NGUYN L T DO

John Stuart Mill

1859

MC LC

Chng 1:
LI GII THIU.....3
Chng 2:
BN V T DO T TNG V T DO THO LUN.18
Chng 3:
CON NGI C NHN NH MT THNH T CA AN SINH.57
Chng 4:
GII HN CA QUYN UY X HI I VI C NHN...........77
Chng 5:
CC NG DNG....97

LI TNG

Mi lun c trnh by trn cc trang vit ny u trc tip hng ng quy v

mt nguyn l ch o ln lao: y l tm quan trng c bn v tuyt i ca s pht
trin con ngi trong s a dng phong ph ca n.
Wilhelm von Humboldt
Phm vi v nhng Bn phn ca Chnh quyn
(Sphere and Duties of Government)
tng nh vi lng yu mn v tic thng ti nng, ngi truyn cm
hng v mt phn l tc gi ca nhng g tt p nht m ti vit ra ngi bn v
ngi v, m s thu hiu tuyt vi ca nng i vi chn l v quyn nng l s c
v mnh m nht cho ti, v s tn thnh ca nng l phn thng ln nht cho ti
ti xin dng tng tp sch ny.
Cng ging nh tt c nhng g ti vit ra nhiu nm nay, cun sch ny
thuc v nng cng nh thuc v ti; bn tho trc y l rt thiu st, nhng iu
v cng qu gi l c nng sa cha li. Nhiu phn quan trng nht c
dnh li nghin cu cNn thn hn, nhng gi y chng chu s phn chung chng
bao gi cn c nng nghin cu na. c g ti c kh nng din gii c cho th
gian phn na nhng tng v i v tnh cm cao qu chn giu di m nng, ti
s lm ngi nhp ng em li li ch ln hn cho nhn gian, hn l nhng li ch
khng bit khi no c c t nhng g ti c th vit ra, nhng iu khng cn c
nng gi v gip , c l g th cng khng phi l iu thng tu tuyt nh.

CHNG MT
LI GII THIU

ti ca lun vn ny khng phi l iu c gi l T do ca ch, khng

may b i lp vi hc thuyt c ci tn gi khng ng l s Tt yu Trit hc; m l
T do Dn s hay l T do X hi: tc l bn cht v cc gii hn ca quyn lc m
x hi c th thc thi mt cch chnh ng i vi c nhn. y l mt vn t khi
c nu ra, v hu nh cha bao gi c tho lun mt cch tng th, nhng s
hin din v hnh ca n li nh hng su sc n cc mu thun thc t ca thi i,
v c v nh chng bao lu na n s buc ngi ta phi tha nhn nh mt vn
sinh t ca tng lai. y l iu khng mi m g, theo mt ngha no , ngay t
thi c xa lm chia r loi ngi. Tuy nhin, khi cc dn tc vn minh hn ca
loi ngi ang bc vo thi i tin b, iu ny biu hin ra trong nhng iu kin
mi v i hi mt s xem xt khc, c bn hn.
Cuc u tranh gia T do v Quyn uy l c trng ni bt nht trong phn
ln lch s chng ta tng quen thuc t xa xa, c bit l trong lch s Hy Lp, La
M v nc Anh. N hng vo thi c xa, y l cuc tranh ot gia dn chng hay
mt vi giai tng ca dn chng vi Chnh quyn. Quyn t do thi c hiu l s
bo v chng li chuyn ch ca nhng k nm quyn chnh tr. K cm quyn b ci
l (ngoi tr mt s chnh quyn bnh dn ca Hy Lp) nht thit v tr i khng
vi nhng ngi m h cai tr. K cm quyn c th l mt v cha t c nht, l
mt phe nhm hay mt gia tng, nm gi quyn uy do tha k hay chinh phc, nhng
trong trng hp no i na cng u khng phi l theo nguyn ca ngi b tr.
D c vn dng bin php phng v no i na nhm chng li cc hnh ng p bc,
ngi ta vn khng dm mo him v c th cng khng dm c mong tranh ot
quyn ti thng ny. Quyn lc ca k cai tr c xem l cn thit, nhng cng cc
k nguy him; k cai tr c th mu toan s dng n nh mt v kh chng li dn
chng cng ging nh chng li k th bn ngoi. ngn chn khng cho cc thnh
vin yu t hn ca cng ng b lm mi cho v s nhng con kn kn th cn phi
c con th sn mi mnh hn tt c nhng con khc, c u nhim i ngn cn
chng. Th nhng vua cha ca nhng con kn kn th cng thm kht n tht by n
3

khng km hn nhng con qui vt tham lam khc, cho nn c phi mi mi khng
bao gi chm dt thi phng ci m v mng vut ca n. V vy, mc ch ca
nhng ngi yu t nc l thit lp nhng gii hn i vi quyn lc m nhng k
cm quyn phi chu, khi thc thi quyn lc i vi cngd dng; v s gii hn ny
chnh l iu h mun ni trong khi nim t do. Hai phng cch c th
nghim. Th nht l ginh c s tha nhn cho nhng quyn min tr no , c
gi l nhng quyn t do chnh tr, theo k cai tr bi c ln quyn s b coi l vi
phm trch nhim v nu iu xy ra th mt s khng c c bit hay ni lon
ton th phi c xem l hp php. Phng cch th hai, mt bin php ni chung
gn y mi xut hin, l hnh thnh mt thit ch kim tra theo hin php. Theo ,
s tn ng ca cng ng hay mt thc t no gi nh l i din cho quyn li
ca h, l iu kin cn thit cho mt s hnh ng quan trng no ca quyn lc
cai tr. i vi kiu cch gii hn th nht, gii quyn lc ti phn ln cc nc chu
u t nhiu u b buc phi tun theo. S tnh khng c nh th vi kiu cch th
hai: mc tiu c tnh nguyn tc ca nhng ngi yu t do khp mi ni vn cn l
nhm t c n, hoc nhm t c n trn vn hn khi t c n mt mc
no . Chng no m loi ngi vn cn t bng lng vi tnh trng chin u vi
k th ny bng k th khc v cn cam chu b cai tr bi mt ng ch vi iu kin
c s m bo ngn chn t nhiu cng hiu i vi s chuyn ch ca ng ta, th h
cn cha th a nguyn ca mnh vt qua c im hn ch .
Tuy nhin, mt thi mi n theo bc tin b trong cc hot ng ca con
ngi, khi ngi ta thi khng cn ngh nh l mt iu tt yu t nhin, rng k
thng tr phi l mt quyn lc c lp v i lp v li ch vi h. H thy rng, tt
hn l cc loi quan cai tr (magistrates) ca N h nc phi l ngi h thu lm hay
l i biu c th b h bi min theo mun. H tng chng, bng ring phng
cch thi, c th c c s an ton trit , m bo rng quyn lc cai tr s
khng bao gi b lm dng gy thit hi cho h. Dn dn ci i hi mi m v nhng
ngi cm quyn c thi hn v c bu ra, tr thnh mc tiu trng yu trong n
lc ca cc ng bnh dn bt c u c ng nh th: n lm cho cc n lc trc
y nhm hn ch quyn lc ca k cm quyn b gc li mt mc ng k. Khi
ngi ta tip tc theo ui cuc u tranh nhm to ra quyn lc cai tr t cc cuc la
4

chn nh k ca ngi b tr, th mt s ngi bt u ngh rng s hn ch bn thn

quyn lc c gn cho mt tm quan trng hi qu ng. Bin php y (h c th
tng l nh vy) ch nhm chng li ngi cm quyn c quyn li thng xuyn
i lp vi quyn li nhn dn. iu mong mun by gi l ngi cm quyn phi
c ng nht vi nhn dn, rng quyn li v ch ca h phi l quyn li v ch
ca quc gia. Quc gia khng cn phi c bo h chng li ch ca chnh mnh.
Khng phi e s s chuyn ch t mnh i vi chnh mnh. Hy nhng ngi cm
quyn chu trch nhim mt cch hiu lc vi quc gia, c th b quc gia bi min
nhanh chng, v quc gia tin cy giao cho h ci quyn lc m quc gia c th t
mnh ra lnh s dng ra sao. Quyn lc ca h ch l quyn lc ca bn thn quc gia,
c tp trung li di mt hnh thc tin li cho vic vn dng. Ci kiu cch suy
ngh, hay c l ng hn l ci kiu cch cm nhn nh th, kh ph bin trong th h
mi y ca ch ngha t do (liberalism) chu u, v hin nay xu hng ny c v
nh vn cn chim u th trong phi ch ngha t do Lc a 1 . N hng ngi tha
nhn s gii hn no i vi bt c chnh ph no, ngoi tr trng hp kiu chnh
ph m h ngh rng khng ng tn ti, l nhng ngoi l ni bt ln nh cc nh t
tng chnh tr li lc ca Lc a. Mt sc thi cm nhn tng t cng c th
thnh hnh nc ta vo thi ny, nu gi s hon cnh tng khch l n mt thi
vn tip tc khng thay i.
Tuy nhin, trong l thuyt trit hc v chnh tr cng nh i vi con ngi,
thnh cng lm bc l ra nhng thiu st v nhc im m s tht bi c th che y
khng cho quan st thy. Ci nhn xt rng nhn dn khng cn hn ch quyn lc
ca mnh i vi chnh mnh, c th ging nh mt gi nh mang tnh tin , khi
chnh ph bnh dn hy cn l iu m tng hay l iu c ghi chp nh tng
tn ti vo mt thi xa xa no trong qu kh. N hn xt y cng khng nht thit
phi b lay chuyn bi nhng sai lch tm thi nh nhng sai lch trong Cch mng
Php, m ci ti t nht l do bn tay ca mt thiu s son quyn v d sao cc sai
lch y cng khng thuc v cng vic thng trc ca cc thit ch nhn dn, m
thuc v mt s bng n bo ng t ngt chng li ch chuyn ch phong kin

Ch phn lc a chu u bn ngoi nc Anh.

qu tc. Tuy nhin, va ng lc y, li xut hin mt nn cng ho dan ch, chim

mt phn ln din tch tri t v tr thnhmt trong nhng thnh vin hng mnh
nht ca cng ng cc quc gia. Ci chnh ph c bu ra v c trch nhim tr
thnh i tng quan st v ph phn nh thng thy i vi mt s kin trng i.
By gi ngi ta nhn ra rng, nhng t ng nh s cai tr t qun v quyn lc
ca nhn dn i vi chnh mnh khng biu t c ci thc cht ca n. Ci
nhn dn thc thi quyn lc khng phi lc no cng l ci nhn dn chu s thc
thi quyn lc; cn ci s cai tr t qun c ni ti khng phi l s cai tr mi
ngi t qun ly mnh, m l mi ngi b qun bi tt c nhng ngi khc. Hn
th na, ci ch ca nhn dn trn thc t c ngha l ch ca s ng nht hay ca
mt b phn tch cc nht ca nhn dn; ca ci a s, hay l ca ci s ngi
thnh cng trong vic c chp nhn nh l a s; do m nhn dn c th mun
p ch mt b phn ca mnh; v s phng cng rt cn thit chng li iu
cng nh chng li bt c s lm quyn no khc. V vy, s gii hn quyn lc ca
chnh ph i vi cc c nhn khng my may mt i tm quan trng, khi nhng
ngi nm quyn phi thng k gii trnh trc cng ng, [thc cht] tc l
trc phe ng mnh nht trong . Quan im ny gi gm cho gii t tng tr thc
cng nh cc khuynh hng ca nhng giai tng quan trng trong x hi chu u, m
i vi h nn dn ch i ngc li quyn li gi nh hay thc t ca h, v n c
xc lp khng my kh khn. Trong cc suy lun chnh tr th s chuyn ch ca a
s gi y ni chung c xp vo loi nhng iu xu xa m x hi cn phng
chng li.
Cng ging nh cc nn chuyn ch khc, mc d cn th thin, nhng nn
chuyn ch ca a s trc ht da trn s s hi, ch yu vn hnh thng qua nhng
hnh ng ca gii cng quyn. N hng nhng ngi c suy xt hiu ra rng, mt khi
x hi t thn l chuyn ch x hi chuyn ch tp th i vi cc c nhn ring r
cu thnh n th cc phng tin thc thi chuyn ch s khng gii hn nhng
hnh ng do bn tay ca cc vin chc chnh tr thc hin. X hi c th v s thi
hnh hun lnh ca chnh mnh; nu n ban hnh cc hun lch sai tri thay cho hun
lnh ng n, hoc chng cn hun lnh no ht m c nhng tay vo nhng vic l
ra khng nn lm, th x hi ny s thc hnh mt nn chuyn ch kinh khng hn so
vi nhiu loi n p chnh tr khc. N cho php c t hn cc bin php trn trnh,
6

xuyn thu su hn vo nhng chi tit ca i sng v bt lm n l ngay c bn thn

linh hn, mc d thng khng dng nhng hnh pht cc oan. V vy, vic bo h
chng li s chuyn ch ca quan cai tr l khng m y cn phi bo h chng
li c s chuyn ch ca kin v cm xc ang thnh hnh; chng li xu th ca x
hi p t nhng tng v tp qun ca ring n thnh quy tc c x cho nhng
ngi bt ng vi n bng nhng phng tin ngoi khun kh cc trng pht dn
s; chng li xu th ca x hi tri buc s pht trin, v khi c th th ngn cn vic
hnh thnh bt c c tnh no khng ho hp vi cung cch ca n, cng bc mi
tnh cch thch ng theo khun mu ca n. C mt gii hn cho s can thip hp
php ca kin tp th i vi s c lp ca c nhn: vic tm ra gii hn ny v gi
cho n khng b ln quyn l iu khng th thiu to iu kin tt cho hot ng
ca con ngi cng nh nhm bo h chng li s p ch chnh tr.
Mc d xut ny dng nh khng cn phi tranh ci mc tng th,
nhng vn thc tin t gii hn ch no hiu chnh th no gia c lp c
nhn v kim sot x hi l mt ti gn nh cn b trng, cha lm c g. Tt
c nhng g em li gi tr cho s tn ti ca mi con ngi ph thuc vo s thc thi
vic kim ch hnh ng ca nhng ngi khc. V vy, mt s quy tc c x no
cn phi c p t, trc ht bng php lut, v bng d lun i vi nhiu vn
khng l i tng p dng ca php lut. N hng quy tc y phi nh th no l mt
vn nguyn tc trong hot ng ca con ngi. Th nhng, ngoi vi ngoi l t i
nhng trng hp qu hin nhin ra, th y l mt trong nhng lnh vc m vic gii
quyt t c t tin b nht. Khng c hai thi i no, v him c hai t nc no
li quyt nh ging nhau; v s quyt nh ca mt thi i hay mt t nc ny li
l iu gy ngc nhin cho thi i v t nc khc. y th m dn chng ca mt
thi i hay mt t nc no li vn chng h thy c kh khn g trong quyt
nh ca h, c nh l chuyn nhn loi lun tho thun nh th. N hng quy tc
m h thit lp vi nhau c v nh t bn thn n l hin nhin v ng n i vi
h.
Ci o tng gn nh l ton cu l mt trong nhng v d v nh hng
y ma thut ca tp qun, ci m khng phi ch l bn cht th hai nh mt cu tc
ng ni, m cn l ci lun b lm ln l bn cht th nht. Tc dng ca tp qun
trong vic ngn chn s hoi nghi i vi cc quy tc c x m loi ngi p t cho
nhau li cng trit , bi v i tng l mt th ni chung b coi nh khng cn phi
a ra l l gii thch, khng nhng l ngi ny i vi ngi kia m c mi
7

ngi i vi bn thn mnh. Dn chng c tp cho thi quen tin tng v c

khuyn khch gi nim tin bi nhng ngi khao kht vn ti tnh ch ca cc trit
gia, nhng ngi cho rng cm nhn ca h i vi nhng th c bn cht nh th
cn tt hn l l, xem l l l khng cn thit. N guyn l thc tin hng dn h a
ra kin iu chnh cch c x gia con ngi vi nhau l s cm nhn trong u c
mi ngi rng bt c ai cng cn phi hnh ng ging nhng ngi m anh ta yu
thch. Thc t khng ai chu tha nhn vi chnh mnh rng chuNn mc xt on ca
anh ta ch l ci thch ca ring anh ta; th nhng khi mt kin v quan im c x
m khng c l l hu thun th ch c th coi l s thch ring ca c nhn; cn l
l, nu c i na, m ch n thun l li hiu triu i vi mt s thch tng t c
cm nhn bi nhiu ngi khc, th n cng vn ch l thch ca nhiu ngi thay v
mt ngi m thi. Tuy nhin, i vi mt c nhn bnh thng th ci s thch ring
ca anh ta c hu thun nh th, khng nhng l l l hon ton tho ng, m cn
l l l duy nht anh ta da vo nhn xt v o c, s thch, tnh ng sai, nhng
th cn cha c vit r trong sch tn iu tn gio ca anh ta; thm ch cn l ci
ch dn ch o cho s din gii ngay c tn iu . kin ca con ngi v ci g
ng khen, ci g ng ch, b nh hng bi nhiu nguyn nhn cc loi tc ng
n mong mun ca h i vi s c x ca ngi khc; nhng nguyn nhn ny
cng nhiu v s, ging nh v s nguyn nhn xc nh mong mun ca h i vi
cc i tng khc. i lc l l l, khi khc li l thnh kin hay iu m tn ca h,
m thng thng l cc xc cm x hi, cng khng him khi l xc cm phn x hi,
lng ganh ght hay k, thi ngo mn hay khinh ngi, nhng ph bin nht l
nhng dc vng hay mi lo s cho bn thn h t li ca h, d chnh ng hay
khng chnh ng.
bt c ni u c giai cp uy th ang ln th phn ln nn o c ca x s
ny xut pht t quyn li giai cp v t cm nhn tnh u tri ca giai cp . N n
o c gia ngi Sparta v ngi Helot 2 , gia cc ch n in v cc n l da en,
gia cc ng hong v k ti t, gia qu tc v tin dn, gia nam gii v n gii,
phn nhiu u l sn phNm ca nhng quyn li v cm nhn giai cp y. Cc tnh
cm pht sinh nh th n lt chng, li tc ng tr li ln cc cm nhn o c
2

Sparta l mt thnh bang Huy Lp c i khng c ch chuyn ch. Helot khng c ngun gc sc tc r
rng, nhng c l h l c dan gc ca vng Laconia gn th ca Sparta. N gi Helot trong mt ngha no
l n l quc gia ca Sparta, b gn vi t ai v b n nh lm vic cy cy cho cc c nhn ngi Sparta.
Ch ca ngi Helot khng c quyn tr t do cho h v cng khng c quyn bn h. N gi Helot c quyn
tch lu ti sn hn ch sau khi tr cho ch mt t l xc nh sn phNm lm ra trn t ai ca ch. N gi Helot
cng phc v cho ch trong cc cuc chinh chin.

ca cc thnh vin giai cp uy th ang ln trong cc quan h gia h vi nhau. Mt

khc, ni no c giai cp trc kia tng l giai cp uy th ang ln m nay mt i
uy th , hoc gi s hng vng ca n lm tht nhn tm, th tnh cm o c
thnh hnh thng mang du n th ght gay gt i vi v th u tri. Mt nguyn l
v i na xc nh quy tc c x c v hnh ng ln s nhn nhn, nhng iu b
bt buc theo lut php hay d lun, l tnh n l ca loi ngi n hng yu
ght ca cc ng ch nht thi hay cc ng thng ca h. Ci tnh n l ny du
thc cht l v li ch k nhng khng phi l gi o c; n em li nhng tnh
cm hon ton ch thc ca lng cm th; n to ra nhng k thiu cht cc ph
thu v ngi t gio. gia v s nhng nh hng thp hn y, li ch ton th v
hin nhin ca x hi ng nhin chim phn ch o trong vic nh hng tnh
cm o c. Tuy nhin, kt qu ny khng hn da trn l l thun tu v bn thn
nhng li ch x hi, m phn nhiu nh mt h qu ca thin cm hay c cm, l
nhng ci ny sinh ra t nhng li ch x hi: thin cm hay c cm chng lin quan
g nhiu n li ch ca x hi, nhng t chng l mt sc mnh rt to ln trong vic
thip lp nn o c phNm hnh.
N h vy, nhng ci yu ght ca x hi, hay ca mt phn hng mnh no y
ca n, chnh l yu t ch o m trn thc t thit lp cc quy tc cho cng chng
tun theo di hnh pht ca lut php hay d lun. N i chung, nhng ngi tin tin
v t duy v cm nhn trong x hi cha cp n iu kin ny v mt nguyn tc,
d cho c va chm vi n th no i na v mt s chi tit. H bn tm nhiu n vic
i hi x hi phi yu ght ci g, hn l vic t vn xem liu ci yu ght c
nht thit phi thnh lut php cho cc c nhn hay khng. H thch gng sc thu
chnh cm nhn ca loi ngi v nhng im ring bit khin bn than h b coi l d
gio, hn l t ra mc tiu chung trong vic bo v quyn t do cho tt c cc d
gio. Ch c mt trng hp m cn c c xc lp cao hn da trn nguyn l v
c mi ngi duy tr nht qun, ngoi tr s c bit ni ny hay ni khc, l
trng hp tn ngng tn gio: mt trng hp ng hc hi v nhiu mt v c
bit l to ra mt th d in hnh nht v tnh-c-th-sai ca ci c gi l cm nhn
o c, bi v ci lng th ch nhau v tranh ci thn hc (odium theologicum)
trong mt k cung tn l mt trong nhng trng hp hin nhin nht ca xc cm
o c. N hng ngi u tin ph v ci ch ca ci t xng l Gio hi Ton cu,
cng chng my mong mun cho php c kin tn gio khc nhau, ging y nh bn
thn gio hi vy. Th nhng khi s nng bng ca cuc xung t qua i m khng
9

em li thng li hon ton cho bt c phe no v mi gio hi hay gio phi h thp
gii hn k vng ca mnh xung thnh vic gi c v tr ang c; cc phe thiu s
thy mnh khng c c may tr thnh a s, b p lc phi phng th trc nhng k
m h khng ci gio c, ch mong sao c php gi mt tn ngng khc. Hu
nh thun tu l nh vo tnh th nh vy trn chin trng, m quyn ca c nhn
chng li x hi mi c khng nh trn cn c rng ln ca nguyn tc, v i hi
ca x hi vn dng quyn uy vi nhng ngi bt ng mi b cng khai phn i.
Cc nh vn ln m th gii chu n c c t do tn ngng, phn ln u khng
nh t do lng tm nh quyn ti thng v ph nhn tuyt i vic con ngi phi
gii trnh vi ngi khc v tn ngng tn gio ca mnh. N hng bn cht t nhin
ca loi ngi vn cn khng khoan dung trong bt c chuyn g m h quan tm, cho
nn t do tn gio thc t kh lng tr thnh hin thc bt c ch no, ngoi tr
nhng ni c s th vi tn gio gp thm trng lng, v l nhng ngi ny
khng thch s thanh bnh ca h b ph v bi nhng cuc tranh ci tn ngng.
Trong u c ca hu ht nhng ngi c tn ngng tn gio, ngay c nhng x s
khoan dung nht, th ngha v khoan dung vn c hiu ngm l khng phi nh vy.
N gi ny chu ng c s bt ng v vic cai tr ca nh th, nhng khng chu
ng c s bt ng v gio iu; ngi khc c th khoan dung vi bt k ai,
ngoi tr tn theo ch nghi gio hong (Papist) hay theo thuyt nht th
(Unitarian); ngi khc na khoan dung vi bt c tn tn gio khi th no; mt s
t m rng lng nhn i ra xa hn, nhng dng li lng tin vo Thng v cuc
sng i i trong tng lai. bt c u m cm xc ca a s vn cn chn thnh
v mnh m, th vic i hi phi vng li theo h u chng h suy gim bao nhiu.
Do hon cnh c th ca lch s chnh tr m nc Anh ch d lun cng
nng n hn v ch lut Php cng nh nhng hn, so vi phn ln cc nc khc
chu u. y s k kh mnh i vi chnh quyn lp php v hnh php trong
vic can thip trc tip vo i t; khng phi l da nhiu vo quan im i c lp
cho c nhn m ch yu da vo thi quen lu i, nhn chnh ph nh i din cho
li ch i lp vi cng chng. a s dn chng vn cha hc c cm nhn quyn
lc ca chnh ph l quyn lc ca mnh, hay kin ca chnh ph l kin ca mnh.
Khi no h hc c iu ny th quyn t do c nhn c l cng s b t di s chi
phi v can thip ca chnh ph nhiu nh n ang b chi phi v can thip bi d
lun. Tuy nhin, hin thi th vn cn kh nhiu tnh cm sn sng c huy ng
chng li bt c mu toan no ca php lut nhm kim sot cc c nhn trong nhng
10

vic, m cho ti nay, h vn cn cha quen b php lut kim sot; v tnh hung ny
da rt t vo s phn bit xem s vic no l thuc phm vi kim sot hp php, cn
s vic no th khng; n ni m cc tnh cm y, tuy v ton th l ng hoan
nghnh, nhng c l thng hay va b t sai ch li va da vo cc trng hp c
bit ca vic p dng. Thc ra, cng cha c nguyn tc no c tha nhn da
vo m tr thnh thi quen kim tra xem s can thip ca chnh ph l thch ng
hay khng thch ng. Dn chng quyt nh tu theo thch ring ca h. Mt s
ngi h c thy bt c vic g tt phi lm, vic g xu cn phi ngn chn l i
chnh ph m nhn vic thc thi; trong khi nhng ngi khc li thy th chu ng
bao nhiu t nn x hi cng cn hn l giao thm cho chnh ph kim sot mt s
quyn li khc ca con ngi. N gi ta xp mnh vo pha ny hay pha kia tu mi
trng hp c bit, theo chiu hng chung ca cm xc, hay theo mc quyn li
m ngi ta cm nhn thy trong mi s vic c ngh chnh ph phi lm, hoc
l theo lng tin ca h rng chnh ph phi lm hay khng nn lm theo mt cung
cch h a thch; m him khi h gi c lp trng nht qun, xem s vic g l
thch ng chnh ph m nhn. Ti c cm tng rng, do hu qu ca vic thiu
vng mt quy tc hay nguyn l m hin ti pha ny hay pha kia cng thng khng
ng: nhng s vic cu xin khng thch ng hay ln n khng ng cch, u xy ra
nhiu nh nhau.
Mc ch ca lun vn ny l khng nh mt nguyn l rt gin d nhm xc
lp tuyt i vic giao dch cng bc v kim sot ca x hi vi c nhn, bt k
phng tin c s dng l sc mnh vt th di hnh thc hnh pht theo php lut
hay s p buc tinh thn bng cng lun. N guyn l y l: mc ch duy nht m nhn
loi, c nhn hay tp th, nhm ti trong vic can thip vo quyn t do hnh ng
ca bt c s thnh vin no, phi l s t-bo-h. Tc l quyn lc c th c thc
thi chnh ng i vi bt c thnh vin no ca mt cng ng vn minh chng li
ch ca anh ta, ch khi n nhm mc tiu ngn chn tn hi cho nhng ngi khc.
iu tt lnh cho chnh anh ta, d l th cht hay tinh thn, khng phi l mt bo
m y . Anh ta khng th b cng p mt cch hp php phi lm hay phi nhn
nhn iu g, vi l do ci s lm cho anh ta c hnh phc hn, vi l do theo
kin ca nhng ngi khc th lm th l khn ngoan, hay thm ch l ng n. l
nhng l do tt trch mc, bin lun, thuyt phc hay ku ni vi anh ta, nhng
khng phi cng bc hay trng tr cho anh ta kh s trong trng hp anh ta c
lm khc. bin minh cho vic mun ngn cn anh ta th hnh vi ca anh ta phi l
11

toan tnh gy iu xu cho ai . Ch c ci phn c x ca mt ai lin can n

nhng ngi khc mi phi vng theo x hi. Trong phn c x gii hn lin can n
bn thn anh ta, s c lp ca anh ta nh mt quyn hn l tuyt i. Con ngi c
nhn l cha t i vi chnh bn thn anh ta, i vi thn th v tm hn ca ring
anh ta.
C l cng khng cn phi ni thm l hc thuyt ny ch p dng i vi
nhng ngi trng thnh. Chng ta khng ni v tr em hay nhng thiu nin di
tui m lut php c th xc nh nh tui thnh nin. i vi nhng ngi hy
cn trng thi phi c sn sc bi nhng ngi khc th h phi c bo h
chng li hnh ng ca bn thn cng nh chng li nhng mi hi t bn ngoi.
Cng v l do nh th chng ta khng xem xt cc trng thi lc hu ca x hi m
bn thn chng tc c coi l ang tui v thnh nin. N hng kh khn ca thi
k non tr trn bc ng tin b t php l ln lao ti mc him khi c th chn la
phng tin cho vic vt qua chng. Mt ngi cai tr y tinh thn hon thin c
php s dng mi phng tin nhm t c mc ch m nu lm khc i c th s
khng t c. Chuyn ch l kiu cai tr chnh ng vi nhng ngi man r vi
iu kin nhm mc ch hon thin h v phng tin c bin minh bi hiu qu
thc s cho mc ch. T do nh mt nguyn l khng p dng c cho bt c thc
trng no vo thi k trc khi loi ngi tr nn c kh nng c hon thin thng
qua tho lun t do v bnh ng. Cho ti lc th h chng c g hn l lng lng
vng theo mt Akbar 3 hay mt Charlemagne 4 , nu may mn tm c mt ngi nh
3

Akbar (1556-1605) mt minh qun n . gn gi s thng nht ch Akbar i theo ng li tranh

th lng trung thnh ca cc c dn khng theo Hi gio. ng ci cch v cng c nn hnh chnh tp quyn,
tp trung ho ht hng ti chnh v t chc li cc quy trnh thu thu. Tuy khng bc b Hi gio nhng ng
quan tm nhiu n cc tn gio khc. ng thuyt phc ngi Hindu gio, ngi Ba T gio, ngi Ki T gio
cng nh ngi Hi gio tho lun v tn gio trc mt ng. Bn thn l ngi t hc nhng ng khuyn khch
hot ng ca cc hc gi, thi s, ho s v nhc s, lm cho triu nh ca ng tr thnh mt trung tm vn ho.
4
Charlemagne (742-814) l ngi thng nht hu ht cc vng t ai theo Ki T gio Ty u v cai
tr vng lnh th rng ln y nh mt hong (800-814). Charlemagne t chc li triu nh t chnh, triu
nhiu nh thng thi t khp ni v triu. H gip Charlemagne thit lp mt th vin triu nh lu tr cc
tc phNm ca cc v cha c v cc tc gi c i. Charlemagne t chc vin hn lm gio dc cc hip s tr
tui. ng v cc thnh vin gia nh tham gia vo i sng vn ho, biu din vn ngh cng vi cc tu tng.
N goi ting m l ting c c ng cn hiu c ting Php c, hc ting Latin v Hy Lp, vit nhiu trc
tc v lch s v thn hc, bit s b v ton hc v thin vn. Mi quan tm v vn ho ca ng vt ra ngoi
khun kh mt nhm nh nhng ngi trong triu nh. N hiu n lc c thc hin nng cao mc tun
th tn gio, o c v php lut trong ton ch. Mt phong tro vn chng v tinh thn tn gio cao c
gi l Phong tro Phc hng Caroloingian (Caroloingian Renaissance) vi nhiu trung tm, c Charlemagne
v triu nh hu thun, gp phn nng cao dn tr ca dn chng trong ch. t nht mt hai ln trong mt
nm triu nh hp i hi cng vi i din qu tc v quan to ca cc a phng tho lun mi vn
quan trng ca ch. N hn chung cc t liu v thi i ca Charlemagne cho thy v hong ny rt quan
tm n vic cai tr da tn cng l v s khai sng cho dn chng; nhng cc t liu y cng cho thy s khc
bit rt r rt gia l tng v hin thc.

12

th. N hng mt khi loi ngi t ti kh nng hng n s t hon thin bng gii
thch hay thuyt phc (mi quc gia m chng ta cn cp ti y t c n
t thi k trc y kh lu), th s cng bch, d l di hnh thc trc tip hay
thng qua e do hnh pht nu khong tun theo, s tr nn khng chp nhn c
nh mt phng tin lm iu tt cho ngi , m ch c bin minh vi l do an
ton cho nhng ngi khc.
Cn phi khng nh l ti khc t bt c li th no c th dn xut cho lun
c ca ti t tng v php quyn tru tng nh mt th c lp vi tnh hu ch.
Ti xem tnh hu ch nh ting gi ti hu trong mi vn o c; nhng phi
l tnh hu ch theo ngha rng da trn quyn li lu di ca con ngi nh mt thc
th tin b. Ti cho rng, ch ring i vi cc hnh ng ca mi ngi lin can n
quyn li ca nhng ngi khc th nhng quyn li y mi cho php t s t pht
c nhn di s kim sot t bn ngoi. N u bt c ai c hnh ng gy thng tn
cho ngi khc th l trng hp prima facie 5 phi trng pht hn, bng php lut,
hoc nu trng pht php lut khng thch ng th bng s ch trch chung. Cng c
nhiu hnh vi tch cc v li ch ca ngi khc m vic bt buc thc hin l chnh
ng; nh vic lm chng trc to n, chia s cng vic quc phng hay bt c cng
vic chung no cn thit cho quyn li ca x hi m anh ta ang c hng s bo
h ca n; hay thc hin hnh ng no lm li cho c nhn, nh cu mng sng
cho mt ngi hay che ch cho nhng ai khng th t bo v chng li s hnh h;
nhng vic xa nay hin nhin thuc ngha v con ngi phi lm m anh ta li khng
lm, th vic anh ta phi chu trch nhim trc x hi l iu ng n. Mt ngi c
th lm iu xu cho nhng ngi khc khng ch bng hnh ng ca mnh m cn
bng c vic khng hnh ng na, trong c hai trng hp, anh ta u phi chu trch
nhim vi h v s tn hi gy ra. Trng hp sau d nhin phi xem xt s rng buc
trch nhim mt cch thn trng hn so vi trng hp trc. Bt mi ngi phi
chu trch nhim v lm iu xu cho ngi khc l quy tc; bt anh ta phi chu trch
nhim v khng ngn cn iu xu, ni mt cch tng i, l ngoi l. N hng c
nhiu trng hp r rng v nghim trng bin minh cho ngoi l y. Trong
mi s vic xt v quan h ngoi ti ca c nhn, anh ta chu trch nhim php l (de
jure) trc cc i tng c quyn li lin can, v nu cn thit th chu trch nhim
trc x hi nh ngi bo tr cho cc i tng . Thng cng c nhiu l do
ng n khng buc trch nhim cho anh ta; nhng nhng l do y phi xut pht
5

Prima facie: thot nhn thy.

13

t s cn nhc c bit cho mi trng hp: hoc l loi trng hp cho anh ta
t suy xt m hnh ng th tt hn l kim sot anh ta bng bt c phng cch no
m x hi c c trong quyn lc kim sot anh ta; hoc l v s toan tnh thc thi
vic kim sot li c th gy ra nhng iu xu khc cn t hi hn c nhng iu xu
nh ngn chn. Khi nhng l l nh th ngn cn vic bt buc trch nhim th lng
tm ca bn than ngi phi ngi vo gh phn xt b tng y v bo h cho cc
quyn li ca ngi khc nhng ngi khng c c s bo h bn ngoi; phi
phn xt bn thn tht nghim khc bi v trng hp ny khng buc anh ta phi gii
trnh vic mnh lm trc s phn xt ca ng loi.
Tuy nhin, c loi hnh ng m x hi, khc bit vi c nhn, ch c quyn li
gin tip (nu nh c). Loi hnh ng ny bao hm ton b phn hnh vi v i sng
c nhn ch c tc ng ln bn thn anh ta, hoc gi c tc ng ln nhng ngi
khc th ch l vi s ng v tham gia t do, t nguyn ch khng phi b la gt.
Khi ti ni rng, ch tc ng ln bn thn anh ta, ti c ni tc ng trc tip ngay
trong bc s khi; bi l bt c th g tc ng ln anh ta cng c th tc ng ln
nhng ngi khc thng qua anh ta; s phn bc c th da vo s tnh c ny s
c xem xt sau. y chnh l lnh vc thch ng cho quyn t do ca con ngi:
N bao gm, th nht, l th gii ni tm ca thc; s i hi quyn t do ca lng
tm trong ngha y nht ca n; quyn t do t duy v cm nhn, s t do tuyt
i ca nhn nh v xc cm v mi ch , thc tin hay l thuyt, khoa hc, o
c hay thn hc. Quyn t do biu l hay cng b kin ng nh da trn nguyn
l khc v n thuc v phn hnh vi ca c nhn lin can n ngi khc; tuy nhin
hu nh n cng quan trng nhiu nh bn thn quyn t do t tng v phn ln
cng da trn cng mt l l v trn thc t khng th tch ri khi quyn t do t
tng. Th hai l n bao gm nguyn l i hi quyn t do thng thc v mu cu;
nh vic tho ra k hoch cho i mnh ph hp vi tnh cch ring ca mnh, nh
lm theo thch cc vic c hu qu sau: khng c tr ngi t pha ng loi trong
chng mc ta khng lm tn thng h, d cho h c ngh hnh vi ca ta l ngu ngc,
h hng hay sai lm. Th ba l n bao gm quyn t do t hp gia cc c nhn c
suy ra t quyn t do c nhn v nm trong cng gii hn ca quyn t do c nhn: t
do lin kt v bt c mc ch g khng gy tn hi cho ngi khc: cc c nhn tham
gia lin kt c gi nh tui trng thnh v khng b p buc hay la gt.
Khng c x hi t do, nu trong x hi cc quyn t do trn khng c
tn trng v ton th, bt k hnh thc cai tr ca x hi ny l g. Mt x hi cng
14

khng l hon ton t do, nu cc quyn t do y khng tn ti mt cch tuyt i v

v iu kin. Ch c t do xng ng vi tn gi, y l t do mu cu hnh phc ring
ca ta theo cch ring ca ta, trong chng mc ta khng mu toan xm phm n
hnh phc ca ngi khc hoc ngn tr nhng n lc ca ngi khc t c hnh
phc. Mi ngi l ngi bo v chnh ng nht cho s lnh mnh ca chnh mnh,
d l s lnh mnh thn th, tinh thn hay tm linh. Bng cch cho php mi ngi
sng hnh phc theo h, loi ngi c li nhiu hn l bt h sng hnh phc
theo nhng ngi xung quanh.
Mc d hc thuyt ny chng c g mi v i vi nhiu ngi n c v nh
chuyn ng nhin, nhng cng khng c hc thuyt no li trc tip i lp n th
gii vi xu th chung ca d lun v thc tin ang tn ti. X hi hao tn bit bao
cng sc trong mu toan (tu theo kh nng ca n) bt buc dn chng un theo cc
quan nim ca n v tnh u t c nhn cng nh x hi. Cc nh nc c i ngh
rng h c quyn, v cc trit gia c i cng ng h h, s dng quyn uy cng ng
iu chnh mi lnh vc ca hnh vi i t da trn cn c l N h nc c mi
quan tm su sc n ton b s rn luyn, thn th cng nh tinh thn, ca mi cng
dn ca n; mt kiu cch t duy c th chp nhn c i vi cc nc cng ho
nh b b vy bc bi nhng k th hng mnh, lun c nguy c b gic ngoi tn
cng hay th trong ni lon, v i vi h mt khong thi gian ngn li lng tp
trung sc mnh v tinh thn, cng c th l him ho tr mng, cho nn h khng th
cho php mnh ch i cho ti lc nn t do em li hiu qu lu di ng hoan
nghnh. N hng th gii hin i, tm c ln lao hn ca cc cng ng chnh tr v
trn ht tt c l s phn chia gia quyn uy tm linh v quyn uy th tc (trong s
ch dn lng tm c trao vo bn tay khc vi bn tay kim sot cng vic th
tc), ngn chn c rt nhiu s can thip ca php lut vo cc chi tit cua i
t. Th nhng c my n p o c chng li s chch hng khi d lun hin
ang ng tr, cn mnh tay i vi nhng vic ring t nhiu hn l i vi nhng
vic mang tnh x hi. Tn gio, mt trong nhng nhn t hng mnh nht trong vic
hnh thnh cm nhn o c, lun lun b iu khin, hoc l bi tham vng ca h
thng ng cp mun kim sot mi b phn ca hnh vi con ngi, hoc l bi mt
tinh thn khc k Thanh gio (Puritanism). Mt s nhng nh ci cch hin i gi lp
trng i lp quyt lit vi cc tn gio ca thi qu kh, tuyt nhin khng ng
sau lng bt c gio hi hay gio phi no trong vic h khng nh quyn thng tr

15

tm linh: c bit nh ng Comte 6 trin khai mt h thng x hi trong tc phNm

H thng chnh tr thc chng, nhm thit lp (tuy l da vo o c hn l php l)
mt s chuyn ch ca x hi i vi c nhn, vt ln trn tt c mi th d tnh
trong l tng chnh tr ca nhng ngi sng bi k lut st nhit thnh nht trong s
cc trit gia c i.
N goi nhng th ch ngha d thng ca cc t tng gia gia ring l, trn th
gii ny cn lan rng mt khuynh hng ang gia tng i ni rng thi qu quyn
lc ca x hi i vi c nhn, bng sc mnh d lun v thm ch bng c quyn lc
php lut; v v xu th chung ca nhng i thay ang din ra trn th gii l tng
cng x hi, b qua quyn lc c nhn, cho nn s ln quyn ny khng phi l th
xu xa ang t tan bin, m tri li ang ln mnh ln mi lc thm kinh khng.
Thin hng ca loi ngi, d l cc nh cm quyn hay cc cng dn, nhm p t
kin v khuynh hng ca ring mnh thnh quy tc c x cho ngi khc, ang
c ng h tht mnh m bi mt s cm xc tt p nht cng nh mt s cm xc
xu xa nht c trng cho bn cht con ngi, nn ch c gim thiu quyn lc ho
may mi km hm ni, nhng v l quyn lc th khng gim i m ang tng ln, cho
nn nu khng c mt ro cn mnh m ca s ln n o c c dng ln chng
li iu c, th trong hon cnh th gii hin nay, chng ta phi tin liu s thy thin
hng y gia tng.
S thun tin hn cho vic lp lun nu thay v i thng vo lun tng qut,
ta tm thi gii hn vic xem xt mt nhnh n l ca n, trong nguyn l khng
nh y c d lun hin nay tha nhn, nu khng hon ton th cng trn mt
s quan im no . Ci nhnh ny l T do T tng, th m ta khng th tch ri
khi t do ngn lun v t do by t bng vn t. Mc d nhng quyn t do ny hp
thnh mt phn quan trng ca o c chnh tr ti tt c cc nc ang rao ging
6

A. Comte (1798-1857): trit gia ngi Php c bit n nh ngi sng lp ra mn x hi hc v ch

ngha thc chng. Tc phNm H thng chnh tr thc chng (Systm de politique positive) c A. Comte hon
tt trong thi k 1851-1854, trnh by mt h thng x hi hc trong tnh o c v s tin b o c c
coi l u tin hng u ca tri thc v n lc ca con ngi. A. Comte cng gii thch v t chc chnh tr cn
thit cho mc tiu v a ra mu hnh x hi l tng cn phi xy dng. ng cho rng t chc Gio hi La
M c th lm m hnh v cu trc v biu trng cho x hi l tng vi mt tn gio v nhn loi (religion of
humanity) thay th cho s sng bi Cha Tri. Cc thy tu tinh thn gm cc nh x hi hc th tc s hng
dn x hi v kim sot vic gio dc cng nh tnh trng o c ca dn chng. N n hnh chnh thc t ca
nh nc v nn kinh t s nm trong tay cc doanh nhn v cc ch ngn hng, trong khi o c ring t s
l a phn ca ph n trong vai tr cc b v v b m. K hoch ca ng cho x hi tng lai c m t nh
chuyn l lng tc ci. Lp trng phn i dn ch ca ng thc phn ng, khi ng nhn mnh n tn ty v
s tun phc, cng nh kin ca ng cho rng mt chnh ph l tng s c to dng t mt tng lp thng
tu c quyn. Tuy nhin, nim tin ca ng vo tm quan trng ca mn x hi hc nh mt nghin cu khoa
hc v x hi loi ngi vn l iu m ngy nay cc nh x hi hc hin i lun hng theo.

