indekiler

1 Vektrler

1.1

Tanm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2

Baz zel vektrler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3

Gsterim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.4

Koordinat sistemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.5

Vektrn bileenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.6

Hesap makine ile vektrler arasndaki a hesaplamas . . . . . . . . . . . .

1.7

Norm (byklk, iddet) ve birim vektr . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.8

Vektrlerin toplamas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.9

Vektr ile skaler arpm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

1.10 Vektrlerin skaler arpm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1.11 Vektrel arpm

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1.12 Skaler l arpm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

1.13 Baz eitlikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Vektrler

1.1

Tanm

Fiziksel vektrler veya geometrik vektrler, balang noktas A, bitim veya var nok
tas B olan AB doru parasna ynl doru paras denir. Bu vektr ~a = AB ile gsterilir.
Kimi zaman vektr koyu harflerle de gsterilir, rnein a.

Balang ve bitim noktalar akk olan vektre sfr vektr denir ve AA ya da ~0 ile
gsterilir.

1.2

Baz zel vektrler

Sfr vektr sonsuz sayda dorultu ve yne sahiptir.

Sabit bir balang noktasna sahip olan vektre konum veya yer vektr denir.
Balang noktas sabit bir doru zerinde deien vektre kayan vektr denir.
Eer balang noktas zerinde hibir kst yoksa serbest vektr denir. ~u ile ~v gibi
iki vektrn, ynleri ayn ve byklkleri eit ise eit vektrlerdir, ve ~u = ~v olarak ifade
edilir.

1.3

Gsterim

~u ile yn zt fakat bykl eit olan vektr ~u ile gsterilir.

1.4

Koordinat sistemleri

Vektr bileenler koordinat sisteme balanr. Genel olarak n boyutlu koordinat sistemden bahsedebilir. ounlukla kullanlan
Kartezyen eksenler birbirine dik olan sistem. ki boyutlu iken x, y gibi bileenlere
sahip iken, boyutlu sistemde x, y, z bileenlere sahiptir. Kartezyen koordinat
2

sistemlerde birim vektrler , , k olarak belirlenir. Genel olarak n boyutlu sistemde

birim vektrler e1 , e2 , . . . , en olarak gsterilir. Kartezyen koordinat sisteminde
= e1 = (1, 0, 0)
= e2 = (0, 1, 0)
k = e3 = (0, 0, 1)
olarak yazlabilir. Herhangi bir ~a vektr Kartezyen koordinat sistemde birim vektrler cinsinden ekilde grld gibi gsterebilir.

Bu durumda
~a = ax + ay + az k
olarak yazlabilir. Koordinat sistemi genelde sa el kurala gre kurulmutur (aadaki ekilde gsterildii gibi, +x eksenden +y eksene gre parmaklar gsterildiinde
o zaman ba parmak +z ekseni gstermektedir).

rnek 1
ekilde gsterilen sinek konumu vektr cinsinden gsteriniz.

zm
Konum vektr ~r = 3 + 5
+ 2k olarak yazlabilir.
Silindirik koordinate sistem, orijinden +x ekseni ile yapt a, , konum vektr
r, ve z eksenden oluan koordinat sistemidir. Kartezyen koordinat sisteme gre
oluturulmas aadaki eklinde gsterilmitir.
z

z1

z = z1 dzlemi

P1 (r1 , 1 , z1 ) az

ar

r = r1 yzeyi

r1
y
x

= 1 dzlemi

Dikkat edilirse aadaki eitsizlikleri geerlidir.

ve tersi
p
r = x2 + y 2

x = r cos

= arctan(y/x)

y = r sin

z=z

z=z

olarak hesaplanr. Silindirik ve kutupsal (iki boyutlu) koordinat sistemlerde r yerine

ou kez de sembol kullanlr.
4

1.5

Vektrn bileenleri

Bir vektrn bileeni, verilen bir yndeki etkin deeridir. rnein, bir yerdeitirmenin x-bileeni, verilen yerdeitirmenin neden olduu x- eksenine paralel yerdeitirmedir.

ki boyutta bir vektr, herhangi birbirine dik iki dorultu boyunca yer alan iki
vektr bileenine ayrlabilir. Yani, herhangi bir F~ vektr, onun F~x ( F~ nin x-ekseni
boyunca izdm) ve F~y ( F~ nin y-ekseni boyunca izdm) dik bileenleri ile
temsil edilebilir
Fx = F cos ve Fy = F sin
F~x = Fx ve F~y = Fy
olarak yazabilir. boyutta bir vektr, birbirine dik herhangi dorultu boyunca
ayran vektr bileenlerinin bilekesi olarak dnlebilir.

