muammed b.
Abdullh
een, Ramazan 76 n.
ihbeddn el-arf bkz. Amed b. drs
ihbeddn es-Shreverd bkz. Yay b. abe
T
e-aber bkz. Muammed b. Cerr
Taccola, Mariano 151
Taiyyeddn bkz. Muammed b. Marf er-Rad
Talas, Asad (Esad alas) 163 n.
A H I S
Talbi, Mohamed 63 n.
Talbot, Charles H. 151 n.
Tanc, Muhammed (Muammed e-anc) 31 n.
Tannery, Paul 41 n.
Taqizadeh, S. H. 66 n.
el Tatawi, Mohyi el Din (Muyiddn e-aw) 50, 50 n.
Tavernier, Jean-Baptiste Baron dAubonne 128, 129,
132
Teixeira da Mota, Avelino 70 n.
Tekeli, Sevim 75 n.
Tengnagel, Sebastian 108
Terziolu, Arslan 51 n., 52 n.
Theodorus, Antakyal [Szur el-Antk] 151, 152, 153,
154
Theophrast 14
Thvenot, Melchisdec 132, 133
Tihon, Anne 91 n., 149 n., 155, 155 n., 156 n., 157 n.,
159 n.
Timur Leng 64, 78, 112
Togan, Zeki Velidi 158, 158 n., 159
Tomaschek, Wilhelm 81 n.
Toomer, Gerald J. 34 n., 166 n.
Transue, William R. 17 n.
Tropfke, Johannes 17 n., 26 n., 28 n., 29, 29 n., 35, 35 n.,
41 n., 66
e-t bkz. Abdulalm b. Sleymn
e-s bkz. Muammed b. Muammed
Tycho Brahe bkz. Brahe
U U
Ubeydullh b. Abdullh bn urradbih 18
el-Ulds bkz. Amed b. brhm
Ulu Bey Muammed aray b. hru 64, 110, 111,
112
el-Urmev bkz. Abdulmumin b. Ysf
Ursprung, Otto 87, 87 n., 89 n.
Usener, Hermann 154, 159
Uzielli, Gustavo 48
meyye b. Abdulzz el-Endls, Eb e-alt 65
V
de Vaugondy, Robert 133
Venerabilis, Petrus 100
Veranzio, Fausto 151
Vernet, Juan 27 n., 54 n., 55 n., 135 n., 141 n.
Vesconte, Petrus 114, 117, 119
Veycn b. Rustem el-Kh, Eb Sehl 21, 21 n., 27, 28
Videan, Ivy E. 51 n.
Videan, John A. 51 n.
Vite, Franois 28, 42, 67
da Vinci, Leonardo 40, 56, 75, 151, 178
Vogel, Kurt 67 n., 152
203
A D L A R I
van de Vyver, Andr 134 n., 137, 137 n.
W
Wahl, Hans 167 n.
Wahl, Samuel Friedrich Gnter 51 n.
Walcher, Malvernli 98, 137
Wallis, John 16
Wang Shu-ho 58
Wantzel, Pierre Laurent 28
Wawrik, Franz 114 n.
Weinberg, Josef 17 n.
Weissenborn, H. 134 n., 135
Weisweiler, Max 33
Wenrich, Johann G. 85
Werner, Otto 56
Wiedemann, Eilhard 2, 15 n., 29, 31 n., 36, 36 n., 55 n.,
56, 145, 145 n., 148 n., 163, 164 n.
Wiet, Gaston 176 n.
Wilhelm, Conchesli 100
Willemsen, Carl Arnold 154 n.
Wiora, Walter 89 n.
Woepcke, Franz 2, 21 n., 28, 28 n., 66, 163
Wolf, Rudolf 107 n., 166 n.
Wright, John Kirtland 104 n.
Wrschmidt, Joseph 135, 135 n.
Wstenfeld, Ferdinand 50, 73 n., 85
Y
Yay b. abe es-Shreverd, ihbeddn 39, 82
Yay b. lid el-Bermek 9, 23
Yay b. Muammed b. Eb e-kr el-Marib
Muyiddn 44
Yab b. s b. e-abb el-Kind, Eb Ysuf 14,
15, 68, 139
Yab b. ri 9
el- Yab bkz. Amed b. Eb Yab s b. Cafer
Yt b. Abdullh er-Rm el-amev 49, 50
Yaltkaya, erefettin 149 n.
Yeni Aristoteles 97, 99
Yezdecird III. 8
Ysuf b. Eb Bekir es-Sakkk 52
Ysuf, Zekeriyy 88 n.
Z
Zand, Kamal Hafuth 51 n.
ez-Zehrv bkz. alef b. Abbs 145 n., 147, 147 n.
Zekeriyy b. Muammed b. Mamd el-azvn 145 n.,
147, 147 n.
ez-Zerl bkz. brhm b. Yay
ez-Zevzen bkz. el-seyn b. Al
Zosimos 3
204
D Z N
II. Kavramlar ve Yer Adlar

A - A
Abaks 137
Accon (Akk) 150
Ak denizde pozisyon belirleme 79
Ann eit paraya blnmesi, el-Brn 26
Aud Hastanesi (Badat) 51, 171
Aequans 25, 41, 54
Afrika (deskriptif corafya) 77
Afrika (fiziksel ve iklimsel zellikler, Leo Africanusa
gre) 77
Afrika (gen ekli/formu) 43, 46, 47, 68, 69, 70, 71, 101,
118, 120, 121, 133, 174
Afrikann bat kys 76, 123
Afrikann gneyden dolalabilirlii 68, 70, 120, 121,
122
Ahlak retisi, Platon sonras 90
Ahlat 60
Amedbd 81
Aabe 133
Aabe Krfezi 124, 133
Akcier dolam 50
Akdeniz (kartografik) 12, 43, 46, 47, 48, 59, 60, 76, 106,
109, 112, 114-119, 122, 123, 128, 131
Akdeniz boylam 43, 59, 106, 115, 119, 123, 128, 129
Akdeniz blgesi 8, 59, 174
Akdenizin byk ekseni 59
Akdenizin dou kys 128
Algorithmus 102
Alhidade 65
Almanya 39
Alt pistonlu su karma ve datm mekanizmas
(Taiyyeddn) 75
Altn a, Arap-slam bilimlerinin 162
Amerikann Kefi 173, 174
Amiens 106
Amsterdam 78
Amu-Derya bkz. Oxus
Anadolu 2, 46, 59
Anadolu, Dou Anadolu 12, 60, 64, 76, 117, 124, 132
Anatomi 58, 167
Anatomik incelemeler 51
ancien cours de la rivire Sir 132
Ancona 177
Ankylose 169
Ansiklopediler 32, 62, 63, 73
Antakya 2, 84, 116, 138, 146, 147, 151, 153
Antiarabizm 162
arabica veritas (Stephanusa gre) 152
Arabistan 72
Arabistan, Gney 175
Arabizm 90, 163, 167