16

lng khoan dung tng io v cc quyn t do, nhng cc c s ca n, c v trit hc

ln thc tin, c l cng cha c ph bin nhiu v cha c nhiu ngi dn dt
d lun nh gi y mt cch tng xng. N hng cn c ny, nu c hiu ng
n, s c ng dng rng ri hn l cho ring mt b phn ca vn v vic xem xt
cn k kha cnh ny s l mt dn tt nht cho nhng phn cn li ca lun vn
ny. Vi nhng ai thy nhng g ti ni di y khng c g mi, ti mong c
lng th cho vic ti gp thm mt li bn na vo mt ti c bn ci
kh nhiu sut ba trm nm nay.

17

CHNG HAI
BN V T DO T TNG
V T DO THO LUN
Hy vng l qua ri ci thi cn cn phi bo v quyn t do bo ch nh
mt trong nhng bo m an ton chng li nn cai tr tham nhng v chuyn ch.
Chng ta c th xem nh by gi khng cn bit phi a ra bt k lun c no phn
i chnh quyn hnh php v lp php khng ng nht v quyn li vi dn chng,
m li c php gn p kin ca mnh cho dn chng v quy nh cho h hc
thuyt no hay lun c no h c php nghe. Hn na trc y kha cnh ny ca
vn c nhiu cy bt khc kh nhiu ln khng nh mt cch thng li ri,
nn khng cn thit phi dng li nhiu im ny. Tuy lut php ca nc Anh i
vi bo ch ngy nay vn cn mang tnh n l nh thi k cc vua Tudor 7 , nhng c t
nguy c thc s dng v lc chng li nhng tho lun chnh tr, ngoi tr nhng
lc nht thi hong lon, khi ni s hi mt cuc ni dy lm cho cc b trng v
cc quan to khng cn gi c php tc 8 th ni chung cc nc lp hin ngi ta
khng ngi lm vic chnh ph, bt k l chnh ph c trch nhim vi dn chng hay
khng, li thng xuyn mu toan kim sot vic biu l kin; bi lm nh vy
chnh ph s t bin mnh thnh cng c cho s khng dung th chung ca cng
chng. Vy ta hy c gi s rng chnh ph hon ton nht tr vi dn chng v chnh
7

Triu i Tudor tr v nc Anh vo th k XV-XVI

Ghi ch ca tc gi (th hin r bng du *): N hng li ny chc hn phi khng nn vit ra, khi m
Cuc n p bo ch ca Chnh ph nm 1858 ta nh mu thun r rt vi chng. S can thip thiu suy xt y
vo quyn t do tho lun cng khai, tuy vy, khng h khin ti phi thay i mt ch no trong nguyn vn,
cng khng lm gim lng tin ca ti rng, ngoi tr nhng thi im hong lon ra, ci thi i phi chu au
kh v trng pht v tho lun chnh tr t nc ta qua i ri. V l rng, trc ht, cc n p khng
tip tc c chp thc hin; hai l, ni cho ng ra chng cha bao gi ng hn l cc n p chnh tr. S xm
hi b ln n khng phi phi l cc thit ch ph bnh, hay hnh vi hoc con ngi ca cc nh cm quyn, m
l kin lan truyn b coi l mt hc thuyt v o c v tnh hp php ca hnh vi Git-bo-cha
(Tyrannicide)
N u cc lun c ca chng ny c gi tr no , th phi tn ti mt quyn t do y nht thuyt
ging v tho lun bt c hc thuyt no nh mt vn ca nim tin o c, d n c th b coi l v o c
n th no chng na. V th cho nn vic kho st y xem hc thuyt Git-bo-cha c xng ng vi danh
hiu khng, l khng thch hp v khng ng ch. Ti tm bng lng vi mnh bng vic ni rng, ti
ny luon lun l mt vn ng trong cc vn o c; rng hnh vi ca mt cng-dn-thng nh gc
mt tn ti phm, mt k m bng cch a mnh ln trn php lut, t mnh ra ngoi tm kim sot v
trng pht ca php lut, hnh vi y c ton th cc quc gia v c mt ngi tt p nht v thng tu
nht xem nh khng phi ti c, m l mt hnh vi phNm hnh c ngi khen; rng, d l ng hay khng
ng, khng phi hnh vi mang thc cht ca mt v m st, m l ca mt cuc ni chin. N h th, ti cho
rng vic xi gic iu , trong trng hp c bit, c th thch ng l i tng trng pht, nhng ch
khi no c mt hnh vi cng khai c thc hint ip sau, hay t nht cng cc lp c mi lin can kh d gia
hnh vi v s xi gic. N gay c khi , th cng khng phi mt chnh quyn ngoi quc, m chnh l chnh
quyn ca ngi b tn cng, alf thc th duy nht trong vic vn dng quyn t v, c th trng pht hp php
cc v tn cng nhm vo bn thn s tn ti ca n.
8

18

ph khng bao gi ngh n vic dng quyn lc p buc, tr phi s p buc

thun theo ting ni ca dn chng. N hng ti ph nhn quyn ca dn chng thc
hin s p buc , d l hc ch thn thc hin hay thng qua chnh ph ca h.
Bn thn ci quyn l khng c tnh chnh ng. Chnh ph tt nht cng khng
c quyn y hn chnh ph xu nht. Khi quyn c s dng theo cng lun th
cng l c hi hay thm ch cn c hi nhiu hn l trng hp i lp vi cng
lun. N u ton nhn loi u cng mt kin v ch c mt ngi c kin tri li,
th khi bt ngi phi ngm ming, nhn loi cng khng c bin minh hn
ngi , khi ngi c quyn lc bt ton nhn loi phi ngm ming li. Gi s
nh kin l mt th t hu ch c gi tr i vi ngi s hu n; gi s nh s
th hng s hu y b ngn cn ch n thun l mt tn hi ring t, th c i
cht khc bit v vic nhiu hay t ngi chu tn hi. N hng ci xu xa c bit ca
vic bt mt kin khng c trnh by ra l s nh cp i vi loi ngi, vi
cc th h mai sau hay hin nay, thit hi nhiu cho ngi bt ng vi kin
hn l cho ngi gi kin . N u kin l ng th ngi ta b tc mt i
c hi b ci sai ly ci ng; nu kin l sai th h mt i mt ci li ln l
cm nhn c ci chn mt cch minh trit hn v n tng v ci chn sng ng
hn, [nhng th ny sinh ra] khi ci chn va chm vi ci ngu.
Cn phi xem xt ring r hai gi thit ny, mi ci c l l ring ph hp vi
n. Chng ta khng bao gi chc chn c rng ci kin m ta ang c sc dp tt
l mt kin sai lm; ngay nu nh chng ta tin rng i na th vic dp tt n vn l
mt iu xu xa.
Th nht, ci kin ang b quyn uy c dp tt i c th l ng. Tt
nhin, nhng ngi mun dp tt n ph nhn s tht ny nhng h u phi thnh
thn m khng h sai bao gi. H khng c thNm quyn quyt nh vn cho ton
nhn loi v tc i phng tin xt on ca bt c ngi no khc. Khc t lng
nghe mt kin bi v h tin chc kin l sai lm, c ngha l coi s tin chc ca
h l chc chn tuyt i. Mi s bt ming trong tho lun u hm tnh bt kh sai
lm. Vic ln n hnh ng ny c th t trn lun c thng thng , tnh thng
thng th cng khng phi l ci g t hi c.
Khn kh thay cho lng tri ca loi ngi, l ci s tht v tnh c-th-sailm li thng, khng c c my trng lng trong thc tin xt on, d n lun
c cho php trn l thuyt; hin thi th ai cng bit r l mnh c th sai lm,
19

nhng t ngi chu ngh l cnphi phng tnh c-th-sai-lm ca mnh, hay th
nhn rng bt c kin no m h cm thy rt chc chn li c th l mt th d v
s lm ln m h tha nhn mnh c trch nhim. N hng ng hong chuyn ch, hay
nhng ngi quen c nung chiu v gii hn, thng hon ton tin tng nh vy
vo kin ca bn thn h hu nh l v mi ti. C nhng ngi vo hon cnh
may mn hn, i khi nghe thy kin ca h b tranh ci v lm lc cng c xem
l ng khi thc ra h sai, nhng ngi ny cng hon ton tin cy vo nhng kin
ca h, v nhng k xung quanh hay nhng ngi m h knh cNn nghe li cng chia
s nhng kin y. khc phc s thiu t tin vo xt on ca ring mnh, h
thng ngm tin tng da vo tnh khng sai lm ca th gii ni chung. V ci
th gii i vi mi ngi l ci b phn th gii m h tip xc: ng ca h, gio
phi ca h, nh th ca h, giai cp ca h trong x hi: mt ngi trong so snh
c gi l kh t do v c tm nhn rng ri, th vi anh ta th gii c ngha l bt c
ci g tht bao qut ton din, nh t nc ca anh ta, thi i ca anh ta. N im tin
ca anh ta vo ci quyn uy tp th y cng chng b lay chuyn cht no d anh ta
bit rng cc thi i, t nc, gio phi, nh th, giai cp v ng phi khc tng
ngh, hay thm ch by gi vn cn ngh hon ton ngc li. Anh ta trt cho ci th
gii ring ca anh ta ci trch nhim ng bn chnh ngha chng li cc th gii
ngoi o ca nhng ngi khc: anh ta khng bao gi bn tm rng ch l chuyn
thun tu ngu nhin quyt nh ci th gii no trong v s cc th gii kia l i
tng cho s tin tng ca anh ta, rng cng nhng nguyn nhn lm anh ta thnh
mt tn Gio hi London, c th cng lm anh ta thnh tn Pht gio hay
Khng gio Bc Kinh. Cng vn l chuyn hin nhin m bt c i cht lun c
no cng c th chng t cc thi i khng phi l bt kh sai lm hn cc c nhn;
mi thi i u bo v nhiu kin m cc thi i sau chng nhng coi l sai
lm m cn coi l ng ngNn na, v hn l nhiu kin hin nay ang c tha nhn
rng ri s b cc thi i tng lai bc b, cng ging nh nhiu kin tng mt thi
c tha nhn th nay b bc b.
Lun c ny c th b bt b di hnh thc i nh sau. Trong vic ngn
cm vic truyn b nhng g sai tri th ci gi thit v tnh bt kh sai lm cng
khng qu ng hn l trong bt c chuyn g khc m gii cng quyn vn lm, da
trn s xt on v trch nhim ca h. S xt on c trao cho con ngi s
dng n. Chng l v c n c th s dng sai lm m bo ngi ta khng c s
dng n hon ton hay sao? Cm ci m h ngh l c hi khi khng phi l t cho
20

mnh c min tr khi sai lm, m ch l vic hon tt trch nhim c giao phi
hnh ng da theo lng tm ca h, d h l ngi c-th-sai. Gi s nh ta khng
bao gi hnh ng theo kin ca ta, ch v nhng kin y c th sai, th ta phi b
ht mi quyn li ca ta khng hon tt. Mt s phn i p dng cho mi c x ni
chung, c th l s phn i khng c gi tr cho mt c x ring bit no . N gha
v ca cc chnh ph v cc c nhn l hnh thnh cc kin chn thc nht nh h c
th; hnh thnh cc kin mt cch thn trng, v khng bao gi p t chng cho
ngi khc, ngoi tr khi cm thy chc chn rng h ng. N hng khi h cm thy
chc chn ri (nhng ngi bin bch c th ni th), m chn li khng hnh ng
theo kin ca mnh th hn nht ch khng phi l chuyn nhng tm, nh th tc
l cho php cc hc thuyt m h trung thc ngh rng chng nguy him cho hnh
phc ca loi ngi, ci i ny hay ci i kia, c lan truyn ra ngoi m khng
b kim ch, ch v l tng c nhng ngi khc, vo cc thi bui cha c khai
sng, ngc i cc kin nay c tin l ng. N gi ta c th bo rng by gi ta
hy thn trng khi lp li sai lm c; cc chnh ph v cc dn tc cng mc
nhiu sai lm trong nhng vic khc, nhng nhng vic vn khng b coi khng cn
l i tng thch hp cho vic thc thi quyn lc na: h nh thu t hi, gy ra
nhng cuc chin tranh phi ngha. Liu c v vy m b thu v khng tin hnh chin
tranh bt k b khiu khch th no i na hay khng? Con ngi v chnh ph phi
hnh ng tt nht nh c th, theo kh nng ca h. Chng c ci g l tuyt i chc
chn c, nhng c s qu quyt cho [vic thc hin] cc mc tiu ca cuc sng loi
ngi. Chng ta c th v cnp hi xem kin ca chng ta l ng hng dn hnh
vi ca chng ta: v chng c g l ngoi mn qu ng khi chng ta ngn cm nhng k
xu lm bi hoi x hi bng cch truyn b cc kin m chng ta coi l sai lm v c
hi.
Ti xin tr li rng nh th l ngo mn rt qu ng. C mt s khc bit cc
k to ln trong vic coi mt kin l ng, bi v, trong mi c hi th thch, n vn
khng b bc b, v vic cho l chn l nhm mc ch khng cho n b bi bc.
S t do trn vn trong vic phn bc li kin ca chng ta chnh l iu kin bin
minh cho chng ta trong vic xem mc tiu hnh ng l chn l; v khng c iu kin
no khc hn cho con ngi, vi nhng kh nng gii hn ca mnh, c th c c
s m bo hu l rng mnh l phi.
Khi chng ta xem xt d l lch s ca cc kin, hay l cung cch c x
thng ngy ca i sng con ngi, th iu g l th ta da vo quy kt rng
21

chng cng khng n ni t lm, du thc ra khng hn l vy? Chc chn khng
phi l sc mnh kh nng hiu bit bNm sinh ca con ngi; v l i vi mt vn
khng my hin nhin th c ti 99 ngi hon ton khng c kh nng xt on
c, so vi mt lng c kh nng v kh nng ca ngi th mt trm ny th
cng ch l tng i thi, v l a s nhng ngi xut chng ca bt c th h no
trong qu kh cng bnh vc nhiu kin m ngy nay c bit l sai lm v h
cng lm hay tn thnh nhng vic m ngy nay khng mt ai cho l ng na.
Vy th ti sao xt v ton th li c u th nghing v pha nhng kin hu l v
cch c x hu l trong loi ngi? N u qu thc c ci u th hn l phi c bi
nu khng th hot ng ca con ngi, trc kia cng nh hin nay, tnh trng
hu nh tuyt vng ri th l nh vo mt phNm cht tinh thn ca loi ngi,
ngun gc ca mi th ng trng trong con ngi nh mt thc th c tr tu cng
nh mt thc th c o c, l phNm cht sa li sai lm ca mnh. Con ngi c
kh nng sa cha sai lm ca mnh bng tho lun v tri nghim. Khng phi ch c
bng tri nghim khng thi. Phi c tho lun bit tri nghim cn c suy on
ra sao. N hng kin v thc tin sai lm dn dn to nn cc s kin v lun c; tuy
nhin, s kin v lun c trc ht phi c nu ra mi c tc dng ln tr tu c.
C rt t cc s kin t thn ni ln c thc cht ca chng m khng cn c bnh
lun a ra c ngha ca chng. S suy xt ca con ngi c mt c tnh: n
c th cho mt iu l ng khi thc ra l sai tri, v ch khi no nm chc c cc
phng tin xc nh ng sai trong tay th s suy xt mi ng tin cy. Sc mnh v
gi tr ton cc ca s suy xt ca con ngi ph thuc vo c tnh ny. Trong
trng hp s suy xt ca ai thc s xng ng c tin cy th nguyn nhn l
u? l bi anh ta lun m tr tu ra n nhn s ph phn i vi cc kin v
cung cch c x ca mnh. l bi anh ta lun lng nghe tt c nhng g c th ni
l chng li anh ta; khai thc tht nhiu li ch t vic v gii thch cho bn thn
mnh r, v nu c dp th cho c ngi khc, ci sai lm ca nhng g ch thc l sai
lm. l bi anh ta cm nhn thy rng, cch thc duy nht con ngi tip cn
c vi tri thc v i tng xem xt, l lng nghe nhng g c th ni v i tng
bi nhng ngi c kin khc nhau v nghin cu mi kiu cch nhn nhn i
tng ca nhng ngi c tnh cch tinh thn khc nhau. Khng c mt ngi minh
trit no thu nhn c s thng tu bng bt c kiu no khc hn th, m bn cht
tr tu con ngi cng khng cho ai tr thnh minh trit bng mt cch no khc hn
c. Ci thi quen thng xuyn hiu chinh v hon thin kin ca nhng ngi
22

khc tuyt nhin khng phi l vic hoi nghi hay do d khi thc hin, m ch l s
thit lp c s vng chc duy nht cho nim tin vo n: v rng, mt khi bit c
mi iu c th ni ra chng li anh ta v gi cho mnh mt lp trng xc nh chng
li mi pha phn bc hiu rng mnh i tm kin cc phn i v kh khn, ch
khng lng trnh chng, v khng che lp nh sng roi ri i tng t mi gc
anh ta c quyn ngh rng s suy xt ca anh ta l tt hn s suy xt ca bt c ai
khc hay bt c m ng no khng tri qua mt qu trnh tng t.
Cng khng phi l qu ng khi i hi rng nhng ngi minh trit nht ca
loi ngi, nhng ngi c mnh danh l ng tin cy nht trong suy xt, cn phi
m bo s tin cy dnh cho nhng tm ti ca h bng cch t chng trc s tra
vn ca mt tp hp hn tp bao gm s t nhng ngi minh trit v s ng cc c
nhn km tr tu, l ci tp hp c gi l cng chng. Ci Gio hi km khoan dung
nht l Gio hi Thin Cha gio La M m khi vic phong thnh cng tha nhn
phi kin nhn lng nghe s bin bc ca qu d. Con ngi biu l ra thnh thin
nht cng khng th c truy tng vinh d, cho ti khi mi th m qu d c th
ni ra chng li ngi u c bit v c cn nhc. Thm ch ngay nh
trit hc N ewton nu khng c php tra vn th loi ngi cng khng th hon
ton chc chn vo chn l ca n nh by gi. iu khng c lnh gc canh gi, m
lun lun mi gi c th gii chng minh rng n thiu c s, chnh l iu c
m bo nht ta tin tng vo. N u s thch thc khng c chp nhn, hay
c chp nhn nhng s phn bc tht bi, th chng ta cng cn cha th chc
chn hon ton. Tuy nhin, chng ta lm ht kh nng m hin trng l tr con
ngi cho php; chng ta khng b qua bt c th g chn l c c hi tip cn
chng ta. Mt khi hng ro quanh u trng lun c ng th chng ta c th
hy vng rng, nu c mt th chn l tt hn, n s c tm thy khi no loi ngi
c kh nng tip thu c n. Tm thi th chng ta nh phi tin cy vo cch thc
th ny tip cn chn l, nh mt cch kh d ca ngy hm ny. y l tt c s
chc chn kh d t c bi thc t c-th-sai-lm, v y cng l con ng duy
nht t c n.
Tht l lng l tuy ngi ta tha nhn gi tr ca cc lun c i c t do tho
lun nhng li phn i vic Ny ti trng hp cc oan trong tho lun m khng
thy rng nu l l khng xui cho trng hp cc oan th cng chng ng cho
trng hp no. Cng tht l lng l ngi ta hn c tng mnh khng t cho mnh
l ngi bt kh sai lm, khi tha nhn t do tho lun nhng vn cn nghi vn,
23

nhng li cho rng c nguyn tc hay hc thuyt c bit no cn phi cm khng

cho php tra vn bi v n l qu chc chn, tc cng l ni rng, v h thy chc
chn rng iu l chc chn. Khi c mt ai , nu c cho php, c th ph nhn
tnh chc chn ca mt gi thit, nhng ngi y li khng c cho php lm iu
, th gi gi thit l chc chn cng khng khc g vic chng ta v nhng ngi
ng vi chng ta phn xt tnh chc chn m khng lng nghe pha bn kia trong
khi phn xt.
thi i ngy nay thi i c m t l c tin thiu thn m hoi nghi
honh hnh ngi ta khng tin chc lm rng cc kin ca h l chn l, nhng
li khng bit phi lm sao nu khng c chng. Vic i hi bo h cho mt kin
khi s cng kch ca d lun khng da c bao nhiu vo tnh chn l ca n, m
phn nhiu da vo tm quan trng ca n i vi x hi. N gi ta vin l rng c
nhiu tn iu qu hu ch cho an sinh, nu khng mun n l khng th thiu vng
c, cho nn chnh quyn phi gi gn cc tn iu y cng ging nh bo h cc li
quyn khc ca x hi. Trong trng hp c s cn thit nh vy v lin quan rt trc
tip n trch nhim ca chnh quyn, th ngi ta cho rng khng nht thit phi c
tnh bt kh sai lm m bo hay thmch bt buc chnh quyn hnh ng da trn
kin ca mnh, c ph chuNn bi d lun chung ca mi ngi. N hiu ngi
thng tranh ci hay suy lun rng ch c bn xu mi mong mun lm suy yu
nhng tn iu ng hoan nghnh y v chng c g l t hi, ngi ta ngh vy, trong
vic kim ch v cm on bn ngi xu y khng cho chng thc hin nhng g m
ch c nhng k nh chng mi mong mun. Ci kiu suy ngh nh th bin s bin
minh cho vic hn ch tho lun khngphi thnh vn tnh chn l ca hc thuyt
m thnh vn tnh hu ch ca n: bng cch h t la phnh trn trnh trch
nhim t xng l bt kh sai lm trong vic phn xt kin.
N hng nhng ngi t mn nh vy khng thc c rng, ci gi thit tnh
bt kh sai lm y ch dch chuyn t im ny sang im khc. Tnh hu ch ca mt
kin t thn n cng ch l mt kin: n c th c tranh bin v c m ng
cho tho lun, n cng i hi s tho lun mc nh bn thn kin. N u kin
b quy kt khng c y c hi t bo v, ngi ta cng phi vin n s phn xt
bt kh sai lm quyt nh mt kin l c hi, cng ging nh quyt nh n l
sai. Cng hng th ni c rng mt t gio c th c cho php duy tr tnh hu
ch hay tnh v hi ca kin, nhng b cm xc nhn tnh chn l ca n. Tnh chn
l ca mt kin l b phn ca tnh hu ch ca n. N u chng ta mun bit mt gi
24

thit liu c ng tin hay khng, th l no li c th loi tr vic xem xt n c ng

hay khng? Theo kin, khng phi ca nhng k xu m ca nhng ngi tt nht,
th khng c tn iu no mu thun vi chn l m li c th thc s hu ch c: v
liu bn c th ngn c nhng ngi y thi kin tr s bin bc nh th, khi h b
buc ti bc b hc thuyt no m ngi ta bo l hu ch, nhng h li tin l
n sai hay khng? N hng ngi ng v pha kin y khng bao gi tht bi trong
vic nm ly mi li th ca s bin bc ny; nhng ngi y khi gii quyt vn
tnh hu ch khng bao gi li chu cho n b hon ton tru tng ho, tch khi
tnh chn l m tri li, chnh v trc ht hc thyt phi l chn l th vic hiu bit
hay tin tng vo n mi tr thnh thc s cn thit. Khng th c tho lun cng
bng vn tnh hu ch, nu mt lun c mang tnh sng cn nh th li b s dng
thin lch v mt pha ny m khng v pha kia. Mt thc t thng gp l khi lut
php hay cm nhn ca cng chng khng cho php tranh lun v tnh chn l ca
mt kin th h cng chng my khoan dung i vi vic ph nhn tnh hu ch ca
n. N hiu nht l h cho php khng nhn mnh tnh tuyt i cn thit ca n, hoc
gim nh s kt ti dt khot i vi vic bc b n.
Tt nht l ta tho lun trng hp c th minh ho y hn s tai hi
ca vic khc t lng nghe cc kin, vi l do chng ta bc b chng theo xt
on ca chng ta. Ti c gng u tin chn cc trng hp t li th nht cho ti
nhng trng hp m cc lun c chng li t do kin c xem l mnh m nht
c v phng din chn l ln tnh hu ch. Ta hy xt cc kin b t nghi vn l
nim tin vo Thng v cuc sng i i trong tng lai, hoc l bt c hc
thuyt no c tha nhn chung v o c. Chin u trn nn tng ny em li u
th ln cho k i khng thiu cng bng, bi v anh ta chc s ni (v nhiu ngi
khng mun b coi l thiu cng bng s ni thm trong lng): chng l anh li khng
thy rng nhng hc thuyt ny vng vng c lut php bo h hay sao? Phi
chng nim tin vo Thng cng l mt trong cc kin, m nu c cm nhn tin
chc vo n, vn s b anh coi l t nhn mnh bt kh sai lm ? Tuy nhin, ti xin
php nhn xt rng, y iu ti gi l gi thit tnh bt kh sai lm, khng phi l
bn thn s cm nhn tin chc vo mt hc thuyt (bt k l hc thuyt no). iu m
ti ni ti, l vic gnh vc quyt nh vn thay cho nhng ngi khc, m
khng cho php hc c nghe xem pha i lp ni g. Ti cc lc phn i v kin
quyt bc b i hi ny nhn danh nim tin tng trang trng nht ca ti. Li thuyt
phc ca bt c ai, d cho c qu quyt n u i na, d xc quyt khng ring v
25

tnh ngu to m c cc hu qu nguy hi, d khng nhng l cc hu qu nguy hi

m c tnh v o c v v tn ngng (s dng cch ni m ti hon ton ln n)
ca kin, nhng nu khi thuyt phc vic xt on ring t y, d c c s hu
thun ca cng lun trong nc hay ca nhng ngi cng thi, m li ngn cn
khng c kin bo v c lng nghe, th ngi t cho mnh l bt kh sai
lm. S ngn cn cng t b phn i v cng t nguy him do kin b gi l v o
c v v tn ngng, th li cng l nhng trng hp tai hi bc nht. y ch thc
l nhng trng hp m cc con ngi ca mt th h phm sai lm ht sc ti t,
gy kinh ngc v hi hng cho hu th. Trong s nhng trng hp nh th, chng ti
tm c nhng th d ng ghi nh trong lch s, khi cnh tay ca lut php dt
b nhng con ngi tt p nht v nhng hc thuyt cao qu nht, vi s thnh cng
ng trch i vi nhng con ngi, tuy mt vi hc thuyt sng st c
(ging nh mt s nho bng) vin dn ra nhm bo v cho hnh x tng t chng
li nhng k bt ng vi hc thuyt hay vi cch din gii hc thuyt y.
N hn loi c th khng my khi c nhc nh rng, tng c mt ngi tn
l Socrates, gia ng ta v chnh quyn cng vi cng lun thi c mt cuc
ng ng ghi nh. Sinh ra vo mt thi i v ti mt t nc trn y s v i
c nh, nhng ngi bit rt r c ng ta ln thi i k li cho chng ta v con
ngi ny nh mt c nhn c hnh nht ca thi i. Trong khi y, chng ta bit v
ng nh mt ngi ng u v mt khun mu cho tt c mi v thy dy o c
sau ny, nh ngn ngun kht vng cao qu ca Plato, ln ch ngha cng li sng
sut ca Aristotle, i mastri di color che sanno, 9 hai ngun o c ca mi trit l
khc. V thy c tha nhn ca mi nh t tng xut sc sut c kim, ngi m
danh ting vn cn vang vng mi sau hn hai ngn nm, khin cho khng cn m t
no t ht s ly lng ca thnh ph qu hng ng, con ngi y b nhng ngi
ng bo x t sau mt phin to kt n v ti v tn ngng v v o c. V tn
ngng, v ng ph nhn cc thn linh m N h nc cng nhn; thc ra th ngi
buc ti ng khng nh (xem Apologia) 10 rng ng khng tin vo thn linh no
ht. V o c, v cc hc thuyt ca ng, v cc li ging dy ca ng, mt k lm
i tru thanh nin. Vi nhng li buc ti trn, to n trung thc, c c s
tin vo iu ny, thy ng c ti, v kt ti mt con ngi, c l xng ng l

i mastri di color che sanno,: ngi thy ca nhng ngi hiu bit li ca Dante ni v Aristotle.
Tc phNm ca Plato bnh vc cho Socrates.

10

26

ngi tt nht trong tt c nhng ngi c sinh ra, b t hnh nh mt tn ti

phm.
Chuyn t y sang mt th d khc ca vic kt ti tri o l, m nhc ti n
sau vic kt ti Socrates, c th khng n ni l h thp hn: s kin xNy ra
Calvary 11 hn mi tm th k trc. Con ngi li mt n tng mnh m v
s v i y o c trong k c ca cc chng nhn bit v cuc sng v li m
lun ca ngi, ti ni sut mi tm th k sau ngi lun lun c coi l hin
thn ca ng ton nng, con ngi y b x t mt cch nhc nh, nh mt k th
no? N h mt k n ni bng b. N hng ngi y khng ch n thun l sai lm
vi v n nhn ca h; h sai lm coi ngi l mt k hon ton tri ngc li vi
thc cht ca ngi v i i vi ngi nh mt k m by gi chnh h b coi l
th do cch i x ca h vi ngi. N hng cm nhn m by gi loi ngi nhn li
nhng hnh ng ng tic y, c bit l trng hp th hai trong hai trng hp
trn, biu hin cc k sai lch trong vic phn xt v nhng nhn vt bt hnh y [nh
nhng k hnh ng khn nn]. Bt chp biu hin b ngoi, nhng ngi y khng p
hi l hng ngi xu khng xu hn nhng ngi bnh thng, m ngc li, h l
nhng ngi c nhiu c c tn gio v cm xc i quc ca thi i v ca dn
chng h. H chnh l nhng ngi mi thi i, k c thi chng ta, c nhiu c may
i sut cuc i c knh n v khng h b ch trch. Thy chng t, k x nt
qun o ca ngi khi li ni tht ln nhng li ni, theo mi tng ca x s y,
cu thnh ti li gh tm, rt c th hn hon ton thnh thc trong ni kinh
hong v cm phn ca hn, nh phn ng nhng ngi kh knh v ngoan o ngy
nay thnh thc trong cc cm xc tn gio v o c m h rao ging. a s nhng
ngi ngy nay rng mnh trc hnh vi ca hn, nu gi s nh sinh ra l ngi Do
Thi v sng vo thi ca hn, hn l cng hnh ng ging ht nh hn. Cc tn
Ki T Chnh thng c o tng rng, nhng k nm git cht cc v tun o u
tin, hn phi l nhng k xu xa hn h ngy nay. Cc tn y nn nh rng mt
trong nhng k truy hi chnh l Thnh Paul.
Chng ta hy b sung thm mt th d na, mt th d gy n tng nht, nu
n tng v mt sai lm c o bng s thng thi v c hnh ca k phm sai
lm y. N u c mt ai nm quyn lc trong tay, m c l do ngh rng minh l
ngi tt nht v minh trit nht trong nhng ngi cng thi, th ngi chnh l

11

Calvary: N i S, ni c Jesus b hnh hnh ng inh cu rt.

27

Hong Marcus Aurelius 12 . L mt quc vng chuyn ch ca ton b th gii vn

minh, sut cuc i ng vn gi gn c, khng nhng ti nng phn x minh bch
nht, m c mt tri tim du dng nht - iu t c ch i t nn gio dc Stoic 13
m ng c hng. Mt vi ba nhc im c quy cho ng u l nhng th do b
m hoc, trong khi cc tc phNm ca ng, sn phNm o c cao c nht ca mt tr
tu thi c i, khng h c cht khc bit no c th cm nhn c so vi cc li
ging c trng nht ca Cha Ki T. Con ngi y, mt ngi c phNm cch Ki T
gio trong mi ngha ca ngn t, ngoi tr theo ngha gio iu, cn hn l so vi
hu ht mi ngi trong cc vng quc c v b ngoi Ki T gio ng tr vo thi
y, nhng con ngi y truy hi Ki T gio. c t trn nh ca mi thnh tu
m nhn loi t c trc , vi mt tr tu t do phng khong, vi mt tnh
cch khin cho ng l hin thn ca l tng Ki T gio trong cc trc tc v o
c ca mnh, th m vi tt c trch nhim m ng thm nhun su sc, ng tht
bi trong vic nhn nhn ra rng Ki T gio l th tt p ch khng phi xu xa trn
i ny. ng bit x hi lc y ang trong trng thi d bng n. N hng ng nhn
thy, hay tng l nhn thy rng, x hi nh th vn cn duy tr kt ni vi nhau,
v c th ngn c n tr nn xu i bng nim tin v s sng knh i vi cc thnh
thn ang c cng nhn. N h ngi cm quyn ca nhn loi, ng tng rng ngha
v ca ng l khng cho x hi b tan r thnh nhng mnh vn; v ng khng thy
c bng cch no cc mi lin kt mi s hnh thnh kt ni x hi li, nu cc
mi lin kt c b b i. Tn gio mi cng khai t mc tiu hu bo cc mi lin kt
c ny, v vy nu ng khng cho rng ngha v ca ng l chp nhn tn gio y, th
hn ngha v ca ng phi l trit h n. Bi v, khi y ng khng thy igo l Ki T
l chn l hay c ngun gc thnh thn, bi v ng thy ci chuyn k l v mt
Thng b ng inh tht ng ng vc, v mt h thng c ton b ni dung da
trn nn tng m ng khng tin cht no, cho nn ng khng th thy nc n s c
tc dng i mi, iu c thc t chng minh sau bao c gng th tiu n. Con
ngi cao qu nht, d thng nht trong cc trit gia v nh cm quyn, vi mt cm
nhn trang trng ca ngha v, ph chuNn vic truy hi Ki T gio.

12

Marcus Aurelius (121-180) c cha nui l Pius Antoninus truyn ngi Hong La M nm 161 nn
cn gi l Marcus Antoninus. Trong tc phNm Meditations vit nm 170, ng ng h vic p dng mt lut php
chung cho mi ngi v mt s cai tr ca nh vua tn trng hu ht cc quyn c nhn ca ngi b tr. N hng
t tng cao qu y khng ngn c ng ra lnh n p Ki T gio.
13
Stoic: trit l khc k thi c Hy-La, ch trng thn nhin chp nhn mi bin c ca cuc i.

28

Theo hiu bit ca ti th y l mt s kin bi thm nht trong ton b lch s.

Tht l cay ng khi ngh rng Ki T gio c th l mt th khc hn nhiu trn ci
i ny, nu gi s nh tn ngng Ki T c chp nhn nh mt tn gio ca
ch di s bo h ca Marcus Aurelius thay v ca Constantine 14 . Tuy nhin, cng s
l khng cng bng i vi ng v cng l khng ng s tht, nu ph nhn vic
Marcus Aurelius nhiu ln ku gi phi trng pht s rao ging chng Ki Tgio, ging nh trng pht m ng lm chng li s truyn b Ki T gio. Hn bt
c tn Ki T gio no, Marcus Aurelius tin chc ch ngha v thn l sai tri v c
chiu hng lm tan r x hi - ng tin vo cng mt iu nh Ki T gio. ng l
ngi c kh nng nh gi iu ny hn ai ht trong nhng ngi sng vo thi
. Tr phi c ngi no dm tn thnh trng pht vic truyn b kin, dm s
tng bc mnh l ngi khn ngoan hn, tt p hn Marcus Aurelius- minh trit su
sc hn thi i ng, tr tu cao c vt trn thi i ng l ngi st sng hn ng
trong tm kim chn l, hay tha thit hin dng cho chn l hn ng khi tm c n;
ta hy c ngi y gi cho mnh trnh c vic t nhn l bt kh sai lm chung
cng vi m ng qun chng m Antoninus to nn vi kt qu bt hnh n th.
Bit rng khng th bo v cho vic s dng s trng pht ngn cn nhng
kin chng li tn ngng bng bt k lun c no m n li khng bin minh cho
Marcus Antoninus, nhng k th ca t do tn ngng, khi b dn p qu, i lc cng
chp nhn h lu ny v ni theo cng vi Dr.Johnson 15 rng nhng k truy hi tn
Ki T gio l c l, rng s truy hi l mt th thch cam go m chn l phi vt qua
v lun vt qua mt cch thng li; nhng trng pht ca php lut trn th cui
cng cng bt lc trc chn l, nhng nhiu khi nhng trng pht y li c hiu qu
ch li i vi nhng lm lc c hi. y l mt hnh thc lp lun bin h cho s
khng khoan dung tn gio rt ng ch , khng th b qua vic xem xt n.
Mt l thuyt ch trng rng c th thanh minh cho vic chn l b truy hi
bi v s truy hi khng th gy tn hi g cho chn l, tuy khng th b kt t l c s
th ch i vi s tip nhn chn l mi; nhng chng ta khng th ca ngi s rng
lng ca l thuyt y trong i x vi nhng ngi nhn loi phi chu n. Vic pht
minh cho th gian ci g lm nh hng su sc ti th gii m trc n cha h
14

Constantine (cht nm 411), tn Latin y l Flavius Claudius Constantinus. Dy binh t nc Anh

nm 407 v tr thnh ngi cai tr thc t ch phng Ty (Western Empire) sau chin thng qun s nm
408. N m 409, hong chnh thc ca ch l Flavius Honorius buc phi tha nhn Constantine l ngi
cng tr v ch. N m 411, Constantine thua trn phi u hng v b hnh quyt. V hong La M tim
quyn Constantine bo tr cho Ki T gio.
15
Dr. Johnson: bit danh ca Samuel Johnson, mt hc gi ngi Anh ni ting ca th k XIX.

29

c bit n; chng minh c cho th gian cai m n lm ln nhng im

quan trng sng cn cho li ch trn th hay tm linh, l mt cng hin quan trng m
con ngi c th lm cho ng loi, v trong nhng trng hp nht nh, nh trng
hp ca cc tn Ki T gio thi s khi v ca nhng ngi ci cch 16 , th nhng
ngi cng ngh nh Ts Johnson cng tin rng l mn qu qu gi nht c th dng
tng cho nhn loi. y th m tc gi ca nhng n hu tuyt vi y li c n p
bng s hnh h o y; y th m ci phn thng dnh cho h li ging nh nhng
g vn dnh cho nhng tn ti phm tin nht; y th m theo ci l thuyt , tnh
trng ny khng b coi l mt li lm v mt tai ho thng tm ng nhn loi
phi khc than au n, m li c coi l tnh trng bnh thng ng c bin h.
C theo nh ci hc thuyt y th nhng ngi a ra chn l mi phi ng chu trn
nh vic thng qua lut l ca ngi Locrians thi xa 17 , ngi ngh iu lt mi
phi qung mt thng lng quanh c v s b sit c ngay, nu sau khi nghe anh ta
trnh by l l, tp hp cng chng khng tn thnh vi ngh ca anh ta. N hng k
bo v ci kiu cch i x nh th vi nhng ngi em li li ch, l nhng ngi
khng th nh gi ng li ch nhn c; ti tin rng quan nim s vic nh vy ch
c loi ngi ngh rng c mt thi phi cn ti cc chn l mi, nhng nay th
chng ta c ri.
Th nhng thc ra ci chm ngn ni rng chn l lun chin thng s truy hi
l mt trong nhng li di tr m tai m ngi ta c lp li vi nhau n thnh nhm
chn, nhng li b mi tri nghim bc b. Lch s y ry nhng th d chn l b
trit h bi s truy hi. N u khng b dp tt vnh vin th cng b Ny li li hng
trm nm. Ch ni ring cc t tng tn gio thi, th t nht cng ti hai chcln
cuc Ci cch bng n ra v b trit h vo thi trc khi c Luther. Arnold of Brescia
b trit h. Fra Dolcino b trit h. Savonarola b trit h. Albigeois b trit h. Vaudois
b trit h. Lollards b trit h, Hussites b trit h. Thm ch sau thi k Luther, bt c
u c tin hnh truy hi l c cuc truy hi u thnh cng. Ty Ban N ha,
Italia, vng Flanders, ch o, tn gio Tin Lnh b nh tn gc; v c v nh l
Anh cng nh th nu gi s nh N hong Mary cn sng hay N hong
Elizabeth b cht 18 . S truy hi lun thnh cng, tr ra ni no phe d gio qu mnh
16

Ch cuc Ci cch Tn gio th k XVI do Martin Luther (1483-1546) khi xng.