1.6

Hesap makine ile vektrler arasndaki a hesaplamas

Vektrlerde alar (yn) hesaplanmasnda aadaki durumlara dikkat edilmeli:

5

Eer x1 > 0 ve y1 > 0 ise


1 = hesapmakinesi = arctan

y1
x1


>0

 

Eer x2 < 0 ve y2 > 0 ise hesapmakinesi = arctan xy22 < 0 olacandan, gerek a
deeri
2 = hesapmakinesi + 180

 
Eer x3 < 0 ve y3 < 0 ise hesapmakinesi = arctan xy33 > 0 olacandan, gerek a
deeri
3 = hesapmakinesi + 180

 
Eer x4 > 0 ve y4 < 0 ise hesapmakinesi = arctan xy44 < 0 olacandan, gerek a
deeri
3 = hesapmakinesi + 360
6

 Kresel koordinat sistemi, +x ekseni ile kaplad a, , konum vektr, r, ve +z

ekseni kaplad a,
z

x
Kresel koordinat sistemini oluturan koordinatn, Kartezyen sisteme dnm
u ekildedir.
ve tersi

1.7

x = r sin cos

r=

y = r sin sin

= arccos(z/r)

z = r cos

= arctan(y/x)

p
x2 + y 2 + z 2

Norm (byklk, iddet) ve birim vektr

Uzunluu (bykl, iddeti) 1 olan vektrlere birim vektrler denir. Matematikten

mutlak deer fonksiyonu biliyoruz:

 (


f (x) ,f (x) 0
f (x) =


f (x) ,f (x) < 0
ok boyutlu sistemlerde mutlak deer yerine norm hakkndan bahsedilir. Birim vektr
genelde ile gsterilir. n bileenlere ayrt edilebilen vektre n boyutlu vektrdr. Genelde
vektr iddeti norm, mutlak deer iareti, veya vektrsz ile gsterilir:
 
 
k~ak = ~a = a = A
O halde birim vektr iin
a
= ~a

k~ak = 1

eitlii yazabilir. Herhangi bir sfr vektrnden fakl olan ~a vektrn a

birim vektr
 
 
1
1
a
=
~a =   ~a, ~a 6= 0
k~ak
~a
 
7

olarak hesaplanabilir. vektr gsterimlerden biri birim vektrler tarzndadr:

a = a1 i1 + a2 i2 + + an in
Burada
n tane

z
}|
{
i1 = (1, 0, , 0)
i2 = (0, 1, 0, , 0)
..
.
in = (0, , 0, 1)
koordinatlarla gsterebilir.
Vektr normu ya da bykl
v
  uX
q
  u n
2
t


ai = a21 + a22 + + a2n
k~ak = ~a =
i=1

olarak verilir, nk bizim incelediimiz vektrler iin ai R,

i = 1, 2, . . . , n.

rnek 2
Aadaki vektrlerin normu (iddetini) ve birim vektrleri bulunuz
a) ~a = 2

b) ~a = 3 + 4k

c) ~a = 2 + 2k

d) ~a = 6 2
3k

zm

a)
|~a| =

22 = 2

a
=

2
~a
=
=
|~a|
2

b)
|~a| =

32 + 42 =

9 + 16 = 5

a
=

~a
3 + 4

3
4
=
= +
|~a|
5
4
5

c)
|~a| =

22 + 12 + (2)2 =

9=3

a
=

~a
2 + 1
2k
2
1
2
=
= + k
|~a|
3
3
3
3

d)
q

6 2
3k
6
2
~a
=
=
|~a| = 62 + (2)2 + (3)2 = 49 = 7 a
=
|~a|
7
7
7

1.8

3
k
7

Vektrlerin toplamas

Vektrlerin toplanmas, vektrlerin bilekesini bulmak demektir. Vektrler yn, dorultu

ve iddet deitirilmeden vektrel biimde toplanabilir. Bu ilem ile yeni vektrler elde
edilir. Vektrlerin toplanmas u uca ekleme (okgen) metodu

ya da paralelkenar metodu ile gerekletirilir.

Matematiksel olarak, bileenler cinsinden,

a + b = (a1 i1 + a2 i2 + + an in ) + (b1 i1 + b2 i2 + + bn in )
= (a1 + b1 )i1 + (a2 + b2 )i2 + + (an + bn )in
Ayn dzlemde bulunan ~a, ~b ve ~c gibi vektrn toplanmas ~a+~b+~c eklinde gsterilir.
Toplamada srann nemi yoktur. nemli olan vektrlerin zelliklerini deitirmeden bu
ilemi gerekletirebilmektir.
Genel olarak, eer ~v1 , ~v2 , . . . , ~vn vektrler verilmise, toplam vektr olarak yazlabilir
~v = ~v1 + ~v2 + + ~vn
ve

~
v2

~
v3

~
v

~
vn

~
v1

olarak gsterebilir (hesaplanabilir).