Aral Denizi 126, 130, 131, 132
Arap bilimlerinin Avrupada resepsiyonu 1, 5, 48, 56, 86
ve passim
Arap Denizi 127
Arap kltr mucizesi 169
Arap rakamlar 134, 135
Arapa yaz 170
Arapalam kelimeler 40
Arazi lm 108
Areometre 36
Arezzo 103
lArgentire (Fransada) 86
Arin 105, 113
Aristoteles yasa (Paris 1215) 97, 171
Aritmetik 13, 138, 139, 152
Armayat er-Rs (Tobolsk) 76
Arimed aynas 29
Aruz lleri 9
A e-s (e-s ubuu) 34
Asow Boaz 132
Assuan (Syene) 61, 104
Astroloji 4, 8, 75, 86, 96, 99, 139, 140, 155, 156, 159
Astronomi 8, 9, 11, 15, 16, 20, 21, 24, 25, 26, 27, 34, 35,
41, 42, 53, 54, 64, 65, 72, 86, 96, 97, 100, 102, 103, 105,
137, 140 passim, 143, 144, 149, 151, 155, 159, 165, 166
Astronomi (bn Sn) 32
Astronomik aletler 65
Astronomik gzlemler (uzun yllar sren), slam dnyasnda 168
Astronomik saat, Taiyyeddn bkz. bingm raad
Asya 117, 119, 124, 133
Asya (i denizler) 131
Asya, Orta-, Kuzey-, Kuzeydou- 129
Asya Haritas (Gastaldi) 121
Asya Haritas (Ortelius) 122
Asya Haritalar (Sansonun) 124
Asya Mzesi (Narodov Azii Enstits), St. Petersburg
63
Asya yolculuu (Marco Polo) 47
Asyann dou kys 47
Asyann kuzeyden dolalabilirlii 121
Atalet kanunu (Peregrinus) 151
Ateli el silah 63
Ateli silahlar, ateli el silahlar 53, 63, 64, 150, 172
Atlantik, Atlantik Okyanusu 43, 47, 119, 179
Atmosfer 31
Atmosferin yksekliini belirleme 31
Avrupa 41, 47, 50, 52, 54, 64, 68, 69, 86, 103, 115, 123,
124, 146, 150, 151, 162, 164, 165, 168, 172, 173, 177
Avrupa merkezcilik 164
Avrupa, Bat- 150
Avrupann bat kys 48
K A V R A M L A R
V E
Ay hareketi 53
Ay 29
Ay modeli 54
Ay paralaks 17, 66
Ay takvimi, frenk-gotik 150
Ay tutulmas 11, 108, 137
Ay variyasyonu 166
Ay yzndeki lekeler 29
Ayn anomalisi 166
Ayna, bn el-Heysemde 27, 30
Azimut 15, 16
B
Badat 8, 10, 11, 12, 26, 42, 43, 44, 45, 51, 59, 80, 84, 104,
109, 116, 126, 128, 153, 157, 163, 164, 172
Badat (Moollar tarafndan alnmas) 173
Bala Levhas (lev-i ittilt) 65
Baharat adalar 70
el-Bar el-Mulim (Karanlk Deniz) 119
bariyye (Denizcilik/Nautik) 76
Bala Gl 125
Balhestilha 81
balistas de torno et de duobus pedibus (Tatar oku) 150
Balkan lkeleri 39, 174
Banda 70
barkr tmm (Tam pergel) 21
Barselona 86, 134, 136, 140
Barut 53, 64
Barutun harekete geirici gc 53, 64
Basra (el-Bara) 4, 81, 133
Baucu (astronomi) 30
Bat Avrupa (koordinatlar) 59, 86
Bat ran 2
Baykal Gl 125
Behll camii (Mssede, Agadirin gneyi) 68
Bengal Krefezi 71
Beeri Corafya 18, 23, 32, 38, 100, 101, 166
Beyt el-ikme (Bilgelik Evi)
Bziers 86
Bilimlerin ilerleme ve gerilemelerinin nemli aamalar,
slam dnyasnda 169
bingm raad (Astronomik saat), Taiyyeddn 75
Binomischer Lehrsatz 20
Bitki tanmlamalar, Bitkiler Kitab 19, 39, 40
Bitki yap ve ekilleri 19
Bizans 10, 61
Bizans hesaplama kitab (anonim) 67
Bizans, Arap-slam bilimlerinin aracs olarak 54, 154,
155, 156, 157, 158, 159, 160
Bologna 77, 99
Bordeaux 168
Botanik (bn Sn) 32
Boylam farkllklar (aratrma) 26
Y E R
205
A D L A R I
Boylam farkllklar (corafi) 11, 26, 42, 43, 44, 45, 59, 60,
79, 81, 105, 108, 112, 115, 116, 117, 126, 129
Boyuta ballk 17
Blgesel corafya 49
Brescia 156
Brezilya 70
Bugia (Bicye) 152, 153
Bulac bkz. Enfeksiyon
Bra 176
Burlar 15
Bst 4
By 99
C
Calicut 70
Camera obscura 29, 163, 165
Cappela Palastina (Palermo)145
Carte de lAsie Septentrionale Dans lEstat o Elle sest
trouve du temps de la grande Invasion des Tartares
dans lAsie Meridionale sous la Conduite de ZingisChan pour servir lHistoire Genalogique des
Tatares (13. veya 14. yzyl) 130
Carte Nouvelle de lAsie Septentrionale dresse Sur des
Observations Authentiques et Toutes Nouvelles (16.
yzyl) 130
Cava 70, 71, 80
Cava atlas 70, 71, 120
Cebelitark 115
Cebir 13, 17, 28, 66, 98, 139, 141, 152
Cebirsel sembolik 54, 55, 67, 68
Cennet 120
Cenova 12, 84, 117
Cenovallar 177
cephirum 152
Cerrahi 96
Cerrahi blm, bn Snnn el-nn f e-bb adl
eserinin 50
Cerrahi Operasyonlar 32
Ceuta 152
ceyb/cb 139
Cezair 152
Charta Damascena 177
Chartes 84, 96, 98, 99
Corafya (bn Sn) 32
Corafya 8, 11, 12, 13, 18, 23, 32, 33, 37, 38, 39, 59, 60, 61,
75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 100, 101, 159
Corafya reformu (el-Marrku) 43
Coitos 92
Cordoba 32, 84, 171
Corpus Constantinum (Constantinus Klliyat) 93, 94
Cremona 142, 144
Culfr (Ummnda) 71
Cundipr 8
206
D Z N
Cundipr Hastanesi 8
Czam 92
anakkale Boaz/Dardanelle 109
elik yay 64, 172
in, astronomik aletler ve yeryz kresi 45, 68
in, bn Baada 61
in, bn en-Nedmde 23
in, Marco Poloda 47, 119
in, barut 53
in, deniz yollar 70, 71, 174
in, kartografi 47, 48, 109
in, kltr 23
in, mknatsl ine 80
in, tp 58, 60
in, ticaret mallar 68
in Burnu 71
in Denizi 71
in Dnya Haritas 118
in Haritas 110
in, kt 170
inin dou kys 76
izgisel usturlap, e-snin 34
okseslilik 87
D
Daire hesaplamas (el-Brnde) 26
Daire hesaplamas (el-Kde) 66
Darb el-Marrn (Lisbon limannda bir cadde) 173
Daybul 45
dclin culturel 169
Dekkan 111
Delhi 109, 110, 126
Demir palamutu mrekkebi 24, 170
Demir slfat 24, 170
Deney (doa bilimlerinde sistematik yardmc ara olarak) 29, 39, 164, 165, 168
Dengeli mancnk 150, 172
Deniz pusulas 80
Denizciler (bn Mcide gre grup) 71, 72
Denizcilik bilimi / Nautik 71, 72, 76, 78-81, 151, 173, 174
Denklemler (matematiksel) 21, 28, 66, 68, 152
Derbent (Darband) 109
Derece lm 106
descobrimento 174
Devletler ve dnya tarihi 18
Dicle 132, 164
Die Ausziehen der n-ten Wurzel 20 n.
Dil bilimleri 33, 34, 52
Dimyat 109, 176
Doa bilimleri 97, 164
Doa bilimsel sorular (Sicilya Sorular) II. Friedrichin
el-Melik el-Kmile ynelttii 148, 154
Dou Afrika 12
Dou Afrika kys 70, 80, 123