Thn thoi Hy Lp.
18
N hong Mary (1542-1587) tn tht l Mary Stuart, l N hong x Scotland (1542-67) v hong hu
Php (1559-60). Do cc hnh ng chnh tr v hn nhn thiu khn ngoan ca mnh, b b gii qu tc
Scotland ni lon chng li khin b phi trn trnh sang Anh. Ti Anh b b xem l mi e do cho vng
quyn nc Anh v b x cht u. B theo tn gio Catholic La M, trong khi N hong Anh Elizabeth I
17

30

khng truy hi ni. Khng mt ngi hiu bit no c th hoi nghi v vic Ki T
gio rt c th b dit tr quc La M. Tn gio ny m rng ra v tr nn
vt tri l v cc cuc truy hi ch xy ra thi thong, ngn ngi v gin on vi
nhng khong thi gian di c s truyn b hu nh khng b quy nhiu. Ch l mt
s a cm v cn c nu cho rng chn l vi t cch chn l thun tu li c sc
mnh ni ti no chng ni vi ngc t v ct hnh quyt ph nh c sai lm c
a v u th. Con ngi khng st sng nhiu vi chn l bng vic h thng hay
st sng vi sai lm; mt s p dng thch ng cc trng pht php lut hay thm ch
trng pht x hi thi, cng lun thnh cng trong vic ngn chn s truyn b c
chn l ln sai lm. Ci u th thc s ca chn l l ch mt khi kin l ng, n
c b dp tt mt ln, hai ln hay nhiu ln, nhng tri qua nhiu thi i ri th s c
nhng ngi pht hin li n, cho ti lc mt trong nhng pht-hin-li gp c
hon cnh thun li trnh khi b truy hi, thi gian cng cp n ng vng
c trc cc mu toan k tip nhm dp tt n.
C ngi s bo l ngy nay chng ta u c x t nhng ngi a ra cc
kin mi: chng ta khng git b nhng nh tin tri nh cha ng chng ta lm,
chng ta thm ch cn xy lng m cho h. Qu l chng ta khng cn x t nhng k
t gio na; cc trng pht hnh s c mc m s cm nhn hin i c l cng
chp nhn c, thm ch i vi nhng kin kh chu nht ngi ta cng thy vic
tiu dit tn gc chng l khng thch hp. N hng chng ta cng ng t la phnh
mnh rng chng ta thot khi vt nh ngay c ca vic truy hi theo php lut. Cc
trng pht v kin, hay t nht cng v by t kin ra, hy cn tn ti trong php
lut; s p ch kin ngay thi by gi cng khng phi khng h c, [tnh trng y]
khin ta kh tin c rng, vo mt ngy no s ngc i theo php lut vi y
sc mnh ca n li khng hi sinh tr li. N m 1857 ti phin to ma h ca ht
Cornwall mt ngi n ng bt hnh 19 b co buc c hnh vi khng th tha th v
mi phng din v b kt n 21 thng t v ti li h to v vit ln cng nh vi t
ng xc phm lin can ti Ki T gio. Trong khong mt thng vo cng thi gian
ny vng Old Bailey, hai ngi trong hai v ring r 20 b t chi khng c
(1533-1603) theo tn gio Tin Lnh. Trong hon cnh cc k phc tp ca nc Anh hi vi nguy c b
ngoi xm v b phn lit t bn trong, N hong Elizabeth I biu l cc phNm cht dng cm v ti ba
a nc Anh vt qua gian nguy v tr thnh mt cng quc Chu u. N hong Elizabeth I tr thnh du
n cua rnc Anh hu bn th k XVI.
19
Ghi ch ca tc gi: Thomas Pooley, Bodmin Assizes, 31-07-1857. n thng 12 ng ta c N hong
n x tr t do.
20
Ghi ch ca tc gi: George Jacob Holyoake, 17-08-1857; Edward Truelove, thng 7-1857.

31

tham gia bi thNm on, mt ngi cn b quan to v mt thnh vin hi ng nhc

m nng n, bi v h trung thc tuyn b rng h khng c tn ngng tn gio;
mt ngi th ba l ngi ngoi quc 21 cng v l do nh th m b t chi x kin
chng li mt k cp.
Vic t chi sa sai ny s d xNy ra, bi v hc thuyt hin hnh cho rng,
ngi no khng tin vo Thng (Thng no cng c) v khng tin vo
cuc sng i i trong tng lai th khng th ra to n lm chng; iu ny tng
ng vi vic tuyn co ngi b t ra ngoi vng php lut, khng c to n
bo v. Khng nhng ngi c th b n cp hay b xm hi m k phm ti
khng b trng pht, nu khng c ai khc c mt ngoi nhng ngi hay nhng
ngi c kin tng t, m bt c ai cng c th b n cp hay b xm hi khng
c trng pht, nu vic chng minh ti phm li ph thuc vo s lm chng ca
nhng ngi ny. kin trn da vo gi nh rng, li tuyn th trc to s khng
c gi tr g, nu ngi tuyn th khng tin vo cuc sng i i trong tng lai. Gi
nh ny bc l s ngu dt v lch s ca nhng ngi suy xt nh th (bi s tht
lch s l phn ng nhng ngi khng c tn gio mi thi i thng l nhng
ngi rt trong sng v cao thng). Khng mt ai gi kin nh vy, nu l ngi
c t nhiu hiu bit v vic trn i ny c bit bao ngi ly lng danh ting c v
o c ln hc thc, c nhiu ngi, t nht l nhng ngi gn gi, bit r nh l
nhng ngi khng tn ngng. Hn na, quy tc ny mang tnh t st, t ct la khi
nn tng ca mnh. Ly c nhng ngi v thn nht thit phi l k di tr, n tha
nhn li khai ca nhng ngi v thn sn sng ni di, m ch bc b nhng ngi
v thn c dng kh ng u vi s tho m, khi cng khai tha nhn iu man tr.
Mt quy tc t th nhn s phi l trong mc ch rao ging ca n, cho ti nay ch c
th duy tr hiu lc nh mt biu tng ca lng cm th, mt tn tch ca s truy hi,
m s truy hi cng l k l phn loi nhng ai chu c th thch u chng t h
khng ng b truy hi. Ci quy tc v ci l thuyt sn sinh ra n cng lng nhc cc
tn khong km hn so vi nhng ngi khng tn gio. V l ai khng tin cuc
sng i i trong tng lai th nht thit phi ni di, nn suy ra l nhng ai thc tin
vo cuc sng i i trong tng lai ch l khng phm ti ni di, nu h khng
phm ti ni di th li l do s b ri vo a ngc. Chng ta khng mun xc phm
cc tc gi ca quy tc v nhng k ph ho vi h bng gi thit, l quan nim m h
hnh thnh v o c Ki T, thc ra l ci c rt ra t thc ca ring h.
21

Ghi ch ca tc gi: N am tc de Gleichen, To n ca cnh st ng ph Marborough, 04-08-1857.

32

Thc ra y cng ch l tn tch ri rt li ca s truy hi v c th tng rng

n khng hn l du hiu cho thy mun truy hi, m ch l mt th d v tnh bc
nhc tinh thn kiu Anh vn thng thy, khin h ly vic khng nh mt nguyn
l ti t lm nim vui ngu ngc, mt khi h khng cn ti t mong mi thi hnh
n thc s trong thc t. N hng khn kh thay, khng c s an ton no trong trng
thi tinh thn ca cng chng m bo rng, vic gc li nhng hnh thc ti t
nht ca s truy hi theo php lut tng ko di c th h s vn tip tc c duy
tr. Trong thi i ny, ci mt ngoi tnh lng ca cng vic thng ngy vn thng
b gn ln bi cc mu toan lm sng li nhng iu xu xa thu xa, m c lm nh
th l a ra cc phc li mi. iu m ngi ta hin nay ang hunh hoang v vic
hi sinh tn gio, trong nhng u c hp hi v tm ti, t nht cng vn l s hi
sinh ca lng cung tn; ni no m men say ca s cay nghit lun mnh m trong
tnh cm ca dn chng, thi no cng gn lin vi tng lp trung lu ca t nc
ny [nc Anh], th rt d kch ng h tch cc thc hin vic truy hi nhng
ngi m h vn hng cho rng y l nhng i tng ch ng truy hi 22 . V l
s tnh l nh th, cho nn cn c vo cc kin v tnh cm m mi ngi duy tr
trong quan h vi nhng ai ph nhn tn ngng c coi l quan trng i vi h, th
t nc ny [nc Anh] khng phi l ni chn ca t do tinh thn.
Mt thi gian di trong qu kh, ci hi ch yu ca cch trng pht bng php
lut l n t dm thm vt nh ca x h. l vt nh thc s c hiu qu v n c
hiu qu ti ni vic truyn b nhng kin b cm on l him thy nc Anh so
vi nhiu nc khc, s th nhn vic truyn b kin b cm c nguy c dn n s
trng pht calut php. N goi tr nhng ngi c hon cnh c bit khng b ph
22

Ghi ch ca tc gi: Rt nhiu iu cnh bo c th c rt ra t s truyn cm rng ri ca mt k

truy hi, ho trn n trong mt mn ph by chung ci phn ti t nht ca tnh cch dn tc chng ta, nhn
dp c cuc ni dy Sepoy. Ting go tht ca nhng k cung tn hay l bp bm tr trn bc thuyt gio c th
khng ng nhn xt; th nhng nhng ngi cm u ng Evangelical tuyn b nguyn l ca h v
vic cai tr cc ngi Hindu v Hi gio, rng khng c trng hc no c ti tr t cng qu m li khng
ging dy Kinh thnh, v h qu cn thit l vic tuyn dng cng chc ch dnh cho cc tn Ki T gio
chnh thc hay d b. Mt v th trng B ngoi giao trong din vn c trc cc c tri ca mnh ngy 12-111857 c tng thut l ni nh sau: Khoan dung i vi c tin ca chng (c tin ca hng trm triu
thn dn Anh quc) ci s m tn m chng gi l tn gio, theo kin ca Chnh ph Anh, c hiu qu lm
chm tr vic nng cao tn tui Anh quc v ngn chn s ln mnh ng hoan nghnh ca Ki T gio Khoan
dung l hn tng v i ca quyn t do tn gio t nc ny, nhng khng th cho bn chng lm
dng m t y. C nh ng ta hiu n, th n c ngha l quyn t do hon ton cho mi ngi, s t do th
phng, trong nhng ngi Ki T gio, nhng ngi th phng da trn cng mt nn tng. N c ngha l
khoan dung vi mi gio phi ca nhng ngi Ki T gio cng tin vo mt s ho gii. Ti mun lu n
s kin l mt ngi, mt nhn vt c nh gi xng ng gi mt chc v cao trong chnh ph ca t
nc ny di quyn mt v b trng theo ch ngha t do, li bo v ci hc thuyt, rng tt c nhng ai
khng tin vo tnh thn thnh ca Cha Ki T u ngoi ranh gii ca lng khoan dung. Sau ci mn ph by
ngu xuNn y, ai cn nui o tng rng s truy hi tn gio qua i ri, khng cn bao gi tr li na?

33

thuc vo thin ch ca k khc, cn i vi tt c mi ngi th d lun v loi ch

ny c hiu lc nh php lut; nu vi phm ngi ta c th b b t hay b mt
phng tin sinh sng. N hng ngi m ming cm manh o c m bo hay
nhng ngi khng mun hng u i no ca k cm quyn, hoc ca cc on th
hay ca cng chng, nhng ngi ny khng phi s st g khi cng khai tha nhn
bt c kin no, nhng li b d lun thnh kin v ni xu vic chu ng chuyn
ny cng khng i hi h phi c kh phch anh hng g lm, chng cn phi nhn
danh h m ku gi lng thng xt ad misericordium 23 . Tuy nhin, mc d ngy nay
chng ta khng cn lm hi qu mc i vi nhng ngi suy ngh khc vi chng ta
nh trc kia na, nhng rt c th chng ta t lm hi mnh nhiu hn bao gi ht
bng cch c x ca chng ta i vi h. Socrates b buc phi cht, nhng trit hc
ca ng vn rc sng nh mt tri trn cao, to nh lung linh ln khp bu tri tr tu.
N hng tn Ki T gio b nm cho s t n tht, nhng nh th Ki T gio vn cao
nh cy i th vt ln trn nhng m c gi nua yu ui, khin m c phi ci
cc v bng rm ca n. S khng khoan dung thun tu mang tnh x hi ca chng
ta khng git cht mt ai, khng dt b c kin no, nhng n li lm cho ngi
ta phi ngu trang cc kin hay t kim ch khng rng tch cc truyn b chng.
Vi chng ta, cc kin d gio khng tin c bao nhiu, thm ch cn b li bc
trong nhiu nm hay c mt th h; chng tkhng khi no chy to sng v lan rng,
nhng vn chy m trong nhng nhm nh ca nhng ngi suy t v trm tng
vn l nhng ngi pht sinh ra chng, chng khng bao gi ngi sng ln trong hot
ng chung ca con ngi nh nh sng ca chn l hay ngu to.
Tnh trng c duy tr nh vy lm mt s ngi rt hi lng. bi v khng c
nhng hnh ng chng vui v g ca vic trng pht hay bt b ai , [vic ny] lm
cho v b ngoi ca tt c nhng kin thng th khng b xo ng, trong khi khng
cm on tuyt i s hot ng l tr ca nhng ngi bt ng kin b mc bnh
v t tng. Mt k hoch tht tin li c c ho bnh trong gii tr thc v gi
cho mi chuyn m xui ging nh trc y vn th. N hng ci gi phi tr cho mt
th ho bnh tr tu nh th l hy sinh ton b lng dng cm o c ca l tr con
ngi. Khi mt b phn ln ca tr thc tch cc v ham hiu bit nht thy rng, nn
khn ngoan gi kn trong lng cc nguyn l tng qut v cn c ca nhng g h xc
tn, cn nhng kt lun khng nh cho cc tin m trong thm tm h cng t chi
b th ra sc nhi nht vo nhng thng ip gi ti cng chng, mt thc trng nh
23

Ad misericordium: xin r lng thng

34

th khng th no pht huy cc phNm cht ci m, v u v tr tu cht ch nht qun

tng mt thi t im cho gii tr thc. Trong tnh trng th ch c loi ngi
hoc l un mnh ni theo nhng iu nhm chn c rch, hoc l lm ngi xu thi
ph ho theo chn l, lun b mi th thin kinh a ngha ct sao cho va tai ngi
nghe, ch khng phi ni ra nhng iu thc tin trong lng. N gi no trnh c
nhng iu ch cn cch thu hp t duy v s quan tm vo nhng chuyn c th
ni ra m khng mo him ng vo lnh vc nguyn l; tc l ch cp n nhng
vn thc hnh nh nhoi, t n cng hin nhin l ng n, ch chng phi l
nhng vn m nu cc tr tu ca nhn loi khng c o su v m rng, th s
chng bao gi thu hiu ni; nhng g c th o su v m rng tr tu ca nhiu
ngi, s suy t t do v dng cm v cc ch cao c, u b dp b.
N hng ai coi vic gi thi d dt v nhng vn d gio l khng c g hi
th trc ht cn phi thy rng, hu qu ca n lm cho khng c s tho lun cng
bng v rt ro no v cc kin d gio v nhng kin no khng sc chu ng
s tranh lun, d c th b ngn chn khng lan truyn, nhng s khng h bin mt.
Tuy nhin, s cm on p t ln mi vn t ra thng khng tiu dit c tinh
thn d gio, v cng chng lm cho nhng vn y chm dt bng cc kt lun cu
chnh gio. Ci tn tht ln nht li ging vo nhng ngi khng phi d gio, lm
cho ton b s pht trin tinh thn ca h b gii hn v l tr b khip nhc v ni e
s d gio. Ai c th tnh ht c nhng tn tht cho th gian khi bit bao tr tu y
ha hn nhng li c tnh cch nhu thun rt r khng dm bc l ra hng lot t
tng c lp, mnh m, to bo v e s bit u li dnh dng vo chuyn g khin
h b quy kt l phi tn gio hay v o c? Trong s h, i khi cng gp nhng
ngi rt c lng tm v s hiu bit ht sc tinh t, nhng ngi sng mt cuc
sng suy t y tr tu khin h khng th im lng c, nhng ngi dc ht mi ti
nng, tr thng minh nhm gng sc ho gii nhng nhc nh ca lng tm v l tr
vi hc thuyt chnh thng, mt cng vic m c l h vn cn cha t c thnh
cng chung cuc.
Khng ai c th tr thnh nh t tng ln nu khng tha nhn rng, vi t
cch mt nh t tng, ngha v trc ht ca anh ta l i theo tr tu ca mnh vi bt
c kt lun no m tr tu c th dn n. Chn l thm ch c hng li bi sai lm
ca nhng ngi t duy c lp vi mt s nghin cu v chuNn b thch ng, hn l
bi kin ng ca nhng ngi cho l ng ch v chng khng lm h kh v phi
suy ngh. T do t tng c i hi khng phi n thun hay ch yu nhm mc
35

ch to ra cc nh t tng ln. N gc li, n cng l cn thit v thm ch cn l

iu khng th thiu c, cho nhng ngi bnh thng c th t c s pht
trin y v tnh cch, ph hp vi kh nng ca h. Trc kia, v c th c mai
sau na, vn c c nhng nh t tng ln ring l trong mt bu khng kh chung
ca tnh cnh n l. N hng cha bao gi v cng s khng bao gi c c mt dn
chng tch cc v tr tu trong mt bu khng kh nh th. ni no m dn chng
nht thi tin gn n c iu tt p y, u l do ni y c s suy lun phi
chnh thng mt i. ni no c s quy c ngm rng cc nguyn l l iu khng
th bn ci; ni no m vic tho lun nhng vn trng i ca nhn loi b cm
ca, th chng ta khng th hy vng tm thy tnh tch cc vi tm vc ln lao
tng to nn mt vi thi k tht rng r trong lch s. Cng chng bao gi c c
iu , nu s tranh lun n trnh nhng ti rng ln v quan trng, c kh
nng t ln ngn la hng khi trong iu kin tinh thn dn chng c thc tnh,
v xung ng c to nn c th a tr tu ca ngay c nhng ngi bnh thng
nht ln tm cao hng ti phNm gi ca nhng hu th c suy ngh. Chng ta
chng kin th d trong iu kin ca chu u v thi k rng r y ko di trong thi
gian theo st ngay sau thi k Ci cch; mt th d na, tuy gii hn Lc a v
trong gii c hc, l phong tro t bin na cui th k XVIII; th d th ba, ko di
trong khong thi gian cn ngn hn na, l cuc gy men tr tu c vo thi k
Goethe v Fichte 24 . N hng thi k ny khc nhau rt nhiu cc kin ring bit m
chng pht trin, nhng chng u ging nhau ch l trong c ba thi k y ci ch
ca quyn uy u b b gy. Trong mi thi k u c mt nn chuyn ch tinh thn
c b x v cha c nn chuyn ch mi vo thay th. N hng xung ng to nn
trong ba thi k ny lm cho chu u tr thnh mt chu u nh ngy nay. Mt s
ci thin n l trong tinh thn con gni hay trong cc thit ch u ghi li du vt
c trng r rt ca thi k ny hay thi k khc trong s . Trong khong thi gian
no nhiu du hiu b ngoi biu hin cho thy c ba xung ngd du gn nh
cn kit ht ri v chng ta c th d kin s khng c s khi u mi m no, cho
ti lc chng ta li khng nh c tnh cch t do ca mnh.
By gi chng ta chuyn sang phn th hai ca lun c v b i gi thit
rng cc kin c ng o cng chng tha nhn u l sai; ta hy gi thit
24

J.W.Goethe (1749-1832): nh th, nh vn v trit gia c, danh nhn v i nht ca nc c thi k

lng mn cng nh ca ton bo nn vn chng c.
J.G.Fichte (1762-1814): trit gia v nh yu nc ngi c, c nhiu ng gp v s pht trin hc
thuyt ca I.Kant

36

rng cc kin y l ng v kho st gi tr ca ci kiu cch m cc kin c

v nh ang c duy tr, trong khi tnh chn l ca chng li khng c tho
lun cng khai v t do. D c rt khng mun i na, th mt ngi c mt kin
vng vng vn c th tha nhn kh nng kin ca anh ta c th sai. Anh ta buc
phi ch rng, d cho kin y c th ng n u i na, nu n khng c
tho lun thoi mi, thng xuyn v y , th n s b coi l mt gio iu
cht ch khng phi l mt chn l sng ng.
C mt loi ngi (may mn l khng cn nhiu nh trc kia) cho l ri,
nu c ngi tn ng khng cht hoi nghi ci kin m h ngha l ng, mc d
ci ngi tn ng y khng c kin thc g v cn c ca kin v cng khng th
bo v c l l cho n trc nhng phn bc hi ht nht. Loi ngi ny, mt khi
hc c tn iu m gii quyn uy dy cho, th h ng nhin cho rng, cho php
tra vn tn iu y s chng c g hay m ch c hi thi. ni no m nh hng ca
h chim u th th vic bc b kin c tha nhn chung mt chc thong minh v
t nh l chuyn gn nh khng th, mc d n vn c th b bc b mt cch hp tp
v ngu xuNn; bi v rng t c kh nng thc hin c hon ton vic cm on
tholun v mt khi iu ny xy ra th nim tin khng da trn s thuyt phc s d
dng b nm b trc mt ci g ch hi hao hao ging nh lun c. Tuy nhin, ta
hy b qua kh nng ny ta c gi thit rng, kin ng c gi trong lng, nhng
c gi nh mt thnh kin, mt nim tin khng ph thuc vo lun c chng minh
hay chng li n - khng phi l cch thc duy tr chn l camt hu th c l tr
[l con ngi]. khng phi l hiu bit chn l. Chn l c duy tr nh vy ch l
mt thnh kin, nhiu nht l tnh c trng hp vi nhng li l pht ngn ra chn l.
N u nh tr tu v c phn xt ca loi ngi cn phi c nui dng vun
p, mt chuyn m nhng ngi theo o Tin Lnh t nht cng khng ph nhn, vy
th cn c g khc thch hp hn l cho nhng nng lc y c luyn rn ngay
trong cng vic c coi l rt cn thit cho con ngi da vo m duy tr
kin? N u nh vic nui dng kh nng hiu bit bao gm mt chuyn quan tng
hn ht, th phi l vic hc hi nhn bit cn c kin ca mt ai . Bt k
ngi ta tin vo ci g, nu ci thuc v cc i tng m i hi quan trng nht
l phi tin mt cch ng n th ngi ta cn phi bit bo v chng li t nht cng
l nhng phn bc ph bin. Tuy nhin, c ngi s ni: Hy dy cho h bit c s
ca cc kin ca h. Khng th kt lun kin ca h nht thit l th hc vt vi l
do l h cha tng nghe thy li phn bc. N hng ngi hc mn hnh hc khng ch
37

n thun thuc cc nh l theo tr nh m cn hiu r v hc c cc cch chng

minh; v tht ng ngNn nu bo rng h khng bit cn c ca cc chn l hnh hc
ch v h cha thy ai ph nhn chng hay toan tnh chng minh chng l sai. Chc
chn l th ri, ci cch dy nh th l thch hp vi i tng nh ton hc m
khng c ai ni g theo v pha sai ca vn . iu c bit ca bng chng cho
chn l ton hc l mi lun c u theo v mt pha. Khng c phn i v khng
c tr li cho phn i. Tuy nhin, vi bt c i tng no m kh d c s khc
bit kin, th chn l ph thuc vo s cn bng t c t s tranh u gia cc
l l i chi nhau. Thm ch ngay nh trong trit hc v t nhin cng lun c
nhiu cch gii thch khc nhau v cng mt s kin; thuyt a tm no thay cho
thuyt nht tm 25 , cht phlogiston no thay cho oxy 26 , v cn phi chng minh
rng ti sao ci l thuyt kia li khng ng; trc khi iu c chng minh v
trc khi chng ta bit c cch chng minh th chng ta cn cha hiu c c s
cho kin ca chng ta.
N hng khi chng ta chuyn sang cc i tng v cng phc tp hn, nh l
o c, tn gio, chnh tr, cc quan h x hi, sinh hot i thng, th ba phn t
cc lun c tn thnh bt c kin ang tranh ci no u l nhm xua tan i nhng
biu hin b ngoi ng h cho mt kin khc vi n. N h hng bin v i nht thi
c i, xin Cha ph h cho ng, vit li rng, ng ta lun gnhin cu cc chng l
ca pha i nghch tht k cng nh l, hay thm ch cn hn l ca pha mnh.
N hng g Cicero 27 thc hnh nh phng tin t ti thnh cng hng bin, ng
l bi hc noi theo cho tt c nhng ai nghin cu i tng no nhm i ti
chn l. N gi no ch bit chng l ca pha mnh th khng hiu su vn . L
l ca anh ta c th l tt v khng ai bc b ni. N hng nu anh ta cng khng th
bc b c l l ca pha i nghch; nu anh cng khng nm r thc cht ca
nhng l l y l g, anh ta khng c cn c thin lch v kin no. Lp trng

25

Thuyt a tm c Ptolemy pht trin vo th k II gii thch cc hin tng thin vn v coi tri
t l trung tm ca v tr. Thuyt ny c tha nhn cho n khi xut hin thuyt nht tm coi mt tri l
trung tm ca Copernicius vo th k XVI.
26
Thuyt phlogiston do G.E. Stahl (ngi c) khi xng nm 1697 v rt thnh hnh vo th k XVIII.
Thuyt phlogiston khng nh rng mt vt b t chy s gii phng ra cht phlogiston, cc xit kim loi c
c l cc cht n gin hn bn thn kim loi v kim loi thu c t xit kim loi bng cch a thm
phlogiston vo. Thuyt phlogiston khng gii thch c ti sao cc xit kim loi c trng lng gia tng hn
kim loi. Cui th k XVIII cc cng trnh ca J. Priestley (ngi Anh) v A. Lavoisiter (ngi Php) dn
n vic bc b thuyt phlogiston. Lavoisier thy rng oxy l cha kho gii thch hin tng gia tng trng
lng i km theo vic t lu hunh v pht pho. Lavoisier xc lp rng s chy l t hp ho hc gia oxy v
vt chy c.
27
Marcus Tullius Cicero, nh hng bin thi La M th k I trc CN .

38

duy l i vi anh ta phi l nh ch vic phn xt; nu anh ta cng khng nm r

thc cht ca nhng l l y l g, anh ta khng c cn c thin lch v kin no.
Lp trng duy l i vi anh ta phi l nh ch vic phn xt; nu anh ta khng t
bng lng vi tnh th ny, anh ta s hoc l b li ko bi gii quyn uy, hoc l theo
thi thng trong th gian, chp nhn pha m anh ta cm tnh thin v hn. Cng l
khng tho ng nu anh ta nghe c cc lun c ca pha i nghch do nhng
ngi thy ca anh ta trnh by li, km theo nhng g h a ra cho anh ta bi bc
chng. khng phi l cch thc phn xt cc lun c hay a chng tip xc
thc s vi thc ca mnh. Anh ta phi nghe c nhng lun c y t nhng ngi
chn thnh tin tng vo chng, nhng ngi bo v chng nghim tc v lm iu
vi tt c kh nng ca h. Anh ta phi bit c cc lun c y di hnh thc
ng tin cy v c sc thuyt phc nht; anh ta phi cm nhn thy ton b sc mnh
ca nhng kh khn m quan im chn l i vi i tng xem xt s phi sc
v bc b; bng khng th anh ta khng bao gi nm bt c ci phn chn l phi
i mt v vt qua ci kh khn y.
Chn mi chn ngi trn mt trm trong s nhng ngi c coi l c hc,
l thuc loi ch bit chng l ca pha mnh, thm ch c nhng ngi c kh nng
tranh ci lu lot cho kin ca h. Kt lun ca h c th ng m cng c th sai
i vi bt k iu g h bit; h khng bao gi t mnh vo a v tr tu ca nhng
ngi suy ngh khc h v xem xt nhng ngi y c th ni g; hu qu l h khng
bit, theo tt c mi ngha ca t ny, ci hc thuyt m h t thuyt ging. H
khng hiu nhng phn ca hc thuyt gii thch v bin minh cho cc phn cn li,
nhng kho cu chng mnh mt s kin b ngoi mu thun vi s kin khc nhng
thc ra li ho hp vi n, hay chng minh hai l l c v rt vng chc nhng phi
la chn ci ny ch khng phi ci kia. H cm thy l lng i vi ton b ci phn
ca chn l lm lch cn cn v quyt nh s phn xt ca ch c thng tin y
; h cng chng bao gi thc s hiu c iu , nhng li l iu c nhn
thc minh trit bi nhng ngi ch y v khng thin lch n c hai pha,
kht khao c thy l l ca c hai pha tht t tng nht. V th, mt k lut rt t
nhin i vi vic hiu bit thc s ca ging ngi c o c, l nu khng tn ti
nhng ngi phn bin i vi cc chn l quan trng, th nht thit phi hnh dung
tng tng ra h v cung cp cho h nhng lun c mnh m nht, nh nhng bin
bc ca qu s tinh ranh nht ho php ra.

39

 lm yu i nhng suy xt ny, mt k th chng li tho lun t do c th

s ni rng, loi ngi ni chung khng cn phi bit hay hiu r tt c nhng g m
cc trit gia hay cc nh thn hc c th ni ra phn bc hay tn thnh kin ca
h; rng nhng ngi bnh htng khng cn phi bit cch ra ht nhng sai st,
nhm ln uc mt ngi phn bc sc so; rng nu lun xut hin ai c kh nng
gii p cho h, sao cho nhng iu c th lm lc hng nhng ngi km hc hnh
u b bc b ht, nh th cng l ri; rng nhng ngi thc cht phc c dy
cho bit nhng cn c rnh mch ca chn l ghi nh, c th tin cy vo nhng
ngi c thNm quyn v nhng iu cn li; trong khi hiu rng h khng kin
thc cng nh ti nng vt qua mi kh khn c th ny sinh, h c th an tm
da vo bo m rng, mi kh khn ny sinh u , hay c th c gii p bi
nhng ngi c o to c bit cho nhim v ny.
N hiu nht cng ch c nhng ngi d dng tho mn vi s hiu bit i
cht chn l i km theo vi nim tin vo n, l chu tha nhn quan im ny; nhng
d c nh th th lun c i tho lun t do vn khng b yu i. Bi l, ngay c l
thuyt ny cng tha nhn rng loi ngi cn phi c mt bo m duy l, rng mi
phn bc c gii p tho ng; nhng chng c gii p bng cch no nu
nhng g cn gii p li khng c ni ra? Lm sao c th bit c li gii p l
tho ng, nu nhng ngi phn bc khng c c hi chng t rng khng tho
ng? N u khng phi l cng chng th t nht cc trit gia v cc nh thn hc,
nhng ngi c chc nng gii quyt kh khn, cng phi c lm quen vi nhng
kh khn y trong dng thc gy bi ri ca chng; chuyn nh th khng th thc
hin c nu nhng kh khn y khng c nu ra mt cch t do v c t vo
gc thun li nht cho chng. Gio hi Thin Cha gio c cch ring c o
x l vn rc ri ny. H phn chia ra mt cch khi qut nhng ngi c php
tip thu hc thuyt da trn s thuyt phc v nhng ngi phi chp nhn n da vo
lng tin. Tuy thc ra gii tng l cng chng c cho php la chn tip thu ci g,
nhng t ra h cng c hon ton tin cy, h c quyn v c khch l trong
vic lm quen vi nhng lun c ca nhng ngi phn bc tr li li hc, cho nn
h c th c cc n phNm t gio; nhng ngi bnh thng khng c d dng
trong vic ny, tr phi c s cho php c bit. K lut ny tha nhn s hiu bit
chng l ca pha th ch l c li i vi cc v thy, nhng li tm ra cch thc
thch hp ph nhn quyn i vi nhng ngi cn li ca th gian: nh th l
dnh cho gii c quyn (lite) c nhiu hn v vn ho tinh thn, d khng phi l
40

nhiu hn v t do tinh thn, so vi nhng g cho php i vi m qun chng. Bng

cch ny ngi ta thnh cng trong vic to nn mt loi v th u tri v tr tu,
ng nh mc tiu i hi: bi v, tuy vn ho khng c t do s chng bao gi to
c mt tr tu t do phng khong, nhng vn c th to ra mt thy ci thng minh
x n nisi prius 28 . Tuy nhin, ti cc x s theo o Tin Lnh phng sch ny b bi
b. N hng ngi theo o Tin Lnh, t nht cng l trn l thuyt, cho rng mi ngi
c trch nhim t mnh chn la cho bn thn mnh mt tn gio theo, ch khng
th ph thc chuyn cho cc v thy. Hn na, trong tnh trng hin nay ca th
gii, trn thc t khng th no gi c cc vn t dnh cho ngi c php c
m khng b nhng ngi khc cng c. N u cc v thy ca loi ngi c kh nng
nhn thc c tt c nhng g h cn phi bit, th mi th phi c vit ra v cng
b khng hn ch.
Tuy nhin, trong trng hp cc kin c ng o dn chng tha nhn l
ng n m khng c tho lun t do, nu gi s nh tc hi ca n ch gii hn
ch lm cho ngi ta khng hiu bit c cn c ca cc kin ny, th ngi ta c
th ngh rng, ch c tc hi tr tu ch khng c tc hi o c v tc hi ny khng
ng chm n gi tr ca kin xt v nh hng ca n ln tnh cch. Th nhng
thc t li cho thy rng, khng nhng cn c ca kin, m ngay c bn thn ngha
ca n na cng rt thng b b qun do khng c tho lun. N gn t truyn ti
ngha s khng cn ni ln c tng hoc ch ni ln mt phn nh ca tng
m n vn d vn c s dng giao thip. Thay v mt t tng sng r v nim
tin sng ng, ch cn li vi cu gi c bng cch thuc lng, hoc c cn li c
phn no ngha chng na, th cng ch l ci v bn ngoi ca n, cn ci bn cht
tinh t hn b mt i ri. Cng khng phi l qu sm nghin cu v suy ngm
ci chng ln trong lch s nhn loi cha ng s tht ny.
iu ny c minh ho qua tri nghim ca hu ht cc hc thuyt o c v
cc tn ngng tn gio. Cc hc thuyt v tn ngng u cha y ngha v sc
sng i vi nhng ngi khai sng v nhng mn trc tip ca h. Trong qu
trnh u tranh hc thuyt hay tn ngng vt tri ln trn cc tn ngng khc,
ngha ca chng tip tc chng t sc mnh r rt v c l cn ni bt y hn na
vo trong thc. Cui cng th hoc l hc thuyt y thng th v tr thnh kin
c tha nhn chung, hoc l s tin b ca n dng li; n chim lnh c v tr

28

N isi prius: mt lot ton n s thNm lu ng

41

m n ginh c, nhng khng pht trin m rng ra na. Khi bt c kt cc no bc

l r ra th s tranh ci v i tng suy gim v dn dn cht hn. Hc thuyt
ginh c mt ch ng, nu khng phi nh kin c tha nhn chung th cng
l kin ca mt hc phi hay gio phi: nhng ngi gi kin ni chung l theo
tha k ch khng phi l tip thu n; s bin ci hc thuyt ny thnh hc thuyt
khc tr thnh ngoi l him hoi v rt t c nhng ngi thuyt ging tm ti.
Thay v phi lun lun trong trng thi cnh gic nh trc y bo v mnh
chng li c th gii hay l a c th gii li vi mnh, h h thp xung mc
chu mc nhn. H chng bun lng nghe cc lun c chng li tn ngng ca h khi
h c th bc li, cng chng bun gy s vi nhng k bt ng (nu c) bng cc
lun c bnh vc tn ngng. Thng c th ghi mc thi gian k t lc bt u
thi k suy thoi i vi sc mnh sng ng ca hc thuyt.
Chng ta thng nghe thy cc v o s ca mi tn ngng than vn v ni
kh kn trong vic nng cao gic ng ca cc tn thu hiu chn l m h tha
nhn trn danh ngha, sao cho chn l thm vo tnh cm v t ti mc lm ch thc
s cc hnh vi. N hng vo ci thi m tn ngng cn phi tranh u tn ti th
khng c kh khn nh th b ku ca: khi y ngay c cc chin binh yu ui cng
hiu r v cm nhn thy c h chin u v ci g v s khc bit ca n so vi cc
hc thuyt khc ra sao; v vo ci thi sng cn y ca mi tn ngng tha k khng
t ngi hiu thu cc nguyn l nn tng ca n di mi hnh thc t duy,
cn nhc xem xt n v mi kha cnh quan trng v tri nghim y hiu qu
tc ng ln tnh cch m nim tin tn gio phi to ra c trn mt tm tr thm
m c tin. Th nhng khi n tr thnh mt tn ngng c tha k v tip thu
mt cch th ng ch khng ch ng khi l tr khng cn b thc p mc
nh trc vn dng sc sng ca tn ngng y vo nhng vn m nim tin
t ra cho n, th khi y xut hin xu th gia tng nhanh chng qun i mi th
ca nim tin, m ch cn li cc cng thc, hay mt s tn ng n n v li
nhc, c nh l tip thu tn ngng theo s tin cy th khng cn ti vic thc hnh
n trn thc hay th thch n bng tri nghim c nhn; c nh th cho ti lc n
hu nh khng cn lin lc g vi i sng ni tm ca con ngi na. Khi , ta
thy cc trng hp rt thng gp trn i, hu nh chim a s trong thi i ny,
l tn ngng tn ti nh nm ngoi l tr, ng lp v cng ln l tr v bin n
thnh ngn chn mi nh hng khc n c ti phn cao c ca bn cht
con ngi. Tn ngng biu hin sc mnh ca n, khng phi bng cch cho php
42

mt s vng tin ti tn v sng ng i vo lng ngi, m bng cch bt ng

chng lm cht g cho l tr v tm hn, ngoi vic ng canh gc gi cho chng
trng rng.
mc cc hc thuyt vn c bn cht ni ti nhm to nn n tng su sc
nht ln l tr, li ch cn l nhng xc tn cht trong l tr, khng hin hin ni
trong tr tng tng, trong cc cm xc hay trong s hiu bit ta c th thy iu
qua th d v kiu cch m a s cc tn duy tr cc hc thuyt Ki T gio. Ki
T gio y c ti hiu l tt c nhng g m mi nh th v gio phi tha nhn
cc chm ngn v gii lut cha ng trong Tn c. N hng ci c tt c
nhng ngi rao ging Ki T gio coi l thing ling v chp nhn nh lut l. Tuy
nhin, cng khng phi l qu li nu ni rng, cha c c mt ngi trong s mt
ngn gio hng dn v kim nghim hnh vi ca mnh cn c theo nhng lut l
y. Ci chuNn mc m anh ta cn c theo l tp qun ca dn tc anh ta, ca giai cp
anh ta, hay l ca gio phi ca anh ta. N h vy, mt mt, anh ta c mt su tp cc
chm ngn o c m anh tin l do ng sng sut khng-sai-lm ban xung nh cc
quy phm cai qun anh ta. Mc khc, anh ta c mt tp hp cc suy xt v thc tin
cuc sng hng ngy, nhng ci c mt khong cch nht nh vi mt vi chm ngn
ny, mt khong cch khng ln lm vi mt vi chm ngn khc, c ci li i ngc
li vi chm ngn no , v ni chung l mt th tho hip gia tn ngng Ki T
vi cc li quyn v toan tnh ca i sng th tc. i vi cc chuNn mc loi th
nht anh ta knh n, vi loi kia anh ta trung thnh tht s.
Mi tn Ki T u tin rng ngi c ging phc l nhng ngi ngho
kh v thp hn, nhng ngi b th gian ngc i; rng con lc chui qua l kim
cn d hn ngi giu c ln c thin ng; rng cho ngi khng phn xt
mnh th cng ng phn xt ngi; rng h khng c quyn ra mt ai; rng h
phi yu thng ngi khc nh bn thn mnh; rng nu c ngi ly ca h ci ochong-cc-tay th hy cho ngi c ci o-chong-di-tay; rng h ng qu lo
lng cho ngy mai; rng nu h l ngi hon ho th hy bn ht nhng g h c v
chia cho ngi ngho. H khng phi l thiu thnh tht khi ni rng h tin vo nhng
iu . H qu c tin vo nhng iu nh mi ngi vn tin vo nhng li ngi
ca m h hng c nghe thy, nhng khng bao gi tho lun. N hng theo ngha
ca nim tin sng ng iu chnh hnh, th h ch tin nhng li thuyt ging
di im ranh gii quyt nh hnh ng. Trong thc gn b trung thnh ca h,
cc gio l c th c dng c nh vin nm vo k th; v gio l c hiu
43

nh l l l h s c biu dng (khi c th) do lm bt c ci g ng khen. Th

nhng nu c ngi no nhc nh h rng cc chm ngn i hi v s nhng iu
m h cn cha bao gi ngh ti s lm, th ngi chng t c g m cn b lit
vo hng xu xa lm ra v ta y tt hn ngi khc. Gio l m cc tn bnh
thng khng thm nhun th khng c sc mnh trong tm tr h. H c s knh
trng gio l theo thi quen v li l khoa trng, nhng chng c cm xc no tot ra
t li l n vi s vt m n hm ngha, buc l tr phi nm bt ly chng v lm
cho chng thch ng vi gio thuyt. Cn khi no ng chm n hnh vi th h nho
nhc ng quanh tm ng A ng B, xin cc v ch dn cho, lm nh th no th l
vng li Cha Ki T.
N gy nay, chng ta bit r rng Ki T gio hi s khi hon ton khc xa tnh
trng th ny. N u xa kia n m ging nh vy th Ki T gio chng th m rng
t mt gio phi khng ai bit ti ca nhm ngi Hebrew b khinh r, tr thnh mt
tn gio ca ch La M. Khi nhng k th ca h ni: Hy xem nhng ngi Ki
T gio thng yu nhau bit bao (mt nhn xt dng nh by gi chng cn ai
ni), th nhng ngi Ki T gio c cm nhn sng ng hn bao gi ht v ngha
tn ngng ca h. C th l nguyn nhn chnh khin cho Ki T gio by gi
chng c my tin b trong vic m rng khu vc ca n v sau mi tm th k hu
nh vn gii hn trong nhng ngi dn chu u v cc con chu ca h. Thm ch
ngay c nhng tn sng o, nghim tc coi trng gio l v gn b vi ngha ca
n nhiu hn ngi thng, th trong l tr ca h cng ch gi li mt cch tng i
sng ng nhng g c to nn bi Calvin hay Knox 29 , hoc bi nhng ngi tng
t c tnh cch gn gi vi h hn. N hng li ni ca c Cha Ki T, chung sng
th ng trong l tr ca h, kh m c c hiu qu no hn l nhng t ng thn i
v trng rng. L d nhin c nhiu nguyn nhn gii thch v sao nhng hc thuyt
biu tng cho mt gio phi li gi c nhiu sc sng hn c nhng g l chung
cho mi gio phi, v v sao cc o s li phi chu nhiu kh s kh nhc gi cho
ngha ca gio l cn sc sng; th nhng chc chn c mt nguyn nhn l cc
gio l mi l b tra vn nhiu hn v buc phi t bo v thng xuyn hn, chng
li nhng ngi mun ph nh chng. n khi khng cn k ch trn chin trng
th c s ph ln t u ng qun trn cng v ca mnh.

29

John Calvin l lnh t gio phi Tin Lnh, John Knox l lnh t ci cch tn gio Scotland, h l
nhng ngi ng gp ln vo vn o c Ki T gio th k XVI.