Kolayca gsterebilir ki, vektr toplamasnda aadaki kurallar geerlidir:
~a + ~b = ~b + ~a




~a + ~b + ~c = ~a + ~b + ~c

yer deiltirme zellii

birleme zellii

ki vektrn karlmas aslnda zt vektrn ile toplamasdr:

~x = ~b ~a = ~b + (~a)

rnek 3
Aadaki vektrleri toplaynz:
~b = 2
a) ~a = 3 + k,
k

~b = + 2
c) ~a = 4 + 2
+ 3k,
k

~b =
b) ~a = 3 3
+ 3k,

~b = + + k
d) ~a = 3 2
1k,

zm

a)
b)
c)
d)

1.9


 

~a + ~b = 3 + k + 2
k = 3 + 2



~a + ~b = 3 3
+ 3k + (
) = 3 2
+ 3k

 

~a + ~b = 4 + 2
+ 3k + + 2
k = 5 + 4
+ 2k

 

~a + ~b = 3 2
1k + + + k = 2

Vektr ile skaler arpm

Skaler bir deeri ile vektr arplmas o vektrn bykl ve/veya yn deitirilir.
~a
2~a

2~a
rnek 4
~b = + 2
~a = 3 2
+ k,
k verildiinde aadaki hesaplamalar yapnz.
10

a) 2~a + 3~b

b) ~a 2~b

zm

a)




~

2~a + 3b = 2 3 2
+ k + 3 + 2
k

 

= 2 3 + 2 (2) + 2 1k + 3 (1) + 3 2
+ 3 (1) k

 

= 6 4
+ 2k + 3 + 6
3k
= (6 3) + (4 + 6) + (2 3) k
= 3 + 2
k
b)




~a 2~b = 3 2
+ k 2 + 2
k


= (1) 3 + (1) (2) + (1) 1k +



(2) (1) + (2) 2

+ (2) (1) k

 

= 3 + 2
k + 2 4
+ 2k
= 2
+ k

1.10

Vektrlerin skaler arpm

Matematikte, i arpm, nokta arpm, sayl arpm veya skaler arpm, deer
olarak iki vektr alan ve sonu olarak skaler bir deer dndren ileme denir.
~a ve ~b iki vektrn skaler arpm
  
    
  




a b = ab cos ~a, ~b = ab cos
D E
olarak tanmlanr. Bazi kitaplarda ~a, ~b olarak ta gsterilir. Bunun sonucu dikey bileenler gre skaler arpm a = a1i1 + a2i2 + + anin , b = b1i1 + b2i2 + + bnin eklinde
gsterilse a ve b vektrlerinin nokta (skaler) arpm u ekilde bulunur:
ab=

n
X

ai b i = a1 b 1 + a2 b 2 + + an b n

i=1

Geometrik olarak iki vektrn skaler arpm birinin izdm ve tekinin genliin
elde edilen saydr.

11

Temel uygulamas uzayda rastgele seilmi iki vektr arasndaki ann bulunmasnda ie
yaramaktadr. Bunun dnda, fizikte i hesaplanmasnda kullanr. zdm anlamak iin
aadaki ekillere bakalm:

~a ve ~b gibi iki vektr diktir eer ~a ~b = 0.

Dikkat edilirse, Rn de bir vektr ~a = (a1 , a2 , . . . , an ) ise, ~a vektrnn normu (uzunluu), ~a ~a nn negatif olmayan karekk olarak tanmlanabilir ve k~ak yazlabilir:
q

k~ak = ~a ~a = a21 + a22 + a2n

Vektrlerin nokta arpm aadaki zelliklere sahiptir:
~a ~b = ~b ~a


~a ~b ~c = ~a ~b ~a ~c

rnek 5
~a = 3 + 2
2k ve ~b = 2
3k olduuna gre, bu iki vektrn nokta arpm ve
arasndaki a bulunuz.
zm

12


 

~a ~b = 3 + 2
2k 2
3k
= 6 9 k 4
6
k + 4k + 6k k
= 1 1 cos 90 = 0
= 1 1 cos 0 = 1
k = 1 1 cos 90 = 0
k k = 1 1 cos 0 = 1
~a ~b = 0 0 4 0 + 0 + 6 = 2
 
 
~a ~b = |~a| ~b cos
r
 


3 + 2
2k 3 + 2
2k
|~a| = ~a ~a =
q

= 32 + 22 + (2)2 = 9 + 4 + 4 = 17
r
  p
 

~ 
~
~

2
3k 2
3k
 b = b b =
q

= (2)2 + (3)2 = 4 + 9 = 13
 
 
~a ~b = |~a| ~b cos

2
2 = 17 13 cos cos =
17 13
2
= arccos
= 82.268
221

1.11

Vektrel arpm

apraz vektr arpmnda kan vektrn bykl her iki vektrn skalar byklklerinin aradaki ann sins ile arpm kadar, yn ise sa el kuralna uygun olarak iki
vektrn aralarnda oluturduu dzleme dik olan ve kesitikleri noktadan balayan birim
vektr dorultusundadr.
  