Dou Anadolu 12, 124, 132
Dou Asya 118
Dou Latinleri 146-151 passim
Dokuzgen 29
Dolay kutupsal yldz 102
Donanma, Trk-Osmanl 98, 175
Drdnc kuvvetin toplam (bn el-Heysem) 27
Dresden 160
Dnya haritas bkz. el-Memn haritas, gm dnya
haritas, el-drsnin
Dnya haritas, el-drs 46
Dnya haritas, Gastaldi
Dnya haritas, J.B. Homann 128
Dnya merkezli model, gezegen yrngelerinin (Eb
Cafer el-zin) 24
Dnya tarihi 61
Dnyann dnmesi 20, 165
Dnyann ezelden beri var olduu 148
Dnyann snmas 31
Dzenli ve yar dzenli cisimlerin hacimlerini hesaplama, el-K 67
E
Eczac piknometresi bkz. Piknometre
Edebiyat bilimi 24
Ekinoksal ve temporal saatler 37
Ekliptik eim 5
Eksantriklik/Merkezilik 24
Eksantrik uzunluu 41
Eksantrik mili 75
Ekvator 69, 80, 104
Ekvator kprs 150
Ekvatoryum (quatorium) 20, 65, 66, 178
El bombalar 53, 172
Eletiri etii 168
Emessa (bugn: m) 2
Endls 100, ayrca bkz. ber Yarmadas, spanya
Enfeksiyon 57
Enlem dereceleri (Ak denizde belirleme) 79
Episikl 24, 25, 35, 41, 53, 54, 65, 155
Erken dnem Osmanl izelgesi (Koordinatlar) 60
Erken Rnesans 163
Ermenistan 153
Escorial 134
Etno-mzikoloji 87, 88
Evc 15, 25, 34, 166
Evc 25
Evrensel disk (ez-Zerl) 34, 54
Evrensel usturlap (Amed b. es-Serrc) 54
K A V R A M L A R
V E
F
Fabl Koleksiyonu 8, 154
Fabriano (Ancona yaknnda) 177
ffir 176
Fareddn Sekstant 64
Fark, Deferens, Deferent 25, 65
Farmakoloji 17, 18, 164
Fars Rnesans 159
Fas 63 n., 77, 84
Felaket teorisi 147
Felsefe (bn Sn) 32
Felsefe (Morleyli Daniel) 143
Felsefe 8, 24, 39, 81, 82, 85, 86, 97, 139, 141
felsefe el-ir 39
Filoloji 9, 39, 40, 169
Finikelilerin Afrikay gemi ile dolamalar 174
Fisitin 61, 128, 149, 172
Fizik 18, 29, 30, 31, 36, 37, 55, 96
Fizik, Leonardo da Vincinin 51
Fizyoloji, grme organnn 58
Fizyolojik optik 56 n.
Formosa 70
Fransa 39, 57, 103
Fransz Akademisi, Paris 108, 109, 110, 126
Frenkler (II. Friedrich) 148
Frol de la Mar 71
G
azne 4, 26, 45, 80
Geber Teoremi 35
Ge Antik 8
Gelgit 14
Geli as 30
Geometri 13, 15, 27, 29, 42, 135, 141, 143, 147, 152, 164
Geometrik kantlama yntemi 17
Gezegen hareketleri 17, 25, 35, 53, 54, 155
Gezegen teorileri 54, 155, 159
Gezegen yrngeleri 24, 25
Gezegenler kinetii 25
Gezegenler Modeli (Eb Ubeyd el-Czecn) 41
Gezegenler Modeli (bn el-Heysem) 41
Gezegenler Modeli (bn e-tr) 41, 54
Gezegenler Modeli (Kopernik) 53, 54, 159, 166
Gezegenler Modeli (el-c) 65
Gezegenler Modeli (ubeddn e-rz) 41
Gezegenler Modeli (Meyyededdn el-Ur) 41
Gezegenler Modeli (Nareddn a-s) 41, 53, 54
Gezegenler Modeli (Ptoleme) 170
Gezegenler Modeli 41, 53, 54, 159, 166, 171
Golfe Arabique ou Mer Rouge (dAnville) 133
goss 111
Gottrop 123
Y E R
A D L A R I
207
Gkkua 29, 56, 159, 163 165

Gkyz kresi (Mera Rasathanesinde) 160
Glge uzunluu 15
Glge uzunluklarnn hesab 15
Grme ilemi (bn el-Heyseme gre) 29
Grme teorisi, klid ve Galenin 18
Gzbebeinin yaps 56
Gramer/Gramatik 6, 9, 10
Granada 63 n., 77, 84, 173, 174
Greenwich 111, 112
Gummi arabicum / Arap zamk 24, 170
Gm dnya haritas (Tabula Rogeriana), el-drsnin
37, 38
Gne evci bkz. Evc
Gne merkezli sistem 16, 20, 165
Gne modeli 155
Gne saatleri 15
Gne teorisi, ez-Zerlnin 34
Gne tutulmas 4, 15
Gney Afrika 47
Gney Afrika rotas 173
Gney Amerika 71
Gney Asya 12, 47, 69, 72
Gney bat ky, Hindistann 70
Gney Fransa 152
Gney talya, Arap-slam bilimlerinin aracs olarak
144-154, 172
Gney Rusya 61
H
aber, oulu:abr (tarihsel rivayetler) 6
Hal seferleri 40, 147, 149, 150, 172
Hallar 37, 53, 146, 147, 149, 150, 153, 157, 172
Hadis (Peygamberin szleri) 6
Hadis bilimleri 9
Halep 2, 110, 111, 112, 126
Halkal-kre (t el-ala) 9, 137
Halo 29
Haritalar, Africa, Asia, Persia, India, Isole Moluche
(Ramusio) 121
rizm 61
arrn 61
Hastaneler 51, 52
aabt veya aabt (gzlem arac) 81
Hayvan gzleri 58
Hazar Denizi (kartografik) 12, 117, 118, 119, 120, 123,
124, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132
Hekimler, Badatta yaplan yeterlilik snav 171
Herat 64
Hereford 98
Hristiyanlarn (Yahudi hekimler tarafndan tedavi edilen) afaroz edilmesi 172
Hicaz 123
208
D Z N
Hijyen 164
Hindistan, el-Brnde 33, 62
Hindistan, deniz yolu 70, 120, 174, 175
Hindistan (kartografik) 23, 61, 69, 72, 78, 104, 109, 110,
111, 112, 118, 120, 174
Hindistan, kuzeybat 127
Hindistan, lkenin dinlerine dair 23
Hindistana batdan giden yol 174
Hindistana giden yol 174
Hindistancevizi Adalar 70
Hint Okyanusu 69, 70, 71, 72, 79, 81, 120, 131, 150, 174,
175
Hint Okyanusu, kartografi 71
Hint Okyanusu, Ptolemede i deniz olarak 68, 115, 120
Hiperol 21
isb (ak denizde uzaklklarn matematiksel lm) 79
Historiyografya, tarih yazmcl 6, 9, 18, 19, 33, 52, 53
orsn 4
Hukuk, slam 6, 7, 9
I
Imago mundi haritalar 46
Irak 3, 117
Isk-Kul 125
In tek bir damlada yansmas 56
Ik hz 31
Ik retisi (felsefede) 39, 82
ber Yarmadas 43, 48, 100, 134, 135, 137, 173, 174
bn el-Heysem problemi (Problema Alhazeni) 27, 29
i bo cisimler (matematiksel) 67
drs haritas 39
drs Haritas 46
ki pistonlu su karma cihaz 75
kinci dereceden denklemler 16, 17
klim (yedi) 60, 102, 105, 113, 135, 137
la 23
la 58
la olarak kullanlacak bitkiler 19
lhanllar 47, 58, 61, 118, 157, 158
ilm 161
ilm el-bar 71
ilm el-beyn 34, 52
ilm el-men 33, 52
ilm el-mzn 10
ncil 51
ndktif metodun kurucusu 165
ngiltere 48, 98
nterpolasyon yntemi 21, 25
pek imalat (irz), Sicilyada 145
ran (kartografik) 12, 47, 57, 117, 124-129 passim, 132,
134, 172, 174
ran Denizi 70,
ran haritas, A. Relandn 128

ran haritas, G. Delislein 127
ran haritas, J.B. Homannn 129, 130
ran haritas, Olearius 123
ran Krfezi 127, 172, 175
rlanda 48, 115
rrasyonel 17
iba bkz. parmak ls
sfahan 84
skandinav lkeleri 39
skenderiye 2, 4, 46, 61, 84, 105, 109, 116
spanya (koordinatlar) 59
spanya 43, 57, 173, 177
spanya, Arap-slam bilimlerinin aracs olarak 103, 134144, 162, 168, 172, 175
stanbul = Konstantinopel 43, 44, 46, 47, 57, 60, 74, 76,
77, 84, 107, 109, 116, 129, 132, 157, 158, 160, 173
rak retisi 39
talya 39, 57, 98, 123, 143
terasyonal logoritma 17
terasyonal yntem (istir ) 27, 66
J
Jaxartes (Sir-Derya) 131
Jeddah / Cidde 133
jiva (Sanskrite, Arapa form cb, sinus anlamnda) 139
Jpiter uydular 108, 109, 111, 112, 125
K
kab 68
Kadastro kaytlar (Arapa, II. Roger dneminde
Sicilyada) 145
Kafkasya 12, 126, 127, 174
Kt 175, 176, 177
Kt fabrikalar, Gney Arabistann 175
Kt fabrikalar, Msrn Arap 176
Kt retimi, Kuzey Arabistan 176
Kt retimi, Sicilya 177
Kt, pamuktan 176
Kahire 50, 51, 61, 62, 63 n., 74, 84, 109, 148
alvn Hastanesi (Kahire) 51
Kamadulensa Manastr (Muranoda) 119
Kambaya 110
Kanarya Adalar 43, 44, 76, 104, 110, 111, 119, 129
Kanopus, Sheyl 148
anara 55
Kanton 71
Kap Comorin (gney Hindistan) 69
Karadeniz (kartografik) 12, 46, 48, 59, 76, 112, 114, 115,
117, 118, 119, 127, 130, 131, 132, 157
Karadeniz haritas, G. Delislein 127
Karanlk Deniz 119
K A V R A M L A R
V E
Kardan sistemi (pusula) 80