44

N i chung th s vic nh vy cng ng vi mi hc thuyt truyn thng

cc hc thuyt v s khn ngoan thn trng v v kin thc cuc sng, cng nh mi
hc thuyt v o c hay tn gio. Mi ngn ng v vn chng u cha y
nhng quan st tng qut i vi cuc sng, c v phng din cuc i l g cng
nh cch thc ng x trong cuc sng; nhng quan st m ai cng bit, ai cng nhc
i nhc li, hoc nghe thy v gt g chp nhn nh iu hin nhin, th nhng li
l nhng quan st, m bit bao ngi, trc tin hc hi thc s c ngha ca
chng qua tri nghim thng l cay ng, ri sau mi to ra ci hin thc cho chng.
Rt thng gp s vic, khi b ging mt n nng trong ni bt hnh khng lng
trc, hay trong cn tuyt vng, con ngi li nh n trong tr c mt vi cu chm
ngn tc ng no , vn t lu quen thuc vi anh ta, nhng ngha ca nhng
cu ni y, nu trc kia m anh ta cm nhn c nh by gi, th hn l cu
thot anh ta khi tai ng. Thc ra c nhng l do khc na ch khng phi ch l
vic thiu vng tho lun: c nhiu chn l m ngha y ca chng khng th
no bc l ra c, cho ti khi tri nghim trn bn thn em n ti cho con ngi.
Th nhng ngay c vi nhng chn l y, nu ngi ta thng c nghe thy bn
lun iu hn l thit v chng bi nhng ngi hiu bit chng, th s c thm nhiu
ngha ca chng c hiu r, v ci g c hiu r s to nn n tng su sc
hn ln l tr. Xu hng tai hi ca loi ngi l thi khng suy ngh na v s vt m
h cm thy khng cn nghi vn, chnh l nguyn nhn ca phn na cc sai lm ca
h. Mt tc gi ng thi ni rt hay v gic ng qun tht say ca mt kin
quyt.
Sao li th? (c ngi s hi) L no vic khng c nht tr li l iu kin
kng th thiu c ca tri thc chn chnh hay sao? Liu c nht thit l mt b phn
no ca loi ngi c phi khng khng gi sai lm, cho mi ngi thu hiu
c chn l hay khng? Phi chng mt tn iu s thi khng cn chn thc v y
sc sng na, mt khi n c ng o mi ngi tha nhn v n vn ch l mt
gi thit khng bao gi cm nhn v hiu c tng tn, nu n khng li i
cht nghi ng? Phi chng mt khi loi ngi nht tr tip nhn mt chn l th chn
l li b hu dit mt trong h? Cho n nay ngi ta vn ngh rng, mc ch cao c
nht v kt qu tt p nht ca tr tu c m mang l lin kt loi ngi li
ngy mt nhiu hn trong vic tha nhn tt c nhng chn l quan trng; l no tr
tu li ch tn ti chng no m mc tiu cn cha t c? L no thnh qu ca
cuc chinh phc li b hu dit bi chnh s ton vn ca thng li?
45

Ti khng h khng nh nhng iu nh th. Khi loi ngi tt p hn ln

th s hc thuyt m ngi ta khng cn tho lun hay nghi ng na s lun tng ln:
s an sinh ca loi ngi hu nh c th o c bng s lng v trng lng ca
cc chn l t ti im khng cn phi tranh ci na. Vic tm ngng tranh ci
nghim tc v tra vn vi cc cu hi lin tip l mt trong nhng s c cn thit
cng c kin: mt s cng c ng hoan nghnh trong trng hp kin ng, mt
s cng c nguy him v c hi khi kin l sai lm. D cho vic thu hp dn dn
ranh gii khc bit kin l cn thit trn c hai ngha, th ng thi cng l iu
bt buc v khng trnh khi, vy nn chng ta khng buc phi kt lun rng mi
hu qu u l c li. Vic mt i mt tr gip rt quan trng cho s thu hiu chn l
mt cch thng minh v sng ng, nhm p ng nhu cu gii thch v bo v chn
l chng li cc phn bin, d khng nn qu quan trng ho, nhng cng khng nn
qu coi thng li ch ca vic tha nhn n mt cch ph qut. u m khng c
u th ny th ti tht mong mun c thy cc v s ph ca loi ngi hng hi
m nhn vic thay th; mt s sng to no nhm lm cho cc kh khn ca vn
c trnh by trc thc ca cc t, c nh l h b p lc ca nhng ngi
bt ng chin u vi h nhm ci bin h.
Th nhng thay v tm kim mt s sng to cho mc tiu ny, ngi ta li
nh mt i ci trc kia c. Php bin chng ca Socrates c th hin tuyt vi
trong cc cuc i thoi ca Plato l mt sng to c m t trn. Thc cht y l
mt cuc tho lun mang tnh ph nh v mt vn ln ca trit hc v cuc sng
vi mc ch hon thin ngh thut thuyt phc bt c ai ch theo ui cc iu v v
ca kin chung, thuyt phc anh ta thy rng anh ta cn cha hiu r i tng,
rng anh ta hy cn cha c c mt ngha xc nh cho cc hc thuyt m anh ta
thuyt ging. Sau khi thc c s ngu dt ca mnh ri th anh ta c th hc c
cch t ti nim tin vng vng, da trn s nhn thc minh trit c ngha ln chng
c ca hc thuyt. Trng hc dy ngh thut tranh bin thi Trung c cng c
mn hc vi nhiu nt tng t. ca h l lm sao bit chc c rng ngi hc
tr tht hiu kin ca chnh mnh v kin i lp li (bng mi tng lin cn
thit), rng anh ta c th cng c cn c ca kin ny v bc li cn c vo kin
kia. Cch thc th thch ny thc ra c mt khim khuyt v phng cu cha l
ngi ta khuyn d ly tin t quyn uy ch khng phi t l l; xt v mi mt
ca mt phng php rn luyn l tr th n u thua km so vi php bin chng

46

hng mnh to nn cc tr tu Socrati viri 30 . L tr hin i u chu n c hai

phng php ny rt nhiu, nhiu hn l ngi ta mun tha nhn, cc kiu cch gio
dc ngy nay chng c c ci g mi thay th, d l cht t, cho bt c mt ci no
trong hai phng php trn. Mt ngi ly kin ca cc ng thy hay sch v lm
ch dn cho mnh, nu c trnh khi b m hoc bi vic t tho mn vi cc kin thc
c nhi nht, th cng khng b thc bch phi lng nghe c hai ph. Do , ngay c
trong s cc nh t tng cng him c ngi chu tm hiu c hai pha; ci phn yu
nht trong l l bo v kin ca mt ngi l ci phn m anh ta nh i p li vi
nhng k i khng.
N gy nay, ngi ta c ci thi a coi thng php lun l ph nh vi l do
n vch ra c ch yu km ca l thuyt v sai lm ca thc hnh, nhng li khng
thit lp c chn l khng nh. Mt s ph phn ph nh qu l cn cha y
nh mt kt qu cui cng; khng th nh gi n qu cao nh mt phng tin
t c kin thc khng nh hay s thuyt phc xng ng vi tn gi. Tuy nhin,
nu ngi ta khng luyn tp li n mt cch h thng th s chng c c nhiu cc
nh t tng ln v trnh tr tu chung s thp km trong mi lnh vc suy tng,
ngoi tr ton hc v vt l hc. i vi bt c b mn no khc, chng c kin no
cu mt ai xng ng gi l kin thc, ngoi tr khi no anh ta b ngi khc bt
buc, hay t mnh vt qua c bn thn, tri qua mt qu trnh ni tm, ging
nh buc phi tin hnh mt cuc tranh bin tch cc vi nhng ngi phn bin. N h
vy, mt khi thiu vng s tranh bin tch cc th mi thy tht l cn thit v kh
khn bit my to dng ra n, trc kia t nhin c c m li t b th tht qu
l t hn c ngu xuNn! N u c c nhng ngi no tra vn th thch mt kin
c tha nhn chung, hay s lm th nu c lut php hay d lun cho php h
lm, chng ta hy cm n h v iu ny; hy m tm hn chng ta ra lng nghe h v
hy vui mng v c ngi lm cho chng ta ci vic l ra chng ta phi lm cho chng
ta mun c nim tin chc chn v sng ng, hy vui mng v c ngi lao ng
kh cng hn lm vic y cho chng ta.
Cn cn phi ni thm v mt nguyn nhn ch yu lm cho s a dng kin
l c li v cn tip tc l c li, cho ti khi nhn loi t ti giai on tin b tr tu
cao hn hn so vi hin ti. Cho ti by gi chng ta mi ch xt hai kh nng: kin
c tha nhn chung l sai, tc l c kin khc no l ng; hay l kin c

30

Socrati viri: thuc nhm ca Socrates.

47

tha nhn chung l ng, s va chm vi sai lm i nghch l cn thit cho s

hiu bit thm sng t v cm nhn chn l thm su sc. Th nhng cn c trng
hp ph bin hn c hai trng hp trn, khi hai hc thuyt va chm nhau, thay v mt
ci ng mt ci sai, li chia s chn l vi nhau; kin khng chu un mnh theo s
l cn thit cung cp phn cn thiu ca chn l m hc thuyt c tha nhn
chung mi ch cha ng mt phn. Cc kin ph bin v cc ch khng qu r
rng, thng l ng n, nhng i khi hoc chng bao gi l chn l vn ton.
Chng l mt phn chn l, c khi l phn ln hn, c khi phn nh hn, nhng c
phng i ln, b bin dng i v tch la khi cc chn l m n phi gn theo v gii
hn . Mc khc, cc kin d gio thng l cc chn l b vi dp v b b qua;
hoc l cc kin d gio ph b xing xch tri buc mnh v tm kim s ho gii
vi chn l cha ng trong kin chung, hoc l cc kin d gio i u vi chn
l nh vi k th v cng t cao mnh ln a v c tn nh ton b chn l.
Cho n nay th trng hp sau thng hay xy ra nhiu nht, ta h nh l trong l
tr con ngi s thin lch mt pha l quy lut cn tnh nhiu pha l ngoi l. Cho
nn, ngay trong cc cuc cch mng v kin th cng l mt phn ny ca chn l b
chm xung, nhng phn khc li ni ln. Thm ch ngay c s tin b ng l phi
lm gia tng, th phn nhiu cng ch l vic thay th mt phn chn l khng y
ny bng mt phn khc; s ci tin ch l ch ci mnh chn l mi l ci c
mong mun nhiu hn, p ng nhiu hn vi nhu cu ca thi i so vi ci m n
thay th. Ci tnh cht khng y cu d lun, ngay c khi n da trn nn tng
ng, l nh vy, cho nn bt c kin no, cha ng cht t chn l m kin
chung b qua, cng u l ng qu, d n c b pha trn vi bao nhiu sai st lm ln
i na. Tr xt on tnh to ca hot ng con ngi khng cm thy buc phi phn
n ch v nhng ngi bt ta nhn ra chn l m ta b st, chnh h li b st nhng
chn l m ta nhn thy. Hn th na, ta phi ngh rng chng no chn l ph-bin
cn mang tnh mt pha th chn l khng-ph-bin cng phi c nhng ngi khng
nh mt pha, l iu ng mong hn l ng trch; nhng ngi nh th thng
l nhng ngi hng hi nht, v c l cng chnh l nhng ngi bt ta phi ch
nhiu nht ti mng chng c m h c cho l ton th.
Vo th k XVIII, trong khi hu nh tt c nhng ngi-hiu-bit v nhng
ngi-khng-hiu-bit c h dn dt b thua thit trong s chim ngng ci h
gi l vn minh, chim ngng nhng ci diu k ca khoa hc, vn hc v trit hc
hin i, nh gi qu cao s khc bit ca ngi hn i v ngi thi c, say sa
48

tho mn vi nim tin tng rng, ton b s khc bit l ch h tin b hn ngi
thi c; lc cc nghch l Rousseau 31 a ra gy nn mt c sc tht ng hoan
nghnh, c nh bom n t bn trong, phn tn ci khi kin ang dn nn li theo
mt chiu, bt cc thnh vin ca n phi t hp li di mt hnh thc tt hn v
thm vo cc thnh t b sung. Khng phi l cc kin ang thnh hnh v ton th
cch xa chn l hn l cc kin ca Rousseau, ngc li, chng gn vi chn l hn;
chng hm cha nhiu chn l khng nh hn v c rt t sai lm. Mc d vy, khi
dng nc l kin tn thnh Rousseau tri qua i ri, ci cn li kh nhiu trong
hc thuyt ca Rouseau li chnh l nhng chn l m d lun chung cn thiu; nhng
ci l ca ci lng ng li sau trn lt qua. S gin d ca cuc i c gi tr
cao c, nhng cm by v thi gi di ca mt x hi nhn to c tc hi lm suy i
v tha ho, l nhng tng khng bao gi vng mt hon ton trong cc tm tr
ca gio dc, k t khi Rousseau vit ra; chng s cn gy ra tc ng cn thit vo
ng lc, nhng by gi hn bao gi ht l lc phi nhn mnh nhng iu ny trn
vic lm thc t ch khng phi bng li ni, v rng, li bn v ch ny hu nh
tiu hao ht sc mnh ca n ri.
Trong chnh tr c phe trt t hay n nh v phe tin b hay ci cch, v hu
nh ai cng bit rng, cho n khi mt phe ny hay phe khc m rng quyn lc tinh
thn, tr thnh mt phe ca c trt t ln tin b, bit r ci g phi gi li, ci g phi
b i, th c hai u l nhng phn t cn thit cho mt th trng lnh mnh ca i
sng chnh tr. Mi kiu cch suy ngh ca mt phe u dn xut tnh hu ch ca
mnh t s khng y ca phe kia; th nhng chnh s i lp ca phe kia trong
mt phm vi rng ln gi cho mi phe trong gii hn ca l tr v tinh thn lnh
mnh. N u cc kin gia hai bn ng h, dn ch v qu tc, t hu v bnh ng,
31

J.J. Rousseau (1712-1778), trit gia ngi Php c nh hng ln n cuc Cch mng Php v phong
tro Khai minh phng Ty. ng ti Paris nm 30 tui, gp g v kt bn vi Diderot. Hai ngi tr thnh
trung tm ca nhm tr thc Philosophes. N m 37 tui, trong lc i thm Diderot ang b giam v nhng bi vit
chng tn gio, ng c c thi im bng sng (illumination). Sau ny Rousseau vit rng trong giy
pht lo sng y ng cht hiu ra rng s tin b hind di thay v lm cho con ngi tt p ln th li lm cho
h b i bi i. ng vit tc phNm Lun vn v cc khoa hc v ngh thut (Discours sur les sciences et les arts,
1750), trong ng nhn nh rng lch s cuc sng con ngi l lch s ca s suy tn. Tc phNm ny tuy
khng phi l tc phNm xut sc nht ca ng, nhng ch trung tm ca n lun hin din trong tt c cc
trc tc ng vit sau ny. Sut i ng lun tr li vi tng rng con ngi bn cht l tt p, nhng x
hi v nn vn minh vn d l xu, nhng c l x hi v nn vn minh nh hng sai v khi chng cng tr
nn ri rm phc tp hn th chng cng tr thnh c hi nhiu hn. Bn thn tng ny ca Rousseau khng
phi l qu mi m vo thi . N hiu gio s Catholic La M cng phn nn v chiu hng lm lc ca vn
ho chu u t thi Trung c. Tuy nhin h khng chia s nim tin ca Rousseau vo bn cht tt p t nhin
ca con ngi. Chnh nim tin ny l hn tng cho l l ca Rousseau. Mt s tc phNm ca Rousseau c
nhiu ngi bit ti: Bn v Kh c x hi (Du Contrat social, 1762), Emile hay l v gio dc (mile ou de
Ieducation, 1762), T th (Les confessions, 1782-89).

49

hp tc v cnh tranh, sang trng v gin d, x hi v c nhn, t do v k lut cng

nh cc th i khng khc na trong i sng thc tin, khng c tng cng v
bo v vi nng lc v ti ngh nh nhau, th s chng c c hi cho c hai phn t
th hin c chc nng ca mnh; mt kch c ny s tng ln cn ci kia s gim
xung. Trong phn ln thc tin i sng, chn l ch yu l vn ho gii v kt
hp cc mt i lp, v thng c rt t tr tu kh nng v tnh v t hiu chnh
vic tip cn n s ng n chuNn xc; thnh ra mi phi lm iu ny thng qua
mt qu trnh gp ghnh ca cuc u tranh gia cc chin s ging cao cc biu ng
th ch. im li bt c vn no trong v s cc vn ln lao c nu ra, nu
mt trong hay kin yu sch mnh m hn, khng phi ch n thun i c
khoan dung, m cn i c khuyn khch v ng h, th l kin b thiu s
vo mt thi im v ni chn c bit. l kin tm thi i din cho nhng
quyn li khng c ch ti, i din cho bn pha ca an sinh con ngi c nguy
c nhn c t hn phn chia cho n. Ti thc c rng t nc ny [nc
Anh] khng h c s thiu khoan dung i vi s khc bit kin trong phn ln cc
ch . Chng c vin dn qua v s th d minh chng cho tnh ph qut ca
thc t, l trong tnh trng hin nay ca tr tu loi ngi, ch c thng qua s a dng
ca kin mi c c c hi cng bng cho mi pha ca chn l. Khi c c
nhng nhn vt, l ngoi l ca mt s nht tr b ngoi ca c th gii v mt vn
no , d cho c th gii l ng, th vn lun lun c kh nng, rng nhng ngi
bt ng s i din cho bn thn h ni ra c nhng iu ng nghe v chn l s
chu tn tht no bi s im lng ca h.
N gi ta c th bc li rng, C nhng nguyn l c tha nhn chung no
, c bit l nhng vn cao c v sng cn nht, khng th l cc chn-l-mtna c. Chng hn nh o c Ki T gio l ton b chn l v ch ny, nu c
ai ging dy mt o c khc vi n th anh ta hon ton sai lm. V y l
trng hp quan trng nht trong thc tin, nn khng c g thch hp hn l th
thch li chm ngn ph qut cho trng hp ny. Tuy nhin, trc khi tuyn co o
c Ki T gio l ng sai th no th cng nn xem khi nim o c Ki T gio
hm ngha g. N u c ngha l o c ca Tn c th ti mun bit c ai dn
xut ra c kin thc ca anh ta v o c y t chnh cun kinh sch hay
khng, liu anh ta c th cho rng kinh sch y tuyn co hay d tnh mt hc
thuyt hon chnh v o c hay khong. Sch Phc m lun vin dn ti nn o c
tn ti trc v gii hn s ch dn ca mnh v cc phNm cht o c ring bit,
50

xem ci no l ng n hay ci no l cn phi thay th bng cc phNm cht rng ln

v cao c hn; hn na li l biu hin ra rt tng qut, thng l khng th suy din
c th, m ch to n tng nh thi ca hay cu vn hoa m ch khng chnh xc nh
lp php. Cht lc t ra hnh hi ca mt hc thuyt o c l khng th lm
c, nu khng p i n bng nhng th ly t Cu c, tc l t mt h thng
hon chnh tht, nhng v nhiu mt cn man khai v ch nhm vo dn chng man
khai. Thnh Paul, mt k th cng khai ca ci kiu cch Do Thi gio y trong vic
din ging hc thuyt v b khuyt cho h thng ca v Thy ca ng ta, cng gi
nh c nn o c tn ti trc , tc l nn o c Hy Lp v La M. Li
khuyn bo ca ng ta vi cc tn Ki T gio chru yu l mt h thng thch ng
vi nn o c y; thm ch n mc tha nhn r rng ngay c quy ch n l. Ci
gi l o c Ki T gio, ng hn phi gi l o c thn hc, khng phi l cng
trnh ca ng Ki T hay cc Tng m c ngun gc mun hn, c xy dng
dn dn bi gio hi Thin Cha gio vo nm th k u tin; mc d nhng ngi
hin i v cc tn Tin Lnh ngm ngm khng chp nhn n, nhng h bin ci n
t hn l ngi ta tng. Trn thc t h t bng lng vi phn ln ni dung m ch
ct b cc phn b sung thc hin vo thi trung c; mi gio phi cung cp nhng b
sung mi thay th vo , thch ng theo tnh cch v khuynh hng ca h.
Vic nhn loi chu n hc thuyt o c ny v nhng ngi thy bui s
khai ca n l iu ti quyt khng ph nhn, nhng ti khng ngi ngng ni rng,
v nhiu im quan trng hc thuyt y l khng y v mang tnh mt chiu, rng
nu chng c cc t tng v tnh cm khng h c hc thuyt y ph chuNn, ng
gp vo s hnh thnh i sng v tnh cch ca chu u, th hot ng ca con ngi
hn trong nhng iu kin ti t hn hin nay nhiu. o c Ki T gio (ci
c gi l vy) c mi c tnh ca mt s phn ng li, phn ln l s phn khng
li tn gio a thn. L tng ca n mang tnh ph nh hn l khng nh, th ng
hn l ch ng, tnh V ti hn l tnh Cao thng, King k phm Ti li hn l
Mu cu vic Tt p; trong gii lut ca n t hp t ng (ni tht l hay) con
khng c (thou shalt not) nhiu hn gp bi so vi con nn (thou shalt). Trong
ni kinh s trc khoi lc nhc dc n to nn thn tng ca ch ngha kh hnh,
dn dn bin thi i thnh mt trong nhng iu lut chnh thng. N a ra nim hy
vng ca thin ng v s e do ca a ngc nh nhng ng c c quy nh v
thch ng cho mt cuc sng o c: n suy i xung thp hn ci tt p nht
thi c i v lm cho nhng g cha ng bn trong mang mt tnh cht v li t
51

nhin cho o c con ngi bng cch tch ri tnh cm ngha v ca mi ngi ra
khi cc quyn li ca ng loi, tr phi c ng c li ch ring khin anh ta gip h.
V bn cht n l mt hc thuyt tun phc th ng; n rn dy nhng li bin h
cho mi quyn uy hin hu nhng k ra lnh cho tn gio cm on ci g nhng
chnh chng li khng tch cc vng theo, v cng l nhng k lm mi iu xu xa
cho chng ta m khng b khng c, ch ng ni ti ni lon chng li. Trong o
c ca cc dn tc ngoi o (Pagan nations) u t nht, ngha v ca N h nc
chim mt phm vi rt rng, vt qu ngay c quyn t do c nhn; trong khi y theo
o c thun tu Ki T gio th ci b phn ngha v ln nh th kh m nhn thy
hay c tha nhn. Chnh l trong kinh Koran ch khng phi trong Tn c m ta
c c cu chm ngn Mt ngi cm quyn b nhim ai vo mt chc v,
trong khi trong a phn ca mnh li c ngi khc c phNm cch tt hn cho cng
vic , vic nh th l ti li chng li Thng v N h nc. i cht tha nhn
l tng v ngha v i vi cng chng c trong o c hin ti l ly t ngun gc
Hy Lp v La M ch khng phi t Ki T gio. N gay trong o c c nhn, nhng
g mang tnh ho hip, cao thng, phNm gi con ngi v ngay c cm nhn v danh
d na, cng u ly t s gio dc thun tu nhn vn, ch khng phi t phn gio
dc tn gio ca chng ta, v nhng ci ny cng khng bao gi vt ra khi khun
mu o c, trong s tun phc l ci duy nht c gi tr v c cng nhn cho
thuyt ging.
Ti hon ton khng cho rng nhng khim khuyt y nht thit l di sn o
c Ki T gio truyn li trong mi cung cch m n by t, hay cho rng nhiu th
cn thit cho mt hc thuyt y v o c m o c Ki T gio khng hm
cha, li khng th ho gii c vi n. Ti khng h c m ch iu i vi
gio l v gii lut ca chnh c Cha Ki T. Ti tin rng li ni ca c Cha Ki
T l tt c nhng g ti c th nhn thy bng chng v nh ca nhng li y, rng
khng c g cn thit cho mt nn o c ton din m li khng ho hp c vi
nhng li ni y, rng trong phm vi ca chng c th ly ra mi th u t nht ca
o c m khng phi cng bc ngn t nhiu, nh vic lm ca nhng ngi
c suy ra mt h thng c x no t nhng li ni y. N hng cng hon ton
khng mu thun cht no vi iu , khi tin rng nhng li ni y cha ng, v c
mun cha ng, ch mt phn chn l, rng nhiu yu t thuc v bn th ca mt
nn o c cao c nht li khng phi l nhng th m nhng li phn truyn, ghi
nhn c l ca N gi sng lp ra Ki T gio, cung cp hay c nh cung cp cho,
52

v nhng li phn truyn y cng b hon ton qung sang mt bn trong h thng o
c c kin to trn c s nhng li phn truyn ca Gio hi Ki T. S thc nh
vy nn ti ngh rng, tht l mt sai lm ln nu c khng khng c tm thy trong
io l Ki T ci quy tc y trn vn hng dn chng ta; ci qu tc m tc gi
ca n c nh ph chuNn v thi hnh, nhng li ch cung cp c c mt phn. Ti
cng tin rng ci l thuyt hn hp y ang gy tc hi nghim trng trong thc tin,
lm m nht ngha ca vic rn luyn v gio dc o c m bit bao ngi tt
ang rng sc thc hin. Ti rt e ngi v mu toan to ra tinh thn v tnh cm theo
khun mu thun tu tn gio v gt b cc chuNn mc th tc (tm gi nh vy v
khng c tn goi tt hn cho n) m trc y cc chuNn mc y vn cng tn ti b
tc cho o c Ki T gio v trao i nh hng ln nhau. Ti e rng mu toan y
s a ti kt qu, v thm ch hin nay cng ang a ti kt qu, to ra mt kiu
mu tnh cch n l thp hn ng khinh b, t trnh ra c ta nh l nguyn
Ch tn, nhng khng th vn ti hay c thin cm vi quan nim ca Thng
Ch tn. Ti tin tng rng, mt nn o c, khc bit vi o c bt ngun v
tin ho ln thun tu t Ki T gio, phi k vai st cnh cng vi o c Ki T
gio to nn mt s ti sinh tinh thn cho o c loi ngi, rng h thng Ki
T gio khng phi l mt ngoi l ca quy lut sau: trong tnh trng khng hon
ho ca tr tu con ngi th s a dng kin l phc v cho li ch ca chn l.
Chm dt vic gt b cc chn l o c khng hm cha trong Ki T gio,
khng nht thit c ngha l bt mi ngi phi gt b bt c ci g hm cha trong Ki
T gio. Ci thnh kin hay sai lm ny cng l mt iu tai hi nu n xy ra, nhng
n l th tai hi m chng ta khng th hy vng lun lun c min tr v phi c
xem l ci gi phi tr cho mt iu tt v gi. S i hi a v bit i ca b phn
chn l nh ton th chn l, nht nh phi b phn i chng li; v nu ci xung
ng phn khng lm cho nhng ngi chng i v phn mnh li tr nn khng
cng bng, th ci tnh mt chiu ny, cng nh cc th mt chiu khc, l iu tht
ng tic, nhng n phi c thng cm. N u cc tn Ki T gio dy bo nhng
ngi khng tn gio phi cng bng vi Ki T gio, th bn thn h cng phi cng
bng vi s khng tn ngng. Chn l khng gip cho vic nhm mt tc s tht,
m bt c ai c cht hiu bit thng thng v lch s vn hc cng bit, rng phn
ln s dy d o c cao thng nht v c gi tr nht, l cng trnh khng nhng
c nhng ngi khng h bit Ki T gio m ca c nhng ngi bit v bc b
nim tin Ki T gio.
53

Ti khng c cho rng vic s dng khng gii hn quyn t do thuyt ging
mi kin s chm dt c mi iu xu xa ca ch ngha b phi tn gio hoc
trit hc. Mt con ngi vi kh nng hn hp, khi quan tm nghim chnh ti mt
chn l no , anh ta thng tip thu n, ghi nh n, v thm ch nhiu khi hnh
ng theo n, c nh l khng tn ti chn l no khc trn th gian ny hay l chng
c s kin no c th gii hn hay lm gim nh chn l y. Ti tha nhn rng
khuynh hng khin mi ngi tr thnh bn b phi khng th c cha khi bng
s tho lun t do nht, nhiu khi s b phi v th m cn m rng ra v nng cao
hn ln: chn l ng ra phi c nhng li b gt b, thng l b gt b hung bo hn
v chn l y c thuyt ging bi nhng k b coi l th ch. Tuy nhin, s va
chm cc kin khc nhau em li hiu qu ng hoan nghnh khng phi nh vo k
ng h hng hi, m chnh l nh vo ngi ngoi cuc bnh tnh hn v v t hn.
Khng phi s ng gay gt gia cc b phn ca chn l, m chnh s lng l dp
tt mt na chn l mi l iu xu xa kinh khng. Khi m ngi ta cn buc phi
lng nghe c hai pha th vn cn hy vng; cn khi ngi ta ch chm lo ti mt pha
th cc sai lm s kt li thnh thin kin v bn thn chn l s khng cn cho hiu
qu ca chn l na, m b thi phng ln thnh ngu to. N ng lc xt on l mt
c tnh tinh thn ht sc him hoi trong s pht xt thng minh gia hai pha ca mt
vn , vy m li ch c mt pha c lut s i din, th chn l s chng c c
c hi no; tr phi mi pha v mi kin hm cha mt phn no s tht, tu theo t
l u c c lut s bin h, khng nhng th chng cn phi c bin h sao cho
ngi ta phi lng nghe.
By gi th chng ta tha nhn s an sinh tinh thn ca nhn loi (cc an
sinh khc ph thuc vo n) i hi phi c t do kin v t do biu l kin
da trn bn nn tng khc nhau m chng ta tng kt tm tt y.
Th nht, nu kin no b buc phi cm nn m chng ta mc no
bit rng n c th ng. Ph nhn n c ngha l t cho mnh l ngi bt kh sai lm.
Th hai, d kin b buc phi cm nn l sai lm th n vn c th, v thng
l vy, cha ng mt phn chn l; v l kin ang thnh hnh v vn no ,
him khi hoc chng bao gi l ton b chn l, cho nn ch c qua va chm vi
kin i lp m ci phn cn thiu ca chn l mi c c hi c b khuyt.
Th ba, ngay c khi kin c tha nhn chung khng nhng l ng m cn
l ton b chn l, nhng nu n khng c tri qua th thch mnh m v nghim
54

chnh th phn ng nhng ngi tha nhn n s duy tr n nh mt thnh kin, s

hiu bit v cm nhn cc cn c duy l ca n khng c bao nhiu. V khng phi
ch c nguy c b lng qun, hoc b suy yu v mt i tc dng sng cn ca n l tc
dng ln tnh cch v hnh vi; gio iu tr thnh s rao ging thun tu hnh thc,
khng c tc dng g tt ngoi vic ngn cn khng cho bt c s tin chc c thc v
chn thnh no, c th hnh thnh v pht trin bng l l hay tri nghim c nhn.
Trc khi khp li ti t do kin, cng tht thch ng a ra y mt
vi nhn xt v nhng ngi cho rng t do biu t mi kin phi c iu kin l
cung cch by t c chng mc, khng vt qu gii hn ca tho lun cng bng. C
th ni l rt kh xc nh ranh gii phi nm u; v rng nu lm trc nghim
v vic xc phm nhng ngi c kin b cng kch, th kinh nghim cho thy l s
xc phm y lun xy ra khi s cng kch c ni dung v c l l vng chc. Khi bt
c ngi phn bc no dn p h mnh m khin h kh khn p tr li, v nu
ngi phn bc y biu l cm xc mnh m vi ch tho lun, th h u cm thy
ngi phn bc thiu chng mc.
Mc d vn ny l quan trng v mt thc tin, nhng n ho nhp trong
mt s phn i c bn hn. Tt nhin l cung cch by t vic khng nh mt
kin, d l ng n i na, c th c hnh thc to ra phn cm kh chu v ng b
nghim khc kim duyt. Tuy nhin, nhng xc phm ch yu ca loi ny thng
kh m kt n, ngoi tr cc trng hp v tnh t phn li mnh. Trong nhng trng
hp ny th nghim trng nht l tranh bin mt cch ri rm, dp i cc s kin hay
cc chng l, khng nh sai lch cc yu t ca vn hay trnh by khng ng
kin phn bc. Th nhng ngi ta vn lin tc lm nhng chuyn ny, thm ch
mc trm trng nht, vi mt nim tin tht hon ho. M nhng ngi ny khng
phi l nhng ngi b coi l ngu dt hay thiu hiu bit; v nhiu mt khc, h cng
l nhng ngi khng ng b ci l nh vy. Rt him khi c c c s y
quy kt vic trnh by sai lch l ng trch v o c, li cng khng th dng php
lut can thip vo loi hnh c x gy nhiu tranh ci ny. N hng g b d lun
chung xem l tho lun thiu chng mc, c t cho cc danh hiu nh nng li,
ma mai chm bim, xc phm c nhn v nhng th tng t; vic ln n cc v kh
ny c th ng c tn thnh, gi s nh c khi no n c kin ngh cNm s dng
nh nhau cho c hai pha. Th nhng ngi ta li ch thch km hm vic s dng
chng chng li kin ang thnh hnh: chng li kin khng thnh hnh m s
dng chng th chng nhng khng b d lun chung phn i m ngi s dng
55

chng hnh nh cn v th m c khen l nhit tnh trung thc v phn n chnh

ng. N i chung, tnh xu xa ca vic s dng cc v kh y d c l g i na, n l
xu xa nht, khi chng c dng chng li pha tng i khng c bo v; li
th khng chnh ng thu c bng cung cch khng nh kin nh vy d c l g
i na, n c gia tng gp bi hu nh ch n thun cho kin c tha nhn
chung. S xc phm t hi nht ca kiu tranh lun nh th l vic tho m ngi c
kin ngc li nh l k xu xa v o c. Bi nh kiu ny bc l ra c bit i
vi nhng ngi gi kin khng my ph bin, bi v h thng l thiu s v
khng c nhiu nh hng; chng c ai ngoi chnh h ra li chu quan tm n s
cng bng dnh cho h. y th m v kh thc cht li b ph nhn i vi nhng
ngi cng kch kin ang thnh hnh: h chng nhng khng th c c s an
ton cho bn thn khi s dng chng, m nu c s dng chng th h cng chng
c ch li g ngoi vic chu hu qu gy ng p lng ng m thi. N i chung,
kin tri vi s tha nhn chung ch c th c lng nghe bng ngn ng cn nhc
chng mc v phi ht sc cNn trng trnh gy xc phm khng cn thit, khng c
chch ra mt ly no nu khng mun phi rt lui. Trong khi y, vic tho mn v hn
c s dng bi pha kin ang thnh hnh li thc s ngn cn vic rao ging
kin ngc li cng nh ngn cn vic lng nghe nhng ngi rao ging kin y.
V li ch ca chn l v s cng bng th iu quan trng hn l phi kim ch
vic s dng ngn ng tho m hn l cc ngn ng khc; nu gi d nh cn la
chn th phi kim ch vic kch gy xc phm i vi d gio nhiu hn l i vi
chnh gio. Tuy nhin, r rng l lut php v gii quyn uy chng nn can thip kim
ch bt c pha no, trong khi kin phi c xc nh ng sai r rng tu theo
hon cnh mi trng hp ring bit. Cn phi ln n bt c ai, bt k anh ta ng v
pha no, bt k kiu tranh bin no m hoc l thiu trung thc, hoc l thm him,
cung tn, hoc l khng khoan dung trong biu hin cm xc, nhng khng nn quy
kt v on cc thi xu y cho mt pha ca c nhn no, d l pha i nghch vi
chng ta trong vn tho lun; v cn phi tn vinh bt c ai, bt k ngi gi
kin no, nu ngi c thi xem xt im tnh v trung thc trong vic xc nh
nhng ngi phn bc l ai v kin ca h l g m khng thi phng bt c iu g
bi xu h, khng giu gim bt c ni dung no c li cho h. l o c thc t
ca vic tranh lun cng khai: v d cho o c ny thng b vi phm th ti vn ly
lm sung sng ngh rng c nhiu ngi tranh ci tun theo n v nhng ngi c
thc hng ti n th li cn nhiu hn na.
56

CHNG BA
CON NGI C NHN NH
MT THNH T CA AN SINH

Trn y l l l khin cho iu khng nh sau y tr thnh mt mnh lnh:

con ngi phi c t do hnh thnh kin v t do by t kin khng cht giu
gim; nhng hu qu hu hoi i vi tr tu v thng qua m hu hoi bn cht
o c ca con ngi t s xNy ra, tr phi quyn t do y c tha nhn hay c
khng nh bt chp s cm on. By gi ta hy xt xem phi chng cng chnh
nhng l l y khng h i hi rng, con ngi phi c t do hnh ng theo
kin ca mnh thc hnh nhng kin y trong i m khng b cn tr, d l th
xc hay tinh thn, bi cc ng loi, trong chng mc hnh ng y l s mo him
cho an nguy ca chnh nhng ng loi .
Ci iu kin a ra sau cng hin nhin l iu kin khng th thiu c.
Khng mt ai dm cho l hnh ng cng c t do nh kin. Tri li, ngay c
kin cng mt quyn min tr khi m hon cnh trong kin biu hin ra bao hm
vic biu hin kin r rng nhm xi gic cho mt hnh ng xu xa no . Mt
kin cho rng ngi bun bn ng cc gy ra s ngho hay cho rng cu ci t hu
l ca n cp, phi c t do by t trn sch bo, nhng hon ton c th b trng
pht khi th hin bng li din thuyt trc m ng b kch ng ang t tp bn
ngoi cn nh ca mt ngi bun bn ng cc, hoc th hin trn p phch trc m
ng nh th. Bt c hnh vi no khng c nguyn nhn chnh ng m gy tn hi
cho ngi khc th c th, v trong nhng trng hp nghim trng hn th tuyt i
cn phi b kim sot bi d lun khng ng tnh, nu cn thit th phi b mi ngi
can thip tch cc kim sot. N h vy, quyn t do ca c nhn phi b gii hn
nhiu; anh ta khng c php lm cho mnh tr thnh ngi gy phin nhiu cho
ngi khc. Th nhng nu anh t kim ch khng quy ry ngi khc trong nhng
vic lin quan ti h, m ch thun tu hnh ngt heo thin hng v suy xt ca
ring mnh trong nhng vic lin quan n bn thn anh ta, chnh l nhng l l chng
t kin phi c t do, nhng l l y cng chng minh rng anh ta phi c php
khng b ngn cn trong vic thc thi kin ca mnh vi hu qu t mnh gnh chu.
Loi ngi khng phi l bt kh sai lm; chn l ca h phn nhiu ch l cc chnl-mt-na; s thng nht kin, nu khng phi l kt qu ca s so snh y
nht v t do nht vi cc kin i lp, th khng phi l iu ng hoan nghnh, s
57

a dng kin khng phi l iu xu m l iu tt, chng no m loi ngi cn

cha t ti kh nng cao hn hin ti nhn ra c tt c mi phng din ca
chn l. N hng l l y l nguyn tc p dng cho cc kiu cch hnh ng ca con
ngi cng ging nh l p dng cho cc kin ca h. Bi v loi ngi l khng
hon ho cho nn c nhiu kin khc nhau l iu hu ch. V vy, phi c nhiu th
nghim khc nhau v cch sng; lnh vc t do ny phi c dnh cho cc c tnh
khc nhau m khng gy tn hi cho ngi khc; gi tr ca cc kiu cch sng phi
c chng minh trn thc hnh, khi mt ai mun th nghim. N i tm li, y l
iu ng hoan nghnh, khi mt c nhn mun khng nh bn thn trong nhng vic
khng lin can trng yu n ngi khc. ni no l thi ng x khng phi l tnh
cch ring ca con ngi m l truyn thng hay thi quen ca nhng ngi khc, th
thiu mt mt trong cc thnh t rt ch cht cho s tin b c nhn v x hi.
Kh khn ln nht trong vic duy tr nguyn l ny khng phi nm trong vic
khng nh phng tin cho mc tiu c tha nhn, m li l thi th ca
con ngi ni chung, i vi bn thn mc tiu. N u gi s ngi ta cm nhn c
rng s pht trin t do ca c nhn l iu ti quan trng cho an sinh, rng khng
nhng l mt yu t chi phi mi th c biu t qua cc thut ng vn minh,
hng dn, gio dc, vn ho, m bn thn n cn l b phn v iu kin cn thit
cho mi th y, th s khng c nguy c l quyn t do b nh gi thp v vic iu
chnh ranh gii gia t do v kim sot x hi cng khng phi l chuyn qu kh
khn. N hng iu t hi l ch cc kiu cch suy ngh ph bin rt kh tha nhn s
t pht c nhn nh l mt th c gi ni ti hay xng ng c xem xt xc nhn.
Ci a s tho mn vi phng cch m h ang tn ti (v chnh h to ra h nh
h ang tn ti) khng th no hiu ni, ti sao phng cch y li khng tt cho
mi ngi. Hn th na, tnh t pht khng ph hp c vo ch no trong l tng
ca a s cc nh ci cch x hi v o c, m cn b nhn vi con mt t him nh
mt th gy ri hay c th l mt cn tr mang tnh ni lon i vi vic tip thu
chung nhng g m cac nh ci cch cho l tt nht i vi nhn loi theo nh suy xt
ca h. Khng my ngi ngoi nc c hiu c thu o ngha hc thuyt
ca Wihelm von Humboldt 32 , mt ngi xut chng c v phng din nh bc hc
(savant) ln nh chnh tr, vit mt chuyn kho c on ni rng mc tiu ca
con ngi, hay l ci c tuyn co bi mnh lnh vnh hng bt bin ca l tr ch
khng phi bi cc ham mun m h v nht thi, l spht trin cao nht v hi ho
32

