Ekstrüzyon Yöntemleri̇

NSZ
Gnmz teknolojisinin hzla gelimesi beraberinde ortaya yeni insan ihtiyalarnn kmasna
sebep olmutur. Bu ihtiyalara paralel olarak kalp teknolojisi ierisinde de gelimeler
olmutur. Kalp teknolojileri arasnda yer alan ekstrzyon ynteminde de matris tasarm
konusunda aratrlmalar yaplm, bu aratrmalar sonucunda matris dizaynnn ve eklinin
malzeme akna, ekstrzyon kuvveti ve basncna, ekstrzyon hzna ve srtnme kuvvetine
etkileri olduu ortaya kmtr. Bu kriterlerin en olumlu deerlere yaklatrlmas iin
almalar halen devam etmektedir.
Ekstrzyonda matris dizaynn ve eklinin bal olduu kriterler, matris dizaynnn malzeme
ak, ekstrzyon kuvveti ve basncna, ekstrzyon hzna ve srtnme kuvvetine etkisinin
incelenmesi konusunda hazrlam olduum dnemlik tezimde bana bilgi ve tecrbesiyle k
tutan sayg deer hocam Yrd. Do. Dr. etin KARATA a Mak. Mh. Hasan YUMAK a ve
Faruk MERT e sonsuz teekkrlerimi sunarm.
ZET
Bu teorik aratrmada, plastik ekil verme yntemlerden biri olan ekstrzyon ynteminde
matris dizaynn ve ekline etkileyen faktrler ve matris dizaynnn malzeme akna,
ekstrzyon kuvvetine ve basncna, ekstrzyon hzna etkileri incelenmitir.
malat sanayisinde olduka nemli bir yere sahip olan ekstrzyon yntemi gnmzde ok
yaygn uygulama alanna sahiptir. Gelitirilen yntemler ve takmlar sayesinde ekstrzyon
parametreleri ve dolaysyla mamul kalitesi iyiletirilmitir. Malzeme akn iyiletirmek,
ekstrzyon kuvvetini drmek, kaliteli mamul elde etmek, retimi zor olan profilleri retmek
ve sistemi ekonomikletirmek iin matris zerinde yaplan dizayn almalar devam
etmektedir.
Bu almada ncelikle ekstrzyon yntemleri zerine durulmu bu yntemler arasnda
karlatrmalar yaplm, matris ve matris ekilleri incelenmitir. Matrisler zerinde yaplan
incelemede matris malzemeleri, matris tipleri, gelitirilen dizaynlar ve boyutlandrlmas
ilenmitir. Malzeme ak, ekstrzyon kuvveti ve basnc, ekstrzyon hz ve srtnme
kuvvetinin matrislerle olan ilikileri zerine durulmu, matris dizayn ve eklinden nasl
etkilendii aratrma sonucu olarak kartlmtr.
II
NSZ
ZET
NDEKLER
1. GR
2. EKSTRZYON YNTEMLER ( 1, 4 )
2.1. Vastasz ( Direkt ) Ekstrzyon Yntemi
2.2. Vastal ( Endirekt ) Ekstrzyon Yntemi
2.3. Hidrostatik Ekstrzyon Yntemi
2.4. Ekstrzyon Takmlar ( 1 )
2.4.1. Alc
2.4.2. Istampa
2.4.3. n Levha
2.4.4. Mandreller
2.4.5. Matris
2.5. Ekstrzyon Malzemeleri
3. MATRSLER ( 1, 2, 3, 4 )
3.1. Matris Yapmnda Kullanlan Malzemeler ( 1, 4 )
3.2. Matris ekilleri
3.2.1. Dolu Profiller in Ekstrzyon Matrisleri
3.2.2. i Bo Profiller in Ekstrzyon Matrisleri
3.2.2.1. Kprl Matrisler
3.2.2.2. Spider Matrisler
3.2.2.3. Odal Matrisler
3.3. Matris Dizayn Ve Boyutlandrlmas ( 1, 2, 4 )
3.3.1. Takm lleri
3.3.2. Matris Kanal
3.3.2.1. Matris Kanal Uzunluu
3.3.2.2. Matris Kanal Uzunluunun Dzenlenmesi
3.3.2.3. Eim As
3.3.3. n Oda
3.3.4 Kaynama Tabakas
3.3.5. Matris Mukavemet Kontrol ( 1 )
3.4. Matris Dizaynnn Malzeme Akna Etkileri ( 3 )
III
3.5. Matris Dizaynnn Srtnmeye Etkisi ( 3, 4 )

3.6. Matris Dizaynnn ve eklinin Ekstrzyon Basncna Ve Kuvvetine Etkisi ( 1, 3, 4 )
3.7. Matris Dizaynnn Ekstrzyon Hzna Etkisi ( 1, 3, 4 )
3.8. Matris Performansn Etkileyen Faktrler ( 3 )
4. PROFL DZAYNI ( 2 )
4.1. Tasarm Asndan Dizayn
4.2. Tolerans Deerleri
5. SONU VE RDELEME
KAYNAKLAR
ZGEM
IV
2. EKSTRZYON YNTEMLER
Yntemin ilk uygulamas olan direkt ekstrzyondan itibaren prodktiviteyi arttrmak
iin ekstrzyon kuvveti, malzeme ak, takm dizayn, ekstrzyon malzemesi, profil kalitesi gibi
aktrler zerinde yaplan almalarla dier ekstrzyon yntemleri gelitirilmitir.Bu yntemler
genel olarak malzeme ak ynne, matrisin hareketli veya sabit olmasna, kuvvet iletme tarzna
gre direkt, endirekt ve hidrostatik ekstrzyon olarak snflandrlmtr (2).
2.1. Direkt ( Vastasz ) Ekstrzyon Yntemi
Direkt ekstrzyon ynteminde, alc iindeki blok stampa tarafndan itilerek dier
utaki matris deliinden geirilir(ekil 1.1). Malzeme ak ve zorlama yn ayndr. Matris
sabittir, stampa ve blok alcya gre bal hareket yaparlar . Bu bal hareketten dolay alc ile
blok arasnda srtnme meydana gelir (2).
4
3 6
l - Blok
2 - Alc
3 - Matris
4 - Istampa
5 - n levha
6 - Matris tutucusu
ekil 2.1 Direkt Ekstrzyon Yntemi (2)
Srtnme kuvveti bloun matrise doru ilerlemesini engeller, gerekli ekstrzyon
kuvvetini ve ekstrzyon artn arttrmaktadr. Ayrca blok ile alc arasndaki
srtnmeden dolay blok evresi yava, blok merkezi hzl hareket ederek blok sonunda huni
biimde bir boluk meydana gelmektedir. Byk ekstrzyon kuvveti uygulayp, bloun tamam
ekstrzyon edilse dahi yan mamuln sonu hatal olmaktadr. Bu nedenle direkt ekstrzyon
ynteminde belli bir miktar ekstrzyon art braklmaktadr.
Srtnme, ekstrzyon kuvvetini arttrd gibi dzensiz bir malzeme akna da neden
olmaktadr. Srtnme az olduunda C tipi ak, yksek olduunda D tipi ak olumaktadr.
Srtnmenin bu son etkisi ekstrzyon profilinin uzunluu boyunca zelliklerin deimesine

ve baz hatalara neden olmaktadr. ekil 1.2'de de direkt ekstrzyon yntemi, kuvvet erisi ve
ak tipleri topluca grlmektedir.
a Prensip
Istampa Yolu
b Kuvvet Erisi
C Tipi Ak
D Tipi Ak
ekil 2.2 Direkt ekstrzyon yntemi, kuvvet erisi ve ak tipleri (2)
Direkt ekstrzyon yntemi dezavantajlarna ramen takm dzenlenmesi basit ve

iletme ynnden kolay olduundan ok tercih edilen bir yntemdir. eitti dolu ve ii bo
profiller istenilen uzunluk, ap ve kalnlkta imal edilebilirler. Bu yntemde matris ap, alc i
ap tarafndan snrlandrlmaktadr daha ksadr (2).
1 stenilen uzunluk, ap ve kalnlkta mamul elde etme imkan salar.
2 eitli ii dolu ve bo profiller kolaylkla elde edilebilmektir.
3 Takm dzenlenmesi kolaydr.
4 letme asndan kolaylklar salar.
5 Zarf oluturularak ekstrzyon etme imkan olduundan blok yzeyindeki pislikler
mamul yzeyine intikal etmez. Bu nedenle de bloklarn ekstrzyondan nce bir n
ileme tabi tutmak gerekmez.
www.kalipteknolojisi.com
2.2. Endirekt ( Vastal ) Ekstrzyon Yntemi

Endirekt ekstrzyon ynteminde matris, ii bo bir stampann ucuna monte edilir ve
stampa ile birlikte hareket eder (ekil 1.3). Matris hareketli, blok sabit olduundan stampa
alcya gre bal hareket yaparken, blok ile alc arasda bal bir hareket yoktur. Malzeme ak
ile zorlama yn tam zttr. ekil 1.4 de endirekt ekstrzyon yntemi, kuvvet erisi ve
malzeme ak tipi gsterilmitir.
Bu yntem ile ekstrzyonda, blok yzeyi ile alc cidar arasnda srtnme
olumadndan gerekli ekstrzyon kuvveti azalmaktadr. Endirekt ekstrzyonda kayp miktar
direkt ekstrzyona gre ok azdr. Ayn zamanda malzeme ak daha dzenli olmakta (B ak
tip) ve ekstrzyon hatalarnn oluum oran azalmaktadr.
1 Blok 2 Alc 3 Matris 4 Istampa

ekil 2.3 Endirekt ekstrzyon yntemi ( 2 ).
Kuvvet
Istampa Yolu
a Prensip
b Kuvvet Erisi
ekil 2.4 Endirekt ekstrzyon yntemi, kuvvet erisi ve malzeme ak tipi (2).
Direkt ekstrzyona gre daha byk ekstrzyon oranlar, daha yksek ekstrzyon
hzlar daha dk blok scaklnda alabilmektedir. Endirekt ekstrzyon ynteminin birok
avantajlarna ramen baz dezavantajlarndan dolay zel imalatlar iin tercih edilmektedir. Bu
yntemde matris ap alc i ap tarafndan snrlanmaktadr ve takmlarn dzenlenmesi zor
olmaktadr . Komplike kesitlerin ekstrzyonuna uygun bir yntem deildir . Ayrca stampann
uzunluu eilme gerilmesi ile snrlandrlmaktadr (2).
Avantajlar ;
1 Gerekli ekstrzyon kuvvetinin yaklak %30 azalmas nedeni ile daha yksek ekstrzyon
oranlar, daha dk blok scakl, daha yksek ekstrzyon hzlar kullanlabilir
2 Daha uzun blok kullanma imkan,
3 Daha az ekstrzyon art,
4 Dzgn bir malzeme ak,
5 Ekstrzyon edilen profilin uzunluu boyunca daha iyi boyut hassasiyeti salanmas,
6 Ekstrzyon edilen profilin uzunluu boyunca daha niforma kalite, daha uzun takm
mr,
Dezavantajlar ;
1 i bo stampann ap, boyu eilme gerilmesi dolaysyla snrlanmaktadr,
2 Ekstrzyon profilinin boyutlar ii bo stampa tarafndan snrlanmtr,
3 Karmak kesitler iin uygun deildir,
4 Takm lleri alc tarafndan snrlandrlmtr,
5 ok yksek ekstrzyon scakl kullanlmaz,
2.3. Hidrostatik Ekstrzyon Yntemi
Hidrostatik ekstrzyon, bloun alcda stampa kuvvetinin etkisi ile deil, basn ortam
ile matristen geirildii bir yntemdir (ekil 1.5). Bu yntemde blok, yksek basn akkan
ile evrilmitir ve akkann basnc ile ekstrzyon edilmektedir. Blok ile takmlar arasnda
srtnme olmadndan gerekli ekstrzyon kuvveti daha az olmaktadr. Ayn zamanda ideal ak
tipi (A tipi ak) salanmaktadr. ekil 1.6'da hidrostatik ekstrzyon yntemi, kuvvet erisi ve
malzeme ak tipi topluca gsterilmitir .
Hidrostatik ekstrzyonun aratrlmasnda ki temel ama krlgan ve zor