Karekk 55
Karlatrmal anatomi 58
Kartaca 91, 95
Kartografi tarihi 12, 71
Kartografik tasvir, ubeddn e-rzde 48
Kartografya 11, 12, 13, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 78, 100,
101-134, 166
Kartografya reformu (Delislein Paristeki faaliyeti)
126
Karton disk, pusulalarda 80
siyn (am yakn) 11
Katarakt ameliyat 22
Katedral ve manastr okullar 97
Kategoriler 148
Kaynak belirtme 142
azvn 111, 112
Kesir izgisi 152
Keif seyahati, Vasco da Gamann 69
Keif seyahatleri 90
Keten kd 177
Kble 11, 28
Kbrs 2
Krlma bilgisi 30
Kzartma ii aparat (Taiyyeddn ve Leonardo da
Vinci) 75
Kzl Deniz 70, 124, 133, 175
Kimak Trkleri 38, 125
Kimya 9, 10, 18, 151
Kin Hanedan 58
irs (kt) 176
Kitap basm 178
Koni (matematik) 67
Konik kesit 21
Konik valf 37
Konstantinopel bkz. stanbul
Koordinat izelgeleri 43, 59, 60, 75, 78, 101, 102, 103,
105, 106, 107, 108, 115, 116, 122, 126, 132, 140
Koordinatlar izelgesi, el-Marrkunin 43
Kosekantlar (ur e-ill) 17
Kotanjant 26
Kotanjant izelgeleri 22
Kklerin bulunmas 20, 21, 55
Kristal mercekler 30
Kritik / Eletiri 35, 168, 170
Kubbe (matematik) 67
Kubbelerin hacimleri 16
Kuds 146, 147, 148
Kurn 6, 72, 139, 140
Kurn tefsirleri (ilk dnem) 6
Kutup ykseklii 79, 102, 107
Kuzey Afrika 12, 43, 57, 77, 117
Kuzey Asyann eere benzer formu 122
Y E R
209
A D L A R I
Kuzey Asyann eyer formu (kartografik) 122

Kuzey ran 3, 115
Kbik denklemler 28
Kk kan dolam 50, 167
Kltr antropolojisi 88
Kltr merkezleri (Fransz), Arap kltr birikiminin
resepsiyonu 96
Kltrel k (slamda) 169
Kpkk 20, 21
Kresel dilim (cam) 30
Kresel kosins teoremi 16
Kresel kotanjant teoremi 28
Kresel projeksiyon 13, 104, 122
Kresel sins teoremi163, 165
Kresel trigonometri 21, 22, 28, 35, 42, 43, 102
Kresel usturlap (Cbir b. Sinn el-arrn) 16
Kresel gen 16, 22, 35, 43
L
Laon 138
Larnaka 109
Lazkiye (Laodicaea / el-Lziiyye) 147
Leipzig 123
Leksikografi 6, 9, 19, 49, 50
lev-i ittilt 65
Libya 77
lira (mzik enstrman) 89
Lizbon 84, 173
Londra 59, 105, 132
Lothringen 98, 137
Louvain 155
Lucera (Apulien) 150
Lunel (Fransada) 86
Lyra 157
M
Madagaskar 71
Madrid 84
Magnetizm 151
Marip / Marokko 43, 61, 77, 174
Marip haritas 48
ml 68
Malaga 37
Malakka 70, 71
Malakka boaz 71
Malezya Yarmadas 61, 118, 175
Mali idare (Sicilyada II. Roger dneminde) 145
Malta 145
Malvern, Hereford yaknnda 84, 98
Mancnk 150
Manra 150
Mantk 143
210
Mantk (bn Sn) 32

Map of Turky, Little Tartary, and the Countries between
the Euxine and Caspian Seas (E. Bowen) 129 n., 132
Marcus Kilisesi, Cenovada 117
Marrku 77
Mars yrngesi 34, 166
Marsilya 84, 86, 105
Msse (Agadirin gneyi) 68
Matematik 8, 13, 14, 16, 17, 20, 21, 22, 26, 27, 28, 29, 34,
35, 54, 55, 64, 66, 67, 68, 97, 100, 137, 138, 141, 164
Matematiksel corafya 25, 26, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48,
49, 68, 75, 76, 77, 78, 101-134, 166
Maverannehir / Transoksanya 64, 129
Medicei Atlas 117
Medrese-cami 97
Mekanik 37
Mekke 11, 161
Melankoli / Karasevda 90, 92, 93
Melodiler 88
Memn Haritas 11, 12, 13, 38, 45, 46, 63, 68, 104, 113,
114, 115, 119, 128, 129, 135
Menzale Gl 176
Mera 42, 44, 45, 47, 54, 60, 64, 65, 68, 74, 84, 124, 157,
160
Mercein n yzeyinden gelen yansma 56
Meridyen derecesi 11, 102, 105, 106, 107
Meridyen derecesinin uzunluu, Avrupada lm denemeleri 106
Merkez meridyen 44, 105
Merkr Modeli 41, 53, 54, 65
Merkr yrngesi 34, 166
Metafizik (bn Sn) 32
Metafizik 29, 148
Metal ine, Ammr el-Mevl tarafndan katarakt ameliyatnda kullanlan 23
Metematik, doa bilimsel problemlerde kullanm 164
Meteoroloji (bn Sn) 32
Meteoroloji 5, 14, 29, 99
Meteorolojik optik 56 n.
Mknats inesi 72, 80
Msr 2, 3, 40, 50, 176, 177
Mil (Arap ve talyan) 174
Mool mparatorluu 42, 45, 49, 61, 62, 78, 118, 174
Mool istilas 130, 162, 172
Moluk 70, 71 , 121
Monte Cassino 91, 92, 93, 95
Montpellier 84, 86, 163
Mozambik 61
Murano (Venedik yaknnda)
Murcia 59
Museo dellEt Cristiana (Brescia)156
musica activa 89
musica humana 89
D Z N
musica instrumentalis 89
musica mundana 89
Mustanriyye Medresesi (Badat) 164
Musul (el-Mavl) 147, 153
Muvahhidiler 171, 175
Mrekkep 24, 170
Mzik (bn Sn) 32
Mzik 24, 86, 99
Mzik bilimi 52
Mzik enstrmanlar 87, 88
Mzik retisi, el-Frb ve bn Snnn 52
Mzik tarihi 87
Mzik teorisi 9, 24, 86, 87, 89, 141
Mzik terapisi 90
N
Nabz izleme 58
Napoli 84, 163, 164
Napoli niversitesi, II. Friedrich tarafndan kurulan 164
Narbonne 86
nsi ve-mens 72
en-nasr el-vi (den kartal) 157
Nizamiye Medresesi (Badat) 163, 164
Nota tabelas 88
Notasyon (mzikte) 87, 88, 89
Nreddn Hastanesi (am) 51
Nrnberg Ekol 106
O
Oftalmoloji 18, 22, 23, 32, 58, 92, 93
Okullar, amda 73
Okyanus, kuatan 173
Ondalk kesirler (el-Kde) 67
Ondalk kesirler (el-Ulds) 21
Optik 18, 29, 30, 56, 146, 151
Oranlar lme (Nareddn e-snin teorisi) 42
Oranlarn simlendirilmeleri (Gregorius a Sancto
Vincentio) 42
Orta Asya 12, 61, 115
Orta Avrupa 57
Ortogonal derece a 47, 60
Osmanl corafyac ve kartograflar, 10./16. yzyl 77
Osmanl harita yapmclar (1732) 128
Osmanl topraklar 64
Osmanllar 174
Oxford 84
Oxus (Amu-Derya) 131
Oxus (Amu-Derya) 131
len izgisi 11, 26
retmen-renci ilikisi 161, 169
klidci olmayan geometri 42
zgl arlk 31, 36
zmsenme, Arap bilimlerinin Avrupada 1, 5, 85 vd.
K A V R A M L A R
V E
Y E R
211
A D L A R I
Padua 50, 84, 102 163, 167