Wilhemlm von Humboldt (1767-1835): hc gi ngi c,

58

nht ca nng lc con ngi hng ti mt ton th trn vn v nht qun; rng v
th cho nn i tng m mi con ngi phi khng ngng rng sc hng ti, c
bit l nhng ngi mun nh hng ti ng loi lun phi mt ti, chnh l tnh
c bit ca nng lc v s pht trin; rng v th m c haid diu cn thit, l s
t do v tnh a dng ca cc tnh hung, rng lin kt tt c nhng iu li lm
sinh ra s cng trng c nhn v tnh a dng nhiu mt t hp li thnh tnh c
o (Wilhelm von Humboldt, The Sphere and Duties of Government).
Tuy nhin, rt nhiu ngi khng quen c vi loi hc thuyt nh ca
Wilhelm von Humboldt v c th ly lm ngc nhin v sao li gn cho con ngi c
nhn mt gi tr cao n th, mt vn h chc rng ch c mt mc no thi.
Khng ai ngh rng s u t trong ng x ch l chuyn ngi ny bt chc ngi
kia, ngoi ra tuyt i chng phi lm g ht. Khng ai mun khng nh rng, ngi
ta khng nn a bt c n tng no ca s phn xt v tnh cch c nhn vo trong
li sng v cch c x ring t ca mnh. Mt khc, cng s l ng ngNn nu lm ra v
ring ngi ta phi sng, c nh l trc khi h bc vo th gian ny th cha tng
c g c bit, c nh l cha tng c tri nghim no c thc hin chng minh
mt li sng ny, mt cch ng x kia l ng c a chung hn ci khc. Khng
ai ph nhn rng ngi ta phi c dy d, nhn bit v khai thc li ch t nhng
kt qu c khng nh ca tri nghim con ngi. Th nhng khi n tui trng
thnh, con ngi s dng v din gi nhng tri nghim theo cch ring ca anh ta
v l mt c quyn v mt iu kin thch ng dnh ring cho con ngi. Chnh
anh ta phi tm ra cho bn thn mnh ci phn no ca tri nghim c ghi nhn l
c th p dng thch ng cho hon cnh v tnh cch ca ring anh ta. Cc truyn
thng v tp qun ca ngi khc, mt mc nht nh, l bng chng cho thy
tri nghim ca h dy bo h iu g; mt bng chng ng tin cy nn xng ng
c coi trng: th nhng trc ht tri nghim ca h c th qu hn hp hoc l h
din gii n khng ng. Th hai l tri nghim c th c h din gii ng,
nhng li khng thch hp cho anh ta. Tp qun c to nn cho cc hon cnh quen
thuc v cho cc tnh cch quen thuc; nhng hon cnh ca anh ta hay tnh cch ca
anh ta li c th thuc loi khng quen thuc. Th ba l d cho tp qun tt p c v
mt quen thuc v thch hp vi anh ta, th nhng thch ng vi tp qun ch thun
tu nh vi tp qun, th khng gio d v pht trin c cho anh ta ci phNm cht l
nhn cch c trng ring bit ca mt con ngi. N ng lc ca con ngi trong vic
tip nhn, phn xt, cm xc phn bit, hot ng tr tu v thm ch c s u tin v
59

o c u hot ng thun tu da trn s chn la. N gi no lm g cng da

theo tp qun th khng chn la. Anh ta khng c thc hnh v vic cm nhn c
hay vui thch vi th tt p nht. Sc mnh tr tu v o c cng ging nh sc
mnh c bp, ch khi c s dng mi lm chng tt hn ln. N ng lc khng c
vn dng hot ng m ch lm mi chuyn thun tu v ngi khc cng lm th,
nh vy th cng khng khc g vic tin vo iu no bi v nhng ngi khc tin
vo n. N u cc cn c ca mt kin khng quyt nh cho l l ca mt c nhn,
th l l ca anh ta s khng tng cng m c l li b suy yu i bi vic chp nhn
n. N u s ng thun ca cm xc v tnh cch khng phi l iu thuyt phc cho
hnh ng (trng hp khng nh hng ti ngi khc hay lin can ti quyn hn
ca h), th cm xc v tnh cch s b tr tr v n n i thay v phi y nng ng
v nhy bn.
N gi no cho th gii, hay mt b phn ca th gii, chn la k hoch
sng cho anh ta, th ngi khng cn c nng lc no khc hn nng lc bt chc
ca ging kh. N gi no chn la k hoch cho bn thn th phi s dng mi nng
lc ca mnh. Anh ta phi s dng s quan st nhn r, suy ngm v xt on d
tnh trc, hot ng tch cc thu thp d liu cho quyt nh, nhn r iu khc
nhau quyt on, v khi quyt tm ri th kin nh v im tnh thc thi quyt
nh ca mnh. Tt c nhng phNm cht ny anh ta cn c v vn dng chng tng
xng vi tm c ca phn hnh vi m anh ta xc nh theo xt on v cm nhn ca
bn thn. Cng c th l anh ta c dn dt theo con ng tt, trnh c con
ng c hi m khng cn n nhng phNm cht y. Th nhng gi tr so snh ca
anh ta nh mt con ngi l ci g? u thc s quan trng khng phi ch l con
ngi lm ci g m cn l cung cch h lm iu ra sao. Con ngi m s dng
cuc sng ng n vo vic ton thin v ton m th tc phNm c to dng c tm
quan trng bc nht t phi chnh l bn thn con ngi. Gi s rng c th c nh
c xy, ng cc c trng, chin trn thng li, chnh ngha vt qua th thch v
thm ch nh th vn cao v li cu nguyn vang ln, tt c bng my mc cc
my t ng c hnh dng con ngi th l mt s thua thit ln nu nhn thy
nhng ngi my ny m phi i bng ngay c nhng con ngi nam n hin ang
sinh sng phn th gii vn minh hn v hin nhin ch n thun l ging loi lun
i kht m thin nhin c th v s cn to ra. Bn cht con ngi khng phi l ci
my c ch to ra theo mt khun mu v nhm lm ng mt cng vic nh

60

trc, m n ging nh ci cy cn c ln ln v pht trin ra mi pha tu theo

khuynh hng ca sc mnh bn trong n, ci sc mnh lm cho n l mt sinh vt.
C l mi ngi u tha nhn rng iu ng mong mun l ngi ta phi s
dng tr sng sut ca mnh, rng mt s noi theo tp qun bng tr tu hay thm ch
i khi i chnh khi tp qun bng tr tu cn tt hn l tun theo tp qun mt cch
m qung v my mc. mc no , ngi ta tha nhn rng tr sng sut ca
chng ta phi l ca bn thn chng ta: nhng ngi ta khng mun tha nhn rng
cc ham mun v xung ng ca chng ta cng phi l ca ring chng ta mt cch
tng t; v ngi ta cng kh tha nhn rng vic c cc xung ng ca ring chng
ta vi bt c cng no, d sao cng khng phi l mi him nguy v cm by.
Hn na, cc ham mun v xung ng cng l mt b phn ca con ngi hon ho,
ging nh l nim tin v s kim ch: cc xung ng mnh ch nguy him khi khng
c cn bng mt cch ng n, khi mt h thng cc mc tiu v khuynh hng
c pht trin mnh m trong lc nhng ci khc nhng ci chung sng cng vi
chng li yu t v khng hot ng. Khng c mi lin quan t nhin gia xung
ng mnh v lng tm yu. Mi lin quan t nhin l phng tin khc. N i rng
ham mun v cm xc ca mt ngi l mnh hn v a dng hn ca ngi khc,
ch n thun c ngha rng ngi c nhiu hn vt liu th ca bn cht con
ngi, do vy m c kh nng lm nhiu iu c hn nhng chc chn cng c kh
nng lm nhiu iu thin hn. Xung ng mnh cn c tn gi khc l nng lng.
N ng lng c th s dng lm iu c; nhng iu thin nhiu hn cng lun lun
c to nn bi mt bn th nhiu nng lng, ch khng phi mt bn th li nhc
v v cm. N hng ngi c xc cm t nhin nht, lun lun l ngi c th vun
trng cc cm xc tr thnh mnh m nht. N hng mn cm nh th nhng mn
cm lm cho cc xung ng c nhn tr nn sinh ng v mnh m cng l ngun
gc pht sinh ra lng yu o c nng nhit v tnh t kim ch nghim khc. Chnh
l thng qua vic vun trng nhng iu m x hi va lm ngha v ca mnh v
va bo h li ch cho mnh: khng khc t vt liu to nn cc anh hng, bi v x
hi u c bit cch thc to anh hng ra sao. Mt ngi c nhng ham mun v
xung ng ring bit ca mnh nhng ci biu hin cho bn cht ring ca anh ta,
c pht trin v bin i bi vn ho ring ca anh ta th c gi l ngi c c
tnh. Mt ngi khng c ham mun v xung ng ca ring mnh th khng c c
tnh, khng hn g chuyn mt ci my hi nc c c tnh. N u thm vo c tnh
ring y, nhng xung ng cu anh ta li cn mnh m v c iu khin bimt
61

ch mnh m th anh ta c c tnh y sc mnh. Bt c ai ngh rng, c tnh ca cc

ham mun v xung ng khng nn c khuyn khch cho bc l ra, hn l ngi y
phi cho rng x hi khng cn c cc bn th mnh m x hi khng tt hn v c
nhiu ngi giu c tnh rng nng lng trung bnh ca xh i o mc cao khng
phi l iu c mong mun.
Trong mt s trng thi s khai ca x hi, nhng sc mnh y c th, v
tng vt qu nng lc kim sot v a chng vo k lut m x hi ang c.
tng c thi k da tha yu tt t pht v c tnh, v nguyn tc x hi phi u
tranh cht vt vi chng. Kh khn ca thi l lm sao thuyt phc c nhng
con ngi c th xc v tinh thn mnh m tun phc theo mi lut l cn thit
kim sot cc xung ng ca h. vt qua kh khn y m lut php v k lut
c a ra, ging nh cc Gio hong u tranh chng li cc Hong , lut php
v k lut y khng nh mt quyn lc i vi ton th con ngi, i kim sot ton
b i sng ca con ngi kim sot c tnh ca con ngi th m x hi khng
tm ra c phng tin no khc rng buc. Tuy nhin, ngy nay x hi thc
s c c c tnh tt hn; nguy c e do bn cht con ngi khng phi l s d
tha m l s thiu thn cc xung ng v thin hng c nhn. Mi chuyn thay
i rt nhiu, k t khi cc am m ca nhng ngi c v th mnh hay ti sn ln,
lun tnh trng thng xuyn ni lon chng li lut php v mnh lnh, i c
tho b ht xing xch cho con ngi c hng i cht an ton trong phm vi
c nhn. thi i chng ta, t giai tng cao nht cho n thp nht ca x hi, ngi
no cng sng ta nh l di con mt kim duyt y th ch v ng s. Khng
phi ch l nhng g lin can n ngi khc, m ngay c nhng gfi ch lin quan n
ring h; mt c nhn hay mt gia nh khng t hi mnh ti a thch ci g? hoc
ci g c th l ci thch hp cho tnh cch v thin hng ca ti? hoc ci g c th
cho php ti pht trin v vun p cao ln thnh nhng ci tt p nht v cao c nht
trong ti mt cch tht cng bng? H li t hi mnh, ci g l thch hp vi a v
ca ti? hoc khng bit l nhng ngi c hon cnh tin bc v v th nh ti
thng hay lm nhng g? hoc (t hn na) khng bit nhng ngi c hon cnh
tin bc v v th hn ti thng hay lm nhng g? Ti khng c ni rng h u
tin chn nhng th theo tp qun hn l nhng th thch hp vi thin hng ca h.
H chng c c thin hng no c, ngoi tr vic lm theo tp qun. N h th l
bn thn tr tu b khut phc trc ci ch: ngay c ci chuyn ngi ta lm vui
th th vic rp khun theo cng l ci u tin c ngh ti. H a thch trong m
62

ng; h thc hin vic chn la ch trong phm vi nhng th mi ngi hay lm: s
thch thng thc c o, hnh vi khc thng u l nhng th phi trnh xa nh
ti li. Bi c khng chu i theo bn tnh ca ring mnh m h chng c c bn
tnh i theo. Cc nng khiu con ngi ca h b kh ho tn li i. H tr nn
thiu nhng khot vng mnh m hoc cc nim vui t nhin. v thng thng hc c
c kin hay cm xc c bn sc hay thc s ca ring mnh. By gi th ci l
iu kin ng mong mun hay khng ng mong mun cho bn tnh con ngi?
Trong l thuyt ca Calvin th l iu ng mong mun. Theo l thuyt ny
th s phm ti ln nht ca con ngi l ch t ti. Tt c iu thn m con ngi c
kh nng lm ch l s tun phc. Bn khng c s la chn; bn buc phi lm,
khng th no khc c: nhng g khng phi ngha v u l ti li. Bn tnh con
ngi cn bn l i bi, khng th cu chuc c cho mt ai chng no bn tnh con
ngi cha b git cht i trong bn thn ngi . i vi ngi no tun theo hc
thuyt y v cuc sng th dit tr cc nng khiu, cc kh nng v s nhy cm ca
con ngi khng phi l iu c, con ngi khng cn c kh nng g hn l quy phc
ch ca Thng . N u anh ta s dng mt nng khiu no ca mnh cho bt c mc
ch no khc, m khng phi nhm lm cho ch c gi nh l ca thng y
c hiu qu hn, th th nh anh ta khng nng khiu y li tt hn. l l thuyt
ca ch ngha Calvin. N c duy tr hnh thc chng mc hn bi nhng ngi
khng t coi mnh l ngi theo ch ngha Calvin. S chng mc bao gm vic din
gii t kh hnh hn i vi ci ch c gn cho ca Thng ; h khng nh ch
ca Thng l loi ngi phi tho mn mt s thin hng no ca mnh, tt
nhin khng phi theo cung cch ngi ta t thy a thch m theo cung cch tun
phc, tc l theo cung cch m gii quyn uy quy nh cho h, v vy m iu kin cn
thit l cung cch y phi nh nhau cho mi ngi.
Di hnh thc m nh th, hin ti vn c mt xu hng mnh m theo l
thuyt thin cn y trong i sng, bo tr cho kiu km kp v giam hm tnh cch
con ngi. Chc chn c nhiu ngi thnh tht ngh rng con ngi b g b ci cc
nh th l do To ho d kin to ra h nh vy; cng c nhiu ngi c tng
rng ci cy khi b ct ngn cho xo tn hay b ct xen cho thnh hnh cc con vt th
s p hn l n nh t nhin. Th nhng, nu l mt b phn ca tn gio tin rng
con ngi c to nn bi mt Thng lng lnh, th thun theo l y hn s phi
tin tng rng, Thng y ban cho con ngi mi nng khiu nhn bn h
vun trng v bc l chng ra, ch khng phi h nh bt chng khi r v hu hoi
63

chng i; rng ngi vui mng vi mi bc ca chng sinh tin li gn hn vi quan

nim tng c t vo trong h, ngi vui mng vi mi s gia tng trong kh
nng thu hiu, hnh ng hay vui sng ca h. C mt kiu mu v tnh u t ca
con ngi khc vi kiu mu ca Calvin: mt quan nim v nhn bn nh mt th c
bn cht c ban tng cho, nhm cc mc ch khc hn l n thun t hu hoi.
Tnh t khng nh ca g gio (Pagan self assertion) l mt trong cc yu t gi
tr nhn bn, cng nh l tnh t qun mnh ca Ki T gio 33 . C mt l tng ca
Hy Lp v t pht trin, m l tng ca Plato v Ki T gio v cai tr t qun (self
government) ho trn vi n, nhng khng thay th n. C l l lm mt John Knox
th hn l lm mt Alcibiades, nhng lm mt Pericles th cn tt hn c hai ngi
; nu c l mt ngi vo thi ny th li cn hn c lm Pericles v khng cn
c bt c iu kin no thuc v John Knox 34 .
Khng phi bng cch h thp xung, bt mi c tnh trong bn thn con ngi
u ng lot ging nhau, m bng cch nui dng chng, khuyn khch chng trong
phm vi gii hn bi li ch v quyn nng ca ngi khc, nh th con ngi mi tr
nn mt i tng cao qu v p e chim ngng. Do cng vic lao ng cng
chia s tnh cch ca nhng con ngi thc hin cng vic, nn cng bng mt qu
trnh nh th m cuc sng con ngi tr nn phong ph, a dng v sinh ng, tr
nn giu c nhng cht liu cho cc t tng cao c v cc cm xc hng thng, v
tht cht hn na cc mi lin kt con ngi c nhn vi chng tc bng cch lm cho
chng tc tt p hn ln v hn, xng ng vi vinh hnh c thuc v n. Tu
theo mc pht trin c tnh m mi ngi tr nn c gi tr hn i vi bn thn, v
do vy m c kh nng tr thnh c gi tr hn i vi nhng ngi khc. C mt s
y ln lao hn ca cuc sng v bn thn s tn ti ca n, v mt khi cuc sng
phong ph hn trong cc n v th s c cuc sng phong ph hn trong khi cng
ng bao gm cc n v y. Cng vn khng th li lng vic duy tr p lc cn thit
phng cc c th mnh m hn xm phm n quyn ca ngi khc, nhng
p lc phng y s c c s n b hu h ngay c theo quan im pht trin con
ngi. Cc phng tin m c nhn b mt, do b phng vic tho mn thin
33

Ghi ch ca tc gi: Cc Lun vn ca Sterling.

Alcibiades v Pericles l cc nhn vt thi c Hy Lp; Alcibiades c m t l c li sng tru lc v ch k;
Pericles l nhn vt c cc s gia ca tng nh mt con ngi o c vng chc, kin nh trc d lun hay
thay i ca m ng. ng chnh l ngi pht biu khng nh nn dn ch tc l quyn lc thuc v ton
dn v tht ra cu ni: Mi ngi u bnh ng trc php lut. Cn nh rng khi nim ton dn v
mi ngi ca Pericles khng bao gm ph n v n l, nhng d sao mt nguyn l c nu ra. Xem
phn Nhng cuc i song hnh tp 1, Plutarch, Cao Vit Dng v N guyn Vn Th dch, N XB Tri thc, 2005
34

64

hng ca anh ta khng gy tn hi cho ngi khc, ch yu li l nhng ci cn cho

s pht trin ca ngi khc. N gay c i vi bn thn, anh ta cng c c li ch
tng ng y trong vic pht trin tt hn ci phn x hi ca bn th anh ta,
i li cho vic kim ch ci phn v k. Gi nghim ngt lut l cng bng v li
ch ca ngi khc th s pht trin cc cm xc v kh nng ly iu tt ca ngi
khc lm mc tiu ca mnh. Th nhng b kim ch trong nhng vic khng nh
hng ti iu tt ca ngi khc, m ch n thun v ngi khc khng thch, th
chng pht trin c ci g c gi tr c, ngoi tr ci sc mnh ca c tnh c kh
nng bc l ra trong vic khng c li s kim ch. N u s kim ch y c chp
thun, th n s lm cho bn cht b cn nht v n n i. To iu kin cng bng
cho bn tnh ca mi ngi, th s t nhin l nhng con ngi khc nhau phi c
php sng khc nhau. Tu theo mc t do y c vn dng n u trong mt
thi i no m thi i y c hu th nh gi th no. N gay c nn chuyn ch
cng khng gy hi qu ln, nu nh c tnh vn cn tn ti di ch y. Bt c
th g vi dp c tnh u l chuyn ch, d c c gi tn g i na, d n thuyt
ging l thun theo ch Thng hay tun theo hun th ca con ngi.
N i rng c tnh ng ngha vi pht trin, rng ch c nui dng c tnh mi
sn sinh ra, hay c th sn sinh ra nhng con ngi c pht trin tt, ti mong c
khp li vn tranh bin: liu cn c th ni c ci g nhiu hn hay tt hn v
iu kin no cho hot ng ca loi ngi, hn l nhng g a con ngi ti gn
hn na vi nhng g tt p nht m h c th vn ti? hoc l liu cn c th ni
c ci g t hai hn na v s ngn tr ci tt, hn l vic ngn chn khng cho con
ngi tin li gn hn vi iu tt p? Th nhng chc chn l nhng suy xt ny
khng thuyt phc nhng ai cn phi thuyt phc nht; cn phi chng t thm
rng nhng con ngi c pht trin y em li ch li no cho nhng ngi cha
pht trin chng t cho nhng ngi cn cha mong mun c t do hay cha c th
c c n thy rng, h c th c n p v cho php ngi khc c s
dng t do khng phi giu gim.
Trc nht ti mun nu ra vic h c th hc hi c iu g t nhng
ngi ny. Khng ai s ph nhn rng tnh c o l mt nhn t qu gi trong hot
ng con ngi. Bao gi cng cn c c cc c nhn, khng nhng pht hin ra
chn l mi v chng minh c l khi no v ci g mt thi tng l chn l
nhng nay khng cn ng na, m cn bt u nhng thc hnh mi v nu ra mt
lot nhng th d ca hnh vi c khai minh nhiu hn, ca s thng thc v cm
65

nhn cuc sng mt cch tt hn. Bt c ai cng khng th ph nhn iu ny, nu

ngi khng cho rng th gii t ti s hon ho v mi phng din. N hng
qu tht l khng phi bt c ai cng c th to ra c nhng iu c li y n
p: ch c rt t ngi so vi ton b nhn loi l c th to ra c s ci thin trong
thc hnh bng cc th nghim ca mnh, nu cc th nghim y c nhng ngi
khc tip thu. Tuy nhin, s ngi t i ny l mui ca tri t; khng c h th cuc
sng ca con ngi c th tr thnh mt vng nc t. Khng phi ch l chuyn h
mang li nhng g tt p mi m trc kia cha c, m cn l chuyn h duy tr cuc
sng ny trn nhng g tt lnh ang c. N u nh khng c ci g mi m lm, l
no tr tu con ngi li thi khng cn cn thit na hay sao? L no l l do ti
sao nhng ngi lm nhng iu c xa phi qun i ci chuyn nhng iu y c
lm v mc ch g v khin cho h ging nh sc vt ch khng phi ging nh sc
vt ch khng phi ging nh con ngi hay sao? Ch l y c mt xu th qu ln
trong cc tn iu v cc nghi l tt p nht b tha ho tr thnh my c c gii; nu
khng c s tip ni ca cc c nhn lin tc ti to li tnh c o, ngn chn khng
cho c s ca cc tn iu v cc l nghi y tr thnh mt th truyn thng n thun,
ci th cht kh nh th khng th khng c li c mt c sc nh b nht gy ra
bi mt ci g tht s sng ng, v nu nh vy th chng c l do g m nn vn
minh li khng b tiu vong mt, ging nh ch Byzantine vy. Qu thc nhng
c nhn thin ti l mt thiu s nh b c c h th phi chm lo t trng cc
thin ti t t y ln ln ti tt. Thin ti ch c th t do ht th trong mt bu
khng kh ca t do. Cc c nhn thin ti theo nh ngha (ex vi termini) l nhng
ngi c c tnh nhiu hn ngi khc v th m h kh c kh nng ho hp bn
thn mnh mt cch m xui vi mt s t cc khun mu m x hi cung cp nhm
mc ch to thun li cho cc thnh vin hnh thnh tnh cch ring ca mnh. N u
do tnh nht nht m h chp thun cho b p theo mt trong cc khun mu y v
cho mt b phn tnh cch ca h khng pht trin c di p lc ny, th x hi
cng chng nh cy vo cc thin ti ca mnh m tt hn c bao nhiu. N u cc
thin ti c tnh cch mnh m v lm tt tung dy xch ct gi, th h s tr thnh
du n ca x hi ci x hi khng thnh cng trong vic quy gin h thnh mt
th ng lot tm thng du n gy ch vi s cnh bo trnh trng bng nhng
t ng nh hoang d, tht thng v nhng th tng t; ging y nh nhng li

66

than vn rng con sng N iagara 35 li c khng chu chy m m gia hai b ca n
nh l cc knh o H Lan.
Ti c bit nhn mnh tm quan trng ca cc thin ti v s cn thit phi
cho php h c t do bc l bn thn mnh, c v phng din t tng ln thc
hnh, trong khi ti thc r rng rng s khng c ai ph nhn lp trng ny trn l
thuyt, nhng ng thi ti cng bit rng trn thc t hu nh bt c ai cng hon
ton dng dng vi chuyn ny. N gi ta c ngh rng thin ti l mt th tt p nu
n gip mt ai vit c mt bi th y cm hng, hay v c mt bc tranh.
Tuy nhin, theo ngha chn chnh ca t ny, ngha v tnh c o trong t duy
v hnh ng, d khng ai bo khng phi l ci ng ngng m, nhng hu ht
mi ngi trong thm tm u ngh rng h chng cn th vn lm c cng
vic rt tt. Bt hnh thay, iu li khng ng ngc nhin v n tht qu t
nhin. Tnh c o l th m nhng tr tu khng c o khng th cm nhn c
cng dng ca n. H khng th thy c n c ch g cho h: ti sao h phi c n?
N u h c th thy c n c ch g cho h, th ci khng cn l c o na.
S phc v u tin, m tnh c o c th n p cho h, l m mt cho h thy:
nhng ai mt khi m to c mt ra th c c may chnh bn thn mnh c tr
thnh c o. Trong khi ch i, nu h tnh tm nh li rng, khng c g c lm
ra m li khng c ai l ngi u tin lm ci , rng mi th tt p tn ti hin
nay u l kt qu ca tnh c o, th h hy khim tn tin rng vn cn nhiu
vic phi lm, v h hy t thuyt phc mnh rng, h cng t t thc c s thiu
thn tnh c o bao nhiu, h li cng cn nhiu n tnh c o by nhiu.
S tht l d c ca tng n my tnh u vit tr tu, tnh u vit c tht hay gi
nh, xu th chung trn khp th gian ny l lm cho quyn lc ang ln ca loi
ngi tr thnh tm thng. Trong thi c s, trong thi Trung c v, mc rt
khng ng k, trong sut thi k qu kh di t ch phong kin n thi hin
ti, con ngi c nhn l mt sc mnh trong bn thn ngi ; nu anh ta c ti
nng ln hay a v x hi cao th anh ta l mt sc mnh ng k. N gy nay, cc con
ngi c nhn b mt i trong m ng. Trong chnh tr, vic ni rng cng lun by
gi thng tr th gii l iu gn nh nhm chn ai cng bit. Sc mnh duy nht
c tn vinh l sc mnh ca qun chng; v ca cc chnh ph, khi m chnh ph
bin thnh c quan chiu theo cc xu hng v bn nng ca qun chng. iu ny

35

N iagara: con sng chy qua bin gii Canada v Hoa K, c nhiu ghnh thc vi N iagara ln nht th gii.

67

cng ng c trong cc quan h o c v x hi ca i t, cng nh trong cc giao

dch cng cng. N hng ngi c kin nhn danh cng lun khng phi bao gi cng
u l cng mt loi cng chng: Hoa K, h l ton b c dn da trng; nc
Anh th h ch yu l giai cp trung lu. N hng h lun lun l m ng qun
chng, tc l mt th tp th ng nht tm thng. Mt iu l thng hn na l
qun chng by gi khng ly kin t nhng ngi cao cp ca N h th hay N h
nc, t nhng ngi c v b ngoi ca nh lnh o hay t sch v. T duy ca h
b nho nn bi nhng ngi rt ging vi chnh h, thng ip ti h hay pht ngn
nhn danh h thng qua bo ch do s khch l ca tnh th,
Ti khng ku ca g v tt c nhng chuyn ny. Ti khng khng nh rng
theo quy lut chung th mi ci tt p hn cng u tng hp c vi trng thi
thp km hin nay ca tr tu con ngi. N hng iu ny khng ngn c chnh ph
tm thng thi khng cn l mt chnh ph tm thng. Khng c chnh ph no,
theo ch dn ch hay l ca tng lp qu tc ng o, c trong hnh vi chnh tr
ln trong kin, trong phNm cht v phong thi m n nui dng, li c bao gi
vn ln c khi sc tm thng, ngoi tr khi no ci ch quyn S ng y trong
mt mc no chu cho mnh c dn dt (trong nhng thi k hng vng
nht h u lm nh th) theo s ch bo v nh hng ca Mt ngi hay Mt s
t ngi ti cao hc rng. S khi xng ca mt th sng sut v cao qu u do v
phi do cc c nhn; m thng lc khi u l do mt c nhn no . Danh d v
vinh quang ca mt ngi trung bnh, l ch anh ta c th i theo sng kin y, l
ch anh ta c th hng ng ni tm hng ti nhng th sng sut v cao qu v
cho mnh c dn dt ti nhng ci vi i mt m to. Ti khng ng hi ci kiu
sng bi anh hng, c v cho ngi hng thin ti ot quyn cai tr th gii, bt th
gii phi tun theo mnh lnh ca hn bt k l mnh lnh g. Tt c nhng g hn c
th i hi, y l quyn t do ch ra con ng. Ci quyn lc bt p ngi khc i
con ng y, khng nhng l mu thun vi quyn t do v s pht trin ca nhng
ngi khc, m cn tha ho bn thn ngi hng . Tuy nhin, rt c th l mt khi
cc kin ca khi ng c nhng ngi thun tu trung bnh mi ni tr
thnh, hay ang tr thnh quyn lc thng tr, th c tnh ca nhng ngi ng tm
cao t tng li cng phi ct cao ting ni hn na cn bng v hiu chnh li ci
xu th y. c bt, trong nhng hon cnh nh th m cc c nhn xut chng, thay
v b ch ng, phi c khuyn khch hot ng khc bit vi m ng. Vo nhng
thi bui khc th khng cn khuyn khch hot ng khc bit vi m ng. Vo
68

nhng thi bui khc th khng cn khuyn khch nh vy, tr phi h khng nhng
hot ng khc hn m cn tt hn. thi i ny, ch thun tu mt s khc t
khng chu qu gi trc tp qun, bn thn nhng ci l mt s phc v x
hi. Bi v, s chuyn ch ca d lun ch yu l ch trch s lp d, cho nn ph
v s chuyn ch y m iu ng mong mun l ngi ta phi lp d. S lp d lun
n r ra khi no v ni u m sc mnh ca tnh cch n r, v ni chung, lng
o s lp di trong x hi cng t l vi lng thin ti, sc mnh tinh thn v s dng
cm o c m x hi cha ng. V l by gi c qu t ngi dm mang ting l
lp d, nn l nguy c ch yu ca thi ny.
Ti ni rng iu quan trng l dnh mt phm vi t do nht c th c c
cho nhng th khng l thi quen, kp thi c c t nhng g thch hp ng
bin n thnh thi quen. Tuy nhin, s c lp hnh ng v s bt chp cc tc l l
th xng ng c khch l, khng phi ch l v c nguy c nh mt i ci c hi
m chng to ra cho nhng kiu hnh ng tt hn v cho cc tp qun ng c
tip thu ph qut hn; cng khng phi l v ch ring nhng ngi c tnh u vit r
rt v tr tu mi c quyn i sng theo cch ring ca h. Khng c l do g
cho rng mi ngi trn th gian u c cu to theo mt hay vi mu hnh t i.
N u mt ngi thng minh v tri nghim, anh ta s coi l ci kiu cch ring t
chc cuc sng ca anh ta l ci tt nht, khng phi v bn thn n l tt nht, m v
n l ca ring anh ta. Con ngi khng ging nh con cu; m ngay nhng con cu
cng khng phi l ging nhau ti mc khng phn bit c. Mt ngi khng th
c ci o hay i giy va vi anh ta, tr phi chng c lm theo kch thc ca anh
ta, hoc anh ta phi c c mt nh kho cha y nhng th chn: v l no c
cuc sng thch hp va vn vi anh ta li d dng hn c ci o va vn, hay chng
l con ngi li ging nhau v th xc v linh hn nhiu hn l v hnh th i chn?
Ch ring vic con ngi c s a dng v s thch thng thc cng l l
khng nn mu toan bt mi ngi phi theo mt khun mu.
Th nhng nhng con ngi khc nhau cng i hi cc iu kin khc nhau
cho s pht trin tinh thn ca h; h khng th no tn ti mt cch lm lnh mnh
trong cng mt th o c, ging nh mi th cy c khc nhau c th cng chung
mt iu kin vt l, kh quyn v kh hu. Cng mt th, i vi ngi ny th gip
vun p bn cht cao c hn ln, nhng i vi ngi kia li l th cn tr. Cng mt
li sng, i vi ngi ny l phn khi lnh mnh, pht huy c mi kh nng hot
ng v em li nim vui tt , trong khi i vi ngi khc n li nh mt gnh
69

nng kh s, lm ngng tr v nt tt c cuc sng ni tm. l nhng khc bit

ca con ngi trong ngun vui, trong s cm ng vi ni au, v l tc dng ca
cc iu kin khc nhau v vt cht v tinh thn ln con ngi; cho nn nu khng c
s a dng trong cc kiu cch sng ca con ngi, th con ngi chng nhng khng
chia s c hnh phc vi nhau m cn khng vn ln c ht tm vc tr tu, o
c v thNm m m bn cht con ngi c kh nng t ti. Vy th ti sao s khoan
dung, xt theo cm tnh ca cng chng, li ch m rng ti s thch thng thc v
cc kiu cch sng l nhng ci d moi ra c s ng ca m ng cc thnh
vin ng h chng? Chng c u (ngoi tr mt s tu vin) m s a dng ca s
thch thng thc li khng c tha nhn hon ton; mt ngi chng th b trch
mng v thch hay khng thch cho thuyn, ht thuc l, thng thc m nhc, tp
in kinh, chi c vua, chi bi, hc tp nghin cu, bi v s ngi thch v s ngi
khng thch nhng ci u qu ng c th b trit h. N hng mt ngi n
ng, v mt ngi n b th li cng b nhiu hn, nu b buc ti l lm ci chuyn
khng ai lm c hay khng chu lm ci ai ai cng lm, th s thnh i tng ca
s nhn xt coi thng, c nh l anh ta hay ch ta phm li nghim trng v o c.
N gi ta cn phi c danh v hay danh hiu no v ng cp, hay c xam l
ngi c ng cp, th mi c th c hng c n no lm ci h mun m
khng hi g n s nh gi h. Ti xin nhc li: c hng c n no , v rng
nu ai t cho p hp mnh hng c n y nhiu qu l h mo him phi chu iu
g t h i hn nhng li ni xu sung h c nguy c b iu tra bi mt u ban
thNm tra kh nng tinh thn lnh mnh (commision de lunatico) v b tc ot ti sn
em giao cho nhng ngi thn thch 36 .
36

Ghi ch ca tc gi: Mt ci g va t hi va kinh khng trong loi chng c ca nhng nm gn

y, cho thy bt c ngi no cng c th b kt ti theo php lut vi ti danh tuyn co l khng thch hp
iu hnh cng vic ca mnh; sau khi ngi y cht, vic x l ti sn ca anh ta c th b phong to, nu
trang tri cho n ph c tnh vo bn thn ti sn. Mi chi tit i sng hng ngy ca anh ta b t m lc vn,
v bt c ci g c tm thy u b xem xt thng qua trung gian cc nng lc cm nhn v din ta ca nhng
k ti tin nht trong cc th ti tin; nu ci c tm thy c dng v khng ging tuyt i vi thi thng,
n s b a ra trc to n nh bng chng ca s khng lnh mnh, v vic ny thng hay thnh cng. Cc
thnh vin hi thNm cng th thin v ngu xuNn hoc l t hn i cht hoc hoc cng chng khc cht no vi
nhng k lm chng. Trong khi y cc quan to vi s thiu hiu bit l thng v bn cht con ngi v cuc
sng, l iu m chng ta lun phi ngc nhin cc lut gia Anh, li thng gip cho bn chng lm sai.
N hng v xt x nh vy ni ln rt r rng trng thi cm nhn v quan im ca m ngi th thin dung
tc i vi quyn t do ca con ngi. Tri ngc hn vi vic khng nh gi tr no i vi con ngi c
nhn tri ngc hng vi vic tn trng quyn ca c nhn trong nhng vic v hi nhng l tt p theo suy
xt v thin hng cau anh ta, cc chnh n v thNm phn thm ch khng hnh dung ni rng con ngi lnh
mnh c th mong mun mt s t do nh vy. Thi xa, khi xem xt vic thiu sng nhng k v thn, nhng
ngi nhn t thng ngh a h vo nh thng in thay cho vic hnh hnh: chng c g ng ngc nhin
nu nh thi by gi chng ta c thy vic lm ny v thy nhng ngi lm vic t tn thng mnh bi
ng l phi hnh hnh nhng k bt hnh y v tn gio th h li i x theo mt kiu cch nhn t v y tinh

70

C mt c trng trong xu hng hin ti ca cng lun, tr tnh c bit cho

n khng khoan dung vi mi du hiu biu l ca c tnh. Con ngi trung bnh v
mi mt khng nhng c tr tu thng thng bc trung m c cc thin hng ca
h cng nh vy: h khong c s thch hay nguyn vng mnh hng h lm
ci g d thng. V vy m h khng hiu ni nhng ngi c nhng ci , nn
h xp tt c nhng ngi nh th vo loi hoang d v thiu chng mc, h a nhn
nhng ngi y bng cp mt coi thng. N gy nay, vi tnh trng ang l ph bin
, chng ta buc phi gi thit rng, c mt phong tro mnh m ang c khi
xng nhm mc tiu ca thin o c, v ai cng thy r chng ta phi ch i iu
g. Vo nhng ngy ny mt phong tro nh th bt u, n c tc ng thc s
n vic tng cng tnh chuNn tc trong hnh vi, khng khuyn khch thi qu
ng. C mt tinh thn thng yu ngi lan truyn rng ri, v vn dng tinh thn
y th khng c lnh vc no ng hoan nghnh hn l vic ci thin o c v tr
khn ngoan cho cc ng loi ca chng ta. N hng xu th nht thi nykhin cng
chng cng thm a thch khuyn co cc lut l c x chung, v cng ra sc bt mi
ngi theo mt chuNn mc c ph chuNn, xu hng ny mnh m hn cc thi k
trc y. V ci chuNn mc y, cng khai hay ngm ngm, l ng ham thch ci g
mnh m. Ci tnh cch l tng ca n l khng c c tnh mang du n c bit no
ht, b cht cho cht i, ging nh bn chn ca ph n Trung Hoa, bt c b phn
no ca bn cht con ngi l ra xut chng v lm cho c nhn c du n khc bit
vi hnh th tm thng ca nhn chng.
Cng ging nh chuyn thng gp vi cc l tng b loi i mt mt na
phn mong mun, ci chuNn mc khen ch hin nay ch sn sinh ra c s bt chc
thp km hn theo ci na cn li kia. Thay v cc nng lng ln c hng dn
bi cc l l vng chc v cc cm xc mnh m c kim sot bi mt ch y
lng tm trch nhim, kt qu ca n li l cc cm xc yu t v cc nng lng
yu t, v vy chng c th b bt phc tng theo php tc m khng cn phi dng
sc mnh no ca c l l ln ch. Cc tnh cch nng n bt c tm c ln no
u cng ang tr thnh n thun mang tnh truyn thng. t nc ny by gi
kh m c c li m no cho nng lng pht ra, ngoi tr vic lm n ca doanh
nghip. N ng lng dng cho lnh vc ny cn c th xem l ng k. N ng lng t
i cn li c dng cho hot ng theo s thch; n cng c th l hu ch, hay thm
thn Ki T gio n n th i vi chng, trong lng hn vn cn thm tho mn l nhng k b xt x y ng
ti c.

71

ch mang tnh thng ngi, nhng li lun lun ch l nhng vic nh nhoi thiu tm
c. Cc v i ca nc Anh by gi ch ton l tp th; chng ta nh b v phng
din c nhn, nn c v nh ch c kh nng lm vic ln bi thi quen phi hp vi
nhau, v cc hin nhn qun t giu o c v tn ngng ca chng ta hon ton
bng lng vi tnh trng ny ca o c v tn gio. Th nhng chnh l nhng
ngi mang du n khc vi du n ny tng lm cho nc Anh c nh trc
y, v s cn cn n nhng ngi mang du n khc bit ngn chn s suy thoi
ca nc Anh.
Tnh chuyn ch ca tp qun mi ni l chng ngi thng trc cn tr
con ngi tin ln pha trc, lun khng ngng i khng vi xu th hng ti ci g
tt p hn thi thng, ci xu th m tu theo tnh hnh vn c gi l tinh thn
t do, tinh thn tin b hay tinh thn cu tin. Tinh thn cu tin khng phi lc no
cng l tinh thn t do v l n c th nhm p buc s ci tin i vi nhng ngi
khng mong mun ci tin; v trong phm vi khng c li mu toan ny, tinh thn t
do c th lin minh c gii hn v tm thi vi nhng ngi i lp li s ci tin; th
nhng ngn ngun thng trc v khng bao gi cn ca s ci tin chnh l s t do,
bi v nh n m n c cc con ngi c nhn nh l cc trung tm c lp c th
c c ca s ci tin. Tuy nhin, nguyn l tin b trong bt c phng din no,
d l lng yu t do hay cu tin, cng u i khng li s kim sot ca Tp qun, t
nht th cng mun thot khi ci ch . Cuc u tranh gia hai th lc ny to nn
s quan tm hp dn chnh ca lch s nhn loi. N i ng ra th phn ln ca th gii
ny khng cn c lch s, bi v nn chuyn ch ca Tp qun hon tt trit .
l trng hp ca ton th phng ng. , Tp qun l ting ni quyt nh
cui cng. Cng l v quyn nng c ngha l s un theo tp qun; khng ai dm c
ngh chng li l l ca tp qun, ngoi tr bo cha no qu bc ng vi
quyn lc. V chng ta nhn thy kt qu. Cc dn tc y hn l tng c tnh c
o; khng phi ngay xut pht t u h c c dn c ng c, c ch vit,
tinht hng nhiu mn ngh thut; h to nn tt c nhng th v vo thi h
l nhng dn tc v i nht, hng mnh nht ca th gii. Cn by gi th h l g?
L thn dn hay dn bo h ca bn ngi m t tin xa ca chng cn lang thang
trong rng rm, trong lc t tin ca h c cc lu i nguy nga v n cha trng
l, nhng li cho tp qun c vn dng trn mt th quy tc cch bit hn vi t
do v tin b.