ekillendirilen malzemelerin hidrostatik basnlar altnda ekillendirilebilme zellii
kazanmalar ve kolaylkla ekillendirilebildikleridir. Uygulamada hidrostatik ekstrzyon
sadece krlgan malzemelerin ekillendirilmesinde kullanlmayp, alminyum ve bakr gibi
snek malzemelerin ilenmesinde de avantajlar salamaktadr. Bu yntemde hem scak,
hemde souk blokla almak mmkndr. Hidrostatik ekstrzyonda radyal basn eksenel
basnca eittir.
Oring
st kapak
Hava tahliye vidas
Alc
Pompadan ya girii
Matri
Alt tutucu
ekil 2.5 Hidrostatik ekstrzyon donatm ( ematik ) (2).
a Ak tipi A
b - Prensip
Istampa Yolu
c Kuvvet erisi
ekil 2 .6 Hidrostatik ekstrzyon yntemi, kuvvet erisi ve malzeme ak tipi (2).
Basn salayan akkan ile dolu alc, stampa ve matriste szdrmazlk temin
edilmitir. Akkan basnc, ekstrzyon edilecek malzemenin akma gerilmesine ve
ekstrzyon oranna bal yeterli bir deere ulatnda malzeme matristen akmaya balar.
Matriste bir ya filminin olumasn salamak iin konik matris kullanlr. lem ok
ynldr. Basit bir matris deiimi ile eitli boyutlardaki bloklar ve kesitlerin ekstrzyonu
mmkn olabilmektedir. Donatmda ok iyi bir szdrmadk salanmas gerekir. lemden
nce blok yzey hatalarndan arndrlmaldr ve matris deliine uygun bir koniklikte
izlenmelidir . Hidrostatik ekstrzyon bu dezavantajlara ramen klasik ekstrzyon
yntemlerine gre avantajldr ( 2 ).
Hidrostatik ekstrzyonun, klasik ekstrzyona nazaran stnlkleri unlardr ;
1 Blok ile alc cidar arasnda srtnme olmaz, bu nedenle ilem balangcndaki stampa
kuvveti olduka kktr. Teorik olarak istenilen uzunluktaki bloklar kullanlmaldr.
2 ekillendirme esnasnda meydana gelen ya film, metal-metal temasn engellediinden
srtnme azalr ve bunun neticesi olarak srtnmenin sebep olduu hatalar nlenebilir.
3 Azalan pres kuvveti ve matris srtnmesi ile yksek oranlarna ulalabilir.
2.4 Ekstrzyon Takmlar
Ekstrzyon donanmlarnn ana eleman hidrolik prestir. Tezgah pres gcne gre
anlr. Pres dnda nemli ekstrzyon takmlar alc, stampa, matris ve matris tutucular,
stunlar, gmlekler, mandrel, n levha, destektir. Bu takmlar grevlerine gre birtakm
zorlamalara maruz kalrlar ve malzemeleri zorlanma durumlarna gre seilir. Bu
elemanlardan bazlar ekstrzyon ilemine direkt olarak katlr (matris gibi) bazlar ise
koruyucu ve yardmc elemanlardr(tutucular, destek, gmlek). Ekstrzyon donanmlarnn
pres dnda balca nemli takmlar unlardr (1);
1 Alc
2 Istampa
3 nlevha
4 Mandrel
5 Matris
ekil 2.7 stunlu yatay vastasz ekstrzyon presi ve donanmlar (1)
Sutunlu Yatay Vastasz Ekstrzyon Presi Ve Donatmlar
1 - Silindir
6 Matris grubu
11 - Istc
2 - Piston
7 - Istampa merkezleme ve destei
12 - Matris
3 - Stun ( adet )
8 - Mamul yat a
13 - Destek
4 - Stun somunu
9 - Alc
14 - Tutucu
5 - Balama kamas
10 - gmlek
15 - Istampa
2.4.1 Alc
Alc, bloun iine yerletirildii ve silindirik olarak imal edilen eketrzyonun en

nemli takmlarndan biridir. Alc, scak bloktan ald ( scak ekstrzyonda ) sdan dolay
ssal gerilmelere maruz kalr. Ayrca stampann blou sktrmasndan dolay byk bir i
basn etkisi altndadr. Alc i cidarnda meydana gelen atlama ve anmay nlemek iin
deitirilebilir zel eliklerden yaplm gmlekler kullanlr (1).
Son yllarda alc konusundaki almalar neticesinde belirli bir dizayn kriterine
gelinmitir. HORNE adl aratrmac, alak scaklktaki ekstrzyon iin alc dizaynnda bir
elastik-plastik teorisi gelitirmitir. Teori, alcnn alma esnasnda apnn deimemesi
gerektii dikkate alnarak plastik davran zerine kurulmutur. basn, alc dizaynn
10
hazrlarken ve izerken gz nne alnmas gereken t ek faktr olmayabilir. Ekstrzyon

scakl, srtnme v.s. faktrleri de alc dizaynn etkiler.
Bakr, nikel-gm, nikel, alminyum v.s. malzemelerin yksek scaklklardaki
ekstrzyonunda, alc gmlei 150 160 kp / mm
'lik bir ekme gerilmesine kadar sl
ileme tabi tutulmu, aada bileimi verilmi elikler kullanlr. Bu elikler;

% 0,25 C, % 0,2 Si, % 0,2 Mn, % 2,5 Cr, % 1,5 Mi, % 10 W, % 0,2 Mo, % 0.2 V.
800 C tn altndaki ekstrzyon scaklklar iin alc gmlei daha dk kaliteli
bir elikten yaplr. Krom, nikel ve molibdenli elik. eliin bileimi; % 0,4 C, % 1,5 Cr, %
2,5 W,
% 0,5 Mo. Bu elik sl ileme tabi tutulur (145 I50 kp / mm 2 lik ekme
gerilmesine kadar).
D gmlek daha dk bir sya maruz kaldndan genellikle dk alaml kromnikelli elikten yaplr. ekme gerilmesi 120 ile 130 kp / mm 2 dir. Alc gvdesi % 0,7 C
ile % 0,8 C lu elikten veya dk alaml elikten (% 0,35 C ve % 1,5 Cr) dvlerek imal
edilir. ekil 1.8 de basit bir alc grlmektedir (1).
Alc gvdesi
D gmlek
i gmlek
ekil 2.8 Alc ve gmlekleri. (1)
2.4.2 Istampa
Byklk, ekil ve zorlama derecesine gre stampann yaps her pres tipinde
farkldr. Bir ok durumda stampann dayankll ekstrzyon ileminde uygulanacak
msaade edilebilir zgl basn iin bir ldr. Genel olarak 110 kp / mm 2 lik zgl
basncn zerine klmamas gerekiyor ise de pratikte daha yksek basnlarda sz konusu
11
olabilir. inko ve alamlarnda, zor baslabilen alminyum alamlarnda ve zellikle nikel

alamlar ve eliklerde 135 kp / mm 2' lik basnlar kullanlmaktadr. Istampa, bu basnlara
ve sya dayankl malzemelerden imal edilirler (1).
2.4.3 nlevha
nlevha, ekstrzyon stampasn bir ok etkilerden korur. Basma ve eilme

gerilmelerine kar dayankl olmaldr. Orta scaklk derecelerindeki ekstrzyon iin % 0,25
C, % 1,3 Cr, % 4 Wlu elik kullanlr. nlevhann basma ve eilme gerilmelerine
dayanarak ve pistonu tam olarak korumas iin ekme mukavemeti 160 ile 170 kp / mm2
olan % 0.35 C, % l.5 Cr, % 4.5 Ni, % 0.25 Mo lu elik kullanlr (1).
nlevha
Istampa
ekil 2.9 Istampa ve nlevha (1).

2.4.5 Mandreller
Mandreller boru ekstrzyonunda kullanlrlar. aplar borunun i apna gre

deiir. Bunlar scak malzeme tarafndan epe evre sarldndan devaml ekstrzyon
scakl ile kar karyadr. Bundan dolay scaklk karsnda mukavemet zelliklerini
korumaldrlar. Eer bunlar delici olarak kullanlyor iseler eilme ve basma mukavemetleri
yksek olmaldr. Ayrca malzeme ile devaml temasta olduundan byk bir srtnme ile
kar karyadr. Bazen bu srtnmeleri snrlamak iin blok boyu ksa tutulur.
Mandrel malzemesi olarak aadaki elikler kullanlr ;
% 0.35 C, % l Si, % 0.5 Mn. % 1.3 Cr, % 4.25 W, % 0.35 % Mo, % 0.35 C, % 0,25 Si, %
0,25 Mn, % 2,5 Cr,, % 9 W
Bu malzemeler 150 kp/mm 'lik ekme mukavemetinkadar sl ileme tabi tutulurlar.
12
ekil 2.10 eitli mandrellerin kesitleri (1).

2.4.5 Matris
Matrisler, zerinde ubuun kesitinin ekli alm bir plakadan ibarettir. Matrisler
ekstrzyonda en ar ii grmektedir. Kullanlrken en ok deien takmdr. Matrisler
scaa dayankl olmal, scaklk karsnda sertliini kaybetmemelidir. nk bloun biim
deitirmesini gerekletirmesi ve bundan dolay oluacak anmann nlenmesi iin
yukardaki zelliklere sahip olmas gerekir.
Ekstrzyon ileminin ekonomikliine takmlarn dayanm srelerinin byk nemi
vardr. Bir matrisle ne kadar fazla ekstrzyon ilemi yaplrsa o kadar ekonomik olur.
Matrisler scaa dayankl olmal, scaklk karsnda sertliini kaybetmemelidir (1).
13
ekil 2.11 zerinde profil kesitleri grlen erkstrzyon matris resimleri (1).
Matrisler genellikle elikten imal edilirler. mrleri 2 ile 3 ekstrzyon ilemidir.
Matrislerin mrlerini nikel, kobalt veya bunlarn alamlarn yksek miktarda ihtiva eden
elikler uzatrlar. Matris malzemeleri snek ve ekstrzyon scaklnda mukavemetlerinin
yksek olmas gerekir ve kark ekilli matrislerde sneklik sertlikten ok daha nemlidir.
Matrislerde sertlik 320 ile 375 HB arasndadr. Baz durumlarda 450 HB ye kadar ykselir
ancak 300 HB den aaya dmemelidir (1).
Elde edilecek mamuln ekli, blok malzemesinin sertlii, bileeni ve imalat artlar
matrisler iin gerekli mukavemet deerine etki eder. Matris malzemesi olarak kullanlan
elikler 12OO C scaklkta yada sertletirilmeye tabi tutulurlar ve istenen artlara gre
590 - 650 C ye kadar scaklklarda gerilim giderme tavlamas gibi sl ileme tabi
tutulurlar. Matris malzemesi olarak kullanlan % 0.6 C, % 0.3 Si, % 0.3 Mn, % 2 Cr, % 2 Ni,
% 0.45 Mo hafif alamlarn ve bakr alamlarnn ekstrzyonunda kullanlr (1).
% 0.35. C, % 0.3 Si ; % 0.4 Mn, % 3.5 Cr, % 0 . 5 Mo, % 9.5 W, %0.4 V ok sert
alamlarn ekstrzyonunda kullanlr. Son yllarda sertlik derecesinin ykselmesi ile
mukavimliin artmas metal karbrlerin baz ekstrzyonlarda kullanlmasna balanmtr.
Alt ve st matris plakalar iin malzemeler ekil deitirme basncna dayanabilecek ekilde
seilmelidir. Bu malzemeler alaml elikler veya takm elikleri olabilir.
14
ekil 2.12 eitli ekstrzyon matrislerinin kesitleri (1).
2.5 Ekstrzyon Malzemeleri
Metallerin ekstrzyon edilebilirlii, sertlikleri, ekstrzyon esnasndaki scaklk,