Palencia 163
Palermo 37, 84, 99, 145
Pamuk, Pamuktan yaplmm kt 176, 177
Papirus 176, 177
Papirus endstrisi 170
Papirus ihracat 176
Parabol 21
Parabolitler 16, 17, 27
Parabollerin kare ve kplerini alma 16
Paraboln karesini alma 16
Paralel izgi 65
Paraleller retisi 27, 29, 42, 165
Paraleller postulat 163, 165
Parasange 112
Paris 12, 84, 97, 103, 105, 106, 108, 109, 110, 125, 126,
127, 132, 163
Parmak ls (iba) 89
Paskal helezonu 13
Patoloji 95
Pekin (Da Du) 47
Pergament 175
Pergel 16, 28, 81
Peripatetik reti 86
Petersburg bkz. St. Petersburg 63
Piknometre (Eczac piknometresi) 31
Pisa 84, 151, 152, 153
Pisa ticaret kolonisi (Cezairde) 152
Planetaryum (II. Friedrichin el-Melik el-Kmilden
hediye ald) 149, 150
Planisfer 140
Planispre terrestre suivant les nouvelles observations
des astronomes (Jacques Cassini) 125
Polar gen 42
Poligon hesaplamas (van Roomen) 67
Portekiz 69, 70, 80, 173, 175
Portekizler 70, 173
Portolan haritalar 39, 46, 47, 48, 113, 114, 115, 117, 122
Prag 99
Presesyon 15
Provence 140, 141
Pseudo epigraflar (Arapa evirilerde) 7, 10
Psikoloji (bn aldn) 63
Psikoloji (bn Sn) 32
Psikosomatik 22
Pusula 72, 80, 81, 150, 151, 173
raad cedd (Taiyyeddnin yeni bir gzlem tarz) 74

Rasathane, Badat 11, 45
Rasathane, am (siyn tepesinde) 11
Rasathane, stanbul, Taiyyeddn 74, 75
Rasathane, Mera 42, 44, 45, 64, 65, 74, 124, 157, 160
Rasathane, Paris 108, 125, 126
Rasathane, Rey (el-ucend) 20
Rasathane, Semerkand (Ulu Bey) 64, 74
Rasathaneler 166, 168, 175
Red semti (Reb-i Red), Tebriz 158
Retorik (ilm el-bed) 19
Rey (eski Tahran) 64
Ritim 88
Rodos 3
Roma 42, 43, 45, 46, 60, 74, 77, 84, 101, 103, 116, 117,
160
rota (mzik enstrman) 89
Rnesans 1, 2
Ruffini-Horner metodu (kk alma) 20
Ruh hastalar 51
Ruhun lmszl (II. Friedrich Abdulvide sorusu) 148
Rusya, merkez 47, 132
Rzgr, rzgr oluumu (el-Kind) 14
Rzgrn oluumu 14
Q
Quadrant 81, 137
Quadrant, stanbul Rasathanesinde bulunan ahap
quadrant 74
Quadrant, Ulu Beyin 112
S
Saat (astronomik), Taiyyeddnin bkz. bingm raad
Saat as 42, 43
Saat izgilerinde yamuk izgisellik 15
Saat, bn e-tirin 55
Sabit yldzlar 5, 26, 42, 72, 157
Sabit yldzlar astronomisi 20
Sabit yldzlarn ykselmeleri ve eimlerinden hareket
prensibi 43
Sabit ylzlarn gzlemlenmesi 43
Safeviler 174
aib e-ura 140
Salerno 22, 84, 91,92, 94, 95, 99, 138, 144
Salerno Krfezi 92
Saragossa 27, 86
Sarkk iris tabakas 23
Sarktlar (matematik) 67
Sasani astronomisi 9
Sasaniler 8, 90, 150
Sava teknii 40, 53, 63
secreta naturae (Michael Scotus) 99
Sekant tablosu 17
Sekantlar 17
Sekstant (el-ucend) 20
Selat Adalar 71
212
Seluklular 64, 117

Semerkand 64, 74, 78, 111, 112, 126, 176
Semerra 176
Sevilla 46, 84
Seyahatnameler 49, 50
Sfr 13, 152
Sfr meridyeni 43, 44, 59, 60, 76, 103, 104, 106, 109-112,
121, 124, 126, 127, 133
fr 152
Sibirya 124, 125, 130
Sibirya ve Orta Asya gllleri 125
Sicilya 2, 38, 39, 99, 100, 126, 145, 146, 150, 172, 176
Sicilya eviri periyodu 99
Sicilya haritas, Pr Resin 126
Sicilya, Arap-slam bilimlerinin aracs olarak 144-154
Sicilya Sorular bkz. Doa bilimsel sorular
Sicilyal corafyaclar 117
Silah teknii 53, 172
Silindir saat 137
Simya 4, 5, 9, 10, 18, 98, 99
Sina 133
sinus (cep) 139
Sins 102, 156
Sins izelgesi 22, 102
Sir-Derya bkz. Jaxartes
Siyam 70
Slav lkeleri 39
Sod 61
Solmisation 87
Sonsuz kkler hesab 16, 21, 26, 27
Sosyal/Tinsel bilimler 9, 10, 14,15, 24, 52
Sosyoloji (bn aldn) 63
Sterografik polar izdm 34, 122
Stilistik gramer 33, 52
Su saati (Abdurramn el-zin) 36
Su saati (II. Rogerin Palermodaki Palatina
Cappellasnn giriinde) 145
Su saati (Malta) 145
Su-hava basnc ile alan aletler (pnmatik) 75
Sumatra 80, 123
Sumatrann bat kys 123
Supplementer gen (Nareddn e-s) 42
Sret, (bat Hindistan) 81
Suriye 3, 40, 42, 50, 54, 5, 61, 98, 107, 118, 146, 147, 149,
152
Sheyl bkz. Kanopus
Sleymaniye Camii (stanbul) 76
Svey 81, 133
Svey Krefezi 133
Syene bkz. Assuan
Syrakus 138
ahincilik kitab 154
am 2, 4, 51, 62, 73, 74, 84, 177
D Z N
ama 123
ark besteleri 24
ehir ve yerel tarih 61
emmsiyye semti (Badat) 11
ey 68
iir 19
irvn 123
T
aba el-meni 65
Tabiat felsefesi 97
Tabin Burnu 107
Tabula Rogeriana bkz. Gm dnya haritas
tarr (yeniden ele alarak ileme) 41
Takt tarz 87
Tam pergel bkz. barkr tmm
Tanger 46, 61, 84, 116
Tanjant 26
Tanjant izelgesi 22, 26
Tanjant quadrant 157
Tarih felsefesi (bn aldn) 63
Tarsus 138
Tatar oku (arbalet) (avs ez-ziyr) 40, 150
Tatar oku 40, 150
Tatarlar 130
Tebriz 47, 54, 84, 118, 157, 158, 160
tecrb (ak denizde uzaklklarn empirik olarak lm) 79
Teknik 36, 37, 55, 172
Teknoloji 18, 37, 145
tenvm 32
Teori ile pratik arasnda denge 168
Terazi 36
Terminoloji 9, 19, 170
Tp 5, 8, 17, 18, 22, 23, 32, 50, 51, 52, 57, 58, 90-99, 138,
139, 143, 144, 151, 164, 167
Tp eitimi, hastanede 51
Tp tarihi 23
Tihma 176
irz (pek imalat) 145
Tlemcen (Tilimsn) 63 n., 77
Tobolsk 76, 77, 130
Toledo 43, 44, 45, 46, 60, 84, 95, 96, 98, 100, 104, 105,
109, 110, 111, 112, 116, 117, 21, 124, 127, 128, 138, 139,
143, 144, 146, 153, 173
Toledo izelgeleri 104, 106, 140
toleta de marteloio 81
Ton sresi 88
Ton tizlii 88, 89
Tonos (matematik) 67
Top 53, 172
Torquetum (Cbir b. Efla) 34
Tortosa (ara) 59
K A V R A M L A R
V E
Toulouse 84, 96, 103, 105, 140, 163