72

C v nh l mt dn chng c th tin b trong mt khong thi gian ri

ngng li: khi no th n ngng li? Khi n thi khng cn c c c tnh. N u mt
s i thay tng t phi xy ra vi cc dn tc chu u th n s khng c hnh th
ging ht nh th: tnh chuyn ch ca tp qun e do cc dn tc ny khng phi l
th hon ton tnh ti bt bin. N ph b s d thng, nhng n khng loi tr s
bin i vi iu kin tt c bin i cng nhau. Chng ta qung i nhng kiu
trang phc ca t tin chng ta; mi ngi vn phi n vn ging nhng ngi khc,
nhng kiu thi trang mi nm c th thay i mt i ln. N h vy, chng ta chm lo
sao cho nu c thay i th phi v mc ch thay i, ch khng phi v tng v
ci p hay s tin li; v rng tng v ci p hay s tin li y khng ny ra
trong c tt c mi ngi vo cng mt lc ny v cng khng ng thi b tt c mi
ngi qung i cng vo mt lc khc. N hng chng ta va tin b li va thay i:
chng ta lin tc to ra cc pht minh c gii mi v duy tr chng cho ti khi chng
b thay th bi nhng ci tt hn; chng ta hng hi hon thin trong chnh tr, trong
gio dc v thm ch c trong o c na, d rng trong lnh vc o c, tng v
hon thin ca chng ta ch yu l thuyt phc hay p buc ngi khc phi tt nh
chng ta. Khng phi chng ta kiu ngo cho rng chng ta l nhng ngi tin b
nht t trc ti nay. Chnh l chng ta ang u tranh chng li c tnh: chng ta nn
suy ngm, nu gi s chng ta bin bn thn chng ta thnh tt c nhng ngi cng
ging ht nhau th t chng ta phi rt sng st; chng ta ang qun rng, s khc
nhau gia ngi ny v ngi kia gy ch cho bn thn mi ngi v tnh khng
hon ho ca mu ngi ca mnh, v tnh u t hn ca ngi kia hay ca kh nng
t hp u im ca c hai to thnh ci g tt p hn u im ca mi ngi.
Chng ta c c th d cnh bo ca Trung Hoa mt dn tc c nhiu ti nng, v
nhiu mt thm ch l minh trit, c c vn may him thy l vo thi k s khai
c mt tp hp tp qun cc k tt; tp hp tp qun y l cng trnh ca nhng ngi
m mc no ngay c nhng ngi chu u c khai minh nht, trong nhng
gii hn nht nh, cng phi ng tng cho danh hiu hin minh v trit nhn.
N hng ngi ny cng rt xut sc trong vic t chc b my u t, khin cho s
minh trit m h s hu, ghi su vo tr c ca mi thnh vin trong cng ng, v
m bo cho nhng ngi c s minh trit thch ng nht s ot c danh vng v
quyn lc. Chc chn l nhng ngi lm vic ny hn pht hin ra c b mt v
tnh tin b ca con ngi v l ra h phi lun gi v tr ng u trong s vn
ng ca th gii. N gc li, h tr nn tnh ti c y nh th trong hng ngn
73

nm: v nu nh c lc no h tin b c xa hn th li l nh vo nhng ngi

ngoi quc. H thnh cng vt xa mi hy vng m cc hin nhn qun t ngi
Anh ang c sc t ti to ra mt dn chng m mi ngi u ging nh nhau,
hng dn t tng v hnh vi ca mnh bng cng mt th chm ngn v quy tc; v
kt qu qu tnh trng ca h l nh th. Cc h thng gio dc v chnh tr ca Trung
Hoa dng c t chc cng chnh l ci ch hin i ca cng lun [nc Anh]
nhng cn dng v t chc. Tr ph c tnh s khng nh c mnh chng li ci
ch y, nu khng th chu u cng s tin ti tr thnh mt Trung Hoa khc, ngay d
cho n c lai lch cao qu v c Ki T gio c rao ging.
Ci g l iu cho ti nay vn gi c cho chu u thot khi s phn ?
iu g lm cho gia nh cc dn tc chu u thnh nhng thc th lun ci tin,
ch khng phi thc th tnh ti ca nhn loi? Trong h chng c g l tnh u t siu
vit c, ci g u t c c th l hiu qu ch khng phi nguyn nhn; trong h ch
c s a dng ni bt ca tnh cch v vn ho. Cc c nhn, cc giai cp, cc dn tc
u rt khc bit vi nhau; h b nm ra v s nhng no ng khc nhau, mi no
ng dn n mt ci g c gi tr; mc d trong mi thi k nhng ngi i theo
nhng no ng khc nhau t ra khng c khoan dung vi nhau, mi nhm c
th ngh rng s l hay nht nu tt c cc nhm ngi khc c th cng b buc phi
i no ng ca h, cc mu toan ngn cn nhau pht trin him khi c kt qu bn
vng v mi nhm u kp c thi giand d nhn c ci tt m nhng nhm
khc em li cho mnh. Theo suy xt ca ti th chu u phi chu n tnh a dng y
ca cc no ng c c s tin b v s pht trin a din. Tuy nhin, n bt
u s hu u vit y mc km hn kh nhiu. N ang vng chc tin bc ti
l tng Trung Hoa lm cho mi ngi u ging nhau. Trong cng trnh mi y.
N gi de Tocqueville 37 nhn xt rng nhng ngi Php ngy nay ging nhau nhu
hn so vi ngay c th h lin k trc . Cng c th nhn xt nh th v ngi
Anh mc cn ln hn na.
Ti a trch on ca Wilhelm von Humboldt, trong ng vch ra haid
diu nh nhng iu kin cn thit cho s pht trin con ngi, bi v cn cho con
ngi c khc nhau; hai iu kin y l s t do v s a dng ca cc tnh hung.
Ci iu kin th hai trong hai iu kin y t nc ny mi lc mt t i. Cc hon
37

Alexis Tocqueville (1805-1859), nh nghin cu chnh tr ngi Php, ni ting vi tc phNm Nn dn

tr M (Democracy in America, 1835-40) phn tch cn k h thng chnh tr x hi ca Hp Chng Quc u
th k XIX.

74

cnh xung quanh cc giai cp v c nhn khc nhau to nn hnh th cc c tnh, c

mi ngy li cng thm ging nhau. Trc kia cc ng cp khc nhau, cc lng ging
khc nhau, cng vic bun bn v ngh nghip khc nhau, sng trong nhng hon
cnh c th gi l cc th gii khc nhau; ngy nay cc hon cnh u ging nhau
mc rt ln. N i mt cch tng i th by gi h c cng mt th, nghe cng
mt th, xem cng mt th, i n cng mt ch, c nim hy vng v ni e ngi
hng ti cng mt i tng, c chung quyn nng v s t do nh nhau v chung
mt th phng tin khng nh mnh. S khc bit do a v tuy rt ln, nhng s
bin mt i vi nhng ngi thi khng cn gi a v. Cn s ging nhau vn cn
tip din. Mi s bin i chnh tr ca thi i thc Ny s ging nhau v nhng bin
i y u hng ti nng nhng ngi lp di vn ln v ko cc tng lp cao
xung thp. Mi s m rng gio dc u thc Ny s ging nhau, bi v s gio dc
a mi ngi ti cng mt nh hng chung v cho h tip cn c vi ci kho
tng chung ca cc s kin v tnh cm. S ci tin cc phng tin lin lc thc Ny
s ging nhau bng cch a cc c dn xa cch nhau li gn vi cc tip xc c
nhn v duy tr mt dng chy cc bin i ni c ng t ch ny qua ch khc. S
gia tng thng mi v sn xut thc Ny s ging nhau bng cch khuch tn rng ri
hn cc li th ca cc hon cnh d dng v m ra mi i tng cho tham vng, k
c tham vng cao nht, cng tranh ua chung, nh vy cho nn nim vui thng tin
khng cn l c tnh ca mt giai cp c bit m l ca mi giai cp. Mt tc nhn
mnh m hn tt c cc th k trn em li s ging nhau chung ca mi ngi, y l
uy lc ca cng lun i vi N h nc c xc lp trn vn t nc ny cng nh
cc x s t do khc. Trong chng mc cc tc v x hi cao khc nhau, m cc c
nhn c th da vo bt chp d lun ca m ng, ang dn dn b san bng
i, th bn thn ngh khng c li ch ca cng chng, khi bit rng bn thn cng
c mt ch, cng dn dn bin mt khi u c ca cc chnh tr gia thc dng.
Khng cn c s ngh x hi i vi tnh khng chu un theo bt c lc lng
xhi ng k no i lp mnh vi u th cu s ng, u quan tm bo h cho cc
kin v xu th thay i theo vi kin v xu th ca cng chng.
Kt hp tt c nhng ci li, to nn sc nng tht ln lao ca cc nh
hng th ch i vi C tnh, khng d dng thy c lm sao n gi vng ni v
tr ca mnh. C tnh s phi gi v tr ca mnh vi cc kh khn ngy cng tr nn
ln hn, nu nh b phn tr tu ca cng chng khng bin i cm nhn c gi
tr ca c tnh thy c rng iu tt p l phi c s khc nhau, ngay d cho n
75

khng nhm lm cho tt hn, ngay d cho h c th tng l n c v nh nhm lm

xu i. Lc ny l lc C tnh phi c khng nh v s ng nht ho cn cha
hon tt vic p t. Ch vo nhng thi gian s k th s chng c li vic xm hi
mi c th c kt qu. Yu cu i hi mi-ngi-khc-phi-ging-nh-chng-ta gia
tng l nh vo nhng g nui dng n. N u s khng c ch ti lc cuc sng quy
gin hu nh thnh mt khun mu ng nht, th mi s lch ra khi khun mu y
s b xem nh khng knh Cha, v o c, thm ch l qui d v tri vi t nhin.
Loi ngi s d dng v nhanh chng khng quan nim ni s a dng, mt khi h
khng quen c thy s a dng trong mt thi gian.

76

CHNG BN
GII HN CA QUYN UY
X HI I VI C NHN

Vy th gii hn ng n cho ch quyn ca c nhn i vi bn thn mnh l

g? Quyn uy ca x hi bt u t ch no? i sng con ngi phi dnh bao nhiu
cho c nhn v bao nhiu cho x hi?
Mi pha u nhn c phn chia thch ng, nu mi pha c c th lin
can ti n nhiu nht. Thuc v c nhn phi l ci phn i sng m c nhn quan
tm ch yu nht; thuc v x hi l ci phn m x hi ch yu quan tm nht.
Mc d x hi khng c to dng trn c s kh c, v mc d s sng ch
ra kh c t suy ra cc ngha v cng chng p ng c mc ch tt p
no, nhng bt c ai nhn c s bo h ca x hi cng c bn phn hon tr li
ch tr li, v bn thn s kin c sng trong x hi cng ni ln iu khng th
thiu c, rng mi ngi phi b rng buc tun th theo mt ng hng c x
i vi nhng ngi khc. Cc c x y bao gm, th nht l, khng lm hi n li
ch ca nhau; hay ni ng hn l nhng li ch no vn cn phi c coi l
quyn d l cn c vo iu khon php lut tng minh hay da trn s hiu ngm;
th hai l, mi ngi phi thc hin bn phn ng gp (c xc nh trn nguyn l
bnh ng no ) lao ng hay hy sinh bo v x hi v cc thnh vin ca n
khi b xm hi v quy ri. X hi c bin minh cho vic p buc nhng iu kin
y bng mi gi i vi ai mun t chi khng chu thc hin. cng cha phi l
tt c nhng g x hi c th lm. Hnh vi ca mt c nhn c th gy tn thng cho
nhng ngi khc hay thiu cn nhc i vi hnh phc ca h, nhng cha n mc
vi phm php quyn ca h. Khi ngi vi phm b trng pht ng l bi d lun,
tuy khng dng n lut php. Chng no m c x no ca mt c nhn gy
phng hi n li ch ca nhng ngi khc, x hi c quyn xt x s vic , v
vn s can thip y c thc Ny hnh phc chung hay khng cn m ng cho tho
lun. Th nhng khng c ch cho vic a ra vn nh th, khi hnh vi c x ca
mt c nhn khng nh hng n li ch ca ai khc ngoi bn thn anh ta, hoc ch
nh hng n ngi khc nu h thch (mi ngi c lin can u tui trng
thnh v c tr sng sut bnh thng). Trong mi trng hp nh th, x hi v
php lut phi m bo t do tuyt i cho c nhn thc hin hnh vi v t gnh chu
cc hu qu.
77

Tht l mt hiu lm rt ln, nu xem hc thuyt ny l thi ch k dng

dng, coi hnh vi ng x ca ngi khc trong i sng khng lin can g ti mnh,
chng quan tm n ngi khc sng v lm vic ra sao, tr phi c lin can n li ch
ring ca mnh. Thay cho bt c s thu mnh li no, y cn tng cng rt nhiu
n lc khng v li xc tin vic tt cho ngi khc. N hng lng tt khng v li
c th tm c cng c khc thuyt phc ngi ta lm iu thin, ch khng phi
dng gy v roi, d l theo ngha en hay ngha bng. Ti khng phi l ngi coi
thng phNm hnh o c c nhn, tm quan trng ca n ch xp sau cc gi tr o
c x hi m thi, nu khng ni l cn hn th. Cng vic ca gio dc l phi
chm lo vun trng c hai mt. N hng ngay c gio dc th cng va dy d v thuyt
phc va p dng bin php cng bch, v ch c thng qua phng php thuyt
phc th phNm hnh c nhn mi bm r bn chc sau khi thi k dy d qua. Con
ngi c bn phn gip nhau phn bit thin c, khuyn khch nhau theo thin b
c. H phi khng ngng ng vin nhau tng cng pht trin nhng phNm cht tt
p ca mnh, tng cng nh hng cc cm xc nhm ti nhng i tng khn
ngoan v suy t thanh cao ch khng p hi l nhng iu ngu ngc v ngha thoi
ho. N hng khng mt ngi no hay nhm ngi no c php ni vi mt ngi
trng thnh khc, rng v li ch ca chnh anh ta m anh ta khng c lm ci anh
ta la chn cho i mnh. Anh ta l ngi quant m nht cho an sinh ca bn thn
mnh: ngoi tr trng hp c s gn b ring t mnh m, mi quan tm ca bt c
ai khc u khng ng g so vi mi quan tm ca anh ta i vi bn thn mnh. Mi
quan tm ca x hi vi c nhn anh ta (ngoi tr v hnh vi ca anh ta i vi ngi
khc) ch l rt nh v li l gin tip na; trong khi mt ngi bnh thng nht,
n ng hay n b, cng c cch nhn bit r hn rt nhiu so vi bt c ai khc
v cm xc v hon cnh ring ca bn thn mnh. Can thip ca x hi nhm bc b
s xt on v cc mc tiu ca ngi y trong nhng vic ch lin quan n bn thn
ngi y, t l da trn c s nhng phng on gi nh chung vn rt c th hon
ton sai lm, m d c ng i na th cng khng c cho nhng ngi vn
chng hiu g nhiu hn v nhng trng hp c th p dng mt cch sai tri cho
tng c nhn. V vy m trong ci lnh vc hot ng ny ca con ngi, C tnh c
c phm vi thch ng cho hnh ng ca n. Trong vic c x ca con ngi vi
nhau cc quy tc chung a phn phi c tun th, cho ngi ta c th bit c
phi tin liu iu g; nhng trong phn c x ch lin can n ring bn thn mi
ngi th tnh t pht c nhn ca ngi c quyn t do hot ng. Gp gip
78

 ngi xt on, c v ngi tng cng ch, l nhng vic ngi khc c
th ngh hay thm ch ni n ngi , nhng bn thn anh ta phi l ngi quyt
nh cui cng. Tt c lm li m ngi c th phm phi do chng li li khuyn
rn cnh bo ca ngi khc cng khng nghim trng bng s xu xa ca vic cho
php ngi khc bt buc ngi phi chp nhn nhng g m h cho l tt cho anh
ta.
Ti khng c cho rng cc phNm cht ring t hay cc thiu st khuyt im
ca mt ngi li khng c tc ng g ti tnh cm ca ngi khc i vi ngi .
iu chng nhng l khng th c m cn l khng ng mong mun. N u mt
ngi pht huy c bt k phNm cht no gip cho hon thin bn thn, ki y ngi
l mtd di tng ng ngng m. N gi tim cn hn vi s hon m l
tng ca bn cht con ngi. N u mt ngi thiu trm trng cc phNm cht tt p
th mt cm xc i lp li vi s ngng m s xut hin theo. C mt mc
no ca s ngu ngc v mt mc no c th gi l (tuy t ng khng phi l
tht chuNn xc) thp hn hay i bi trong sc thi cm nhn [ca mt ngi], tuy
khng th bin minh cho vic lm hi ci ngi biu hin nhng khuyt im y,
nhng cng gy ra phn cm cn thit v ch ng vi ngi , hoc trong nhng
trng hp qu ng thm ch cn gy ra s khinh mit: mt ngi khng c c cc
phNm cht i lp li mnh th th no cng bc l nhng tnh cm y ra. Tuy
khng lm g xu cho ai, nhng mt ngi c th hnh ng sao khin cho chng
ta phi phn xt anh ta, cm thy anh ta nh k ngu ngc hay h ng, v bi v khng
ai mun b lit vo hng ngi y nn vic cnh bo trc iu ny cng nh cc hu
qu kh chu khc m anh ta s phi chu cng l iu tt cho anh ta m thi. Hn s
l rt hay nu x hi coi trng chc nng hng thin mt cch thc cht ny hn l
cc chuNn mc thng thng ca php lch s nh hin nay, v nu mi ngi c th
thng thn gp cho ngi khc m khng b coi l bt lch s v mo mui. Bng
nhiu cch, chng cng c quyn th hin r thi khng tn thnh i vi mt ai
, khng phi vi dp c tnh ca anh ta, m l th hin c tnh ca chng ta.
Th d nh chng ta khng nht thit phi kt bn giao du vi m ngi ; chng ta
c quyn trnh n vic ny (d khng nn ph trng s trnh n ), v l chng ta
c quyn la chn lp ngi hp vi chng ta nhiu nht. Chng ta cng c quyn, v
c th l ngha v na, khuyn can ngi khc khng giao du vi ngi , nu chng
ta ngha rng ngi nu gng xu, hay cch n ni c hi cho ai giao du vi
ngi . Chng ta c th u tin nhng ngi khc hn l ngi trong s gip
79

mang tnh khng bt buc, ngoi tr s gip ngi tr nn tt hn. Trong

nhng kiu cch khc nhau nh th, mt ngi c th phi chu s trng pht rt
nghim khc ca nhng ngi khc v nhng sai tri ch lin can trc tip n ring
anh ta. Th y trong chng mc cng trng pht l t nhin, nh l hu qu t pht
ca bn thn cc sai tri, ch khng phi l nhng trng pht y c ch nh ging vo
anh ta nhm mc ch trng tr. Mt ngi biu l tnh hp tp thiu suy ngh, tnh
ngoan c, tnh t cao t i ngi thch sng xa hoa vung ph ngi khng kim
ch c bn thn khi hnh vi bung th c hi ngi b cc th vui tnh cm v
tr tu theo ui cc th vui sc vt ngi phi thy trc l s b nh gi
thp, t c ngi khc dnh cho cc tnh cm tn ng; th nhng anh ta khng c
quyn ku ca chuyn , tr phi anh ta xng ng c ngi khc tn ng v c s
xut sc c bit trong cc quan h x hi v do c quyn c i x t t v iu
ny khng b nh hng bi cc khuyt im ca anh ta i vi bn thn mnh.
iu ti mun khng nh l nhng bt tin gn lin cht ch vi s phn xt
khng tn ng ca ngi khc ch l nhng ci, m mt ngi phi chu v ci phn
hnh vi v tnh cch lin can n iu tt ca bn thn anh ta, ch khng nh hng
n li ch ca ngi khc trong quan h ca h vi anh ta. Hnh ng gy hi cho
ngi khc i hi mt s i x hon ton khc. Xm phm n quyn hn ca
ngi khc, v c gy cho h h hi v tn tht, di tr hay la lc trong giao tip vi
h, s dng li th khng cng bng v khng t t i vi h, thm ch v ch k m
khng bo v h khi b thng tn nhng ci u thch ng b coi l hnh vi v
o c v trong nhng trng hp nghim trng phi b trng pht. Khng ch l cc
h nh vi y, m c tnh kh dn ti chng cng l v o c, ng b phn i v s
phn i c th tng ln n mc cm ght gh tm. Tnh kh tn bo; bn cht him
c xu xa; s k, ci ham mun phn x hi v ng gh tm nht; gi di che y
v khng thnh tht, nng gin thiu nguyn c, phn n vi iu chc gin vt vnh;
thi trch thng; tnh khoa trng thi phng u im ca mnh; lng kiu cng t
mn c c bng cch dm ngi khc xung; s t cao t i coi bn thn mnh v
nhng g lin can n mnh l quan trng hn ht, gii quyt mi tranh chp c li cho
ring mnh - l nhng i bi o c to nn tnh cch xu xa gh tm: chng
khng ging nh cc li lm ring t c ni ti trn, l nhng th khng phi
hon ton v o c, v d c b Ny ti cc im cng khng gy hi nguy him.
N hng ci ny c th l bng chng ca s ngu ngc, thiu nhn cch v lng t
trng; nhng chng ch b coi l i bi khi chng dn ti vic vi phm ngha v i
80

vi ngi khc m v h c nhn phi t chm lo cho bn thn mnh. Ci c gi l

ngha v i vi bn thn mnh khng mang tnh bt buc x hi, tr phi l tnh hung
khin cho n dnh lu n ngha v i vi ngi khc. Thut ng ngha v i vi
bn thn, ki n hm ci g nhiu hn l s khn ngoan thn trng, n c ngha
t trng hay t pht trin, v c nhn khng phi chu trch nhim vi ng loi v
nhng iu ny bi v khng c ci g trong nhng iu l ng chm ti li ch
ca loi ngi bt anh ta phi chu trch nhim vi h c.
S phn bit gia vic mt ngi b nh gi thp v thiu chn chn hay thiu
phNm gi c nhn vi vic anh ta b ln n mnh m v xm phm n quyn ca
ngi khc, khng phi ch l s phn bit danh ngha. l s khc nhau to ln
trong c tnh cm ln hnh vi ng x ca chng ta i vi anh ta, tu theo vic anh ta
lm chng ta kh chu l iu m chng ta ngh chng ta c quyn kim sot anh ta,
hay l iu m chng ta bit chng ta kh chu, chng ta c th by t s kh chu ca
mnh, chng ta c th lnh xa anh ta cng nh lnh xa nhng g lm chng ta kh
chu, nhng chng ta khng nn v th m cm thy phi lm cho cuc i anh khn
kh. Chng ta s suy ngh rng anh ta phi chu hay s phi chu ton b s trng
pht ca li lm m anh ta lm; nu anh ta sai lm lm hng i mnh, chng ta s
khng v l do y m mun lm cho n b hng thm; thay v c mun trng pht
anh ta, chng ta s mun gim nh s trng pht m anh ta phi chu, bng cch ch
cho anh ta bit, lm sao trnh c nhng ci t hi m hnh vi ca anh ta s mang
n cho bn thn anh ta. Anh ta c th l i tng chng ta thng hi hay ght
b, nhng khng phi chng ta gin d hay phn n; chng ta s khng i x vi
anh ta nh vi k th ca x hi: hnh ng t nht chng ta c bin minh l b
mc anh ta mt mnh, nu chng ta khng rng lng can thip vo v quan tm ti
anh ta. Hon ton l chuyn khc, nu anh ta vi phm lut l bo h cho cc ng loi
ca anh ta phng din c nhn hay tp th. iu xu xa do hu qu hnh vi ca anh
ta khng ri vo bn thn anh ta m vo ngi khc; v x hi, nh ngi bo h cho
mi thnh vin ca mnh, cn phi ging tr li anh ta, cn phi lm anh ta chu au
n by t mc ch trng pht, v phi lo sao cho s trng pht nghim khc.
Trong trng hp ny, anh ta l k phm ti ng trc vnh mng nga ca chng ta
v chng ta c ngha v khng ch ngi phn x anh ta, m cn thi hnh bn n di
hnh thc ny hay hnh thckhc. Cn trong trng hp kia, khng phi bn phn ca
chng ta l lm cho anh ta au kh, ngoi tr nhng h qu tnh c do vic chng ta

81

vn dng quyn t do ca mnh iu ho hot ng ca bn thn chng ta, ci

quyn m chng ta cho php anh ta vn dng cho mnh.
S phn bit nu ra y, gia ci phn i sng con ngi lin can ch n
bn thn anh ta v ci phn lin can n nhng ngi khc, s b rt nhiu ngi t
chi khng chu tha nhn. Lm g c chuyn (ngi ta c th cht vn) hnh vi ca
mt thnh vin ny li khng lin quan n cc thnh vin khc trong x hi? Khng
ngi no l mt thc th c lp hon ton; mt ngi khng th lm tn hi nghim
trng v lu di cho bn thn m khng li hu qu t nht cng cho nhng ngi
thn cn vi anh ta, v thng khi li cn cho nhiu ngi hn na. N u anh ta lm
h hi ti sn ca anh ta, anh ta gy tn hi cho nhng ngi trc tip hay gin tip
phi nh vo ti sn y, thng l lm gim bt i tt nhiu ngun ca ci chung ca
cng ng. N u anh ta lm cho kh nng th xc hay tinh thn ca mnh b xu i th
chng nhng l mt vic c i vi nhng ngi coi anh ta l mt phn hnh phc
ca mnh, m cn lm cho anh ta mt i kh nng phc v n p li phn anh ta
mc n vi ng loi ni chung; c th l anh tr thnh gnh nng cho tnh thng v
lng t hin ca h; v nu ci loi hnh vi nh th thng xuyn xy ra th kh c s
xm phm no c kh nng gy tn hi n tng s ca ci chung bng n. Cui cng
l, nu mt ngi khng trc tip gy hi cho ngi khc bng s i bi v ngu ngc
ca mnh, th anh ta du sao (ngi ta c th ni) cng vn gy hi bng gng xu
ca mnh; vy nn phi p buc anh ta kim sot bn thn cho nhng ngi nhn
thy hay bit c hnh vi ca anh ta, khi v th m b i bi hay b lm ng lc
li.
V thm ch (ngi ta c th b sung thm) nu ngay nh cc hu qu ca hnh
vi sai tri c th gii hn ring mt c nhn i bi hay ch k, th liu x hi c nn
b mc anh ta t dn dt mnh, mt khi anh ta r rng khng lm ni vic ny? N u
s bo h c tha nhn ng nhin i vi tr em v ngi cha n tui trng
thnh, ngn nga chnh h t gy hi cho mnh, th v sao x hi li khng buc
pha a ra s bo h nh th cho nhng ngi tuy tui trng thnh, nhng li
thiu kh nng t qun? N u nh bc, nghin ru, khng kim ch c tnh dc,
n khng ngi ri, hay bNn thu mt v sinh, u l c hi cho hnh phc cng nh l
tr ngi ln cho vic hon thin, ging nh phn ln cc hnh vi bphp lut ngn
cm, th ti sao (ngi ta c th cht vn) li khng dng php lut trong chng mc
n ph hp vi tnh kh thi v tin li x hi trn p lun c nhng ci ? V
b sung cho cc khim khuyt khng trnh khi ca lut php, nn chng d lun t
82

nht cng phi t chc ra mt lc lng cnh st c uy quyn ln chng li nhng

i bi ny, v nghim khc p t cc bin php trng pht v mt x hi i vi
nhng ngi vi phm? y khng phi l vn (ngi ta c th ni) hn ch c nhn
hay ngn tr vic th cc th nghim mi v c o v cuc sng. Ch l chuyn tm
cch ngn chn nhng s vic c th nghim v b ln n t lc khai thin lp
a cho ti by gi; nhng s vic c tri nghim chng t rng khng ch li
hay thch hp cho bt c c tnh ca mt ngi no. Mt chn l v o c hay s
chn chn phi cn mt khong thi gian v mt s lng tri nghim no thit
lp: y thun tu ch l mong mun ngn chn cho th h ny k tip th h khc,
khi b ri t trn cng mt b vc, vn tng l tai ho cht ngi cho nhng
ngi i trc.
Ti hon ton tha nhn rng, s tn hi m mt ngi t gy cho mnh c th
tc ng nghim trng n nhng ngi gn gi vi anh ta, c v tnh cm ln li ch,
v mt mc no tc ng n c x hi. Khi m bng hnh vi loi ny, mt
ngi i n vi phm r rt trch nhim c giao i vi mt hay nhiu ngi khc,
th trng hp ny khng c xp vo loi ring t, m tr thnh vn ng ln n
v mt o c theo ng ngha ca t ny. Th d, nu mt ngi, v thiu t ch v
hoang ph m khng tr c n nn, hay nhn trch nhim o c v gia nh
nhng v l do nh trn m khng nui dy ni con ci, nh th anh ta ng b ln n
v c th b trng pht ng l; nhng l v anh ta khng lm trn trch nhim vi
gia nh hay vi cc ch n, ch khng phi v phung ph. N u nh ngun ca ci
phi dnh cho h m b ly i u t mt cch khn ngoan nht, th ti li o c
cng vn nh vy m thi. George Barnwell git ng ch ly tin cho c b ca
hn, nhng c gi s nh hn c em tin lm n pht t, th hn cng vn phi
b treo c m thi. Hn na, trong trng hp thng gp, khi mt ngi gy au kh
cho gia nh v khng b c thi xu, anh ta ang b ch trch v thiu t t hay v
n; nhng ngay c khi cc thi quen ca anh ta t n khng phi l xu th anh ta cng
vn ng b ch trch nh th nu cc thi quen ca anh ta t n khng phi l xu th
anh ta cng vn ng b ch trch nh th nu cc thi quen y gy au n cho nhng
ngi cng chia s cuc sng vi anh ta, hay nhng ngi thng qua quan h ring c
nim hnh phc ph thuc vo anh ta. Bt c ai khng lm trn trch nhim quan tm
n quyn li v tnh cm ca ngi khc m khng c l do tho ng, nh phi thc
hin mt ngha v no cp bch hn hay c nguyn vng chnh ng lm nh
vy, cng u b coi l i tng i bi o c v khng lm trn bn phn y ch
83

khng phi v nguyn nhn dn ti n, cng khng phi v cc sai lm thun tu mang
tnh ring t i vi anh ta, nhng sai lm c th phn no dn ti vic khng lm trn
bn phn . Cng nh vy, nu mt ngi, vi hnh vi thun tu ring t, t lm
mnh mt kh nng thc hin mt trch nhim no m cng chng trao cho anh ta,
th khi anh ta c ti xm hi x hi. Khng ai phi b trng pht n thun v ung
ru, nhng mt binh s hay mt cnh st vin phi b trng pht v ung ru khi
lm nhim v. Tm li, khi no c mt tn hi r rng hay c nguy c gy tn hi r
rng, d l tn hi cho c nhn hay cho cng cng, th trng hp phi a ra khi
a phn quyn t do v t vo a phn o c hay php lut.
Tuy nhin, i vi tn hi thun tu ngu nhin, hay tn hi c th gi l mang
tnh xy dng, m mt ngi gy ra cho x hi bng hnh vi khng phm vo trch
nhim c th no i vi cng chng, cng khng l trng hp c gy thng tn
cho c nhn no ngoi bn thn anh ta, th s bt tin do iu ny l thuc loi x hi
c th chu ng c, v li ch to ln hn l s t do cho con ngi. N u nhng
ngi ln b trng pht v khng chm sc bn thn ng hong, th ti thy tt
hn l nnn lm vic v bn thn h, hn l ly c ngn chn h lm hng kh nng
n p li li ch cho x hi, ci li ch m x hi khng dm chc mnh c quyn
i hi. N hng ti cng khng th ng vi quan im ta h nh l x hi khng
c phng tin g a cc thnh vin yu km hn tin ln chuNn mc thng
thng ca hnh vi c l tr, ngoi vic ngi xem khi no h lm iu g phi l th
trng pht h bng php lut hay o c. X hi c c quyn lc tuyt i i
vi h trong ton b phn tn ti thi s k ca h: tt c thi k th u v nin thiu
ca h, c gng th xem c to c cho h kh nng c hnh vi c l tr trong i
hay khng. Th h by gi nm vng vic hun luyn o to cng nh ton b tnh
hnh ca th h sp ti; nhng n vn khng lm ni vic bin h thnh khn ngoan
v tt p mt cch hon ho, bi v chnh bn thn n cng thiu thn s tt p v
khn ngoan mt cch thm hi; nhng c gng tt nht ca n trong cc trng hp
ring l khng phi lc no cng thnh cng; tuy vy, n hon ton c kh nng lm
cho th h ang ln ln c bng hoc tt hn i cht so vi bn thn n. N u x
hi cho mt s ng cc thnh vin ca n ln ln ch thun tu nh tr con, khng
c kh nng suy xt cc ng c tm xa hng dn hnh ng, x hi ch c th t
trch mnh v hu qu phi chu. c v trang khng ch bi sc mnh ca nn gio
dc, m cn bi uy lc ca d lun lun tc ng ln tm hn ca nhng ngi thiu
kh nng t suy xt; li thm s tr gip ca cc trng pht t nhin s ri vo h
84

khng sao ngn chn c, th hin qua s khinh mit ght b m nhng ngi bit r
h s bc l ra; vy th x hi, ngoi tt c cc quyn lc y, khng nn i thm
quyn ra lnh bt p tun theo trong nhng vic lin can n cc c nhn, nhng vic
m theo mi nguyn l cng bng cch x s phi cho nhng ngi chu ng hu
qu t quyt nh ly.
Cng khng phi y c ci g mun lm mt uy tn hay ngn cn cc bin
php tt hn l phng cch mc cho xu i. N u trong s nhng ngi b mu
toan bt p theo s khn ngoan hay s chng mc m c nhng nhn vt c t cht
ca tnh cch mnh m v c lp, chc chn h s ni lon chng li ci ch p buc
. N hng ngi nh vy khng i no li chp nhn nhng ngi khc c quyn
kim sot h trong nhng vic lin can n h, nh l phng cho h khi b hi
trong vic ca h; v iu d dng xNy ra l h s ra mt chng i li ci th quyn
uy tim ot y v ph trng ra vic lm hon ton ngc li vi s ngn cm, nh
l biu hin ca tinh thn v s can m, theo cung cch ging nh ci kiu th l
c th hin di thi Charles II p li s i x cung tn khng khoan dung v
tinh thn ca cc tn Thanh gio. Cn i vi nhng li ni v s cn thit phi bo
h x hi chng li gng xu nh hng ti nhng ngi khc gy ra bi ti li v
s bung th, th qu l gng xu c tc hi, c bit l tm gng nhng k lm
iu xu cho ngi khc, m gi thit l gy hi ln ch chnh tc nhn: ti khng
hiu ti sao nhng ngi tin vo tc dng ca gng xu li khng ngh rng tm
gng v ton cc c tc dng ng hoan nghnh hn l gy hi; nu tm gng cho
thy hnh vi sai tri, th n cng cho thy cc hu qu au n v hu hoi ca n;
nu hnh vi l ng ln n th cc hu qu ny s tr gip thm cho ngha trong
hu ht mi trng hp.
Th nhng lun c mnh m nht trong cc lun c chng li s can thip ca
cng chng vo hnh vi thun tu mang tnh cht c nhn l: khi n can thip th c
nhiu kh nng n can thip khng ng cch v khng ng ch. i vi cc vn
o c mang tnh x hi v trch nim vi nhng ngi khc, kin ca cng chng,
tc l ca a s c ting ni quyt nh, tuy cng c sai lm, nhng thng ng
nhiu hn; bi v trong cc vn y h ch cn phn xt theo quyn li ca bn thn
h, hay phn xt cch thc m mt s kiu hnh vi nu cho php thc hnh s nh
hng n h. N hng kin ca mt a s tng t, nu p t nh lut php cho
mt thiu s v vn hnh vi ring t, th kh nng ng v sai l tng ng
nhau; v l, trong nhng trng hp ny kin ca cng chng cng lm cng ch c
85

 ngha nh kin ca mt s ngi v ci g l tt, ci g l xu cho nhng ngi

khc; thm ch nhiu khi cn chng c nh vy na. Cng chng vi s v cm
hon ho nht, b qua hnh phc hay tin li ca nhng ngi c hnh vi m h ch
trch, v ch xt n s thch u tin ca ring h. C rt nhiu ngi xem bt c hnh
vi no m h khng a, u l hnh vi gy hi cho h, v h phn n vi n nh mt
s xc phm i vi tnh cm ca h. Ging nh k cung tn tn gio, khi b buc ti
coi thng tnh cm tn gio ca ngi khc, thng hay bt b li rng chnh nhng
ngi khc mi coi thng tnh cm ca hn bng vic kin tr s th phng ng tm
hay kin tr tn ngng ca nhng ngi y. Tuy nhin, y khng th c s tng
ng gia tnh cm ca mt ngi i vi kin ring ca mnh v tnh cm ca
mt ngi khc t cho l b xm hi v ngi trc gi kin ca mnh; vic ny
khng khc g ham mun ca mt g trm cp mun ly c ci v tin v ham
mun ca ngi ch ch thc mun gi n li. V ci s thch thng thc ca mt
ngi cng l ci s hu ca anh ta, ging nh kin hay v tin ca anh ta vy. Bt
c ai cng c th d dng hnh dung c mt cng chng l tng, mc cho cc
c nhn c yn n c t do v quyn chn la trong mi chuyn khng xc nh
chc chn, ch i hi h trnh khng c nhng kiu hnh vi m tri nghim ph qut
ln n. Th nhng liu bao gi thy c u c mt cng chng t ra mt
gii hn no nh th cho vic kim duyt ca h hay khng? Hay c khi no cng
chng li nhc sc mnh xem tri nghim ph qut ra sao? Trong vic can thip vo
hnh vi c nhn, x hi him khi no ngh n vic g khc, ngoi vic co buc cho
ngi ta ci trng ti dm hnh ng hay cm nhn khc bit vi n; v ci chuNn
mc phn xt y, ngu trang mt cch s si, c ti chn phn mi cc nh o
c v cc nh vn t bin p t cho loi ngi nh l mnh lnh ca tn gio hay
trit l. H dy bo rng nhng vic ny l ng n bi v nh th l ng n, bi v
chng ta phi tm kim trong bn thn tm hn v tri tim ca chng ta cc l lut ng
x rng buc chng ta v rng buc mi ngi khc. Ci cng chng ti nghip cn
c th lm g khc hn, ngoi vic p dng nhng li ch dn y v bin cc cm nhn
c nhn ca ring mnh v thin c, nu h tng i nht tr c v iu ny, thnh
tiu chuNn bt buc cho c th gii?
Ci iu xu xa nu ra y khng phi l th ch tn ti trn l thuyt, c th
ngi ta ch i ti phi ch ra cc th d c th, cho thy cng chng thi i ny
v t nc ny sai tri p t quan im ring ca mnh nh l cc quy phm
o c nh th no. Khng phi y ti ang vit mt lun vn v cc sai lch
86

trong cm nhn o c hin hnh. l mt ti qu nng cn tho lun trong

du ngoc n hay thng qua dn chng minh ho. N hng th d th cng cn phi
nu ra, chng t nguyn l ti khng nh l nghim chnh v c ngha thc tin
thi s, ch khng phi ti rng sc dng ln chin lu chng li iu c tng tng.
Cng khng kh khn g trong vic a ra y v s th d chng t rng, mt trong
nhng xu hng ph qut nht ca con ngi l m rng phm vi ca th c th gi
l cnh st o c cho ti khi n ng chm n quyn t do chnh ng r rng ca
c nhn.
Th d th nht, ta hy xem xt cc c cm m ngi ta vn thch nui dng
chng da trn c s no c ngoi vic nhng ngi c quan im tng io khc vi
h li khng tun th gio quy ca h, c bit l nhng iu king k. Ta hy dn ra
mt th d c phn hi tm thng: khng c g trong tn ngng v thc hnh ca
ngi Ki T gio gy cm ght hn cho tn Hi gio bng vic ngi Ki T gio
n tht ln. i vi ngi Ki T gio v ngi chu u, t c hnh vi no lm h gh
tm m c th so c vi thi gh tm ca tn Hi gio i vi cch tho mn
cn i nh th. Trc ht, y l vic xc phm tn gio ca h, th nhng chuyn
ny cng cha gii thch c mc v bn cht s cm ght ca h; v l ru
vang cng b tn gio ca h cm, v vic ung ru vang b tt c cc tn Hi gio
coi l sai tri nhng khng n mc gh tm. Vic h ght tht ca con vt khng
sch s, tri li, da trn mt tnh cch l k, ta h nh mt c cm bn nng, m
mt khi tng v s khng sch s n su vo cc tnh cm, c v nh n lun kch
ng ngay c nhng ngi khng c thi quen sch s k cng g c; ci xc ng v
tnh khng tinh khit tn gio t c cm bn nng cng mnh m nh th ngi
Hindu l mt th d ng ch . By gi ta gi thit rng, trong mt dn chng m
ngi Hi gio chim a s, rng ci a s y i cm n tht ln trong phm vi lnh
th c t nc. Vic ny khng c g mi m trong cc nc Hi gio 38 . N hng liu
y c l mt s thc th chnh ng quyn uy o c ca cng lun hay khng? N u
khng phi th v sao? Vic n tht ln qu tht l iu gy phn n cho mt cng chng
nh th. H cng thnh tht ngh rng vic ny b Thng cm on v cm ght.
38

Ghi ch ca tc gi: Trng hp ca m ngi Parsees Bombay l th d gy hiu k v iu ny.

Khi m ngi sing nng v dm lm y, hu du ca ngi Ba T th thn la, chy trn t qu hng n
Ty n vo trc thi Caliphs, h c chnh quyn ngi Hindu i x khaon dung vi iu kin khng
n tht b. Sau cc vng ny ri vo tay nhng ngi chinh phc theo o Hi, nhng ngi Parsees li c
tip tc khoan dung vi iu kin phi king tht ln. Ci lc u l s tun phc quyn uy sau tr thnh
mt bn cht th hai, v ngi Parsees cho ti by gi vn king c tht b ln tht ln. D rng khng phi l
iu tn gio ca h i hi, ci vic king c kp ny c thi gian tr thnh tp qun ca b tc; m
tp qun phng ng chnh l tn gio.

87

Vic cm on ny cng khng th b ln n nh mt vic ngc i tn gio. N c

th c ngun gc tn gio, nhng n khng phi l s ngc i v tn gio, bi l
khng c tn gio ca ai xem vic phi n tht ln l mt ngha v. C s duy nht ng
vng c ca s ln n l cng chng chng c quyn g can thip vo s thch thng
thc c nhn cng nh vic ring t ca cc c nhn.
Ta hy i ti ci g gn gi hn vi chng ta: a s ngi Ty Ban N ha coi
bt c vic th phng Cha no khc bit vi kiu cch Thin Cha gio La M l
iu bt knh trng trn, xc phm ti ng ti cao, v khng mt s th phng cng
khai no khc c lut php cho php trn t Ty Ban N ha. Dn chng ton b
min N am u xem s vic mt gio s ly v chng nhng l chuyn v tn ngng
m cn l khng tit hnh, khng ng n, gm ghic, kinh tm. N hng tn Tin
Lnh ngh th no v nhng tnh cm hon ton chn thnh y v v mu toan p h
chng li cc gio phi phi-Thin Cha gio? N u nh loi ngi vn cn c bin
minh cho vic can thip ca ngi ny vo t do ca ngi kia trong nhng vic
khong lin can n quyn li ca nhng ngi khc, th khng bit phi da trn
nguyn tc no c th loi tr mt cch nht qun cc trng hp ni trn? Ai c
th khin trch nhng ngi a thch n p ci m h coi l vic xu xa trong tm
nhn ca Thng hay con ngi? bin minh cho s cm on bt k iu g b
coi l v o c v mt c nhn, nhng ngi n p chng c l do no tt hn l
coi cc hnh vi ny l nghch o; v tr phi chng ta sn lng chp nhn logic ca
nhng k truy hi tn gio rng chng ta c th truy hi nhng ngi khc v chng ta
c l phi, cn h khng c truy hi chng ta v h tri l, ta phi cnh gic vi vic
tha nhn mt nguyn tc m nu em p dng cho chnh mnh, chng s ln n nh
mt s bt cng to ln.
Cc th d nu trn c th b phn i, mc d khng hp l, nh l nhng s
kin bt thng khng th c trong chng ta: d lun t nc ny [nc Anh]
khng c v g nh mun p buc vic n king hay can thip vo vic th phng ca
ngi ta, cng nh can thip vo vic c ly v hay khng ly v tu theo tn ngng
hay thin hng. Tuy nhin, di y s nu ra mt th d v s can thip vo t do,
m chng ta cn cha hon ton thot khi nguy c ny. bt c ni no m tn
Thanh gio mnh, nh N ew England 39 v Great Britain 40 vo thi k ca
Khi-thnh-vng-chung (Cmmn-wealth), h u rng sc, v kh thnh cng, trit
39
40

N ew England: vng t ng bc Hoa K, l thuc a ca Anh th k XVII.