  
~
~
~
C = A B = AB  sin
u

13

Eer grafiksel vektr arpm ne anlamna gelir bakmak istersek

Bu ise a ile b vektrlerle belirledii paralel kenarnn alan simgelenir.

ki boyutlu Kartezyen koordinat sistemde vektrler ~a = a1 + a2 ve ~b = b1 + b2
verilmise ~a ~b yi hesaplayalm:
~a ~b = (a1 + a2 ) (b1 + b2 )
= a1 b1 + a1 b2 + a2 b1 + a2 b2
 
= a1 b1 0 + a1 b2 k + a2 b1 k + a2 b2 0
= (a1 b2 a2 b1 ) k




a a 

 1 2 
=
 k =  a1 a2
 b1 b2 

 b1 b2


k

0

0

rnek 6
~a = 2 + 4
2k ve ~b = 3 + 2k vektrlerin a) skaler arpm b) arpaz arpm, ve
c) arasndaki a bulunuz.
zm

a)

 

~

~a b = 2 + 4
2k 3 + 2k = 6 + 0 4 = 10
b) Birinci yol

 

 k   k 
 


 
 

 

~a ~b = 2 + 4
2k 3 + 2k =  2 4 2 =  2 4 2 2 4

 

3 0 2  3 0 2  3 0
= 8 + 6
+ 0 + 12k 0 4
= 8 + 2
+ 12k

14

z
k

kinci yol (sa el kurall kullanalm)


 

~a ~b = 2 + 4
2k 3 + 2k
= 6 + 4 k 12
+ 8
k + 6k 4k k
= 0 + 4 (
) + 12k + 8 + 6
0 = 8 + 2
+ 12k
c)
q

|~a| = 22 + 42 + (2)2 = 4 + 16 + 4 = 24 = 2 6
  q

~ 
2
b = (3) + 02 + 22 = 9 + 4 = 13
 
 
 
~ 
~
~
n
~a b = |~a| ~b cos
~a b = |~a| b sin
~a ~b
10
5
  = =
 
2 6 13
78
|~a| ~b


5
= arccos
= 124.48
78

cos =

olarak bulunur. MATLAB veya GNU Octave programi kullanarak bunlar aada
gsterildii gibi hesaplanabilir. Bu programlar DNK analizinde de kullanabilir.
>> a=[2 4 -2];
>> b=[-3 0 2];
>> dot(a,b)
ans = -10
>> cross(a,b)
ans =
8

12

>> norm(a)
ans = 4.8990
>> norm(b)
ans = 3.6056
>> acosd(dot(a,b)/(norm(a)*norm(b)))

15

ans =

1.12

124.48

Skaler l arpm

Skaler l arpm (ayn zamanda kark ya da kutu arpm olarak da adlandrlr) bir
vektrn dier iki vektrn vektrel arpmyla olan nokta arpm olarak tanmlanr. Geometrik olarak, skaler l arpm ekildeki paralelkenar verilen vektrle tanmlanm
hacmidir.

l skaler arpm ilemi, ilemcisinin (a, b, c) dairesel yer deiimine gre deime
zelliine sahiptir: a (b c) = b (c a) = c (a b)
Kartezyen koordinat sistemde verilen a = a1 +
c = c1 + c2 + c3 k olarak verilmi ise

a a
 1 2

a (b c) =  b1 b2

 c1 c2

b = b1 + b2 + b3 k ve
a2 + a3 k,

a3 

b3 

c3 

olarak hesaplanabilir.
rnek 7
~b = 3 2
~a = 2
+ k,
+ k ve ~c = 3k vektrlerin


a) ~a ~b ~c
b) ~b (~a ~c)
deerlerini bulunuz.
zm

a) 3. satra gre alrsa,



0 2 1 


 


~a ~b ~c = 3 2 1 = 3 (6) = 18


0 0 3 
16

b) 3. satra gre alrsa,



3 2 1


~b (~a ~c) = 0 2 1 = 3 6 = 18


0 0 3 
olarak hesaplanr.

1.13

Baz eitlikler

Eer a ve b ve c vektrler iseler ve s skaler ise o zaman

a a = |a|2
ab=ba
a (b c) = a b a c
(sa) b = s (a b) = a (sb)
0a=0
a b = b a
(sa) b = s (a b) = a (sb)
a (b c) = a b a c
(a b) c = a c b c
a (b c) = (a b) c
a (b c) = (a c) b (a b) c
eitlikleri geerlidir.

17