ekstrzyon hz gibi faktrler etkilemektedir. Ekstrzyon ilemi, pekleme etkilerini ortadan
kaldrmak iin daha ziyade scak uygulanmakla birlikte, zellikle yumuak metallere souk
olarakta tatbik edildii grlmektedir. Nispeten dk ekstrzyon scaklklar ve akma
gerilmesi gsteren kurun, kalay, bakr, alminyum ve magnezyum alamlar ile pirin ve
bronz gibi malzemeler ekstrzyonun en ok uyguland metallerdir. Alminyum ve
alamlar birok nemli zelliklerinden dolay ekstrzyon ynteminde kullanlan
malzemelerin banda yer almaktadr . Esas olarak bilinen btn teknik alminyum alamlar
ekstrzyonuna uygundur. Souk sertleme ile istenen mukavemet zellikleri salanabilen
alminyum bant ve salardan farkl olarak ekstrzyon malzemelerinin seiminde sertleebilir
AlMgSi, AlCuMg ve AlZnMgCu nemli rol oynarlar. Bu durum zellikle ekilleri nedeniyle
souk ekstrzyona uygun profiller iin geerlidir. Mukavemeti yksek ve souk ekilebilir
alamlardan ubuk ve boru imalinde sertleme zelliinden yararlanlr. eliin akma
gerilmesinin yksek oluu nedeniyle yksek scaklk ve basn uygulamalarn gerektirmesi
ve alc i yzeylerinde kaynama tehlikeleri yaratmas bu malzemenin ekstrzyonunu
zorlatrmaktadr. Bununla birlikte, ekstrzyon esnasnda ergiyerek blok zerinde yalama
etkisi yaratan fosfat tuzlar veya cam kaplama kullanlmak suretiyle olduka nemli miktarda
elik ekstrzyon mamlleride elde edilir. Tablo 2.1 de ekstrzyon malzemeleri ve baz
ekstrzyon artlar grlmektedir (2).
15
Tablo 2.1 Ekstrzyon malzemeleri ve baz ekstrzyon artlar (2).
Metal Grubu
Malzeme
areti
Malzeme Bileenleri %
Cu
Zn
58
Ms63
Ms68
Ni
280
700
700
700
50 70
50 70
700
40
63
68
37
32
750
800
50 70
55 80
600
SoMs71
70
29
900
70 100
80
SoMs78
76
22
1.8
900
70 100
80
AlBz4
AlBz9
96
91
900
920
70 100
70 100
100
100
SnBz4
96
850
70 100
30
SnBz8
92
750
70 100
30
SiBz2
96
700
70 100
30
PbBz4
96
650
70 100
30
SoBz
90
Mnl-4 800
70 100
30
AgBz
98
Ag2
900
60 80
50
Cu Ni
CuNi30
70
30
900
70 100
30
alamlar
CuNiZn
72
18
850
70 100
30
Mnl.5 98
1100
70 100
80
200
40 80
200
300
70 100
60
350
70 100
90
350
70 100
50
Bronzlar
SoMs
58PbAl
Pb
60 90
50 70
alamlar
99.9
58
42
Al
900
700
Cu ve Cu Zn
b-Cu
Ms58
Sn
Malz.Ekstrzyon Spesifik
Malz. Ekstr.
Ekst. Basc Oran
Scakl C
2
kp/mm
A0 / A1
1.31
4
9
4
Si2
4
10
Ni98
Zn ve Zn
alamlar
Saf inko
99.5
ZnAl4
96
ZnCu4
96
ZnAlCu
1
Al
96
Mg
Saf Alminyum
99.8
AlMn
98
AlMgSi
96
Alminyum
AlMgMn
ve Al
alamlar
Mg ve Mg
alamlar
Mn
4
Cu
Si
450
Zn
500
40 80
1000
500
40 80
500
1.2
0.8
480
40 80
250
97
2.5
450
40 80
100
AlMg3
96
0.2
450
60 100
80
AlMg5
94
0.5
420
60 100
70
AlMg7
AlMg9
92
90
7
9
0.5
0.5
420
400
60 100
60 100
60
60
AlZnMgCu
Saf Mg
90
2.7 0.5
99.8 1.2
400
300
60 100
40 80
80
200
420
400
40 80
40 80
100
80
380
60 100
60
1300
40 60
120
1270
40 60
120
1200
40 60
90
10
1210
60 100
90
100 120
70
1.5
1160
1075
MgMn
MgAl3
98
97
6
C
94
Mn
Si
0.1
0.3
0.1
1.0
1.5
Dk Alaml
0.4
0.6
Paslanmaz
0.15
1.0
0.5
2.0
19
2.0
3.5
0.3
0.4
12
Karbon elii
Hz elii
Staro Dkm
700
1.2
MgAl6
elik
1.31 2
Cr
0.8
0.5
2.7
Ni
Mg
0.2
12
16
3. MATRSLER
Matrisler ekstrzyon donatmlarnn en nemli takmlarndan biridir. Matris belirli

kalnlkta bir disk eklinde olup zerinde profilin kesiti kanal eklinde almtr. Matris ham
bloa basn altnda profil eklini veren ekstrzyon takmdr. Bu nedenle matris, imal
edilecek profilin tm detaylarn ve toleranslarn ierir. Matrisin dizayn hatalar profile
direkt olarak yansr. Yani profilde oluabilecek ekil, yzey ve boyut hatalar genellikle
matristen kaynaklanr.
Matrisler, ekstrzyon esnasnda yksek mekanik ve ssal gerilmelere maruz kalrlar.

Bu gerilmelerin karlanmas matrisin dizayn ve malzemesine baldr. Matris yapm bilgi,
ustalk ve teknoloji isteyen itir. Matrisin malzemesi ve uygulanan sl ilemlerde dayanm
etkileyen faktrlerdir. Matrisin malzemesi ve ekli, ekstrzyon edilecek metal ve alamlarna
gre farkllk gsterir. Mekanik gerilmeleri karlamak amacyla matris desteklenir. Matrisin
dizayn ve ekli, ekstrzyon basncn, hzn, k scakln, malzeme akn ve
srtnmeyi etkiler (2).
nce kesitli profillerin ekstrzyonunda basn yksektir. Bu yksek basntan dolay
matriste meydana gelen mekanik gerilmelerin azaltlmas ve matrisin korunmas iin matris
desteklenir. Destek matrisin arkasna konan bir ekstrzyon takmdr. Matris ekstrzyon
presinde tek bana almaz. Destek, n oda gibi dier takmlarla bir grup oluturarak grev
yapar (ekil 3.1). Malzeme ak ve profil yzeylerinin dzgnletirilmesi iin srtnmeyi
azaltan ilemler uygulanr Bunlar yalama, matris yzeylerinin talanmas, matris kanalnn
leplenmesi, matris kanalna nitrasyon uygulanmas ve matris kanal uzunluunun
dzenlenmesidir. Bu ekstrzyon parametrelerini ve mamul kalitesini iyiletirmek amacyla
eitli matrisler gelitirilmitir ve gelitirilen bu matrisler ekstrzyon ileminde retilmesi zor
profillerin imalatnda kolaylklar salamaktadr(2).
n Ievha
stampa
blok apndan byk mamul

alc
17
takm t u t u c u
ekil 3.1 Matris grubu (3).

3.1 Matris Yapmnda Kullanlan Malzemeleri
Matrisler genellikle elikten imal edilirler. Baz istisnalar hari olmak zere i paras
ile temasta olan btn takmlar tamamen sertletirilmi elikten yaplrlar. Buna karlk baz
kk matrisler tavlama yaplm ve su verilmi takm eliklerinden yaplr. Sktrma sonucu
basma gerilmesinin etkisindeki i ksm matrisin soumas ve bzlmesi sonucu sertlemi
olarak kalr. paras ekli, ekstrzyon edilen metalin sertlik ve bileimi, imalat artlan matrisler
iin gerekli olan mukavemet deerine etki eder. Matris malzemeleri olarak kullanlan eliklere
uygulanan sl ilem 1130' dan 1180 C kadar yada sertletirme ve artlara gre 580' den 650
C' a kadar olan scaklklarda gerekletirilen menevilenmeden meydana gelir. Matris
yapmnda kullanlan ve sertletirme scaklklar ve bileimleri Tablo 3.l' de verilmitir (2).
eliin ekstrzyonunda %5 Cr ihtiva eden W sz scak i elikleri kullanlmas
uygundur. Bu tip elikler normal yolla sertlemez fakat souk ilemle matris malzemesi olarak
kullanlr Tablo 3.2 de ekstrzyon malzemesine gre matris malzemeleri verilmitir (2).
18
Tablo 3. l Ekstrzyon matrislerinde kullanlan malzemeler ve zellikleri (2).
ELK GRUBU
KMYASAL ANALZ %
C
Si
Mn
Cr
Mo
Ni
Cr W V
0.30
0.3
2.7
Cr Mo Ni
0.60
0.8
0.3
2.0
Cr Mo V
0.35
0.3
0.5
Cr Mo W V
0.35
1.3
Cr Ni - W
0.40
YUMUATMA SERLETR TAVLAMASI ME

V
0.4
9.0
730-750
0.45
2.0
740-780
1070-1150 Y
Y+H+B
1130-1180Y
5.0
1.3
0.9
800-830
11 30-1180 Y
0.4
3.5
0.5
0.4
9.5
730-750
1130-1180 Y
12
12
2.0
Dvlm
kullanlr
( Y: Ya ; H: Hava ; B: Scak Banyo )
Tablo 3.2 Matris malzemeleri (2).
TAKIM
Fe-Ni ve Ti
Bakr
Alminyum
Zn-Pb-Sn
esasl
alamlar
alamlar
esasl
alamlar
alamlar
Scak i malzemeleri
Ekstrzyon
matrisleri
2343/2344
2705/2731
2343/2344
2356/2567
2581/2705
2343/2344
2367/2885
2706/2731
2885/2888/2889
zel matrisler
Kprl
matrisler
Kullanlmaz
2.4668
2.4979
2343/2344
2367
2343/2344
Paral matrisler
Kullanlmaz
Kullanlmaz
2343/2344
2343/2344
Spider matrisler
Kullanlmaz
Kullanlmaz
2343/2344/2367
Kullanlmaz
3.2 Matris ekilleri
Ekstrzyon ynteminde dolu profiller iin basit matrisler kullanld gibi ii bo ve yan
ak profillerde odal, kprl, spider matrisler kullanlmaktadr. Dolu ve ekstrzyon edilebilen
tm malzemeler iin kullanlabilir. Ekstrzyon ynteminde malzeme ak ekstrzyon edilen
19
malzemeye gre ok farkl olduundan matris deliinin giri tarafnn ekli ve kesit boyutlar
karakteristik byklk olarak ortaya kmaktadr. Bu nedenle eitli malzemeler ve ok eitli
profiller zerinde denemeler yaplarak uygun malzeme akn salayacak delik giri ekilleri
elde edilmeye allmtr. Deneylerde dik al ve konik matrisler kullanlmtr (ekil3.2). Baz
malzemelerde rnein alminyum alamlarnda dik al matrislerin daha uygun olduu
grlmtr. Ancak deliin dik kenarlarnn abuk anmas ve ubuk yzey kalitesini bozmas
nedeniyle bu kenarlar yuvarlatlmtr. Ekstrzyon basncn bir miktar arttrmasna ramen bu
yuvarlatmalar,
zellikle
plastiklik
zellii
dk
alamlarn
ekstrzyonunda
yzey
atlamalarnn nlenmesine yardm etmektedir(2).
ekil 3.2 Dz ve konik matris (2)
Yuvarlatma yaraplar matris apna ve malzeme cinsine gre deimektedir. (rnein :