Great Britain bao gm Anh, Wales v Scotland.

88

h tt c cc hnh thc vui chi gii tr cng cng, v hu ht cc th vui ring t, c

bit l m nhc, khiu v, cc tr chi cng cng hay cc s t tp khc nhm mc
ch tiu khin, v nh ht. t nc nny hy cn rt nhiu ngi m theo quan
im o c tng io ca h, cc hnh thc vui chi gii tr ny b ln n; vi vic s
ngi ny ch yu thuc v giai cp trung lu, mt lc lng ang ln trong iu kin
x hi v chnh tr hin nay ca vng quc, hon ton c kh nng mt ngy no
nhng ngi c cc quan im nh th s chim a s N gh vin. B phn cn li
ca cng ng s c php vui chi gii tr ra sao, nu vic c quy nh theo
quan im tn gio v o c ca nhng ngi theo gio phi Calvin v Method 41
cn khc k hn? Chng l nhng ngi thuc phn cn li ca cng ng vi quyt
tm cao li khng mun yu cu cc thnh vin x hi sng o qu l kia hy t
lo cho cng vic ca bn thn h? Chnh xc l nhng iu phi ni vi bt c
chnh ph v cng chng no i cm khng cho mt ai c c vui th g m chnh
ph v cng chng ngh l sai tri. Th nhng nu nguyn tc cm on ny c
tha nhn th khng mt ai c th l l phn i vic n c p dng, v l
mun ca ci a s hay ca ci quyn lc ang c u th t nc; v tt c mi
ngi phi sn sng un mnh theo tng v mt khi thnh vng chung ca Ki T
gio theo cch hiu ca nhng ngi thc dn hi u tin N ew England, nu mt
tn gio tng t nh tn gio ca h thnh cng trong vic ly li nh hng, mt
chuyn thng xNy ra i vi cc tn gio c v ang suy thoi.
Ta hy hnh dung mt trng hp bt thng na, c v nh d tr thnh hin
thc hn th d va nu. Phi tha nhn rng, c mt khuynh hng mnh m trong
th gii hin i v vic xy dng mt x hi dn ch i km hoc khng i km vi
cc th ch chnh tr dn c. c bit t nc m xu th ny c thc hin trn
ven nht, ni c x hi ln chnh ph u mang tnh dn ch nht Hoa K- thi
ca a s i vi bt k s biu hin mt li sng ph trng v tn km no m h
thy c hy vng tranh ua ni, l rt kh chu v quan im ny c vai tr ca mt
lut thc hnh tit kim tng i c hiu qu; thc t l nhiu ni trong Lin bang
mt ngi c thu nhp rt ln kh m tm c cch tiu tin sao cho khng b d
lun chung ch bai. D l s khng nh trn chc c phn cng iu so vi s tht,
nhng thc trng ca cc s vic c m t chng nhng l c th hnh dung c
v c th c tht, m cn l kt qu kh d ca s kt hp gia tnh cm dn ch v
quan im cng chng c quyn ph quyt i vi cung cch m cc c nhn chi tiu
41

Calvinism v Methodism l cc gio phi Tin Lnh ch trng li sng khc kh.

89

thu nhp ca mnh. i xa hn na, vi s truyn b rng ri cc quan im X hi

Ch ngha, vic s hu nhiu ca ci hn mt lng rt nh no , hay c thu nhp
khng t lao ng chn tya, c th tr thnh chuyn xu xa di con mt ca a s.
Cc quan im tng t v nguyn tc vi nhng g m t trn hin ang thng tr
rng ri trong gia cp th th cng v gy p lc nng n ln nhng ngi phc tng
theo kin ch yu ca giai cp , tc l cc thnh vin ca chnh n. Mi ngi u
bit rng nhng ngi th ti, chim a s trong nhiu ngnh hot ng cng nghip,
u c kin dt khot rng th ti cng phi c nhn lng bng vi th gii,
rng khng ai c php thng qua lm khon hay cch no khc, bng tay ngh
gii hay cng ngh cao m kim c nhiu hn nhng ngi khc khng c c
nhng th . V h s dngmt th cnh st o c, i khi tr thnh mt th cnh
st v lc, ngn cn cc th gii c nhn, v cc ch thu mn c tr, mt
tin lng cao hn cho mt vic lm hiu qu hn. N u nh cng chng c quyn
php l no i vi vic ring t, th ti chng thy c ti sao nhng ngi ny
l c li, hoc ti sao d lun trong ngnh ca mt c nhn c th b ln n v khng
nh cng mt quyn uy i vi hnh vi ring ca c nhn y, ci quyn uy m cng
chng ni chung cng khng nh mnh c i vi tt c mi ngi ni chung.
Tuy nhin, chng cn ni nhiu v cc trng hp gi nh, hin thi c
nhng v vic xm phm th bo quyn t do ca i sng ring t ang c
thc hnh trn thc t, v nhiu v cn nghim trng hn na ang c e do
thc hin vi xc sut thnh cng nht nh, cng nh nhiu kin xut khng
nh quyn lc v hn cho cng chng trong vic cm on bng lut php bt c
ci g h ngh l sai tri, v khng nhng th, trit tiu nhng g m h cho l
sai tri, cng chng cn c quyn cm on nhiu vic m chnh h cng th nhn
l v hi.
Di chiu bi ngn chn s thiu iu , dn chng ca mt thuc a ca
nc Anh v gn phn na Hp Chng Quc c lut cm s dng mi ung ln
men, ngoi tr cho mc ch y t: bi v vic cm bun bn mt hng ny thc cht l
cm s dng, m mc ch ca vic cm bn ny cng l nh vy. Mc d tnh khng
kh thi ca o lut khin cho nhiu bang phi bi b sau khi thng qua n, k c
mt bang xut khin iu lut mang tn bang ny 42 , y th m nhiu v hin nhn
qun t vn khi s mt mu toan v theo ui vi nhit tnh kh hn nhm c ng
42

Lut Maine mang tn bang Maine thuc vng N ew England.

90

cho mt iu lut tng t t nc ny. Mt hi on, hay Lin minh nh h t

t cho mnh nh vy, c thnh lp cho mc tiu v c ting xu nht nh
do s ch ca cng chng n mt on trao i gia v b th ca hi v mt trong
s rt t cc nhn vt cng chng ca nc Anh cn gi kin l quan im ca mt
chnh khch phi da trn cc nguyn tc. Vic li ko hun tc Stanley vo cuc
trao i ny l nhm gia tng hy vng gi gm vo ng, mt vic lm tnh ton bi
nhng ngi bit rng nhng phNm cht m ng biu th ra trong mt s ln xut hin
trc cng chng tht khng may li v cng him hoi nhng nhn vt thng c
mt trong i sng chnh tr. Vin b th ca Lin minh, ngi s cm thy v
cng ng tic nu phi tha nhn bt c nguyn tc no c th b li dng bin
minh cho s cung tn v truy hi, cn cNn thn ch ra rng, c mt ro cn rng ln
v khng th vt qua phn chia cc nguyn tc v cc nguyn tc ca hi on.
ng ta cho rng, tt c nhng g lin quan n t tng, kin, lng tm, ti hiu l
phi c tch khi a ht php lut. Cn mi th thuc v hnh vi x hi, thi quen,
quan h vn ch chu s iu chnh ca mt th quyn lc c ton quyn nh ot
c giao ph cho chnh N h nc ch khng phi cho c nhn, th mi thuc a ht
ca Php lut.
Khng c cp n nhm hnh vi th ba, khc vi c hai loi trn, l cc
hnh vi v thi quen khng mang tnh x hi m mang tnh c nhn; mc d chc chn
l hnh vi ung ru ln men thuc v nhm ny. Tuy nhin, bn ru ln men l vic
bun bn; m vic bun bn l hnh vi x hi. Th nhng vic vi phm b ku ca
y khng phi l i vi quyn t do ca ngi bn, m l i vi quyn t do ca
ngi mua v ngi tiu dng; v vic N h nc ch nh lm cho h khng th kim
u ra ru vang chnh l cm h ung ru. Th m v b th li bo, ti i
quyn c lp php nh mt cng dn, bt c khi no cc quyn x hi ca ti b
xm hi bi hnh vi x hi ca ngi khc. Cn y l nh ngha cc hnh vi x
hi y: N u c mt vic g xm hi n quyn x hi ca ti, th i li trong lc
say ru l mt vic nh th. N ph hu quyn cn bn ca ti l quyn c an
ton, bng cch thng xuyn to nn v kch thch cc v mt trt t x hi. N xm
hi quyn bnh ng ca ti bng cch kim li lc trong vic to nn s khn kh m
ti phi ng thu gip . N cn tr quyn ca ti c t do pht trin o c
91

v tr tu bng cch bao quanh con ng i ca ti vi nhng him nguy, bng cch
lm suy yu v tha ho x hi l ci m ti c quyn i c gip v giao tip
tng h. Mt l thuyt v quyn x hi c l trc y cha bao gi c din
t r rng n th: tht khng thiu th g - no l quyn x hi tuyt i ca mi
c nhn, no l mi c nhn khc cng phi hnh ng ng theo bn phn v mi
phng din, no l nhm ln mt cht ca bt c ai u vi phm quyn x hi ca ti
v cho ti quyn i hi c quan lp php phi gii quyt s bt bnh. Mt nguyn tc
qui d n th tht nguy him hn rt nhiu so vi bt c s can thip n l no vo
quyn t do; chng c mt s vi phm t do no m nguyn tc y li khng bin
minh c; n khng tha nhn bt c quyn t do no, c l ngoi tr vic b mt
gi kin khng bao gi l ra: v rng khi ci kin m ti coi l c hi thot ra
khi ming ai, n lp tc xm hi ton b quyn x hi c Lin minh ban pht
cho ti. Hc thuyt cho rng tt c c mi ngi u c li ch trong o c ca mi
ngi khc, trong tr tu ca mi ngi khc v thm ch c trong s hon ho th
cht ca mi ngi khc, li lc y c mi c nhn i hi theo chuNn mc ring
ca anh ta.
Mt th d quan trng na ca vic can thip bt hp php vo quyn t do
chnh ng ca c nhn, khng phi ch n thun e do m c hiu qu thng li
t lu ri, l o lut Sabbath 43 . Hin nhin l vic king c mt ngy trong tun,
trong iu kin i sng cho php, khng lm cng vic kim n thng ngy, d
khng h l rng buc tn gio ngoi tr i vi ngi Do Thi, l mt tp qun ht
sc c li. V rng tp qun ny khng th no c tun th m khng c s ng
thun ca gii cng nghip, trong chng mc m mt s ngi nu i lm vic th c
th p t s cn thit phi lm vic ln ngi khc, cho nn lut php phi m bo
cho mi ngi khc cng tun th tp qun bng cch ngng cc hot ng ln ca
cng nghip vo mt ngy no , vic ny c th l c php v ng n. Th
nhng s bin minh ny, da trn li ch trc tip ca ngi khc trong vic tun th
thchin ca mi c nhn, khng p dng c cho cc ngh nghip t chn, trong
mt ngi c th s dng thi gian nhn ri ca mnh tu , n cng khng bin minh

43

Lut Sabbath quy nh bt buc mi ngi ngh ngi khng lm vic vo ngy Ch nht.

92

c cht no cho cc hn ch php lut i vi vic vui chi gii tr. Qu thc l vic
vui chi gii tr ca mt s ngi ny li l cng vic hng ngy (ca mt s ngi
khc; nhng vic vui chi (nu khng mun ni l vic tiu khin c ch) dnh cho
nhiu ngi l ng mt s t ngi b cng lao ng, vi iu kin m bo h
c t do la chn v c th t do thi lm. Cc cng nhn hon ton c l khi ngh
rng, nu mi ngi i lm ngy Ch nht th h lm vic by ngy m ch c nhn
c su ngy lng. Tuy nhin, trong lc hu ht nhng ngi i lm c ngh ngi,
th s ngi vn cn phi i lm vic ngi khc c vui chi, c nhn thu
nhp tng thm v khng b bt buc phi lm ngh , nu h mun ngh ngi hn l
kim tin. N u mun tm thm bin php na th c th thit lp thi quen c ngy
ngh khc trong tun cho lp ngi c bit ny. Cho nn c s duy nht c th bin
h cho vic hn ch vui chi gii tr ngy Ch nht, hn phi l nhng hot ng
sai tri v mt tn gio; mt ng c lp php cn phi phn i chng li ngay t by
gi. Deorum injuria Diis cura 44 . Vn cn phi chng minh xem x hi, hay bt c
quan chc x hi no, c c Thng giao nhim v tr th bt k hnh ng no
b coi l xc phm n N gi m thc ra khng phi l vic sai tri i vi cc ng
loi ca chng ta. Quan im cho rng ngha v ca mt ngi l lm cho ngi khc
phi theo tn gio, chnh l nn tng cho mi truy hi tn gio phm phi xa nay,
v nu quan im ny c chp nhn, n s bin minh hon ton cho nhng s truy
hi ny. D cho ci thi l ra trong cc mu toan lin tip cm xe la chy vo
ngy Ch nht, trong vic ngn cn cc N h Bo tng v cc th tng t c m
ca, khng c tnh tn bo ca nhng k truy hi xa kia, nhng ci kiu t duy th
hin y th cn bn vn nh c. l quyt tm khng khoan dung cho ngi khc
c lm nhng vic m tn gio ca h cho php, bi v l iu khng c tn
gio ca k truy hi cho php. l nim tin tng rng Thng khng nhng
cm ght hnh vi ca k ngoi o, m cn khng cho chng ta l v ti nu chng ta
cho k c yn n.
Bn cnh nhng th d v quan im hn ch quyn t do ca con ngi vn
rt ph bin ni trn, ti khng th khng b sung thm ci ngn ng y tnh truy hi

44

Deorum injuria Diis cura: lm iu xu vi Thng l vic ca bn thn ngi .

93

bng n trn bo ch ca t nc ny, mi khi n thy c ngha v lu hin tng

kh c bit ca gio phi Mormon 45 .
Rt nhiu iu ng ni v s kin bt ng v y ngha ny, l c hng
trm ngn ngi tin theo mt thin khi c cho l mi pht hin v mt tn gio
c sng lp trn nn tng , m r rng y l sn phNm ca mt tr la gt, thm
ch bn thn ngi sng lp cng chng c cht phNm cht phi thng no cng c
thm cho ci tn gio ny; v ci sn phNm y c ly lm nn tng cho mt x
hi gia thi bui ca bo ch, ng st v in tn. iu chng ta quan tm y, l
tn gio ny, cng nh cc tn gio khc n v tt hn n, c nhng v tun o:
ngi tin tri v sng lp tn gio y v li ging dy ca mnh m b m ng git
cht; l nhiu ngi i theo tn gio y b thit mng sng bi cng mt th bo lc
v lut php; l h b cng bc trc xut ng lot khi x s m h sinh trng
; trong lc hin nay h b truy ui chy ti chn hoang vu ho lnh gia sa
mc ri, m nhiu ngi t nc ny cn cng khai tuyn b rng, ng ra phi gi
mt o qun vin chinh (ch c iu l khng thun tin) chng li h v dng v lc
bt h phi quy thun kin ca ngi khc. Ci iu khon gio l Mormon ch yu
mang tnh khiu khch, gy nn c cm bng n vt qua s kim ch bnh thng
ca lng khoan dung tn gio, l vic cho php a th; mc d iu ny cng l c
php vi ngi Hi gio, Hindu gio v ngi Trung Hoa, nhng hnh nh n kch
thch lng th ght khng ngui, khi nhng ngi a th ni ting Anh v t nhn l
45

min ty N ew York vo nm 1827, trong thi cao tro ca s phc hng tn gio, Joseph Smith, con
ca mt nh nng, t cho l mt thin thn Moroni ban cho ng ta cc phin vng c ch khc trn v
c Smith dch sang Anh ng nh l Cun sch ca Mormon. Smith cng b Cun sch ca Mormon v t
chc m gio hi mi vo nm 1830. N hng ngi theo gio phi Mormon di chuyn ti vng Kirtland, Ohio
v t chc thnh mt cng ng. H ng vi nhng ngi khng theo Mormon v b tn cng cp ph.
Tuy nhin, gio phi vn pht trin v s ngi theo h cng ng ln. Cc v ng c v trang xy ra nhiu
hn buc 15.000 gio phi di n vng Illinois nm 1839. Smith v cc gio to dng nn th trn
N auvoo y. S ln mnh ca th trn khin nhiu ngi khc kh chu v xi gic chnh quyn bt giam
Smith nm 1844. ng b m ng git cht trong t ngay trong nm . Brigham Young c bu ra thay
cho Smith cm u gio phi. Cc v bo lc ca m ng khin h phi lm mt cuc di c tp th vo thi
gian 1846-1847, vt qua qung ng 1.800km i ti Utah. H c 170 ngi i tm ni nh c v nhng
ngi ny n thung lng Great Salt Lake, lc l sa mc hoang vu. Sau 80.000 gio dn dn
hon tt cuc di c n min hoang mc Vin Ty ny sut trong nhiu nm. H t chc khai ph vng t
thnh ni trng trt c v nh c . H gi thnh nguyn th ln chnh ph M nm 1849 xin c lp
bang, nhng b bc b v l do tp qun a th ca gio phi. Sau khi xy ra v thm st Mountain Meadows
nm 1857, chnh ph M c qun vin chinh ti n p. Cuc n p ny khin cng lun c thin cm vi
gio phi Mormon. Di s lnh o ca Young, nhng ngi Mormon m mang vng t ai ny, xy nh
th, trng hc, khuyn khch cng nghip pht trin. N m 1877 Young cht v John Taylor ln thay. N m
1890, gio phi Mormon bi b tc a th thch nghi vi lut dn s M. N m 1896 bang Utah c chp
thun thnh bang th 45 ca Hp Chng Quc.

94

mt dng Ki T gio. Khng ai phn i su sc hn ti v thit ch ny ca gio phi

Mormon, bi nhiu l do khc v bi v, khng nhng n chng ph hp cht no vi
nguyn tc t do m cn trc tip vi phm nguyn tc ny, ch t cng c thm xing
xch tri buc mt na cng ng v gii thot cho na kia thot khi vic thc hin
s bnh ng ngha v i vi h. Mc d vy, cn phi nh rng quan h ny phn
nhiu l t nguyn i vi b phn ph n c quan h lin can v h b coi l nn
nhn ca ch ny, cng ging nh trng hp ca bt c hnh thc no khc ca
ch hn nhn: d s kin ny c v ng kinh ngc n u i na, n c th gii
thch c bng cc quan nim v tp qun chung ca th gii vn dy cho ph n
ngh rng hn nhn l vic cn thit, vn lm cho h hiu rng phn nhiu ngi ph
n th lm v l cn hn khng lm v ca ai c. Cc quc gia khc khng b yu cu
phi tha nhn hnh thc kt hn ny hay l gii thot cho mt b phn ca c dn
khi lut l ca chnh h v lm theo kin ca gio phi Mormon. Tuy nhin, khi m
nhng ngi bt ng nhng b cc cm xc th ch ca nhng ngi khc n
mc hn c s i hi chnh ng: khi m h ri b ci x s khng chp nhn
gio l ca h v n nh cuc sng ca mnh chn ho lnh tn cng tri t, ni
h l nhng ngi u tin n lp thnh chn c tr cho con ngi th rt kh hiu
c l da trn nguyn tc no, nu khng phi l chuyn ch, ngn cn h sng
theo bt c lut l no h a thch, vi iu kin h khng xm lng cc dn tc khc
v cho php nhng ngi khng tho mn vi cch sng c hon ton t do ra
i.
Mt cy bt mi y, v nhiu mt rt ng ca ngi, kin ngh khng lm mt
cuc thp t chinh, m lm mt cuc khai ho vn min 46 (t ng ca anh ta), chng
li cng ng theo ch a th ny, nhm chm dt th m anh ta cm thy l mt
bc suy i thoi ho ca nn vn minh. Ti cng cm thy nh vy, nhng ti
khng thc ni c mt cng ng no li c quyn p buc mt cng ng
khc phi c vn minh ho. Chng no m nhng ngi chu au kh v lut l xu
cha khNn cu cc cng ng khc tr gip, ti khng th tha nhn c s vic, l
nhng ngi hon ton khng dnh lu g n h, li nn xng vo i chm dt mt
iu m mi ngi c quyn li trc tip c v nh ang hi lng vi n, v c rng
46

Khai ho vn minh: tm dch t ng civilisade trong nguyn tc. Chi ch theo t crusade c ngha l
thp t chinh. T civilisade c ngha l civilise (vn minh) ho bng hnh thc crusade (Thp t chinh).

95

iu ny gy tai ting cho nhng ngi sng xa cch ngn dm, vn chng c phn s
hay lin can g n chuyn . N u mun th nhng ngi ny c gi cc nh truyn
gio ti thuyt ging cho h; v hy dng bt k bin php cng bng (khng bao
gm vic bt cc v thy phi cm ming) i lp li s tin trin ca gio l tng
t trong dn chng ca chnh mnh. N u nn vn minh thng th ci d man trong
lc s d man ang ng tr c th gii, th tht l qu ng khi s hi t th nhn rng,
ci d man sau khi b bp mt cch tng i s hi sinh v chinh phc nn vn
mnh. Mt nn vn minh m c th chu thua k th bi trn nh vy, th trc tin,
bn thn n phi suy i n mc m c cc gio s v mc s c b nhim cng
nh bt k ai khc u bt lc hoc khng mun bo v n. N u vy th ci nn
vn minh y cng sm nhn c thng bo ngh vic bao nhiu cng tt by nhiu.
N ch c th ngy cng tr nn ti t hn cho ti khi b tiu dit v c phc hi li
(ging nh ch phng Ty) bi nhng k d man cung nhit.

96

CHNG NM
CC NG DNG

Cc nguyn l khng nh trn phi c tha nhn mt cch tng qut hn

trn c s tho lun chi tit, trc khi n lc p dng chng mt cch nht qun vi
trin vng thnh cng no vo mi lnh vc khc nhau ca vic cai tr v o c.
Cc quan st t i m ti a ra trong cc vn chi tit, c phc tho nhm minh
ho cho nguyn l nhu hn l theo ui ti cng cc hu qu ca n. Ti ngh
y mt s c ng dng nh l mu hnh; chng c th lm sng t hn na ngha
v gii hn ca hai chm ngn cng nhau hp thnh ton b hc thuyt trnh by
trong Lun vn ny, h tr cho vic phn xt gi cn bng gia chng trong cc
trng hp nghi ng khng bit chm ngn no c p dng thch hp trong trng
hp .
Cc chm ngn l, th nht, c nhn khng phi gii trnh trc x hi v
nhng hnh vi trong chng mc chng khng lin can n quyn li ca mt ai ngoi
bn thn anh ta. N u nhng ngi khc thy cn thit v li ch ca mnh th vic
khuyn bo, ch dn, thuyt phc v n trnh l nhng bin php duy nht m x hi
c th c bin minh by t s khng a thch hay khng tn thnh hnh vi ca
anh ta. Th hai l, cc c nhn phi chu trch nhim v cc hnh vi gy hi cho quyn
li ca nhng ngi khc v c th phi chu x hi hay php lut trng pht, nu x
hi cho rng cn c trng pht loi ny hay loi kia bo v mnh.
Trc ht, hnh vi tuyt nhin phi khng l gi nh cht no, bi v s tn
hi hay xc sut tn hi cho quyn li ca ngi khc l ci duy nht c th bin minh
cho s can thip ca x hi, cho nn n lun lun l ci bin minh cho s can thip
nh th. Trong nhiu trng hp, mt c nhn theo ui mt mc tiu hp php no
m nht thit, v do c coi l hp php, gy au n hay tn tht cho ngi
khc, hoc ly i ci tt m ngi khc c hy vng hu l s nhn c. N hng i
lp quyn li gia cc c nhn nh th thng xy ra do cc thit ch x hi khng
tt, nhng l khng trnh c khi cc thit ch y cn hiu lc; v mt vi i lp
kiu nh vy l khng trnh c vi bt c thit ch no. Bt c ai thnh cng trong
ngh nghip c qu ng ngi lm, hay thnh cng trong mt cuc thi tuyn; bt c
ngi no thng trong cuc ua ti no t mt mc tiu m nhiu ngi u
mong mun; ngi cng gt hi li lc trn tn tht ca ngi khc, trn s n lc
97

ung cng v s tht vng ca h. Tuy nhin, theo tha nhn chung th vic con phi
theo ui mc tiu m khng nn lng bi ci kiu hu qu nh th, l tt hn cho li
ch chung ca loi ngi. N i mt cch khc, x hi tha nhn khng c quyn hn,
d l php l hay lun l, gip cho nhng ngi thua cuc trnh khi s au kh kiu
nh th; v ch thy cn thit can thip khi phng cch t thnh cng c s dng
v tri vi quyn li chung cho php tc l dng cch la o phn trc hay cng
bc.
Mt ln na phi nhc li rng vic bun bn l hnh vi mang tnh x hi. Bt
c ai m trch bn mt th vt no cho cng chng l lm mt vic tc ng
n quyn li ca cc c nhn khc v ca x hi ni chung; do m ng x ca anh
ta v nguyn tc l thuc phm vi quyn lc php l ca x hi xt x: nh th th
ng l trch nhim ca chnh ph phi xem xt mi trng hp c tm quan trng
n nh gi c v iu chnh qu trnh sn xut. Tuy nhin, sau mt cuc u tranh lu
di d cha phi kt thc, nay ngi ta tha nhn rng c hai th, gi c v cht
lng ca hng ho, c m bo hiu qu nht bng cch cho ngi sn xut v
ngi bn c hon ton t do, vic kim sot duy nht l m bo quyn t do nh
nhau cho ngi mua c cung cp hng ho bt c ni no. y l iu c gi
l hc thuyt v T do Thng mi, da trn mt nn tng t duy cng rt vng chc,
nhng khc vi nguyn l quyn t do c nhn c khng nh trong lun vn ny.
S hn ch i vi thng mi hay i vi sn xut nhm mc ch thng mi qu
thc l nhng rng buc g b; mi rng buc g b, nh bn cht ca n, u l mt
iu xu: nhng rng buc g b trong vn ny tc ng ch ti mt b phn hnh
vi ng x m x hi c thNm quyn kim ch; rng buc g b ny l khng ng,
n thun ch l v chng khng to ra c hiu qu m ngi ta mong mun chng
to ra. V rng nguyn l t do c nhn khng lin quan n hc thuyt v T do
Thng mi, cho nn n cng khng dnh dng ti vn gii hn ca hc thuyt y;
th d nh s kim sot ca cng chng mc no l chp nhn c ngn chn s
la o bng hng ho km phNm cht, phi bt buc ngi thu mn m bo cc
iu kin v sinh v an ton lao ng n u bo h cho ngi lao ng trong cc
cng vic nguy him. N hng vn lin quan n s xem xt quyn t do nh th ch
trong chng mc l nu cho h t do th kt qu lun lun tt hn, coeteris
paribus 47 , so vi vic kim sot h. Th nhng vic kim sot mt cch chnh ng
nhng vic nhm mc ch nh vy v nguyn tc l khng th ph nhn c.
47

Coeteris paribus: trong khi cc iu kin khc l nh nhau.

98

Mc khc, c nhng vn lin can n s can thip vo thng mi, v bn cht l

vn quyn t do; t nh l lut Maine c cp n; vic cm nhp khNu nha
phin vo Trung Hoa; vic hn ch bun bn cht c; tm li l mi trng hp m
mc tiu ca s can thip nhm lm cho vic nhn c mt th hng c bit no
tr thnh khng th c hay rt kh khn. Cc can thip ny l c th phn i c,
khng phi nh s vi phm t do ca ngi sn xut hay ngi bn, m nh s vi
phm quyn t do ca ngi mua.
Mt trong cc th d y, vic bun bn cht c, m ra mt vn mi; ranh
gii no l thch ng cho ci c th gi l chc nng cnh st; quyn t do c th b
xm hi hp php n u, nhm ngn chn tiphm v tai nn ri ro. phng
chng ti phm trc khi n xy ra, cng nh vic pht hin ra v trng pht sau
, l mt trong nhng chc nng khng th tranh ci ca chnh ph. Tuy nhin, chc
nng phng ca chnh ph rt d b lm dng dn n thit hi cho quyn t do,
hn l chc nng trng pht, v rng rt kh tm c b phn no c quyn t do
hnh ng ca con ngi, m li khng b tha nhn, cng khng phi oan ung na,
l nguy c to thun li hn cho loi hnh ti phm ny hay loi khc. Mc d vy,
nu mt ngi nm cng quyn, hay thm ch mt thng dn, nhn thy c bt c
chng c no ca vic chuNn b phm ti, th h khng bt buc phi th ng ngi
nhn ch cho ti c c hon tt, m c th can thip ngn chn n. N u cht c
c mua hay s dng khng nhm mc ch no khc ngoi vi cp hm ti git
ngi, th vic cm sn xut v bun bn n l ng n. Tuy nhin, cht c c th
cn dng cho cc mc ch khng nhng v ti m cn hu ch na, v vic hn ch
khng th no p t cho trng hp ny m li khng tc ng ln trng hp kia.
Phi nhc li mt ln na rng, vic c quan cng quyn canh chng cc tai nn l
iu thch ng. N u mt vin chc nh nc hay bt c ai khc nhn thy mt ngi
nh i qua ci cu c xc minh l khng an ton, v khng c thi gian cnh
bo anh ta v mi nguy him, h c tm ly v ko anh ta tr li m khng c vi phm
thc t no i vi quyn t do ca anh ta c; v l t do bao hm vic lm iu g
mnh mong mun m anh ta th khng mun b ri xung sng. Mc d vy, khi cha
c mt s chc chn m ch l nguy c gy tn hi, th khng ai khc ngoi bn thn
ngi c th xt on xem mnh c l do mo him bn thn hnh ng tc
th: trong trng hp ny (tr phi anh ta l tr con, hay trong cn m sng, hay trong
trng thi kch ng v b thu ht tm tr khin cho khng s dng c y tr xt
on) ti quan nim rng ch nn cnh bo anh ta v mi him nguy; khng nn p
99

buc ngn cn anh ta dn thn trong vic . N hng xem xt tng t p dng cho
vn bn cht c c th gip chng ta quyt nh xem, trong cc kiu cch quy
nh kh d, ci no l khng mu thun vi nguyn l. N hng phng, th d nh
dn nhn vo dc phNm vi i li biu hin tnh cht nguy him ca n, c th c
p t m khng vi p hm vo quyn t do: ngi mua hng khng th no li khng
mun bin rng vt anh ta s hu c c tnh. N hng i hi mi trng hp phi c
chng ch ca nhn vin y t i khi lm cho khng sao c c vt phNm s dng
hp php, m vic ny cng lun tn km na.
Ti thy hnh nh ch c cch duy nht loi b kh khn trong vic phm ti
bng cc phng tin ny, m khng vi phm quyn t do ng phi tnh n ca
nhng ngi mun dng cht c vo cc mc ch khc, l m bo phi c ci
c gi l bng chng tin ch nh theo ngn ng hm sc ca Benham. iu
khon ny kh quen thuc vi bt c ai c k kt hp ng. Mt vic lm bnh thng
v ng n: khi hp ng bt u c hiu lc thc t, lut php i hi phi tun th
mt vi nghi thc nht nh, nh k tn, xc nhn ca nhng ngi lm chng v cc
th tng t, nh l iu kin rng buc thc hin hp ng, trong trng hp c
tranh ci sau ny th c chng c chng chng minh c rng hp ng qu c
hiu lc v khng c g trong hon cnh bin h c cho vic hu hp ng mt
cch hp php: hiu qu l gy cn tr ln cho cc hp ng khng c tht, hay cc
hp ng c lm trong tnh hung m nu c bit r, s lm cho hp ng khng
cn c gi tr. Vic phng vi bn cht tng t c th c p t cho vic bn
cc vt dng thch ng lm cng c gy ti phm. Th d nh ngi bn b i hi
phi ghi vo s sch thi gian giao dch, tn v a ch ca ngi mua, cht lng v
s lng chnh xc bn ra; hi xem hng mua dng vo mc ch g v ghi li cu
tr li nhn c. Khi khng c n thuc y t, s c mt mt ngi th ba c th l
cn thit lm cho ngi mua hiu r s tnh, phng trng hp sau c l do
nghi rng vt phNm c s dng nhm gy ti c. N hng quy tc nh th ni
chung khng gy tr ngi cho vic nhn c vt phNm, nhng s ngn tr kh nhiu
vic s dng chng by b m khng b pht hin.
Quyn hn m x hi c tha hng nhm ngn chn ti c chng li chnh
x hi bng cc bin php phng nga trc, i hi nhng gii hn hin nhin i
vi chm ngn ni rng, mt hnh vi gy hi thun tu ring t khng th can thip
bng cch ngn chn hay trng pht. Thi nghin ru chng hn, trong trng hp
bnh thng khng phi l mt i tng thch ng can thip php l; nhng ti
100

coi s can thip nh th l hon ton chnh ng trong trng hp mt ngi phm
ti c hnh vi bo lc vi ngi khc do nh hng ca vic ung ru, ngi y phi
b t di s hn ch php lut c bit, ring c nhn ngi ; nu sau ngi ta
li thy anh ta ung ru th anh ta phi b trng pht theo php lut, v nu trong
trng thi y anh ta li phm ti xc phm ngi khc mt ln na th anh ta phi chu
hnh pht vi mc nghim khc tng ln cho ln xc phm sau. Vic ai t lm
cho mnh tr thnh nghin ru, m thi say ru kch ng anh ta gy tn thng
cho ngi khc, l mt ti li chng li ngi khc. Sng n khng ngi ri, tr
trng hp i vi mt ngi c x hi tr cp hay khi chuyn cu thnh vic vi
phm hp ng, cng khng th b ly lm l do trng pht php lut nu khng l
chuyn ch c ti. N hng nu v n khng ngi ri hay v l do no khc c th trnh
c, m mt ngi khng hon thnh trch nhim php l i vi ngi khc, th d
nh nui nng con ci, th khng phi l c ti chuyn ch khi p anh ta phi hon
thnh ngha v bt buc bng lao ng cng bc, nu nh khng cn cch no khc.
Thm na, c rt nhiu hnh vi c hi trc tip ch i vi bn thn tc nhn,
ng ra khng nn cm on bng lut php, nhng nu nhng hnh vi y c lm
cng khai, th l vi phm thun phong m tc nn thuc v loi hnh vi xm hi ti
ngi khc, c th b cm on hp l. Thuc v loi ny l nhng hnh vi xc phm
s tn nghim lch s, ng ra khng cn phi nhiu li v ch lin quan gin tip n
ch ca chng ta. S phn i vic cng khai ho hnh vi trc mt thin h cng
rt mnh trong trng hp m bn thn nhiu hnh vi khng ng b ln n hay b
coi l nh vy.
C mt vn khc na m cu tr li phi ph hp vi cc nguyn l c
khng nh y. Trong trng hp hnh vi c nhn l ra ng b ch trch, nhng s
tn trng quyn t do loi tr vic x hi ngn chn hay trng pht hnh vi y, bi v
ton b kt qu xu xa ch ring tc nhn gnh chu. N hng g tc nhn c t do
lm th nhng ngi khc c c t do khuyn ngn hay xi gic thm hay khng?
Vn ny cng nan gii. Trng hp mt ngi g gm d d mt ngi khc thc
hin mt hnh vi th khng tht chnh xc l hnh x ring t. Khuyn nh hay khch
l bt c ai l mt hnh vi mang tnh x hi, cho nn cng ging nh cc hnh vi ni
chung c tc ng n ngi khc, c coi nh thuc quyn kim sot x hi.
N hng suy ngm thm i cht s hiu chnh li n tng ban u, bng cch chng
t rng cc l l t c s cho quyn t do c nhn vn cn p dng c cho n, d
l trng hp khng tht chnh xc thuc p hm vi nh ngha quyn t do c nhn.
101

N u ngi ta phi c cho php, trong mi chuyn ch lin can n bn thn, c

hnh ng nh h thy l tt nht cho h, mo him an nguy ca bn thn h; nh vy
th h cng phi c t do ngang bng trong vic lm th no l ph hp, c trao
i kin, cho v nhn cc ngh. Bt c iu g c php lm th cng c cho
php khuyn nhau lm. Vn l ng phn vn ch khi no ngi g gm d d c
th khai thc c li lc ring t t li khuyn ca mnh; khi no hn ta bin cng
vic thnh ngh nghip v mc ch thu li nhun tin ti kim sng m xc tin
ci cng vic b x hi v N h nc coi l iu c. Khi th qu l c nhn t mi
lm phc tp vn ; tc l c mt lp ngi c quyn li i lp vi ci c xem l
s lnh mnh x hi v li sng ca h da trn vic lm cho n suy gim. Liu c
nn can thip vo nhng vic nh th hay khng? Th d nh vic quan h tnh dc
ngoi hn th th phi khoan dung v chuyn c bc cng vy; nhng liu k t chc
mi dm hay ch sng bc th c nn cho c t do hay khng? Trng hp ny
l mt trong cc trng hp nm ng trn ng ranh gii gia hai nguyn l v
khng th dt khot quyt on ngay n thuc loi no l thch ng.
Hai pha u c lun c. Pha khoan dung c th ni rng, s vic theo ui
mt ngh nghip v hnh ngh kim sng khng th quy thnh ti phm, v cc
ngh nghip khc th li tha nhn; rng hnh vi phi c hoc l cho php mt cch
nht qun, hoc l cm on mt cch nht qun; rng nu cc nguyn tc, m cho
n nay chng ta vn bo v, l ng, th x hi chng c quyn g vi t cch x hi
quyt nh sai tri ci vic ch lin can ti c nhn; rng x hi khng th vt qu
s can ngn, v mt ngi c quyn t do thuyt phc cng ht nh mt ngi khc
c quyn t do can ngn. Pha phn i p li nhng l l y c th ci rng, tuy x
hi hay N h nc khng c thNm quyn nhm mc ch n p hay trng pht m
quyt nh hnh vi ny hay hnh vi n l tt hay xu, khi cc hnh vi y ch tc ngd
dn quyn li ca c nhn; nhng h c bin minh y trong vic m ng
trch nhim, nu h thy vic l xu, cn vic iu c ng th hay khng t
nht cng l vn cn tranh ci: rng khng th c g sai trong hnh ng ca h
nhm n lc loi tr nh hng ca vic g gm d d l vic khng phi v t, bn
xi gic l bn hn phi c nhng k c quyn li c nhn trc tip v mt bn,
m chnh l ci bn nh nc tin l sai tri; nhng k xc tin cng vic khng che
giu mc ch thun tu ch c tnh c nhn. Phe phn i c th c thuyt phc rng
chng c g b thit hi, cng khng phi huy sinh ca ci g trong vic thu xp sao
cho cc c nhn t quyt nh vic chn la, d khn ngoan hay ngu ngc, kh d
102

trnh c nhiu nht khi b nhng k li ko quyn r theo hng nhm mc ch

t li cho ring chng. Phe phn i cng c th bo l, d cho vn bn php lut vn
c tn trng, nhng cc tr chi c bc phi php l hon ton khng th bo cha
c d mi ngi phi c t do chi bi trong nh ring ca ngi ny hay
ngi khc trong s h, hay ti ni hi hp m h t tho thun ch dnh cho cc
thnh vin hay cc v khch ca h cn sng bc cng cng th phi b cm. Qu l
vic cm on chng bao gi c hiu qu v d cnh st c c trao bao nhiu quyn
chuyn ch i na cc sng bc vn c th lun c duy tr di v bc khc; th
nhng bn chng s buc phi hot ng vi mt mc b mt v huyn b no ,
khin cho khng ai bit g v bn chng ngoi nhng ngi tm kim chng; x hi
cng khng nn t mc ch nhiu hn l mt tnh trng nh th.
C kh nhiu sc mnh trong cc lun c y. Ti khng dm c gan quyt nh
liu chng c bin minh cho s d thng o c ca vic trng pht k ng
lo, cn chnh phm li c (v phi c) cho t do; ca vic pht tin hay b t
ch nh cha ch khng phi k mua bn dm ch sng bc ch khng phi cc con
bc. Cc tc nghip ph bin ca vic mua v bn cn t ng can thip hn vi l l
tng t. Hu nh bt c vt phNm no c mua bn cng c th b s dng qu
mc, v ngi bn c li lc tin bc trong vic khuyn khch s qu mc y,
nhng khng c lun c no c th da trn c s tn thnh lut Maine chng
hn; bi v, lp ngi bun bn ru mnh tuy c quyn li trong vic lm dng th
ung ny, nhng ru mnh c quy nh r rng l th s dng hp php.
Tuy nhin, li ch ca nhng ngi bun bn trong vic Ny manh vic say sa qu
l iu xu xa c thc v iu bin minh cho N h nc trong vic p t s hn
ch cng nh cc quy nh bo m cho s hn ch ; nhng v s bin minh y m
quyn t do chnh ng li c th b vi phm.
Mt vn theo l N h nc tuy vn cho php, nhng d sao cng phi gin
tip ngn chn bt hnh vi m n tin l tri vi quyn li tt nht ca tc nhn, liu c
nn nh vy hay khng? Liu c nn, th d nh thc thi cc bin php lm cho vic
nghin ru tr nn t tn km hn hay to thm kh khn cho vic mua ru
bng cch hn ch s im bn ru. V vn ny cng nh phn ln cc vn
thc hnh khc cn phi tch bch mt s iu. nh thu cc cht kch thch ch
thun tu nhm mc ch gy thm kh khn cho vic nhn c chng, l mt bin
php ch khc v mc vi vic cm hon ton; n ch c bin minh khi vic cm
on cng c bin minh. Bt c s tng gi no cng l s cm on i vi ngi
103

khng tin mua theo gi cao ; i vi nhng ngi tin mua th l pht
tin h v ti tho mn mt s thch c bit. Vic h chn la th vui v kiu cch
tiu xai thu nhp, sau khi hon thnh ngha v php lut v o c i vi N h
nc v cc c nhn, l vic lin can n ring h v phi c cho h t xt on.
N hng xem xt cn nhc ny thot mi nhn tng nh ln n vic la ring cc cht
kch thch lm i tng c bit nh thu thu v ngn qu. N hng cn phi nh
rng, thu thu cho cng qu l vic tuyt i khng trnh c v a s cc nc thy
cn thit phi thu phn ln thu gin tip; vy th N h nc khng th gip cho vic
p t trng pht, v i vi mt s ngi l cm on, vic s dng mt vi loi vt
phNm tiu dng no, V l m ngha v ca N h nc l xem xt nh thu loi
hng ho no t cn thit nht i vi ngi tiu dng, v fortiori 48 chn la u tin
loi hng ho no n thy l dng qu mt lng rt hn ch th chc chn c hi. Cho
nn, nh thu cc cht kch thch n mc cao nht cho ngn qu (gi nh l N h
nc cn ton b ngn qu thu c) khng nhng l chuyn c th chp nhn m
cn ng c thn thnh na.
Vn to ra vic bn loi hng ho t nhiu thnh c quyn c li cn
phi gii p theo nhiu cch khc nhau, tu thuc vo cc mc ch m vic hn ch
mun nhm ti. Tt c cc im cng cng nhiu ngi lui ti u cn c cnh st
canh chng, nhng im bn loi hng ho cng phi canh chng c bit, bi v
nhu kh nng nhng v phm ti chng li x hi bt ngun t y. V vy, cng l
thch ng khi hn ch quyn bn cc hng ho y (t nht l vic bn l cho tiu dng
c nhn) dnh quyn cho nhng ngi c bit r hay nhng ngi c hnh vi c
x c knh trng; quy nh gi m ca v ng ca thun tin cho cng chng
c th theo di; thu hi giy php bn hng nu lin tc xy ra gy ri mt trt t do
ch tim ng lo hay bt lc, hoc gi tim bn tr thnh ni hnh thnh v chuNn b
cho cc v phm php. Gii hn nhiu hn th na th ti khng thy l c th bin
minh c. Hn ch s lng c s sn xut bia v ru cn chng hn, biu l
mc ch lm cho vic nhn c cc th kh khn hn v gim bt c hi cm
d, chng nhng t mi ngi vo mt s bt tin bi v c mt s ngi c th lm
dng tnh trng ny, m cng ch ph hp vi tnh trng x hi trong giai cp lao
ng b cng khai i x nh vi tr em hay ngi hoang d v b t di s gio
dc cng bch nhm ci to mai sau mi cho c hng t do. khng phi l
nguyn tc c tha nhn ti bt c t nc t do no cai tr giai cp lao ng;
48

fortiori: v l l cn mnh hn na.