Tours 138
Trabzon (Trapezunt) 54, 84, 157
Transoksanyann rmaklar sistemi 130
Trigonometri (mstakil bir bilim dal olarak kurulmas)
165
Trigonometri 17, 21, 28, 42, 67, 79, 138, 141, 160, 163
Troubadour mzii 87
Tuna 132
Tunus 77, 84
Trkistan 130
Trkiye 133
Trkiye, dou 124
Trklerin soylar ve boylar 130
U
Ubulla, Dicle zerinde 68
Uma denemesi 18
Ud 89, 90
Ufuk dairesi, 32 paraya blmlenmi (Hint Okyanusu
denizciliinde) 80
Ufuksal / horizontal izdm 34
Ukrayna 174
Urfa 147
Urmiye Gl 42, 117, 133
Usturlab tipi, Fransz tarz 150
Usturlap 20, 42, 81, 138
Usturlap yazlar 60, 135, 136, 137, 156
Usturlap, Bizans 156, 157
Usturlap, karolingien (10. yzyl) 134, 135
Usturlap, ayrca bkz. Evrensel usturlap, Evrensel disk
Usturlap, Papa II. Sylvester (Aurillacl Gerbert)e atfedilen 101, 135
usuvne (slamn erken dneminde camilerde eitim
krss, stun)
Uygulamal matematik29
uykusuzluk sorunu ekenlerin mzik yoluyla rehabilitasyonu 51
Uyutma (tenvm) 32
genler zincirlemesi / triangulation (el-Brn) 80
genler zincirlemesi / triangulation (Snelliuz) 107
genler zincirlemesi 126
genler zincirlemesi, ak denizde 80
mit Burnu 69, 70, 174
niversiteler, Avrupa 162
niversiteler, slamda devlet niversitelerinin kuruluu
163
niversitelerin kurulmas, Avrupada 163, 164
V
Vakf senedi, alvn Hastanesinin 52
Van Gl 133
Varln geliim aamalar, filozof Moll adrnn retisi 82
Y E R
213
A D L A R I
Vatikan 159
Veba 50, 57, 58
Vega (sabit yldz) 156
Venedik 84, 121, 158
Venedikler 177
Venosa 150
verum occidens (gerek bat) 104
X
Xativa (ibe) 177
Y
Yabanc kelimeler (Arapada) 40
Yaklama (approximasyon) metodu 66
Yakup Sopas 81
Yardmc teorem (lemma), Nareddn a-s 41
Yaz sanat 5, 73
Yedigen 28
Yeni Aristoteles 97
Yerel saatin sabit yldzlar ilikileri araclyla belirlenmesi 43
Yeryz evresi 106, 107, 173
Yeryz kresi (ahap), Kubilay Hana verilen 45
Yeryz kresi (kt hamurundan), Badat
Rasathanesinde 45
Yeryz lm 11, 105, 173
Yldz tablosu 156
Yumuak katarakt tabakasnn radikal bir ekilde ameliyat 23
Yn Hanedan 45
Yksek okullar, amda 73
Z
Zaman lc (muvat) 76
zc e-afi (astronomik alet), Eb Cafer el-zinin
20
Zooloji (bn Sn) 32
214
D Z N
III. Kitap Adlar

A A
K. el-Acib (el-Mesd) 61
K. Abr er-Rusul ve-l-Mulk (e-aber) bkz. Tar erRusul ve-l-Mulk
Abr ez-Zemn (el-Mesd) 61
n-i Ekber (Eb el-Fal el-Allm) 111
n-nme (Eb el-Fal Allm) 78, 101
K. el-Al en-Nefse (bn Rusteh) 16 n.
Alfons izelgeleri 106
Algebra (el-rizm) bkz. el-Cebr ve-l-Mubele
Almagest (Ptoleme) 9, 11, 34, 35, 143, 144, 153, 155, 157,
160, 171
el-sr el-Biye an el-urn el-liye (el-Brn) 31,
33, 61, 62
sr el-Bild ve-Abr el-bd (el-azvn)145 n., 147
n.
sia. Dos feitos que os portugueses fizeram no descobrimento e conquista dos mares e terras do Oriente (Joo
de Barros) 70 n.
Astronomi El Kitab (el-Battn) 140; ayrca bkz. Zc
Astronomi El Kitab (el-Fern) 139; ayrca bkz.
Cevmi lm en-Nucm
K. Ar Malt (uneyn b. s) 92, 93
K. el-Ayn (el-all b. Amed) 9
B
K. el-Bed (bn el-Mutezz) 19 n.
R. f el-Berhn al Mesil el-Cebr ve-el-Mubele
(mer el-ayym) 28
Bin tabul geographic, una Nassir Eddini Pers,
altera Ulug Beigi Tatari (Johannes Gravius) 110 n
Bizans hesaplama kitab (anonim) 67
K. Budd al-rif (bn Sebn) 149 n.
K. el-Buldn (el-Yab) 18, 176 n.
C
Cmi el-Mebdi ve-el-yt f lm el-Mt (elMarrku) 42
el-Cmi el-Mutaar f Unvn et-Tevri ve-Uyn esSiyer (bn es-S) 53
el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-l-Aiya (bn elBayar) 176 n.
el-Cmi li-ft Ett en-Nebt ve-urb Env elMfredt (el-drs) 39
Cmi et-Tevr (Rededdn Falallh) 61
K. el-Cmi beyn el-lm ve-el-Amel en-Nfi f nat

el-iyel (bn er-Rezzz el-Cezer) 36, 37
Canon Medicinae (Avicenna, tercme Cremonal
Gerhard) 50; ayrca bkz. el-nn f e-bb
K. el-Cebr ve-l-Mubele (Algebra) (el-rizm) 13,
139, 144
K. el-Cebr ve-l-Mubele (bn Trk) 13
K. el-Cebr ve-l-Mubele (Sind b. Al) 13
K. el-Ceder ve-l-abe (Eb Bekir er-Rz) 95
Cerrah blm, el-nnun, bn Sn 50
K. Cevmi lm en-Nucm Astronomi el kitab (elFern) 102, 144
Chritianismi restitutio (Miguel Servetus) 50
Chronica Pseudo-Isidoriana (Amed er-Rz) bkz.
Historia
Cihnnum (Hac Halife) 129
Cirurgia Albucasis veya Tractatus de operatione manus
(ez-Zehrv, tercme Cremonal Gerhard) 96; ayrca
bkz. et-Tarf li-men Acize an et-Tanf
Continens (Rhazes) bkz. Liber continens
Cosmographiae compendium (Guillaume Postel) 107
D
ed-Dris f Tar el-Medris (en-Nuaym) 73
De anima (Dominicus Gundissalinus) 142 n.
De arte venandi cum avibus Kularla Avlanma Sanatna
Dair (II. Friedrich) 154
De clo et mundo (Albertus Magnus) 105
De celo et mundo (bn Snya atfedilen, tercme
Dominicus Gundissalinus) 141
De compositione astrolabii (Hermannus Contractus)
102
De crepusculis et nubium ascensionibus (bn Mu)
31
De divisione philosophiae (Dominicus Gundissalinus)
141, 142; ayrca bkz. el-Ulm (el-Frb)
De eodem et diverso (Bathl Adelard) 98 n.
De essentiis (Hermannus Dalmata)140
De iride et radialibus impressionibus (Dietrich,
Freibergli) 56
De melancholia (ConstantinusAfricanusun intihali) 93
De mensura astrolabii (Gerbert) 135, 156
De mensura astrolabii (Hermannus Contractus) 136
De multiplicatione et divisione numerorum (Joseph
Sapien veya Hispanus) 134
De processione mundi (Dominicus Gundissalinus) 142
n.
De re anatomica libri XV (Realdus Columbus / Realdo
Colombo) 50
K T A P
215
A D L A R I
De revolutionibus (Kopernik) 34
De scientiis (el-Frb) bkz. el-Ulm
De Thiende (Simon Stevin) 67
De triangulis omnimodis (Johannes Regiomontanus)
35, 160
De utilitatibus astrolabii (Gerbert) 135
De variolis et morbillis (Rhazes, tercme Cremonal
Gerhard) 95; ayrca bkz. K. el-Ceder ve-el-abe)
K. Delil el-cz (Abdulhir el-Curcn) 33, 52
Della descrittione dellAfrica et delle cose notabili che
ivi sono (Leo Africanus) 101
Destr el-Mneccimn (5./11. yzyln ikinci yars) 45 n.
Dtermination gographique de la situation et de ltendue des diffrentes parties de la terre (G. Delisle) 127
n.
Divinia commedia lahi Komedya (Dante) 46, 105
E
claircissemens gographieques sur la carte de lInde
(Jean-Baptiste Bourguignon dAnville) 109
K. el- Edvr (el-Urmev) 52
K. el-En (Eb el-Ferec el-fehn) 24, 88
Ein newe Reyssbeschreibung au Teutschland Nach
Constantinopel und Jerusalem (Salomon Schweigger)
74
Ekbernme (Eb el-Fal Allm) 78
Elementler (klid) bkz. K. el-Ul
K. el-Emr ve-Acib el-Buldn (el-Ci) 18
el-Envr med ed-Duhr ve-el-Ekvr (Muyiddn elMarb) 44, 45
Epistola de magnete Pusula hakknda risale (Petrus
Peregrinus) 150, 151
Epitome (Regiomontanus) 34
el-Esile ve-el-Ecvibe (Rededdn Falallh) 158, 159
K. Esrr el-Bela (Abdulhir el-Curcn) 33, 52
Essais sur lhistoire de la gographie ou sur son origine,
ses progrs et son tat actuel (Robert de Vaugondy)
133 n.
K. el-Evn ve-l-Buldn (el-Ci) 18 n.
F
K. el-Fevid f Ul lm el-Bar ve-l-avid (bn
Mcid) 71, 72
Fh el-isb (bn Munim) 55
K. el-Fihrist (bn en-Nedm) 4 n., 23, 175 n., 176 n.
Fut el-Buldn (el-Belzur) 176 n.
Galeni de oculis liber a Demetrio translatus (uneyn b.