Alminyum alamlarnda kk, bakr alamlarnda byk olmaktadr. Dik al matrislerin
baz malzemeler iin malzeme akc ve ekstrzyon ynnden uygun olmad grlnce matris
delii giriine belirli bir a verilmitir. Aratrmaclar, kalay deiik al matrisler ile
ekstrzyon ederek malzeme akn incelemiler ve matrise belirli bir a verilince malzeme
aknn daha homojen olduunu grmlerdir. ekil 3.3 de ekstrzyon matrisleri iin matris
tipleri verilmitir. Matris as bydke l blge klmekte, ak daha dzgn olmakta ve
ekstrzyon art azalmaktadr.
Profillerin ekstrzyonunda kullanlan matrislerden mmkn olan en yksek matris
mr, maksimum ekstrzyon ubuk boyu, ok sayda ekstrzyon ilemi sonunda dahi dzgn
ubuk boyu, ok sayda ekstrzyon ilemi sonunda daha dzgn ubuk yzeyi, yksek
ekstrzyon hz ve dk imalat giderleri gibi zellikler beklenir. Silindirik ubuklarda ve basit
profillerde bu artlara genellikle ulalr.Ancak profilin karmakl arttka bu artlarn yerine
getirilmesi zorlar. Bir matrisin dzenlenmesi ve imalinde ekli, cidar kalnlklar gibi birok
faktr dikkate alnmaldr (2).
20
ekil 3.3 Matris Tipleri (3).

a) Saf Alminyum AlMn, AlMgSi0.5
b) Alminyum alamlar AlCuMg, AlMg2-5 AlZiMg l, AlZnMgCu1.5
c) Magnezyum alamlar MgA12, MgZn6Zr
d) Kurun alamlar Pb-Cu, Pb-Sb
e) Pirin,CuZn39Pb2, CuZn38Pbl
f) Bakr, CuCd.CuSb g) inko alamlar
g) elik (C elikleri)
) Titanyum alamlar)
k) Yk. scaklk alamlar
l=Kanal uzunluu
r = Radys yarap
21
3.2.1 Dolu Profiller in Ekstrzyon Matrisleri
Dolu profil matrislerinin dzenlenmesinde matris deliinin yerini belirleyecek baz

temel kurallar dikkate alnmaldr. Malzeme birikiminin fazla olduu ksmlar matris kenarna
yakn blgelerde olacak ekilde yerletirilmelidir. Bylece matris kanal uzunluunda bir
dzenleme yaplmadan belli bir dengeleme elde edilebilir . Simetrik bir profilde simetri eksenleri
n levhann orta noktasnda olacak ekilde bir dzenleme yaplmaldr. ok delikli matrislerde
delikler mmkn olduu kadar simetrik ekilde yerletirilmelidir. Dolu profillerde dz
matrislerden baka n odal matrisler, birletirme n odal matrisler, expansion n odal matrisler
ve destekli matrisler kullanlmaktadr. ekil 3.4 de paradan oluan n odal matris
grlmektedir (2).
n oda malzeme aknn eit ve kararl olmasn salar. i dolu, kark geometrili ve
ince et kalnlna sahip profillerde l ve ekil taml salar. AlMgSiO.5 gibi hafif alamlarn
ekstrzyonunda birletirme n odak matris kullanlarak art arda bloklar baslabilir, yeni blok
ile birletirme n odasnda bir nceki bloktan arta kalan malzeme bu odada birbirine kaynar
bu sayede sonsuz boyda profil elde edilir.
ekil 3.4 paradan oluan n odal matris (2).

Alc apndan daha byk boyuta sahip fakat fazla geni olmayan profillerin retimi
expansion n odal matris ile gerekletirilebilir. Dairesel blok kesiti belirlenen bytme as ile
profil kesitine bal olarak oval bir kesite dntrlr. ilem bir anlamda elde bulunan alc
boyutlarn retimi istenen profile gre ynlendirmektedir. Bytme as alama bal olarak 10
-15 arasnda deimektedir. Expansion levhasnn kalnl maksimum profil geniliini belirler
(2).
22
3.2.2. i Bo Profiller in Ekstrzyon Matrisleri
Ekstrzyon tekniinin bugn ulat noktaya, yksek scaklkta alan eliklerin

gelimesine ve sl ilemlere, ileme makinalarndaki ve ekstrzyon preslerindeki gelimelere
bal olarak yllar nce ekstrzyonu hayal bile edilemeyen karmaklktaki profillerin retimi
gerekletirilmektedir. Geen zaman ierisinde tam kapal ii bo profillerin retimi iin kprl,
spider ve odal matris tipleri gelitirilmitir.
3.2.2.1. Kprl Matrisler
Kprl matrisler genel olarak profil yzeyinde iyi bir kalite beklendiinde
kullanlmak tadr (ekil 3.5). Her ekstrzyon ileminden sonra kalnt uzaklatrldndan
kprl matris dk scaklklarda kullanlr. Bu konstrksiyonun dier bir avantajda
matrisin arka taraftan monte edilmesi olup, yeni matris durumunda matris giderlerinin dk
olmasdr. Ekstrzyon kalntsnn her ilemden sonra alnmas, skarta miktarnn artmas
sistemin dezavantajdr . Aynca ekme ve basma neticesinde birbirine ters ynde ortaya
kan zorlamalar nedeniyle takmda ksa surede anma veya krlma olabilir (2).
23
ekil 3.5 Tek paral kprl matris (2).

a) Kprl matris b) Matris aln yzeyi c) A-A kesiti d) Profil
Bilindii gibi malzeme alc eksenine doru daha hzl akmaktadr. Bu zellik ok
profilli matrislerde radyal kuvvetlerin olumasna sebep olur. Bu problem matris gvdesi
zerinde bulunan birbirinden bamsz ufak, tek profilli odal veya kprl matrislerde karmza
kar. Bu matris takmlar matris gvdesine veya matris tutucusuna yerletirilir. Yani her profil
iin ayr komple ii bo profil takm dzenlenir. ekil 3.6 de profilli kprl matris dizayn
grlmektedir. Bu yapda matris tutucusu matris gvdesi olarak grev yapmaktadr (2).
24
ekil 3.6 profilli deitirilebilir paral kprl matris dizayn

a - Matris aln yzeyi
b - A-A kesiti
c - Kprl matris
d - B-B kesiti
e - C-C kesiti
f - Matris boluunun lleri
g - Profil lleri
3.2.2.2. Spider Matrisler

Spider matris genellikle dk ekstrzyon oranlarnda byk ii bo profiller iin
kullanlr (ekil 3.7). Bu matrisin kontrol ve ayan iin uzun sre temizlik gerektiinden
kullanlmas ikinci plana atlmtr. Ayrca ekstrzyon kalnts d koniklik nedeniyle
uzaklatrlamamaktadr.
KELLER
tarafndan
gelitirilen
yeni
konstrksiyon
eski
konstrksiyonlarn dezavantajlarn ksmen ortadan kaldrmtr ve pratikte daha ok

kullanlmaktadr. ekil 3.8 de altl spider takma monte edilmi konstrktif bir yap
grlmektedir (2 , 1).
25
230
ekil 3.7 iki paral spider matrisi (2).

a - Matris alt paras
b - Matris st paras
c - Matris aln yzeyi
d - A-A kesiti
e - Matris kanal uzunluklar
f - Matris boluunun lleri
g - Profil lleri
26
ekil 3.8 Altl spider takma monte edilmi konstrktif yap (2).
b - A-A kesiti
c - B-B kesiti
d - C-C kesiti
e - Matris boluunun lleri
f - Matris kanal uzunluklar
g - Profil lleri
Spider takmda, malafa ksmnn bir an ekline getirilip ters, taraftan yerletirilen matris
sayesinde u nemli avantaj ortaya kar.
1. Takm kapal olarak daha stabil olacandan atlama ve krlma tehlikesi azalr.
2. Profil evresi boyunca yerletirilen eit byklkl n odalar yardm ile uygun bir malzeme ak
salanr.
3. Profilin u ksmnn yzey kalitesinden beklenen zellikler, profilin d yzeyindeki kadar yksek
olmadndan matris dk bir giderle ok defa yenilenebilir. Bylece takm mr ykseltilmitir.
27
Aadaki rnekte spider matris tipinin kullanm grlmektedir (ekil 3.9).
MATRS KOSTRKSYON RESM
ekil 3.9 Spider matrisin ve takmnn montaj resmi ve ekstrzyondaki kesiti (1).
3.2.2.3 Odal Matris
Bu konstrksiyonlar her art altnda kullanlabilmekte ve ekstrzyon tekniinde

beklenen iyi neticeyi vermektedir. ok delikli olarak kullanlabilmeleri yannda kapak
konstruksiyon ekilleri sayesinde maksimum stabiliteye sahiptirler (ekil 3.10) .
Alc apna oranla profil ap ok byk olduunda dahi odak matrisler
kullanlabilmekte, bu durumda btn matris tutucular oda takm olarak grev yapmaktadrlar.
Bu matrisler ok kritik kesitleri olan profillerin ekstrzyonunda rahatlkla kullanlabilmektedir.
Dier matris tiplerine gre daha az ekstrzyon art olumaktadr. Oluan artk daha kolay
uzaklatrlmaktadr. Ancak bu matrisler genelde tek paradan olutuu iin dzeltme yapmak
zordur (2).
28
ekil 3.10 ki paral odal matris ( 2)

b - A-A kesiti
c - B-B kesiti
d - Matris boluunun lleri
e - Profil lleri
Malzeme akna olan etkisi ynnde odal matrisler dier tiplere gre daha
stndr (ekil 3.11). Kaynak dikilerinde daha estetik grnm salamak iin giri ve
kaynak odalarnn dizaynnda dikkat edilmesi gereken noktalar vardr. Kaynak
odalarndaki ekil deitirme basncnn yeterli olmas iin uygun giri bykl
salanmaldr. Arkadan gelen bloun boluu hzl doldurmas iin giri fazla byk
olmamaldr. Uygun giri alc apnn maksimum %90' kadardr. Ekstrzyon oran 14/1
eit veya daha byk olmaldr. Bu orann altna inilirse zel takm kullanlmal ve uygun
artlar salanmaldr (ekil 3.12) (2,1).
29
Alc
ekil 3.11 Odal matrisin ematik grnm (2).
ODALI MAT RS
KONST RKSYONU
ekil 3.12 Odal matris ve takmnn montaj resmi ve ekstrzyon kesiti (1).
30
Matris
ok Delikli, ok Odal,
Birletirme Odal Matris
Takm
ok Blml, ok
Delikli Spider Matris
Takm
ok Blml, ok
Delikli Kprl Matrsi
Takm
ekil 3.13 Kprl, odal, spider matris takmlar ve toplu kesitleri (1).
3.3 Matris Boyutlandrlmas Ve Dizayn
Matris dizayn ve yapm, hassasiyet ve bilgi isteyen bir itir iyi dizayn edilmi matrisler
kaliteli mamul retiminin ilk aamasdr. Matris dizaynlar ekstrzyon parametrelerini etkiler.
Bundan dolay, matrisler sistemin ekonomikliine de etki eder.
31
Bir ekstrzyon takmnn verimliliini aadaki 4 zellikle aklayabiliriz ;
- yi konstrksiyon ve dk retim maliyeti,
- Hassas ve retime uygun imalat yntemi,
- yi kalitede takm malzemesi,
- stenen zelliklere uygun sl ilem
Matrisle imal edilebilecek kesitin bykl matris apna baldr.Aadaki tabloda

matris ap ile kesit bykl arasndaki oranlar grlmektedir (5).
Tablo 3.3 Matris ap-kesit bykl (1).
Maks . kesit bykl (ap)
(mm)
Kalp
100
ap
125
(mm)
150
200
250
Tek delikli kalplar
50
75
90
125
155
ok delikli kalplar
65
90
100
135
175
Matris dizayn edilirken dikkat edilecek dier hususlar da u ekilde sralayabiliriz ;