104

cng khng c ngi no tn trng gi tr ca t do m li ng h vic ng loi b cai

tr nh vy, tr phi mi n lc gio dc quyn t do cho h v cai tr h nh nhng
ngi t do c lm ht kh nng m vn chng t r rng l h ch c th c
cai tr nh cc tr em. Ch ring vic trnh by ra phng n ny cng cho thy s ng
ngNn ca vic gi thit tin hnh cc n lc nh th trong bt c trng hp no c
xem xt y. l v cc thit ch ca t nc ny c v s iu khng nht qun,
c nhng vic c tha nhn trong thc tin ca chng ta nhng li thuc v cch
cai tr chuyn ch, hay l ci c gi l gia trng; trong khi y quyn t do chung
trong cc thit ch ca chng ta li ngn nga vn dng nhiu s kim sot cn thit,
din gii vic kim ch c hiu qu nh vic gio dc o c.
phn trn ca Lun vn ny lu rng, quyn t do ca c nhn trong
nhng vic ch lin quan n mt mnh c nhn , cng hm quyn t do tng
ng cho bt c s lng c nhn no c s ng thun iu chnh cc vic lin quan
n nhng mi lin h ni b, khng lin can n ai khc ngoi h ra. Vn ny
khng gp kh khn g chng no m ch ca cc c nhn lin can khng h thay
i; nhng v ch c th i thay, cho nn ngay trong nhng vic ch lin can n
ring mnh h cng thng cn phi c s kt c vi nhau, mt khi lm vic ny
ri th theo quy tc chung s kt c phi c duy tr. Th nhng trong lut php, c
l nc no cng vy, ci quy tc chung y cng c mt s ngoi l. Khng nhng
cc c nhn khng b rng buc vi cc kt c vi phm quyn ca pha th ba, m
i khi c l do gii phng h khi mt kt c ch gy hi cho h thi. t
nc ny cng nh phn ln cc nc vn minh khc, th d nh kt c, theo mt
ngi t bn bn thn mnh hay cho php bn mnh nh mt k n l, kt c y l
khng c hiu lc v khng c gi tr, khng b c php lut ln d lun bt buc. Cn
c gii hn quyn lc ca anh ta t nguyn sp xp vn mnh cuc sng ca mnh
l r rng v rt sng t trong trng hp cc oan ny. Ci l l khng can thip,
ngoi tr v nhng ngi khc, vo hnh vi t nguyn ca mt ngi l v quyn t do
ca anh ta. S t nguyn chn la ca anh ta l bng chng cho thy, ci anh ta chn
l ci anh ta mong c, hay t nht v lu di v ton th cng l iu tt nht m bo
cho anh ta c iu kin theo ui ci mong c . Th nhng bng vic bn mnh
lm n l, t b quyn t do ca mnh, anh ta nh ot trc bt c vic s dng
no quyn t do y trong tng lai, vt ra ngoi ci hnh vi n c ny. N h vy,
trong trng hp ny, anh ta lm tiu tan chnh ci mc ch bin minh vic cho
php anh ta t lo liu bn thn mnh. Anh ta khng cn c t do; nhng k t
105

anh ta vo v th khng cn c hng gi nh thun li cho anh ta anh ta c

t nguyn trong v th y na. N guyn l t do khng th quy nh anh ta phi c
t do hay khng c t do. Quyn t do khng phi l chuyn c php chuyn
nhng quyn t do ca mnh. N hng l l y, sc mnh ca chng tht d thy trong
trng hp c bit ny, hin nhin l c th p dng rng ri hn; nhng vn c mt
gii hn na c t ln chng khp mi ni bi nhu cu ca i sng, nhu cu y
lun lun i hi chng ta thc s khng c t b quyn t do ca mnh, m phi
chp nhn iu v cc hn ch khc ca n. Tuy nhin, ci nguyn l i hi quyn
t do v hn trong mi hnh vi lin can ch n ring b n thn tc nhn, quy nh
rng nhng ngi phi b rng buc vi mt ngi khc trong nhng vic khng lin
can n pha th ba, cn c kh nng gii thot nhau khi kt c; m d cho khng
c s gii thot t nguyn nh th th cng khng c hp ng hay kt c no dm
ni rng khng c bt c quyn t do no rt li iu g, ngoi tr cc hp ng hay
kt c lin h ti tin bc hay ca ci c gi tr tin bc.
N am tc Wilhelm von Humboldt trong mt lun vn tuyt tc m ti dn
ra, khng nh mt iu nh nim tin tng ca ng, rng cc kt c lin can n
quan h hay dch v c nhn khng bao gi c rng buc hp php trong khong
thi hn vt qu mt hn nh no v thi gian; rng kt c quan trng nht l
hn nhn, c mt c th l, nu tnh cm ca c i bn khng cn hi ho vi kt
c, th cc i tng ca kt c u khng tho mn, nn ch cn mt bn tuyn b
mun hu b l . Vn ny rt quan trng v rt phc tp nn khng th tho
lun n trong ngoc n c; ti ng chm ti n ch trong gii hn cn thit v
mc ch minh ho. N u tnh hm xc v tnh khi qut ca lun n ca N am tc
Humboldt c th cho php ng trong trng hp ny t bng lng vi vic trnh by
rnh mch cc kt lun ca mnh m khng cn tho lun cc tin , nhng chc
chn ng cng tha nhn rng, vn khng th c quyt nh trn nhng l l qu
gin n m ng t gii hn mnh cp ti. Khi mt ngi ny bng li ha hn hay
bng cch c x khuyn khch mt ngi kia tin cy vo vic tip tc hnh ng
ca ngi ny theo mt chc nht nh to nn s mong i v tnh ton, t cc
mt phn no k hoch cuc i ca ngi kia vo gi thit mt lot cc ngha
v o c mi xut hin pha ngi ny i vi ngi kia, c kh nng b bc b,
nhng khng th pht l i c. N u quan h gia hai bn hp ng ko theo hu
qu cho ngi khc, nu n t bn th ba vo mt tnh th d thng, hay nh trng
hp hn nhn l a pha th ba n s tn ti, th xut hin cc ngha v ca c
106

hai pha i vi nhng bn th ba ny; vic hon tt ngha v, hay kiu cch hon tt
ngha v, trong mi trng hp, phi b tc ng rt ln bi vic tip tc hay chm
dt quan h gia hai bn khi s hp ng. T iu ny khng suy ra, v ti cng
khng tha nhn, rng cc ngha v y i hi phi hon tt hp ng bng mi gi
ca hnh phc i vi pha b min cng; nhng chng l mt yu t cn thit phi
xt n; v thm ch nu ngay nh cc ngha v y phi khng lm thay i quyn t
do hp php ca cc bn gii thot cho nhau khi kt c, nh l Von Humboldt
khng nh (ti cng gi kin rng chng phi khng thay i c nhiu), th
chng vn cn to nn s khc bit to ln trong quyn t do o c. Mt ngi buc
phi tnh n tt c cc tnh hung y, trc khi thc hin bc i c th tc ng n
cc quyn li quan trng nht ca ngi khc v nu anh ta khng cho php cn nhc
y cc quyn li y, anh ta phi chu trch nhim o c v s sai tri. Ti a
ra nhng nhn xt hin nhin minh ho r hn nguyn l chung ca t do ch
khng phi v n cn thit trong vn c bit ny; ngc li, trong vn ny
ngi ta thng hay tranh ci rng, quyn li ca nhng a tr l tt c, cn quyn
li ca ngi ln khng l g ht.
Ti cng nhn xt rng, v khng c cc nguyn tc chung c tha nhn
m quyn t do thng c cng nhn ch l ra n phi b khc t, cng nh n
b khc t ch l ra phi c cng nhn. Mt trong nhng trng hp y ngay
chu u hin i, ni m cm nhn quyn t do mnh hn c, l trng hp c x
l hon ton khng thch ng theo nh quan im ca ti. Mt ngi phi c t do
lm ci anh ta thch ch lin can n ring anh ta; nhng anh ta phi khng c t do
lm iu anh ta thch c tc ng ln ngi khc vi ci c rng vic ca ngi khc
cng l vic ca anh ta. N h nc, trong khi tn trng quyn t do ca mi ngi
trong nhng vic c bit ch lin can n anh ta, buc phi gi s kim sot canh
chng i vi vic thc thi quyn lc ca anh ta m N h nc cho php anh ta c i
vi nhng ngi khc. N gha v ny hu nh hon ton b b qua trong trng hp
quan h gia nh, mt trng hp nh hng trc tip n hnh phc con ngi c
tm quan trng hn tt c cc trng hp khc gp li. Ci quyn lc hu nh l
chuyn ch ca cc ng chng i vi cc b v khng cn phi ni nhiu y, bi
v, chng cn phi lm g hn co b iu c l cho cc b v cng c quyn y
nh th, v h phi nhn c s bo h ca lut pht trong cng mt cung cch
ging nh mi ngi khc; bi v rng lin quan n vn ny nhng k bo v cho
cc bt-cng--thit-lp s khng cn c th li dng vin c quyn t do c na,
107

m phi cng khai lm chin s bnh vc cho quyn lc. N hng chnh vic p dng
khng ng cc nhn xt v quyn t do vo trng hp tr em mi l tr ngi thc t
cho N h nc hon tt cc trch nhim ca mnh. Hu nh ai cng ngh rng con ci
ca mt ngi c hiu theo ngha en, ch khng theo ngha Nn d, nh l mt
phn ca anh ta; anh ta k vi kin can thip nh nht ca lut php vo ci
quyn tuyt i ca anh ta trong vic kim sot c quyn con ci, k nhiu hn l
i vi bt c can thip no khc vo t do ring ca anh trong hnh ng: c tnh
chng ca loi ngi l t gi tr ca t do thp shn quyn lc rt nhiu. Th d, xt
trng hp gio dc. Chng phi l nh gn nh hin nhin hay sao, rng N h
nc phi quy nh v bt buc vic gio dc ti mt chuNn mc no cho ngi
sinh ra l cng dn ca n? Th nhng ci ngi khng e ngi tha nhn v khng
nh chn l y l ai vy? Kh c ai ph nhn rng mt trong cc ngha v thing
ling ca cha m (hay t ng m lut php v dn chng thng dng l ngi cha),
sau khi cho mt ngi con ra i, l phi cho con ngi y mt s gio dc thch hp
n hiu bit ngha v trong i i vi ngi khc v i vi bn thn. Th nhng,
trong khi nht tr tuyn b l ngha v ca ngi cha, him c c ngi no
t nc ny li chu nghe n vic bt buc ngi cha hon tt ngha v y. Thay v
i hi ngi cha phi n lc hy sinh m bo vic hc hnh cho con anh ta, ngi
ta li mc cho anh ta chn la chp nhn vic hay khng, trong khi vic gio
dc l min ph! N gi ta vn cn cha tha nhn rng, cho mt a tr ra i m
khng c trin vng cho n c trang b kin thc cn thit, cho n khng
nhng c m bo thc n cho c th, m cn c dy d v hun luyn cho tm
hn, th nh th l mt ti c o c va chng li a con bt hnh, va chng li
c x hi. N u cha m khng hon tt ngha v y, N h nc phi coi sc cho ngha
v y c hon tt vi chi ph do cha m gnh vc chng no cn c th.
L ra vic cng bch gio dc ph cp mt khi c tha nhn ri th phi
chm dt c cc kh khn v vic N h nc phi dy ci g v dy d th no, vn
m nay chuyn thnh ti cho trn chin thun tu gia cc gio phi v ng
phi; bit bao thi gian v cng sc, ng l phi dng vo vic gio dc th li b tiu
ph vo cc cuc ci c v gio dc. N u chnh ph qu tht quyt tm nht nh i
hi mi tr em phi c gio dc tt, th chnh ph c th thot khi cc rc ri
trong vic m bo cho vic gio dc y. Chnh ph c th cho cc bc cha m
c cho con ci i hc u v hc th no theo ca h, v chnh ph ch lo tr
hc ph cho tr em thuc cc tng lp ngho v thanh ton ton b chi ph trng hc
108

cho cc tr em khng c ngi lo cho chng. N hng l l phn i nu ra chng li s

gio dc ca N h nc khng nhm vo vic N h nc ng ra cai qun vic gio
dc; y l hai vic hon ton khc nhau. N h nc phi nm trong tay ton th hay l
mt phn ln vic gio dc l iu m ti cng nh nhiu ngi khc khng tn
thnh. Tt c nhng g ni v tm quan trng ca c tnh khc nhau, v s a dng
ca kin v kiu cch ng x, tt c ci ko theo hm v s a dng ca gio
dc vi cng mt tm quan trng khng sao ni ht c. Gio dc ph cp ca N h
nc thun tu ch l cng c un nn tnh cch cho ngi ta theo khun mu ging
ht nh nhau; v ci khun m N h nc dng c h l ci m gii quyn lc
mnh nht trong chnh ph a thch, d l gii bo hong, gii gio s, gii qu tc
hay phe a s ca th h hin nay. Tu theo hiu qu v thnh cng ca mnh m h
s thip lp mt s chuyn ch tinh thn i theo xu hng chuyn ch vi thn xc.
Mt nn gio dc c thit lp v kim sot bi N h nc ch nn tn ti, nu qu
tht n tn ti, nh l mt trong nhiu th nghim tranh ua vi nhau, c thc hin
v mc ch nu gng v nh tc nhn kch thch, nhm gi cho cc nn gio dc
khc mc chuNn mc u t nht nh. Tr phi x hi ni chung qu tht tnh trng
lc hu n ni khong th hoc khng mun m bo cho mnh cc thit ch gio dc
thch ng, th mi phi chnh ph lm nhim v ny. Khi cy th chnh ph nh
phi t chc v iu hnh cc trng ph thng v i hc nh l gii php t xu hn
trong hai gii php rt xu: cng ging nh trng hp ca cc cng ty c phn, khi
trong nc khng c cc hot ng kinh doanh t nhn vi nng lc thc hin cc
hot ng ln v cng nghip. Tuy nhin, ni chung nu t nc c s ngi c
trnh m bo vic gio dc di s u ca chnh ph, th chnh nhng ngi
y c th c kh nng v nguyn vng thc hin vic gio dc tt ngang bng trn
nguyn tc t nguyn, di s bo m tr lng theo lut cng bch gio dc kt
hp vi s tr gip ca N h nc cho nhng ngi khng thanh ton ni chi ph.
Cng c bt buc thi hnh lut cng khng c g khc hn l cc k thi ph
thng m rng cho mi tr em v bt u t tui u th. C th n nh tui m mi
a tr phi i thi xc minh xem cu y (hay c y) c bit c khng. N u a tr
khng c c v ngi cha khng c l do chnh ng, th ng ta phi chu pht
mt s tin hp l m ng ta phi kim c, nu cn thit, bng chnh lao ng ca
ng ta, cn a tr th c th phi a vo trng hc vi ph tn ngi cha phi tr.
K thi phi t chc mi nm mt ln vi s m rng dn cc mn thi, sao cho tr tip
thu c, v hn th na c th nh thuc c, mt khi lng ti thiu cc kin
109

thc chung hu nh bt buc phi bit. Vt qu mc ti thiu ny th nn c k thi t

nguyn v mi mn hc; tt c nhng ai t c chuNn mc nht nh v s thnh
tho ti k thi ny c th c cp vn bng xc nhn. phng nga N h nc
thng qua vic t chc ny m tc ng kin gy nh hng mt cch sai tri, th
kin thc i hi vt qua k thi (ngoi khun kh phn kin thc mang tnh cng
c nh cc ngn ng v cch s dng chng), ngay c cc thi k thi lp cao hn,
phi c gii hn n thun trong cc s kin v khoa hc chnh xc. Cc k thi v
tn gio, chnh tr hoc cc ti ang tranh ci khc, khng c cp n tnh
chn l hay tnh sai lm ca kin, m phi ni v thc cht ca s kin, rng kin
th ny th n c nu ra, da trn cc cn c th ny hay th khc, tc gi l
nhng ngi ny, ngi kia hay l trng phi ny, gio phi n.
Di h thng ny, th h ng ln ln s khng b yu km hn th h hin
nay v tt c cc chn l ang cn tranh ci; th h s c tip cn vi cc gio s
chnh gio hay vi nhng ngi bt ng ng nh h hin nay nh vy, cn N h
nc ch lo sao cho h c truyn ging bi chnh cc gio s hay chnh nhng ngi
bt ng. Chng c g y phi che giu khng cho h c tn gio dy bo, nu
cha m a tr la chn cho chng hc cc trng hc m cha m chng c
dy bo v cc iu khc. Mi mu toan ca N h nc thin v cho cc kt lun ca
cng dn ca mnh v cc ch ang tranh ci, u l xu xa; nhng N h nc c
th hon ton chnh ng a ra xc minh hay chng thc rng c mt ngi c
kin thc cn thit i n kt lun ca ng ta v mt ti nht nh no , ng
ti nghe ng ta ging. Mt sinh vin v trit hc qu l gii hn v vt qua
c k thi c v Locke 49 ln v Kant 50 , d anh ta sau ny s theo mt ai i na trong
hai ngi , hay thm ch chng theo ai c: v chng c s phn i hp l l i vi
vic kho th mt ngi v thn v cc bng chng ca Ki T gio, vi iu kin l
anh ta khng b i hi phi thuyt ging nim tin vo cc bng chng y. Tuy nhin,
ti quan nim rng, cc k thi v cc nhnh cao cp hn ca kin thc phi hon ton
t nguyn. Tht l qu nguy him nu giao cho chnh ph quyn lc c loi b mt
ai khi ngh nghip, d l ngh thy gio, v b cho l thiu bng cp chuyn mn: ti
cng ngh nh Wilhelm Humboldt rng cc hc v hay cc bng cp cng cng khc,
49

John Locke (1632-1704) trit gia ngi Anh, c xem l ngi khi u phong tro Khai sng Anh
v Php v ngi truyn cm hng cho Bn Hin php Hoa K.
50
Immanuel Kant (1724-1804) trit gia ngi c, c xem l ngi m ra mt k nguyn mi cho t
duy trit hc v nh hng rt ln n nhiu trng phi trit hc hin i. Tc phNm Ph phn l tnh thun
tu (Kritik der reinen vernunft) ca ng l mt kit tc trit hc. Hin c bn dch ting Vit rt cng phu ca
Bi Vn N am Sn (N XB Vn hc, 2004).

110

v trnh khoa hc hay ngh nghip, phi c trao cho tt c nhng ai c tham d
k thi v vt qua c trc nghim; nhng cc bng cp y khng c to u th
no khc cho cc th sinh, ngoi trng lng m d lun gn cho s chng nhn i
vi h.
Khng ch ring trong vn gio dc m cc nim v t do t sai ch
khin cho cc ngha v o c ca cha m khng c tha nhn, cn cc ngha v
php l th khng c p t; c nhiu cn c mnh m nht nhn nh rng
trng hp trn lun lun xy ra, cn hp sau cng thng gp nhiu. Bn thn s
kin to nn s tn ti ca mt con ngi l mt trong nhng hnh vi mang tnh trch
nhim nht trong phm vi i sng con ngi. N u nhn lnh trch nhim y ban
cho mt cuc i c th s l mt tai ho hay mt n hu m con ngi c ban
cho cuc sng khng c c t nht l nhng c may bnh thng ca mt s tn ti
ng c, th y l mt ti c chng li con ngi. mt t nc hoc l ng dn
qu, hoc c nguy c ny, vic sinh con ci vt qu mt s lng rt nh s lm
gim tin cng lao ng do cnh tranh, l mt s xm hi nghim trng i vi tt c
nhng ngi sng bng tin tr cng lao ng. N hiu nc Lc a c lut ngn
cm hn nhn, nu hai bn ly nhau khng th chng minh c phin tin nui sng
gia nh, lut ny khng vt qu quyn hn hp php ca N h nc: d cho lut nh
th c nn hay khng (vn ch yu ph thuc vo tnh hung v cm nhn ca a
phng) th n cng khng th b phn i nh l vi p hm quyn t do. Lut nh th
l s can thip ca N h nc ngn cm mt hnh vi gy tn hi mt hnh vi gy
thit hi cho ngi khc phi l i tng b ln n v l iu s nhc ca x hi, ngay
c khi n khng nn b trng pht thm bng php lut. tng hin nay v quyn t
do vn cn hay d b hng vo nhng xm phm t do c nhn trong nhng vic ch
lin can n bn thn ngi ; n c chiu hng khc t mi n lc hn ch lch
lc, khi m hu qu ca s bung lng v mt hay nhiu cuc i khn kh v h
hng ca con ci vi bao iu xu xa tc ng ln nhng ai trong phm vi nh
hng bi cc hnh ng ca chng. Khi chng ta so snh s knh trng l lng ca
loi ngi i vi quyn t do v s thiu thn l lng ca h vi s knh trng ,
chng ta c th tng rng con ngi c mt quyn khng th thiu c l lm hi n
gi khc, nhng chng c c mt quyn no l lm vui bn thn mnh m khng
gy au n cho bt c ai.
Ti dnh cho phn cui trnh y mt s loi vn v cc gii hn s can
thip ca chnh ph, nhng vn ny d c lin h cht ch vi ch ca Lun
111

vn, nhng thc ra khng thuc v n. y l cc trng hp m l l chng li vic

can thip khng tu thuc vo nguyn l quyn t do: vn nu ra khng phi l v
vic kim ch nhng hnh ng ca cc c nhn m l v vic gip h; cu hi t
ra l liu chnh ph c nn lm, hay ra lnh cho lm iu g c li cho h, thay v
mc h t lm, c nhn ring r hay kt hp t nguyn vi nhau.
N hng iu phn i chnh ph can thip, khi s can thip khng dnh lu ti vi
phm quyn t do, c th c ba loi.
Loi th nht, l khi s vic c l cho cc c nhn lm th tt hn l cho
chnh ph lm. N i chung th khng c ai thch hp iu hnh bt c vic lm n
no, hay l quyt nh iu hnh th no, ngi iu hnh phi l ai, bng chnh
nhng ngi c quan tm li ch n vic . N guyn tc ny ln n vic can thip rt
thng gp ca chnh quyn lp php hay quan chc chnh ph vo cc tin trnh bnh
thng ca cng nghip. Th nhng phn ny ca ti c xem xt m rng
mt cch y bi cc nh kinh t chnh tr hc v khng lin quan c bit n cc
nguyn l trong Lun vn ny.
Loi th hai quan h gn gi hn vi ch ca chng ta. Trong nhiu trng
hp, mc d cc c nhn c th lm mt vic c bit no khng c tt bng,
tnh trung bnh m ni, so vi cc quan chc ca chnh ph, th nhng vic cho cc
c nhn lm vn ng mong mun hn l cho chnh ph, nm trong ngha nh
phng tin gio dc tinh thn cho h nh mt kiu tng cng tnh tch cc ca h,
rn luyn c xt on v cho h kin thc tng t vi ch m h s phi i ph
v gii quyt. l ngh ch yu c gii thiu, tuy khng phi duy nht, i vi
vic x n (trong trng hp khng phi v n chnh tr), i vi cc t chc t do v
i chng ca a phng v cc t chc chnh quyn cp th trn, i vi vic iu
hnh cc hot ng cng nghip v t thin bi cc hi on t nguyn. y khng
phi l cc vn ca quyn t do v ch lin quan n ch ny bi chiu hng
chung kh xa xi; nhng y l vn ca pht trin. Phi dnh mt dp khc nhn
mnh cc vn ny nh l b phn ca vn gio dc quc gia; thc cht y l
mt dng hun luyn c bit cho cng dn, l phn thc hnh ca gio dc chnh tr
cho dn chng t do a h ra khi ci th gii nh hop ca s ch k c nhn v
gia nh v lm cho h thm tha vi s lin kt v quyn li chng, vi s iu hnh
112

hot ng chung lm cho h quen vi hot ng xut pht t ng c cng cng hay
bn-cng-cng v hng dn h phNm hnh v mc tiu lin hp thng nht thay v c
lp ring r. N u khng c nhng thi quen v sc mnh y th mt thit ch t do
khng th vn hnh c m cng chng th bo tn c; nh cc th d rt thng
thy v bn cht tm b nht thi ca nn t do chnh tr nhng nc, m t do
chnh tr khng c t trn c s y ca cc quyn t do cc b. Qun l cng
vic kinh doanh thun tu a phng bi cc a phng v qun l cng vic ca
cc cng ty cng nghip ln c thc hin bi s hp nht nhng ngi t nguyn
ng gp phng tin tin bc, l iu ngh gii thiu tip theo vi tt c mi u
th c Lun vn ny nu ra, nh l cc u th thuc v tnh c bit ca s pht
trin v tnh a dng ca cc kiu cch hnh ng. Cc tc nghip cai tr c xu hng
ging nhau mi ni. Vi cc c th v cc hi on t nguyn th ngc li, cc tc
nghip l nhng th nghim thay i khc nhau v tnh a dng ca vic th nghim l
v hn. Vic c ch m N h nc c th lm l bin mnh thnh mt nh kho trung
tm v nh lu thng phn phi tch cc cc kinh nghim c kt ra t nhiu trc
nghim. Cng vic ca N h nc l gip cho mi ngi lm th nghim thu c li
ch t cc th nghim ca nhng ngi khc, thay v ch loay hoay vi th ngim ca
ring mnh.
L do th ba v l l do c sc thuyt phc nht hn ch s can thip ca
chnh ph, l iu rt xu xa ca vic trao thm quyn lc khng cn thit cho
chnh ph. Mi chc nng c b sung thm qu mc vo ci ang c chnh ph
vn dng, iu khin cho nh hng ca chnh ph ln cc hy vng v ni e s ca
cng chng cng thm lan rng hn na v bin ci mi lc mt nhiu hn ci b
phn y tham vng ca cng chng, lm n tr thnh mt bn bm t ca chnh ph,
hoc ca ng phi no ang ngp ngh tr thnh chnh ph. N u nh ng b,
ng st, ngn hng, c quan bo him, cc cng ty lin doanh ln, cc trng i
hc v cc hi t thin, tt thy u l cc chi nhnh ca chnh ph; nu thm vo ,
cc hi ng qun ht v chnh quyn a phng cng vi mi th ang thuc s cai
qun ca h, u tr thnh cc ban b ca c quan hnh chnh trung ng; nu nh
mi vin chc ca cc t chc khc nhau y u c b nhim v tr lng bi
chnh ph v ngng nhn chnh ph trng ch c thng tin trong i sng; nu
113

m nh th th mi quyn t do bo ch, hot ng qun chng v lp php c c bin

t nc ny cng nh bt k nc no khc thnh t nc t do ch tn gi m
thi. V s xu xa li cng ln lao hn, nu c my hnh chnh c cu to mt cch
hiu qu v khoa hc hn sp xp t chc tinh xo hn nhn c cc bn tay v
khi c c trnh cao lm vic cho n. Mi y Anh c kin ngh rng mi
nhn vin phc v trong ngnh dn s phi c chn la qua k thi tuyn thu
nhn nhng ngi c tr tu v hiu bit nht kh d tm c vo lm vic cho n;
ngi ta cng pht biu v vit nhiu iu tn thnh v phn i ngh ny. Mt
trong nhng lun c c nhng ngi phn bc nhn mnh nhiu nht, l ngh
nghip vin chc phc v thng trc cho N h nc khng a ra trin vng v tin
lng v tm quan trng li ko c nhng ti nng cao nht, nhng ngi
lun c mi cho vo cc ngh nghip hay dch v ca cc cng ty hay cc on
th cng cng khc. Khng ng ngc nhin khi lun c ny c s dng bi nhng
ngi ng h kin ngh, nh li gii p cho kh khn ch yu ca kin ngh ny.
Tht cng kh l lng l n n t nhng ngi phn bc kin ngh . iu c
nhn mnh nh mt lun c phn i chnh l ci van an ton ca h thng c kin
ngh. N u qu tht mi ti nng ln ca t nc u c th c thu ht vo phc v
chnh ph, mt xut c xu th c thc thi, nhng kt qu c th s gy cm gic
tht kh chu. N u gi s bt c cng vic no ca x hi, nh cn t chc bui ho
nhc hay cuc trin lm ln v bao qut, cng u nm trong tay chnh ph, v nu
gi s cc c quan ca chnh ph u thu nhn ht ton b nhng ngi ti gii nht;
gi s tt c tinh hoa ca nn vn ho m rng v tr thc y kinh nghim trong c
nc, ngoi tr y kinh nghim trong c nc, ngoi tr nhng ngi thun tu l
thuyt, u tp trung trong b my quan liu ng c; nh th th b phn cn li ca
cng ng ch cn bit trng cy vo duy nht ci b my y trong mi vic: m
qun chng trng ch c hng dn ch bo trong tt c cc cng vic m h phi
lm, ngi c nng khiu v kht vng trng ch c gip cho tin b c nhn.
i tng duy nht ca tham vng v mong c chp nhn vo hng ng chc sc
trong b my quan liu, c chp nhn ri th mong c thng tin trong .
Di mt ch nh th, khng nhng m cng chng bn ngoi v thiu kinh
nghim thc hnh m b km trnh ph phn v kim sot kiu cch tc nghim
114

ca b my quan liu, nhng ngay c khi vic t nn ca nh c ti hay s vn hnh

t nhin ca cc thit ch i chng i khi a c ln nh cao quyn lc mt hay
nhiu ngi cm quyn c xu hng ci cch, th cng chng c ci cch no c th
thc hin hiu qu, nu n i ngc li vi quyn li ca b my quan liu.
y chnh l hon cnh u su ca ch N ga c trnh by trong cc bo co
ca nhng ngi c c hi y quan st n. Bn thn N ga hong khng c
quyn lc chng li ni vi tp on quan liu; mc d ng ta c th y i Sibri bt
c ngi no trong bn h, nhng ng ta khng th cai tr m khng c h hay i
ngc li ch ca h. Bt c o lut no ca ng ta h u c quyn ph quyt
ngm, n thun bng cch km gi khng cho n c hiu lc. cc nc vn minh
tin tin hn v c tinh thn ni dy cao hn, cng chng quen vi vic ch i
N h nc lm mi th cho h, hay t nht cng khng lm vic g cho mnh m khng
hi N h nc, khng nhng v chuyn cho h lm m cn v cch thc lm nh
th no; tt nhin h bt N h nc chu trch nhim v mi iu ti t xy ra cho h,
n khi nhng vic ti t vt qu sc chu ng ca h th h ni dy chng li chnh
ph v lm ci vn c gi l cch mng; u cng vy, khi mt c nhn no
nhy ln gh cm quyn, hp php hay khng hp php, ra mnh lnh ca hn ta cho
b my quan liu, th phn nhiu mi vic u vn hnh nh trc; b my quan liu
khng thay i v khng ai c th ginh ch ca n c c.
Mt cnh tng khc hn s c biu hin vi mt nhn dn quen vi
chuyn t lo liu cng vic lm n ca mnh. nc Php. phn lon dn chng c
khuyn khch phc v trong qun i, nhiu ngi c hm s quan khng ti ng,
trong mi cuc ni dy ca dn chng u c nhiu ngi c kh nng lnh o thnh
tho v ng bin nhiu k hoch hnh ng c cht lng. N gi Php ti th no v
qun s th ngi M li gii nh th v mi chuyn lm n dn s; c cho h
khng c chnh ph th mi ngi M u c th ng bin xoay x c mt mnh v
h thc hin nhiu vic cng cng rt thng mnh, trt t v qu quyt, Mi nhn dn
t do u phi nh vy: v nhn dn m c kh nng nh th th hn phi c t do;
h khng bao gi chu cho mnh b lm n l cho mt ngi no hay tp on no,
bi v h c kh nng nm ly v iu khin dy cng ca nn hnh chnh trung
ng. Khng b my quan liu no c th hy vng bt mt nhn dn nh th phi lm
115

hay chu ng iu g m h khng thch. N hng ni u m mi ngi u c

lm thng qua b my quan liu, th khng mt vic g m b my quan liu thc s
khng chp thun, li c th lm c c. S thit lp kt cu ca nhng nc nh th
l s t chc bin kinh nghim v kh nng thc hnh ca mt quc gia tr thnh mt
tp on c k lut, nhm mc ch cai tr b phn cn li; v bn thn ci t chc y
cng hon ho bao nhiu th n li cng thnh cng by nhiu trong vic thu ht v
gio dc nhng ngi c nhiu kh nng nht t mi ng cp ca cng ng, v s
giam cm ton th mi ngi bao gm c cc thnh vin b my quan liu li cng
trit by nhiu. Bi v, nhng k cai tr cng li va l n l ca t chc k lut ca
chng, ht nh nhng ngi b tr i vi k cai tr. Mt vin quan li Trung Hoa
cng li l cng c v tay sai cho nn chuyn ch, khng khc g mt k lm rung
hn mn nht. Mt c nhn thuc dng tu Jesuit cc im sa o ca mnh l k n
l cho phNm chc ca hn, d cho bn thn phNm chc tn ti v quyn lc tp th v
tm quan trng ca cc thnh vin.
Cng khng nn qun rng vic hp th mi kh nng ch yu ca t nc
vo tp on cai tr sm mun g cng tr thnh tai ho cho tnh tch cc tinht hn v
s tin b ca bn thn tp on. N h l phe nhm tp hp nhau li vn hnh nh
mt h thng, v ging nh mi h thng n phi tin hnh hot ng ch yu bng
cc lut l, quy tc c nh tp on cm quyn lun b cm d chm m v l thi
bing nhc, hay nu i khi c trn trnh c ci cng vic lm con nga ko ci
xay chy vng quanh y th li lao vo mt vic l mng cha nghin cu k ny ra
trong tr tng tng ca mt hnh vin lnh o no ca tp on; ci ngha v
cnh gic ph bnh tp on ca mt nng lc ngang bng nm ngoi tp on chnh
l s kim tra duy nht i vi cc xu hng d c v i lp nhau nhng li gn cht
vi nhau trong tp on, chnh n l tc nhn kch thch duy nht gi cho nng lc ca
tp on chuNn mc cao. V vy m nht thit phi c phng tin tn ti c lp
vi chnh ph hnh thnh mt kh nng nh th v cung cp n cng vi cc c hi
v kinh nghim cn thit cho mi phn xt ng n i vi cc cng vic thc tin
trng i. N u nh chng ta thng xuyn c c mt tp on cc cng chc thnh
thc v y nng lc v trn ht l mt tp on c kh nng khi xng v sn
sng tip thu nhng ci tin; nu nh chng ta khng cho b my quan liu ca
116

mnh suy thoi thnh mt tp on-nguyn-tc-my-mc (pedantocracy), th ci tp

on y khng c ngn ht mi hot ng hnh thnh v vun p nn cc ti nng
cn thit cho vic qun tr loi ngi.
Xc nh c ci im t bt u nhng iu xu xa gy e ngi n th
cho t do v tin b ca con ngi, hay ni ng hn l t chng bt u p o
cc li lc i km vi s p dng sc mnh tp th ca x hi m cc th lnh c x
hi tha nhn thi hnh san bng cc tr ngi trn con ng an sinh ca x hi; bo
m c s an ton cho cc li th ca quyn lc v tr tu tp trung nhiu nht nh
c th m khng bin phn ln tnh tch cc chung thnh nhng knh rch ca chnh
ph - y l mt trong nhng vn kh khn v phc tp nht trong ngh thut cai
tr. Trong mt phm vi rng lon y l vn chi tit m nhiu cn nhc tnh ton
phi c a ra xem xt v khng c mt quy tc tuyt i no c th t ra c.
N hng ti tin rng nguyn l thc tin, m trong s an ton c ch , l tng
c duy tr, ci chuNn mc da vo m trc nghim mi k hoch nhm vt qua
kh khn, c th c truyn ti trong nhng li sau y: ngoi tr cng vic tp
trung mnh m nht thng tin v truyn b n i t trung th s phn tn mnh m
nht ca quyn lc l ph hp vi tnh hiu qu. N h vy th trong vic hnh chnh
a phng ta nn lm nh cc bang N ew England, l nn c rt t s phn nhim
trong cc quan chc ring r do a phng la chn i vi tt c cc nhim v, m
nu giao n cho ngi quyn li trc tip lm th khng tt hn; nhng ngoi chuyn
ra, trong mi ban hnh ca a phng cn c s gim st ca trung ng, to
thnh mt chi nhnh ca s cai tr chung. C quan gim st ny ch yu phi tp trung
li cc thng tin v kinh nghim a dng c dn xut ra t cch qun l ca chi
nhnh ang m nhn vic cng mi a phng, t mi th tng t c thi hnh
nc ngoi, t cc nguyn l chung ca khoa chnh tr hc. C quan trung ng ny
phi c quyn bit mi vic c lm, v nhim v c bit ca n phi l lm sao
cho ni ny c th tip cn c vi kin thc thu nhn c ni khc. c gii
phng khi cc thnh kin nh nhen v cc quan im hp hi ca a phng nh v
tr c nng cao v phm vi rng ln ca s quan st, s t vn ca n tt phi c uy
tn nhiu; nhng ti quan nim rng quyn lc thc s ca n, nh mt thit ch
thng trc, phi c gii hn trong vic bt buc cc quan chc a phng tun
117

th theo lut php c t ra hng dn h. Trong mi vic ngoi phm vi quy

nh ca lut l chung th phi cho cc quan chc a phng y t quyt nh cc
phn xt ca mnh v chu trch nhim trc c chi ca h. H phi chu trch nhim
theo lut php nu vi phm lut l, cn cc lut l th phi c thit lp bi b phn
lp php; quyn uy hnh chnh trung ng ch gim st vic chp hnh ca h; nu h
khng thi hnh hiu qu mt cch thch ng th khng ngh h theo thc cht ca v
vic ra trc to n x theo lut php, hay ra trc cc c tri bi nhim nhng ai
khng chp hnh theo tinh thn ca cc c tri.
Theo quan nim chung th s gim st ca trung ng nh vy chnh l s
gim st m Ban Lut php cho ngi ngho 51 d nh tc ng ln cc nhn vin
hnh chnh S thu cho N gi ngho khp c nc. Bt c quyn lc no m Ban
Lut php vn dng vt ra ngoi gii hn gim st y u l ng n v cn thit
trong trng hp c bit, nhm cha tr nhng thi quen n su vo nn hnh chnh
yu km (maladministration), trong nhng vic khng nhng ch nh hng su sc
ring ln a phng, m ln c ton b cng ng; v rng khng c a phng no
c quyn lc o l cho s iu hnh by b bin mnh thnh so huyt ca s bn
cng, khin n trn lan sang cc a phng khc v ph hoi iu kin tinh thn v
vt cht ca ton th cng ng lao ng. Ban Lut php cho N gi ngho nm quyn
lc cng ch hnh chnh v rng buc lut php (do p lc d lun x hi v ch
ny, nn cc quyn lc y c vn dng rt c chng mc), tuy hon ton c th
bin minh c trong trng hp i vi quyn li hng u ca quc gia, nhng ni
chung l khng ng ch trong vic gim st quyn li thun tu a phng. Tuy
nhin, c quan trung ng v thng tin v ch o cho mi a phng phi c hiu
lc i vi mi ban ngnh hnh chnh. Khng c loi hot ng no ca chnh ph li
l tha, min sao n khng ngn cn, m gip khuyn khch rn luyn v p ht
trin c nhn. S tai hi bt u, khi thay v hiu triu tnh tch cc v nng ng cu
cc c nhn v on th, n li ly tnh tch cc ca bn thn n thay th cho h, khi
thay v thng tin v t vn, hay i lc ln n, n li bt h lm vic trong xing xch
hay ra lnh cho h trnh sang mt bn lm thay h. Ci gi tr ca N h nc, v lu
51

Ban Lut php cho ngi ngho (Poor Law Board) m trch vic gim ngho nc Anh; ban ny
c pht trin t th k XVI v c duy tr vi nhiu sa i cho ti sau Th chin II

118

di, l gi tr ca cc c nhn hp thnh; v mt N h nc m tr hon li ch lm cho

h c m mang tnh thn v nng cao s thnh thc v hnh chnh ln i cht hay
mt ci g tng t thu nhn c do thc hnh trong hot ng c th; mt N h
nc m lm cho ngi ca mnh b ci cc i vi mc ch h lm cng c ngoan
ngon d bo hn trong tay mnh, d l v li ch i na N h nc y s thy rng,
vi nhng con ngi nh b th chng c th lm c vic g ln lao, rng s hon
ho ca c my m n hy sinh mi th i ly, cui cng cng chng em li
c g cho n c, bi v n ch ct nhm lm sao cho c my hot ng c trn tru
m tng c ci nng lng sng ng ti cn thit i ri./.

119