s, Constantinus Africanusun intihali) 93
Ptoleme Corafyas 11, 38, 43,
106, 107, 115, 119, 120, 122, 132
Geographia et hydrographia reformata (G. Riccioli)
108 n.
Geographie Nubiensis (el-drs) 101, 108; ayrca bkz. K.
Nzhet el-Mt f tir el-f
Geometria (Gerbert?) 135
H
el-Hd li-e-d (el-Meydn) 40
K. el-v (Eb Bekr er-Rz) 18, 95
K. f Heyet el-lem (bn el-Heysem) 25
ibbur ha-Meia ve-ha-Tiboret (Abraham bar iyya
alias Savasorda) 141
Historia veya Chronica Pseudo-Isidoriana (Amed erRz) 101
I
el-ber ve-Dvn el-Mbtede ve-el-aber (bn aldn)
63
K. el-fde ve-el-tibr f el-Umr el-Mhede veel-avdis el-Muyene bi-Ar Mr (Abdullaf elBadd) 50, 51 n.
el-Ulm (el-Frb) 89, 141
lm el-bd f Alm el-Bild (Muaf b. Al elusann el-Muvat) 76
Imperii persici delineatio ex scriptis potissimum geographicis arabum et persarum (Adrian Reland) 128
rd el-Erb (Yt) 49
K. el-stibr f-m Tudrikuhu el-Ebr (el-arf) 148
K. el-stikml (el-Mtemen) 27
K
el-Kmil f et-Tar (bn el-Esr) 52
Kmil e-na e-bbiyye Tp El Kitab (el-Mecs)
22, 91, 151
Kanon (Ptoleme) 8, 105; ayrca bkz.
(Pseudo Ptoleme) 4
nn (ez-Zerl) 103, 140
el-nn el-Mesd (el-Brn) 25, 26, 110
el-nn f e-bb (bn Sn) 32 50, 96, 144
Kelle ve-Dimne (Burzyeh, tercme bn Muaffa) 8,
154
Kef el-Beyn an ft el-ayavn (el-Avf) 73
Kef el-Macb min lm el-ubr (Eb el-asan elaled) 68
el-Kevkib ed-Durriyye f Va el-Bingmt ed-Devriyye
(Taiyyeddn) 75
216
D Z N
el-Kitb (Sbeveyh) 10
Kitb- Bariyye (Piri Reis) 76
Kunn (Ahron) 4
el-Kunn el-Melek (Al b. el-Abbs el-Mecs) 91;
ayrca bkz. Kmil e-na e-bbiyye
L
Latitudo et longitudo regionum sicut continetur in Libro
algalien (muhtemelen 14. yzyldan, anonim) 116
Les six voyages en Turqui, en Perse et aux Indes (JeanBaptiste Tavernier) 129
Li Livres dou trsor (Brunetto Latini) 46, 114
Liber abaci (Pisal Leonardo) 17
Liber canonis de medicina (Avicenna, tercme Cremonal
Gerhard) 96; ayrca bkz. el-nn f e-bb
Liber completus artis medicin, qui dicitur regalis dispositio hali filii abbas... (Al b. el-Abbs el-Mecs,
tercme Antakyal Stephanus) 91; ayrca bkz. Kmil
e-na e-bbiyye
Liber continens (Rhazes) 18, 95; ayrca bkz. K. el-v
Liber cursuum planetarum (Marsilyal Raymundo) 103,
140
Liber de naturis inferiorum et superiorum (Morleyli
Daniel) 99
Liber de oculis (uneyn b. s, tercme Constantinus
Africanus) 93; ayrca bkz. K. Ar Malt
Liber divisionis (Rhazes, tercme Cremonal Gerhard)
95; ayrca bkz. K. et-Tesm
Liber embadorum (Tivolili Plato) 141
Liber introduction in medicinam (uneyn b. s, tercme Toledolu Marcus) 96; ayrca bkz. el-Mudal il
e-bb
Liber Mamonis (Antakyal Stephanus) 151
Liber medicinalis ad Almansorem (Rhazes, tercme
Cremonal Gerhard) 95; ayrca bkz. K. el-Manr f
e-bb
Liber pantegni (el-Mecs, Constantinus Africanusun
intihali) 22, 22 n., 91, 92, 95 n., 151; ayrca bkz. Kmil
e-na e-bbiyye
Liber quadratorum (Pisal Leonardo) 154
Liber sufficienti (Avicenna) 90; ayrca bkz. K. e-if
Libros del saber de astronoma (X. Alfonsun emriyle)
44, 65
M
el-Mazn f Cm el-Funn (anonim, 8./14. yzyl?)
63 n.
Mala f l-mlliy (sk bn mrn) 93 n.
K. Mald lm el-Heye (el-Brn) 26
K. el-Manr f e-bb (Eb Bekir er-Rz) 95

Mappae clavicula (Bathl Adelard) 98 n.
K. el-Madir (ez-Zevzen) 40
Materia medica (Dioskurides) 19
Memoir of a map of Hindoostan or the Mogul Empire
(James Rennell) 111, 112 n., 129 n.
Memn Corafyas 38
Menhic el-Fiker ve-Mebhic el-ber (el-Vav) 62
K. el-Menr (bn el-Heysem) 27, 29, 30, 56
Mesil f e-bb li-l-Mteallimn (uneyn b. s) 96;
ayrca bkz. el-Mudal il e-bb
Meli el-Ebdn ve-l-Enfs (Eb Zeyd el-Bel) 22
Meslik el-Ebr f Memlik el-Emr (bn Falallh
el-mer) 62
K. el-Meslik ve-el-Memlik (Eb Ubeyd er-Bekr) 32
K. el-Meslik ve-l-Memlik (bn urradbih) 18
Mift el-isb (yseddn el-K) 66
Mift el-Ulm (es-Sekkk) 52
Mzn el-ikme (el-zin) 36
Moamin, ahincilik Kitab (tercme Antakyal
Theodorus, II. Friedrich iin) 154
el-Mudelt (erefeddn e-s) 35
el-Mulact el-Buriyye (Eb el-asan a-aber) 22
K. el-Muarreb (el-Cevl) 40
Mucam el-Buldn (Yt) 49
Mucem el-Udeb (Yt) 49
el-Mudal il e-bb veya Mesil f e-bb li-lMteallimn (uneyn b. s) 96
K. el-Murib f ikr Bild friyye ve-el-Marib (Eb
Ubeyd el-Bekr) 33
K. el-Mu (Sd Al) 81
el-Muaddime (bn aldn) 55 n., 63
Muaddime el-Edeb (ez-Zemaer) 40 n.
Muktebt-i Raid (Rededdn Falallh) 158 n.
Munit es-Sil an el-Mara el-Hil (bn el-ab)
57
Murc e-eheb (el-Mesd) 61
el-Mterik Vaan ve-el-Muftari aan (Yt)49
N
Navigationi et viaggi (Gian Battista Ramusio) 77 n.,
101, 107
K. en-Nebt (Eb anfe ed-Dnever) 19
Nef a-b min un el-Andalus er-Rab (el-Maar)
177 n.
Nihyet el-Ereb f Funn el-Edeb (en-Nuveyr) 62
Nihyet el-cz f Diryet el-cz (Fareddn er-Rz)
52
Das Nord- und Oestliche Theil von Europa und Asia (J.
Strahlenberg) 130
K T A P
217
A D L A R I
Nzhet el-adi (yseddn el-K) 65