1 - Profil byk kesit farklar iermiyorsa ve matris zerinde tek bir profil delii ihtiva
ediyorsa, profil kesitinin arlk merkezi, matris diskinin arlk merkezi ile akmaldr. Bu
salanmad taktirde kaklk meydana gelecektir. Bunun sonucunda stampada kaslmalar,
matriste dengesiz zorlamalardan dolay kuvvet ihtiyac artacak, malzeme ak dzeni bozulacak,
mamulde matristen ktktan sonra eilme meydana gelecektir. Bu olumsuz etkiler, kaklk
orannn artmas ile daha da artacaktr (3).
O1 : Matris diskinin arlk merkezi O2 : Profilin arlk merkezi
ekil 3.14 Simetrik olmayan, byk kesit farklar ihtiva ekmeyen tek delikli matriste arlk
merkezlerinin durumu (1).
32
2 - Simetrik bir profilde, simetri eksenleri n levhann orta noktasnda olacak ekilde
dizayn yaplmaldr. Bu dzenleme malzeme ak ynnden nem tamaktadr. Si metrik bir
profilde, eer profilin arlk merkezi ile nlevhann arlk merkezi akmyor ise malzemenin
kat edecei yol, matris yzeyinin bir blgesinde ksa, dier blgesinde uzun olacaktr. Bunun
sonucunda evreye yakn olan ksmda l blge kk, uzak olan yerde l blge byk
olmakta yani l blgenin ekli deimektedir. Mamulde ise eilmeler eklinde olacaktr.
Kuvvet ihtiyacnda artmalar grlecek, ekstrzyon hz decektir. nlevhada dengesiz
yklerden dolay kasl malar meydana gelecektir (ekil 3.15 3.16).
ekil 2.30 Simetrik profillerde profillerin matrise tanzimi; O1 ile O2 matriste akmal ayn zamanda
nlevhann arlk merkezi ile bu noktalar ayn eksende olmaldr (1).
- l blgenin ekil deitirmesiyle n levhada meydana gelen kaslmalar stampa
tarafnd an hidrolik pistona iletilir ve sistemin belirli zaman sonra hasar grmesi muhtemeldir.
- l blgenin bir t a r a f t a uzun olmas; bu blgenin stampa t a r a f n d a n matrise doru
itilirken bu blge kvrlarak blok yzeyindeki pislikler matrise doru ilerler. Bu istenmeyen
maddeler mamul kalitesini bozar (3).
33
UYGUN DZAYN
ekil 3.16 Hatal dizaynda l blgenin form deitirmesi, mamulde meydana gelen eilme (1).
3 - Matrisin malzeme ile temas eden btn yzeyleri talanm olmas gerekir.
Talanmam yzeyler, yksek basn altndaki malzemenin matrise akn ve matristen kna
kar diren olutururlar. Bunun sonucunda gerekli kuvvet ihtiyac artar, ekstrzyon hz der.
lenmemi yzeyler malzeme akn bozar. Bu nedenlerden dolay matris yzeyleri talanr
(honlama, lebleme, ince talama,) bazen de kromla kaplanr. Talanmam yzeyler mamuln
yzey kalitesini etkiler, profil yzeyinde boyuna izgiler oluur (3).
4 - Profilin ktleli blgeleri, yani malzeme birikiminin fazla olduu ksmlar, matris
kenarna yakn blgelerde olacak ekilde dzenleme yaplmaldr. Bunun neticesinde profilin
byk kesitlerine akan malzeme, matris yzeyinde ksa yol kat ederek matris deliine girecektir.
Bylelikle matriste dengeleme yaplm olacaktr. Matriste dengeleme yaplmad zaman sistem
dengesiz ykler altnda kalr. Bu ekilde alma sistemi zamanla deforme edebilir (ekil 3.17).
ekil 3.17 Malzeme ak oranlarn dengelemek amacyla kaln kesitler matris kenarna, ince
kesitler merkeze yakn d u ru mda (1 ).
34
5 - Profil byk kesit farklar ieriyorsa, simetrik deilse ve matrise bir profil delii
sdrlyorsa 4.madde belirttiimiz gibi malzeme akn dzgnletirmek amacyla ktleli
ksmlar matrisin kenar blgesine dizayn edilir. Bu durumda matris yzeyine gelen basnta
dengesizlik oluur. Bir tarafta malzeme hemen matris deliine girerken dier tarafta malzeme
matris yzeyinde ok uzun yol kat ederek matris deliine ular. Malzeme ak bozulur, kuvvet
ihtiyac artar, mamulde dnme ve eilmeler meydana gelir (3).
Bu dengesizlii nlemek amacyla yani malzeme akn dzeltmek, kuvvet ihtiyacn
drmek iin matrise den-delii alr. Denge deliinin yeri profil ekline baldr. Denge delii
bir veya iki tanedir (ekil 3.18).
ekil 3.18 Matriste malzeme akn dzgnletirmek, kuvvet ihtiyacn azaltlmak amacyla alm denge
delikleri (1)
6 - Dz matrislerde, delik giriindeki kelerde yuvarlatma yaplmaldr. Bu

yuvarlatmalar yapld zaman gerekli kuvvet miktar artmasna ramen malzeme ak
dzgnlemektedir.
Dz matrisler, Aliminyum ve Bakr alamlarnda malzemenin matris kanalna
yapmasn nledii iin kullanlr. Konik matrisler kullanld zaman matris delik yzeyine
yapmalar meydana gelmektedir.Delik giriinde yuvarlatma yaplmad zaman malzeme a
knn bozulmasnn yan sra imal edilen profilin yzeylerinde izgiler meydana gelmektedir
(3).
35
Sekil 3.19 Dz matriste ke yuvarlatmalar (3).

7 - Profil byk kesit farkllklar ieriyorsa, ince ve kaln kesitler matris deliinden
karken farkl srtnme kuvvetlerine maruz kalrlar. Kaln kesitler, matris kanalndan geerken
az bir srtnme kveti ile karlarken ince kesitler, yksek srtnme kuvveti etkisi
altndadr.Bu srtnme kuvveti farkllklar profilin yapsnda ve malzeme ak zerinde
olumsuz etkiler meydana karrlar.Bu olumsuz etkilerin nlenmesi iin matris kanal boyunda
ince ve kaln kesitlere gre ayarlama yaplmaldr.Genel olarak ince kesitler iin kanal boyu ksa.
byk kesitler iin kanal boyu uzun tutulur. Bylece profilin matristen k hz ve malzeme
aksnda dzen salanm olacaktr .Matris dizayn edilirken bu dzenleme iyi eklide yaplm
ise mamul matrisi dzgn ekilde (yani dnme ve eilme yapmadan) terk eder (3).
Matris kanal boyu ince kesitlerde uzun tutulursa, ince kesitlerde yksek olan srtnme
kuvveti daha da artacak ve ortaya yksek scaklklar kacaktr. Oluan s yeniden billurlama
scakln aarsa ince kesitlerde tane kabalamas meydana gelir, mamulde yap farkllklar
oluur, boyutlarda sapmalar meydana gelir.
Merkezde malzeme ak hz evreye gre yksek olduundan dier bir ayarlama da bu
"zellie gre yaplr.Buna gre matrisin merkezinde bulunan profil blmlerinde matris kanal
uzunluu uzun tutulur ve bu kanal uzunluu, matrisin merkezinden uzakln artmasyla profil
ekline bal olarak ksalr. Aadaki seki1de profil kesitlerine bal olarak matris kanal
uzunluklar gsterilmitir (ekil 3.20).
36
ekil 3.20 Profil kesitlerine bal olarak matris kanal uzunluklar(3)

Bir kesit deien llere sahipse bir balang noktas alnr ve tm kanal uzunluklar;
en ksa kanal uzunluklarna dayanarak delik llerine orantl olarak artrlr. Eer belli bir
blge varsa, metot en kk kesitte kanal uzunluunun ne olmas gerektiinin hesaplanmas
olarak ele alnr sonra kanal uygulamalarnn gerektirdii matris delii oran ile arplr.
Aadaki rnekte daha nce tanmlanan kurallara ters den bir durum sz konusudur (3).
ekil 3.21 Ak kanatl, sabit kesitli profilde matris kanal uzunluunun deiimi (3).
101,6 mm geniliinde ve 3,2 mm kalnlnda bir profil ekil 3.21 de grlmektedir.
Burada balang olarak u noktadan 2,4 mm lik minimum kanal uzunluu ile dizayna
balayarak xx ekseninden uzaklatka 2,4 mm lik matris kanal uzunluu 25,4 mm lik boyda
lineer olarak 4 mm ye kmaktadr. (bu artan kanal uzunluu daha nce tanmladmz kurala
tam ters dmektedir. Aslnda bu kanal uzunluunun xx ekseninden uzaklamasyla azalmas
37
gerekir.) ve xx eksenine, paralel durum boyunca kanal uzunlu -4 mm olarak sabit kalmaktadr.
Profilin st ksmlarnda ise 4 mm lik kanal uzunluu kuraln gerektirdii ekilde lineer olarak
artarak xx eksenini kestii 50,8 mm uzaklkta 5,6 mm maksimum kanal uzunluu deerini
almaktadr. 4 mm den 5,6 mm ye artmas tanmlanan kurala uymaktadr. 2.4 mm den 4 mm
ye artma durumu istisnadr.
nce kesitlerin ular minimum kanal boylarn gerektirir. Buda kanallarda skma yada
daralmaya yol aan dirseklerden sapmaya neden olur. ekil 3.22 de deien kesit kalnlklar ile,
istenilen kesitler iin matris kanal uzunluklar rnei verilmitir. Konstrktrler kesit kalnlnn
3,2 mm olduu merkezden en uzak nokta iin kanal uzunluunun 2,4 mm olduu bir dizayn
gelitirmilerdir. Balang noktasndan merkeze doru 12,7 mm lik her yaklama kademesi iin
kanal uzunluu 0.8 mm arttrlarak ilk 25,4 mm lik boy iin matris kanal uzunluu 4 mm ye
orantl olarak arttrlmtr. Bu noktada kesit kalnl, deimektedir. Mteakip kesit
deiimlerinden hemen nce 6,3 mm lik kesit 10,3 mm lik kanal uzunluu, bu kesitin bitiminde
l2 mm ye ykselmitir. 19 mm kalnlndaki kesitte, matris kanal uzunluu 46mm ye
ykselirken baka bir deile matris destei gerekir, bu destek 6,3 mm ve 19 mm kesit kalnlklar arasndaki orantl kanal uzunluu
+ % 30 u temsil eder. Bu noktadan sonra
merkezden her 12,7 mm lik uzaklama iin matris kanal uzunluu 0,8 mm azalarak 43 mm de
son bulur. L profilinin ksa baca merkezle ayn yaya sahip olduundan kesit deiimi yoktur,
matris kanal uzunluu 43 mm de sabit kalr (3).
38
MATRS
GR
YZEY
LEK 1:1
AA KEST
ekil 3.22 Deien kesit kalnlklar ile matris kanal uzunluklarnn deiimi (3).
39
8 Dz matrisler malzeme ak ynnden ideal bir form deildir. Matrislerde dz
olarak giri yapldnda, matris deliinin evresinde malzeme normal olarak akamaz ve
toplanma yapar. Bu oluumlar sonucunda kelerde l blge olarak bilinen bir ksm meydana
gelir, l blgenin meydana gelmesini nlemek iin eitli yollara bavurulmutur. Alminyum
ve Bakr alamlar matrisleri dnda kullanlan matrislere bu amala koniklik verilmitir. Kk
koniklik alarnda, rnein 2 = 30 lik konik matriste l blge olduka fazladr. Koniklik as
bydke l blge azalmaktadr, bununla birlik ubuun d yzeyi erinde geri akmalar ve
deformasyon miktarlar artmak tadr. Yaplan deneyler sonucu optimum durum salayan
koniklik as 2 = 90 civarnda bulunmutur. Koniklik as 2 = 90 durumunda gerekli olan
ekatrzyon kuvveti en dk durumda olduu deneylerde grlmtr (3).
ekil 3.23 Koniklik alar ve l blge (1). 1 Blok 2 Alc 3 Matris 4 l blge
9 - ok delikli matrisler dizayn edilirken delikler belli bir simetri ile yerletirilmelidir.
Dizayn safhasnda matris yzeyi belirli sayda blmlere ayrlr. Ayrlan bu blmlere belli
kurallar erevesinde delikler dizayn edilir (kaln kesitler d tarafa yakn, uzun boyutlar matrisin
dna gelecek ekilde).
ekil 3.24 Uygun dizayn edilmi ok delikli bir matris (1)

40
Her ayrlan blmn arlk merkezleri ayn noktada ol naldr. Malzeme aknn her
delikte ayn olmas a sinden nem tayan bu kural mamullerin k hzlarn da dengeler.
ekil 3.25 Uygun dizayn edilmemi bir ok delikli matris, profiller dengeli deil (1).
ekil 3.25 t ek i uygun olmayan dizaynda malzeme ak dzgn deildir ve dolaysyla
mamuller metrisi terk ettikten sonra eilirler.
10 - ok delikli matrislerde matris deliklerinin yerleti rilmesinde dier bir nokta ekil
faktrdr. Yine profilin kaln ve uzun kesitleri matris kenarna gelecek ekilde dzenlenmelidir.
Matrisin kenarna gelen malzemeye fazla yol kat ettirmeden matris deliine girmesi
salanmaldr. nk matris kenarlarnda malzeme ak hz merkeze oranla daha dktr (ekil
3.26) (3).
11 ok delikli matrislerde matris delikleri merkeze oranla kenara daha yakn olmaldr.
Bylelikle matrisin merkezinden ve kenarndan gelen malzeme delie eit hzlarda gireceklerdir.
Yani hzlar dengelenecektir. ekil 3.26 de uygun ve uygun olmayan dizaynlar verilmitir. Ayn
ekilde profillerin u noktalarndaki hzlarda verilmitir (3).
41
r: doru f: hatal
akma hz V yksek
2+3
1=2
1+2
akma hz V dk
2+3
1+2
1+2 1+2
1=2
ekil 3.26 ok delikli matrislerde L ve T profillerinde uygun ve uygun olmayan dizaynlara bal
olarak u noktalardaki hz deerleri (1).
3.3.1 Takm lleri
Her
ne
kullanlmasna
kadar
ramen,
alminyumun
uygulanan
ekstrzyonunda
deformasyon
yksek
basnlar
scaklk
normalin
deerlerinin
zerinde
seyrederler (300 ila 1100 N/m arasnda olabilirler).

Takmlar, teknik imalat zorunluluklarndan dolay kk dizayn edilmelidirler ve bu
sebeple bu yksek zorlamalar tamayabilirler.
Bundan dolay ilave olarak desteklenmelidirler. Destekleme takmlar ise u ana kadar sz edilen,
- Destek .
- Bask plakas ve
42
- Bask halkasdr.
Destek takmnn profil boluklar ve takip eden bask plakas kural olarak, kendinden
nce gelen takmn k blgesi aklndan 3 ila 5mm kadar byk yaplmaldr (4).
Takm ap ve kalnlklar profil cinsi, bykl, profilin ekstrzyon edilebilirlii ve
pres byklne baldr [DIN 24 540]. Matris ve ilgili takmlarn aplarnn tespiti, profili
evreleyen en kk apn elde ' edilmesi ile salanr (ekil 3.37) (4).
ekil 3.37 Profil dairesi ap (4).

Normalde, ii bo ve dolu profiller iin mmkn olan maksimum ap olarak u
deer alnr :
dumax = (0.8-0.85) * dR (mm) ( Alc apnn 80-85%;i kadar).
(3.1)
Normal byklkler ise u ifade yeterlidir :

du = ( 0.5-0.6 ) * dA
(3.2)
Matris ap genel olarak profilin bykl, ekstrzyon edilebilirlii, profil malzemesi

ve alc ile matris arasndaki szdrmaz! iin cinsine gre belirlenir.
Maksimum matris ap,
d1 = (1,25-1,7) * dR (mm)
(3.3)
ve takn kalmaklar:
43
Dolu Profil
i Bo Profil
l1 = ( 0.12 . . . . . . . . 0.22 ) * dR (mm)
l1 + l2 = ( 0.65 ...............0.8) * dR (mm)
Alc ile matris arasndaki szdrmazlk da boyutlandrmada u byklklere ulalr;

Matris ile matris tutucu arasnda salanan szdrmazlk durumunda :
dM = 0.8 x*dA
(3.4)
Alc ile matrisin kendisi arasnda salanan szdrmazlk da ise
dM = ( 1.0 1.23 ) * dA (Basit profillerde)
(3.5)
dM = ( 1.0 1.23 ) * dA (Dk cidar kalnlna sahip komplike profiller ve zor ekstrze
edilebilen
malzemelerin ekstrzyonunda.)
(3.6)
Yeni imal edilen ekstrzyon preslerinde genel olarak silindirik ve dz szdrmazlk

tipleri
grlmektedir.
Her
iki
konstrksyonda
da
matrisin
elastik
deformasyonu
daha fazla azaltlr ve dz szdrmazlk tipleri belli matris ap byklklerine bal

kalmazlar.
Silindirik
szdrmazlk
tipleri
ise
ekstrzyon
geri ekme kuvvetlerini karlayan yeterli boyutta koniklie sahiptir.
prosesi
sonunda
grlen
44
Matris Destek takm
Silindirik szdrmazlk
Dz szdrmazlk
ekil 3.38 Alc ile matris tutucusu arasnda szdrmazlk (4).
Matris Tutucu
Alc Matris Destek Takm
Basit Profil Formlar
Karmak Profil Formlar
\ Silindirik szdrmazlk
ekil 3.39 Alc ile matris arasnda szdrmazlk (4).

3.3.2 Matris Kanal
Matris kanal ekstrzyon edilen profilin esas eklini veren kanaldr. Matris
kanalndaki srtnme ve anma safhalar pratikte byk bir nem tar. Profilden istenen l
45
taml matrise yaplacak son rtularla mmkn olur. Matris kanalnn leplenmesi ile profilde
daha iyi yzey kalitesi salanr matris kanalndaki ok ufak bir deiim ak tamam ile
etkilemektedir. Profil yzey kalitesini matris kanal yzeyinde oluan adhezyon safhalar
etkiler. Matris kanal yzeyindeki kaynama tabakas matris malzemesi ve blok malzemesi
arasndaki yksek adhezyon eilimine baldr. Ekstrzyon scakl ve ekstrzyon hz da
matris kanal yzeyindeki kaynama tabakasnn oluumunu etkileyebilir. Matris yzeyine
nitrasyon uygulanarak adhezyon eilimi geciktirilebilir ancak engellenemez. Bu adhezyon
oluumu matristeki anma ile direkt ilgilidir. Matrisi srtnme profilin scakln artrr ve
ekstrzyon hzn drr.
Matris kanalndaki srtnmenin ekstrzyon kuvvetine etkisi az olmasna ramen
profil kalitesine etkisi byktr. Srtnme kuvveti ile matris kanal uzunluu doru orantldr.
Farkl kesitlere sahip profillerde eit malzeme akn salamak iin matris kanal uzunluklar
dzenlenir. Ksa kanal uzunluklar hzl malzeme akna ve dk srtnme kuvvetlerine
sebep olurlar. Buna karn uzun kanal uzunluklar daha yava malzeme akna ancak daha
byk srtnme kuvvetlerine sebep olurlar (2).
3.3.2.1 Matris Kanal Uzunluu
Matris deliinin , malzemenin temas ederek zerinden akt yzeylerin uzunluu matris kanal
uzunluu olarak tanmlanmaktadr. Matris kanal uzunluunun, malzeme akna, profilin yzey
kalitesine ve geometrik ekline, ekstrzyon kuvvetine ve takm mrne etkisi ok nemlidir.
Matris kanal uzunluu ekstrzyon edilen profil kesitinin her blgesinde malzeme aknn
homojen ve ekstrzyon kuvvetinin de minimum olmasn salayacak ekilde dzenlenmelidir.
Profilin farkl kesitlerinde malzeme akn dzenlemek iin malzeme ile matris kanalnn etki
yzeyi arasnda yeterli ve gerekli kanal uzluklarn oluturmak gerekir. Kanal uzunluu
matristeki srtnme kuvvetleri ile direkt ilgilidir. Ksa kanal uzunluu dk srtnmeye sebep
olur, malzeme daha hzl akar. Buna karn uzun kanal uzunluu yksek srtnmeye sebep
olur, malzeme daha yava akar. Bu kural kanal yzeyinin belirlenmesinde kullanlr. Profil
kesitindeki malzeme birikimleri kesitin baz blgelerinde malzemenin daha hzl akmasna
sebep olur. Profil kesitinde byk deformasyonlar oluur ve baz snr artlarda profil hatal
kar. nce kesitlerde malzeme akmaz ve yrtlmalar meydana gelir. Eer hzl akan blge
bklmelere kar sert ise balangta geri tutulur ve sonra eilir (ekil 3.40a). Ayn zamanda
hzl akan bu blge yava olan komu blgeyi birlikte gtrmeye alr ve yava olan
46
blgedeki et kalnl der. ekil 3.40b' de tersine daha az sert olan blge bklerek dalgal
ekilde kar (2).
ekil 3.40 Dengesiz malzeme ak sonucu oluan profiller (2).

a - Sert ksm daha hzl akmakta
b - Sert ksm daha yava akmakta
Genelde profil kesitinde bulunan uzun dikmelerin orta ksm daha hzl akmaya alr
bunun sebebi dikme sonundaki srtnmenin daha fazla olmasdr . ekil 3.41 de grld
gibi byle yerde matris kanal uzunluu daha uzun tutulmaktadr. Profilde byk kesit
farkllklar olan gei blgelerinde keskin kanal uzunluuyla geilerden kanlmas gerekir.
Bu blgelerde geiler daha ok izgisel veya adm adm olmaldr. Keskin geiler profil
kesitinde geometrik bozukluklara sebep olurlar. Bunun dnda matris boluunda iten da
radyal ynde matris kanal uzunluu d vardr. Bunun sebebi malzemelerin ak ynnn
alcnn dndan orta eksenine doru olmasdr. Ekstrzyon firmalar her tr bilgiyi toplayp
ou profili gnmzde deneme yapmadan retebilmektedir. Ancak karmak bir profil
imalatnda kanal uzunluunda keskin geiler olduu zaman, farkl kesit kalnlklarna sahipse
ilk denemede pek iyi sonulanamayabilir (2).
47
ekil 3.41 Profillerde malzeme birikimlerinin olduu yerlerde matris kanal

uzunluunun arttrlmas ile malzeme aknn frenlenmesi.
a - AlZn4.5Mg l
U-Profili
b - AlZn4.5Mgl
L-Profili
c - AlMg5
T-Profili
Parantez iindeki deerler olmas gereken deerlerdir, parantez stndeki deerler ekme
pay verilmi deerlerdir. Taral alanlar ise matris kanal uzunluklardr (2).
Bunun iin takm zerinde dzeltmeler yaplmaldr. Eer matris kanal uzunluu
yeterince (azda verilmi ise kanal uzunluu ksaltlarak dzeltmeler yaplabilir (ekil 3.42a) .
Ancak kanal uzunluu yeterince uzun deil ise ekil veren deliin giriinde ekil 3.42 de
grld gibi bir frenleme sistemi ilenmesi gerekir . Bunu usta elle yapar . Gnmzde
malzeme akn kontrol etmek iin matris kanalnn sonunda makina ile ksaltma ve girite ise
ak frenlemesi yaplr. Farkl kanal uzunluu ile malzeme aknn kontrol ekstrzyon iin
arttr. Ancak bu Al-Cu ( Cu-Zn tabannda ) malzemelerinin + blgelerinde geerlidir.
Sadece bu tr malzemelerin srtnme iftlerinde yeterli srtnme ile frenleme elde edilebilir
(2).
48
ekil 3.42 Malzeme aknn dengelenmesi iin ekil veren matris boluunda kanal
yzeyyinin dzeltilmesi (2). a Frenlemenin azaltlmas b Frenlemenin artrlmas
a-Matris, b-ekil veren delik, c-Ekstrzyon yn
3.3.2.2 Matris Kanal Uzunluunun Dzenlenmesi
Matris kanal uzunluunun tespitinde eitli almalar yaplp bir ok yntem