Nzhet el-ulb (amdullh el-Mstevf) 60
Nzhet el-Mt f tir el-f (el-drs) 37, 77,
108, 146, 166, 173 n., 177 n.
O
Opus majus (Roger Bacon) 36, 104
Organon (Aristoteles) 8, 19
P
(Pseudo Aristoteles) 5
Philosophia (Morleyli Daniel) 143
Planispre terrestre suivant les nouvelles observations
des astronomes (Jacques Cassini) 125
Il principe (Niccol Machiavelli) 63
(Ptoleme)8, 11, 105
Q
Qustiones naturales (Bathl Adelard) 98 n.
R
Raf el-icb (bn el-Benn el-Marrku) 54, 55
Regi Scientiarum Academi historia (Jean Matthieu
de Chazelles) 109 n.
Relation de divers voyages curieux, qui nont point est
publis et quon a traduits ou tirs des originaux des
voyageurs (Melchisdec Thvenot)
er-Rile (bn Bata) 61
SS
e-afa el-Ar (en-Nesef) 40
K. es-Sm f el-Esm (el-Meydn) 40
K. e-aydana (el-Brn) 40 n.
K. es-Semere (Ptoleme) 4
Sententie astrolabii (Lupitus) 136
Siddhnta (Brahmagupta) 9, 13
Speculum astronomi (Albertus Magnus veya Roger
Bacon) 105
ub el-A f nat el-n (el-alaend) 73
Synonymia geographica (Abraham Ortelius) 50
ecere-i Trk Trklerin Soyu ve Boylar (Eb el-z
Bahdur n) 130
K. e-ekl el-a (Nareddn a-s) 42, 160
K. e-if (bn Sn) 32, 88 n., 90, 95
e-ukk al Balamiys (bn el-Heysem) 171 n.
T
abaqt el-Ebb ve-l-ukem (bn Clcl) 23
Tabra Arbb el-Elbb (Mur b. Al b. Mur earss) 40
Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta Mesft el-Meskin
(el-Brn) 4, 25, 26, 101
Ta en-Nebe an Emr el-Vebe (Muammed b. Al
e-er) 57
Ta m li-el-Hind (el-Brn) 33, 62, 173 n.
Tal el-ara el-id f Tafl el-Mara el-Vfid
(bn time)57
Tavm el-Bldn (Eb el-Fid) 107, 108, 110, 112
Tal Aml el-isb (bn el-Bann el-Marrku) 55
n.
Tar el-Ebb (s b. uneyn) 23
Tar er-Rusul ve-l-Mulk = K. Abr er-Rusul ve-lMulk (e-aber) 18, 52
Tar Mutaar ed-Duvel (bn el-br) 153 n., 171 n.
et-Tarf li-men Acize an et-Telf (ez-Zehrv) 22, 96,
144
(Galen) 143
Tehfut el-Felsife (el-azzl) 171
K. et-Tesm (Eb Bekir er-Rz) 95
Tenbh e-lib ve-rd ed-Dris f m f Dme min
el-Cevmi ve-l-Medris (en-Nuaym) 73
K. Ten el-Menir li-zev el-Ebr ve-l-Bair
(Kemleddn el-Fris) 56
Tenksnme-i ln der Funn-i Ulm-i it
(Rededdn Falallh) 58
Tevr Sin Mulk el-Ar ve-el-Enbiy (amza b. elasan el-fehn) 61
et-Tekire f el-Heye (Nareddn e-s)45
Tekire el-Kaln (Al b. s) 32
Theorica planetarum (Cremonal Gerhard) 54, 103
Theoric nov planetarum (Georg Peurbach) 34, 54
K. e-bb el-Manr (Eb Bekr er-Rz) 18
Timur Tarihi (erefeddn) 112
Toledo izelgeleri 104, 105
Tractatus de operatione manus = Cirurgia Albucasis
(ez-Zehrv) 96; ayrca bkz. et-Tarf li-men Acize an
et-Telf
et-Tufe e-hiyye f el-Heye (ubeddn e-rz) 48
e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye
(Taiyyeddn) 75
Trkisches Tagebuch (Stephan Gerlach) 74
218
D Z N
U U
el-Umde el-Kuliyye f el-Emr el-Baariyye (adaa

b. brhm el-Mr e-ail) 58
el-Unvn el-Kmil (Mabb b. usann el-Menbic)
61
K. el-Ul = K. el-Usuust, Elementler (klid) 13, 27,
42, 138, 144
Uyn el-Anb f abat el-Eibb (bn Eb Uaybia)
51, 171 n.
ns el-Mhec ve-Rav el-Furec (el-drs) 38
(Ptoleme) 25
Ysagoge Iohannicii ad tegni Galieni (uneyn b. s,
tercme Constantinus Africanus) 96; ayrca bkz. elMudal il e-bb
V
K. el-Vf bi-el-Vefeyt (e-afed) 55 n.
Vermehrte newe Beschreibung der Muscovitischen und
Persischen Reyse (Adam Olearius) 123 n., 124 n.
Viaticus (Pseudo Constantinus Africanus, bn elCezzrn yazd Zd el-Musfirnin tercmesi) 92,
93
Volume of Great and Rich Discoveries (John Dee) 107
Z
Zd el-Musfir (bn el-Cezzr) 154
Zc (yaklak 100/719) 4
Zc (el-Battn) 102
Zc (abe el-sib) 156
Zc (bn el-Alem el-Badd) 156
Zc (bn er-Ram) 59
Zc (el-rizm) 102, 138, 156
Zc-i n (yseddn el-K) 64
ez-Zc el-ln (Nareddn a-s) 44, 112
ez-Zc el-Mumtaan 11
Zc e-ehriyr (orta Farsa) 8
Zc-i Suln (Ulu Bey) 64, 110, 112

İslamda Bi̇li̇m Ve Tekni̇k Arap-İslam Tari̇hi̇ne Gi̇ri̇ş Ci̇lt1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İslamda Bi̇li̇m Ve Tekni̇k Arap-İslam Tari̇hi̇ne Gi̇ri̇ş Ci̇lt1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

slamda Bilim ve

STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

ARAP - SLAM BLMLER

slam uygarl da, bilim ve teknoloji alanlarnda byk atlmlar gerekletiren

Kltr ve Turizm Bakanlmz ile Trkiye Bilimler Akademisinin ibirliinde

Almancadan Trkeye evrilerek 2007 ylnda yayn hayatmza kazandrlan bu nadide

Hedefimiz, okuyan, dnen ve reten bireylerin oluturduu; kendi deerleriyle

Bylesine nemli bir eserin yeniden baslarak kltr hayatmza kazandrlmasna

katk salayan herkesi yrekten kutluyorum.

Trkiye Bilimler Akademisi Bakan

omantik dnemde, tarihsel olgulara kar adil olmayan periyotlatrmann

altnda Wolfdietrich Fischer tarafndan

nalmuseums, Mnchen 1999, s. 385-386.

blmn byk lde baarya ulamasn salam olan Danil Frankeye,

Arap-slam Bilimleri Tarihine Giri

II. Arap-slam Bilimlerinin Avrupada Resepsiyonu ve zmsenmesi..... 85

Arap-slam Bilimlerinin Avrupaya Gidi Yollar....................................... 134

Son Sz............................................................................................................ 160

III. Resepsiyonun Bizans zerinden Giden Yolu..................................... 154

III. Duraklamann Balangc ve Yaratcln Son Bulmasnn Nedenleri...168

Bilimleri yabanc kltr merkezlerinden

Ben her kiinin kendi almasnda yapmas gerekeni yaptm:

nmzde bulunan bu katalog iin hazrlanm bir Girite, okuyucuya Arap-slam

1938, Almanca tercmesi Heloise und Ablard, Freiburg

nulduu bir dnemde yetimitir. Belirli bir

malar ve ksa bir sre sonra Rodosu fethetmeleri dnlemezdi3.

Msrllar arasndaki dnsel uzaklk ok

Fethedilen lkelerin kltr merkezlerindeki bilgileri alp zmsemeye ynelik zaten

Meyveler Kitab (; Kitb es-Semere)

10 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 42.

8 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 5-6, 166-168, 206.

12 Bkz. a.e., Cilt 7, s. 15.

13 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 64.

14 Edisyon Kahire 1963, s. 268.

ehrinin enlem derecesi ve ekliptik eim ile

art niyet olmakszn ileride greceimiz zere

Fortleben der Antike im Islam, Zrich ve Stuttgart

derecede yksek bir seviyeye ulat izlenimi

zemin hazrlad. Bu historiyografya faaliyetine olduka erken dnemde domu ve herbir

18 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 8, s. 15.

19 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 53-84, 237-256.

kalarda yalnzca belirli konular ilenmitir.

edilmeleri tamamen tesadfe bal kalmtr.

20 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 393 vd.

21 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 15 vd., 31 vd.

ge dneme tarihlendirilmeleri ve deerden

Komu kltrlerden resepsiyonun boyutu

23 Bkz. a.e., Cilt 3, s. 182-186; Cilt 4, s. 59-60; Cilt 5, s. 205

vd.; Cilt 6, s. 106-111; Cilt 7, s. 69-71, 80-88.

24 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 203-204; Cilt 6, s. 107-

na ramen, Halife el-Manr tarafndan, bir

29 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 122.

30 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 122-127.

henz evrilmi yazarlarn dmen suyunda yol

32 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 9, s. 51-63.

nesillerce gramerin bayapt olarak kabul

mi bulunan, yine Ptolemeye ait

den tespit ettirme frsatndan da yararland.

33 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 136-137.

36 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 96.

35 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 95.

38 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 30-31, 80, 82.

34 Bkz. a.e., Cilt 10, s. 94.