gelitirilmitir. ounlukla yntemler birbirine benzemektedir ve sonular ayndr. ekil 3.43
de bir profilin matris kanal yzeyi ematik olarak gsterilmitir. Avrupa da ki almalarda
kk kesitlerde kanal uzunluu profil kesit kalnlnn 4 kat olarak alnmtr. Bir ok
tasarmc en ksa kanal uzunluunu yaklak olarak 2.4 mm olarak almlar ve bitiik kanallarn
ak kontrol ettiini dorulamlardr. Minimum kanal uzunluklar kalbn hangi tarafnn
nemli olduuna baklmakszn istenen kalp deliklerinin boyutlarna gre dzenlenir.
Genellikle seilen yn alc cidarna en yakn yer olarak gsterilir. Kesitlerin sonunda yada
banda 4/5 orannda tama yeterlidir(2).
ekil 3.43 Matris kanal yzeyi (2).
ekil 3.44 de grld gibi balang iin minimum uzunluk olarak 2.4 mm
alndktan sonra plakadaki kesit konfigrasyonuna gre kanal uzunluu kalp iine doru
12.7 mm bana 0.8 mm kadar uzatlr. Bu kural yaklak 4.8 mm kalnlndaki her kesite
49
uygulanabilir. Ayn kural et kalnlnn ok fazla deimedii yerlerde de uygulanr. Bir

profil ok deiik byklkteki kesitlere sahip ise balang noktas ve tm kanal
uzunluklar boluklarla orantl olarak dzenlenir. Bundan sonra yaplacak olan ilem belli
bir blgedeki en kk boluun kanal uzunluunun ne olacan hesaplanmas, sonrada
kanal uygulamasnn gerei olarak kalp boluu oran ile arplmasdr. Kalp tasarmcs
merkezden en uzak noktada kanal uzunluunu 2.4 mm, kesit kalnl 3.2 mm olan bir kalp
dizayn yapmtr. Merkeze doru her 12.7 mm yaklama iin kanal uzunluu 0.8 mm
arttrlmtr(2).
MATRS GR YZEY A-A KEST
lek 1:1
ekil 3.44 Deiken kesit kalnlklar ile matris kanal uzunluklarnn deiimi (2)
50
Kanalda buna orantl olarak ilk 25.4 mm iin 4 mm artmtr. Bu noktada kesit
kalnl birden bire 6.3 mm olur. Tasarmc kanal uzunluunu orantl olarak arttrm ve
ynlendirmeyi kontrol etmek iin %30 eklemitir. 6.3 mm lik kanal uzunluuyla uygun hale
getirildiinden bir dahaki kesit deiimi iin 12 mm ykseltilmitir. imdi 19 mm
kalnlndaki kesitte, matris kanal uzunluu 46 mm ye ykselmitir. Bu gei 6.3 mm ve 19
mm kesit kalnlklar iin orantl kanallar temsil ediyor. Bu yzden bu noktada her 12.7 mm
iin 0.8 mm azalarak 43 mm ye kadar der. Lnin ksa baca ayn yayda olduu iin baka
kesit deiikliine gerek duyulmamaktadr. Burada da kanal uzunluu 43 mm olmaldr.
Komu iki kesitin kanal uzunluklarnn birbiriyle birlemesi 45 a ile elde edilir. Bunun
amac komu iki kesit arasnda yumuak bir gei salamaktr. Bir baka almaya gre kanal
uzunluu profilin takmda alc eksenine olan mesafesine ve profildeki kesit deiimine gre
dzenlenir. Daha nce belirttiimiz gibi malzeme alc ekseninde daha hzl akar. Buna karn
alc kenarnda daha yava akar. Profilin takmdan dzgn ve ekle uygun kmas iin kanal
uzunluunu alc kenarna doru ksa, alc ortasna doru daha uzun tutulmaldr. ekil 3.45de
grld gibi alc ekseninden balayarak kanal uzunluu 25 mm de bir 1 mm ksalmaktadr
(2).
ekil 3.45 Profilin takmda alc eksenine gre yeri (2).

Profildeki kesit deiimine gre kanal uzunluu ekil 3.46 da grld gibi dzenlenir.
Kanal uzunluu profilin cidar kalnlna bal olarak orantl artar.
51
ekil 3.46 Profilde kesit deiimine gre kanal uzunluu (2).

Pratikte kanal uzunluunun dizayn bu iki yntemin kombinasyonu ile salanr.
Genellikle en ksa kanal uzunluu ile balanr. En uygun kanal uzunluu bunun iin 2.5 mm
dir. Kanal yzeyinin knda profil esas eklini almtr. Bir yere demeden takmdan dar
kmas iin kta kanal yzeyi kanal uzunluuna bal olarak 0.5-2.5 mm arasnda bytlmektedir (2).
3.2.2.3 Eim As
Ekstrzyon tekniinde matris dizayn nemli bir faktrdr. Alminyum ekstrzyon

firmalarnn grevi, yeni profillerin imalatn gerekletirmek, prodktiviteyi arttrmak,
fiyatlar nceden belirlemek, profillerin tolerans ve yzey kalitesini salamaktr. Takmlarn
imalat ve konstrksiyonu byk nem tamaktadr ve bu CAD/CAM imalat ve konstrksiyon
yntemi ile gnmzde desteklenmektedir. Buna karn bu sistem, hesaplamalar iin sabit
dizayn kurallarna ihtiya duyar, ancak var olan bilgiler bunun iin yetersizdir. Bu nedenle bir
ka yldr matrislerde srtnmenin ve matris eklinin etkisi aratrlmaktadr . Bu aratrmalar
sonucunda profil eklinin etkisi ile matris kanalndaki srtnmenin ayrlabildii grlmtr .
Gelitirilen deneyler kk kesitlerdeki matris kanal srtnmesinin baz durumlarda toplam
ekstrzyon kuvvetinin %1 inden daha az olduunu gstermitir. Matris kanal geometrisindeki
farkllklar ekstrzyon kuvvetine dalgalanmalar eklinde etki yapar. rnein scaklkta bir ka
derece veya stampa hznda %10 luk bir deiim olabilmektedir. Ekgtrzyon kuvveti
52
lmlerinden matris kanalndaki srtnmeyi elde etmek iin sabit ekstrzyon artlarn
salamak gerekir ki bu da ok zordur. Sabit ekstrzyon basncnda allrsa k hznda 5-10
kat art olur. eitli alamlarn ekstrzyon edilebilirlii arasndaki kk deiimler sabit
basn artlarnda alan deney presinde tespit edilmitir. Bu yntemde de minimum
dalgalanmalara, blok ve alc scaklnda minimum deiime izin verilmitir. Blok
scaklndan ve hareket mekanizmasndan gelen etkiler iki delikli matris kullanlarak
dengelenmitir. Gerekli artlar nedeniyle bu matris boluklar deitirilebilir plakalarn iine
ilenmitir. Bylece farkl iftlerde kyaslamalar daha kolay yaplmtr. Bu matrislerin kanal
srtnme deerleri arasndaki farklar profillerin boyu ve k hzndaki deimeyi kesin olarak
ortaya koymaktadr. ekil 3.47 de deneyde kullanlan takm ve eitli profillerin
deitirilebilir plakalar gsterilmitir (2).
ekil 3.47 Takm tutucusu ve deitirilebilir plakalar (2).

Ayn kesit iin farkl eim as ve kanal uzunluuna sahip levhalar kullanlmtr .
Deney sonularna bakldnda her farkl ift matris boluunda belirgin bir deiim
olmayabilir.Matris kanalndaki srtnme fazla byk ise, fazla frenlenen kesitte hi ak
olmayabilir. Bu gibi durumlarda matris kanalndaki srtnmeyi belirlemek iin matris
boluklar nc bir kesitle kyaslanr.Bu nc kesit boluunun srtnme direnci dier
ikisinin ortasnda olmaldr. Sonularn irdelenmesi iin bir hesaplama yntemine gerek
duyulur ve bununla iki kesit boluu arasndaki iliki kurulmu olur. ekil 3.48de grld
gibi iki srtnme direnci arasndaki fark PR dir ve bu PR srtnmeden meydana gelen PRK1
ve PRK2 kar basnlardan hesaplanr. Matris aln yzeyinde PM boyutunda bir basn olmakta
ve bu basn her iki boluktaki kar basn PR kadar azalmaktadr (2).
53
ekil 3.48 Farkl ak direncine sahip kanallar (2).

Akma gerilmesi kf ile ekil deitirme hz arasndaki bantdan kuvvet fonksiyonu
belirtirsek :
kf ^m (0.1 m 0.2 )
o zaman k hz V,
V (PM- PR) ^ (1/m)
veya her iki delik iin ,
( V1 V2 ) ^ m = (PM - PRK1) / (PM - PRK2) 1 - PRK1-2 / PM
(3.7)
V1 - V2 ve V1 V3 hzlarn arasndaki farkn sonularn (3.7) no lu eitlie gre toparlarsak

( V1V2 / V2 V3 ) ^ m = (PM - PRK1) / (PM - PRK2) * (PM - PRK2) / (PM - PRK3)
(PM - PRK1) / (PM - PRK3) ( V1 / V3 ) ^ m
(3. 8)
( V1 / V3 ) ( V1 V2 / V2 V3 )
k hzlarn karlatrmak ve arpmlar halinde ifade etmek anlamldr. V ile V3 hzlar

arasndaki iliki deneysel olarak direkt ifade edilebilseydi teorik olarak :
( V1 V2V3 / V2 V3V1 ) = 1
olurdu. Gerektende Vde bir sapma olmaktadr ve bu sapma arasndaki fark
oluturmaktadr. ok sayda l deney yaplarak sapmalar daha iyi belirlenmitir. Bu
deneylerde hzdaki sapmalar %18 civarnda olmutur. k hz, profil ekli ve matris kanal
srtnmesinin etki ettii ak direncinin bykln belirlemek iin (3.7) no lu eitliin
kullanlmasyla :
54
PRK1-2 = PM ( 1 ( V1 / V2 ) ^ m )
(3. 9)
Parametrelerin tipik deerleri ise m = 0.15 ve PM = 7 kf dir . Kar basn PR nin ana
sebebi matris kanalndaki srtnmedir. Ancak bunun dnda kesit eklinin de etki ettii Pf' lik
bir miktar vardr. lk yaklam olarak unu syleyebiliriz :
PR = ( U * LPK / A ) * R + PF
(3.10)
U: Profil evresi, A: Profil kesiti LPK: Matris kanal uzunluu, R: Matris kanalndaki
srtnme gerilmesi
R / kf ( ayn kesit ekli ve farkl kanal uzunluu deneyleri ile)
Pp / kf (ayn srtnme yzeyi U*LPK ve eit kesitli ancak farkl profil ekli deneyleri ile)
Yukarda belirtilen deneyler 10 MN luk dikey eketrzyon presinde yaplmtr. Alc ap 125
mm ve AlMgSiO.5 malzemesi kullanlmtr. Matrislerin dzeltilmesinde tecrbelerden
faydalanlmtr. Ekstrzyon ynne doru daralan bir kanalda paralel bir matris kanalna oranla
ak direnci artmaktadr. Tersi geerli olduunda ak direnci azalmaktadr. Buradan u sonu
karlmtr: Genileyen bir kanal boyunca cidar kayma gerilmesi R sfr civarndadr, daralan
bir kanal boyunca R, ekillendirilen malzemenin kayma gerilmesi kf / 2 civarndadr. Bu hipotez
14 mm apnda ve bilerek byk seilen 8.5 ve 10 mm kanal uzunluunda -3 < < +3 arasnda
eim al matrislerde kontrol edilmitir. llen k hzlar = -3 lik matrise gredir. (Vbez).
= -3 ve ayn k hz iin bal ekstrzyon basnc Prel nin ne kadar arttrlaca tespit
edilmitir (2).
Prel = P / Pbez = (V / Vbez) ^ -0.15
(3.11)
Prel in deerleri beklendii gibi bir S erisi yapmaktadr (ekil 3.49a). ekil 3.49b de sonular
ayndr ancak matris kanalndaki dalgalanmalar m kayma faktrne gre dzeltilmitir.
m = 2R / kf
(3.12)
Daralan kanallarda cidar kayma gerilmesi malzemenin kayma gerilmesine yaklamaktadr. Bal
ekstrzyon basnc ve kayma faktr nn ykselmesi -0.5 ile 0.5 eim alan arasndadr.
Srtnme asndan bunun anlam paralel bir matris kanalnda dengeli artlarn olmasdr. Kk
bir dzensizlik yada ekstrzyon basnc altnda takmn eilmesi ak direncini byk lde
55
deitirmektedir . Tersine ( > 0) daralan bir matris kanalnda +0.5 +3 arasnda kanal
uzunluu ak direncine etki etmektedir.
Ancak kanal yzeyinin eimine artk bal deildir. ekil 3.50 de negatif, sfr ve
pozitif eim alarna sahip matris kanallar gsterilmitir. Farkl kesit boluunun kullanm
ile matris kanalnn dizayn basit yntemlerle aratrlm, hz ve scaklk deiimleri gibi
olumsuz etkiler ortadan kaldrlmtr. Deney sonularna gre ak ynnde matris kanal
daralyorsa srtnme gerilmesi ekstrzyon malzemesinin kayma gerilmesi civarndadr.
Paralel veya byyen matris kanallarnda srtnme gerilmesinin deeri dmektedir (2).
ekil 3.49 Kanal yzeyinin eim as nn etkisi (2).

a) Bal ekstrzyon basnc Prel
b) Kayma faktr m
ekil 3.50 Farkl eim alarna sahip matris kanallar (2).

3.3.2
n Oda
56
Matrislerde n odann amac malzeme alam dzenleyip kesitin her blgesine
kararl ak salamaktr. Bunun dnda n odalar snrsz boyda profil retimin salamak, ince
dil ksmlarn desteklemek ve alc apndan daha geni profillerin imalatn salamak
amacylada dzenlenir.
Malzeme akn ynlendirmek iin kullanlan n odalar frezelenerek matrise ilenir
(ekil 3.51). ekil 3.52 de grlen yass matris zerine ilenmi n oda malzeme aknn eit
ve kararl olmasn salar. n odann matris boluuna olan mesafesi yle seilmelidir ki
malzeme ak nceden ynlendirilebilsin. Bu yntemle farkl kesitlere sahip profili istenilen
lde oluturmak mmkndr. Snrsz boyda profil retmek iin basit geometrili standart
n odalar kullanlr (ekil 3.53).
ekil 3.51 n odal matris kesiti (2).

nemli olan n odada kalan blok sonu ile yeni blok arasnda kaynamann olumasdr.
Bu kaynama AlMgSiO.5 gibi kolay ekillendirilen malzemelerde daha iyi olmaktadr.
ekil 3.54 de grld gibi alc apndan daha byk boyuta sahip fakat fazla geni
olmayan profillerin retimi expansion n odal matris ile gerekletirilebilir. ekil 3.55 de
olduu gibi dairesel blok kesiti belirlenen bytme as ile profil kesitine bal olarak oval bir
kesite dntrlr, ilem bir anlamda elde bulunan alc boyutlarn retimi istenen profile
57
gre ynlendirmektedir. Bytme as alama bal olarak 10-15 arasnda deimektedir.
Expansion levhasnn kalnl maksimum profil geniliini belirler (2).
ekil 3.52 Drt delikli n odal yass matris (2).

a - Matris ; A-A kesiti b - Matris boluunun ls c - Profil ls d - Matris aln yzeyi
- Matris kanal uzunluklar
58
3.53 Sonsuz boyda profil retimi iin standart n odal matris (4).
ekil 3.54 ok paral expansion n odal matris (2). a - Matris aln yzeyi, b - A-A kesiti
59
Alc
ekil 3.55 Expansion n odal matris (2).

Gecen yllar iinde n odal matrisler baka anlamda da kullanld, Bunlar yan ak
profil imalatnda konstrktif destekleyici olarakta kullanld. ekil 3.56 ve ekil 3.57 de buna
bal karakteristik rnekler verilmitir. ekil 3.58 de gsterilen profil normal yass bir matrisle
imal edilebilir (2).
ekil 3.56 Drt delikli n odakl yass matris (4).
60
ekil 3.57 Kritik dillerin desteklenmesi iin n odal matrisler (2).

a) Tek paral n odak matris (matris aln yzeyi)
b) A-A kesiti
c) ki paral n odal matris (matris aln yzeyi)
d) B-B kesiti
Ancak buradaki dil ksmnn ne derece mukavim olaca tartlr . nlemlere ramen
bir ka ekstrzyon ileminden sonra dil ksmnn krlmas pratikte ok karmza kan bir
olaydr. Dil ksmlar frezeleme ile matris zerinde n oda ilenerek desteklenebilir (ekil 3.57a
ve b). Ancak bu tr takmlar ok pahaldr ve dzeltilmesi ok zordur. Onun iin malzeme
akn kontrol etmek kendinden n odal matrislere gre daha zordur (2).
ekil 3.57c ve d de matrisin kritik dilini korumaktadr. Ekstrzyon basnc geici
olarak malafann eilmesini salasa da malafa bunu matrise iletmez. Bu yzden matris ile n
oda arasnda 0-0.3 mm arasnda bir boluun olmas gerekir. Her iki konstrksiyonda odal
matrise biraz benzemektedirler. nk blok n odada iki ksma ayrlarak akmakta ve yine n
odada birletirilmekte ve bu sebepten kaynak dikii olumaktadr. Bu tr konstrksiyonlar
sadece tek delikli matrisler iin geerli deildir. Bunlar ayn avantajlarla ok delikli matrislere
de uygulanabilir. Gnmzdeki ekstrzyon takm retimi o kadar hassastr ki sonradan bir
dzeltmeye gerek kalmaz. n odann dizaynnda n odann genilii (d) ve derinlii (T) profil
et kalnlna bal olarak deiir (ekil 3.58) . Tablo 3.3de profil et kalnlna (b) bal n
odann lleri verilmitir (2).
61
ekil 3.58 n odann boyutlandrlmas (2)

Tablo 3.3 n oda boyutlar (2).
b (mm)
d (mm)
T (mm)
<2
S -10
1 ~ 1.2d
2-4
12-15
1 ~ 1.3d
spanyadaki INADEXA firmas matristeki malzeme akn dzenlemek iin 1992

ylnda yapm olduu n oda aratrmas ve elde ettii sonularn kullanm ile hatasz profil
imalatn gerekletirmitir. lk hesaplamalar 300 mm boyunda 200 mm apnda alc
kapasitesine sahip balmumu presinde yapld. Bunun amac 2000 ton luk presin benzer bir
kopyasn balmumu presi ile salamakt. Karlalan ilk problem ekstrzyon esnasnda
kullanlacak malzemeye yakn balmumu bileimini oluturmakt. Deneyin amac gerekleecek
akn verilerini elde etmekti. Bu deneysel yolla matris hesaplamalarnda kullanlacak
parametreler saptanmtr. Deney ekil 3.59 da gsterilen 12 delikli bir matrisin drt ayr
analizi eklindeydi. Btn matris deliklerinde ap 6 mm ve kanal uzunluu 3 mm alnmtr
(2).
Test l Blm A:
delik odasz olarak matris zerine yerletirilmitir .
Test 2 Bolm B:
Bir sonraki delik matris zerine 10 mm derinlikte ve 20 mm apl n odalarla
yerletirilmitir.
Test 3 Blm C:
Bu delikte 15 mm derinlikteki ve 20 mm apndaki n odalarla matris zerine
yerletirilmitir .
Test 4 Blm D:
Bu son delikte 15 mm derinlikte ve 26 mm apndaki n odalarla matris zerine
yerletirilmitir.
62
Bu deneylerin sonucu ekil 3.60 da gsterilmitir. E merkezli emberlerde bulunan
matrislerde besleme ak ve ekstrzyon uzunluu giri as ve as ile deiir. Bir sonraki
safha deneyleri gerek retim koullar altnda tekrar etmekti. Her bir delik boyunca kan
ubuklarn boyu llerek aadaki sonular elde edilmitir (2).
1 - Ayn giri asndan merkezden uzaklatka ekstrzyon uzunluu azalmaktadr .
2 - Birbirine yakn giri alarna sahip merkezden eit uzaklktaki deliklerde ekstrzyon
uzunluu ayn kalmaktadr .
3 - Ayn oda ap iin oda derinlii arttka metal ak azalmaktadr .
4 - Teoride oda olmadan byk bir besleme istendiinde 180 lik giri as gerekir .
ekil 3.59 12 delikli n odal matris (2).
63
ekil 3.60 n edann giri alan (2).
Btn bu hesaplamalardan ve parametrelerin dzenlenmesinden sonra matris

boyutlarnn hesab iin ekil 3.61 de gsterilen grafik sunulmutur. Gerek hesaplamalar
aadaki gibidir: ekil 3.62 de grld gibi her 16 mm de bir izilen daireler ile odalarn
arlk merkezi aktrlmtr. Bu daireler profil eklini farkl noktalarda kesecektir. Bu
merkezden uzaklaan kesiim noktalan numaralandrlarak nokta numaras, daire, deeri, oda
derinlii ve oda genilii deerlerini gsteren ekil 3.61 hazrlanmtr. Her nokta iin , deeri
hesaplanr. Grafik zerinde bu deerler ile nokta numaras aktrlr. Bu noktadan X
ekseninde saa giderek Y ekseninde besleme deeri bulunur (2).
64
19 18 17 16 15 14 13 12 11 1
10 20 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 mc
Oda evresi / Oda Yzey .-alan)
Oda Genilii
ekil 3.61 Kesime noktalarna, (oda evresi / oda yzey alan ), oda genilii, oda derinlii ve
besleme asna bal birleik grafik (2).
65
ekil 3.62 n oda derinlikleri ematik olarak gsterilmi matris (2).
66
3.3.3 Kaynama Tabakas
Matris kanalnda meydana gelen olaylar pratik asndan byk nem tar. istenilen
l taml ve yzey przll iin optimum takm dizayn ve matris kanalndaki kaynama,
srtnme ve anma konularnda deneyim gerekir. Ekstrzyon edilen blok malzemesinin matris
malzemesine kar adhezyon eilimi vardr . Ekstrzyon ilemi esnasnda blok malzemesinin
kanal yzeyine kaynayarak oluturduu tabakaya kaynama tabakas tanmlamasn yaparz
.Matris kanalndaki kaynama , srtnme ve anma olaylar ok eitli faktrlere bal
olduundan, bu deerlerin direkt llmesi ok zordur ve geni kapsaml deneyleri gerektirir .
Normal ve kayma gerilmeleri bilinmemektedir .Buna karn ekstrzyon scakl ve hz, matris
geometrisi, matris kanal uzunluu , srtnme ifti , elik ve alrninyumun sertlii, takmn ve
bloun alamlama oranlan bilinmektedir . LANG kayda deer almasnda ekil fektr ile
matris kanal srtnmesini birbirinden ayrmtr ve AKERET bir hesaplama yntemine gre
k hzn dikkate alarak kanal yzeyin eim asn ve matris kanal uzunluunu kayma
faktrne bal olarak ifade etmitir . Bu bilgilere dayanarak matris kanal yzeyine kaynayan
alminyum tabakas , matris kanalndaki srtnme ve matris anmas incelenmelidir . Profil
yzey przll ve matris kanal yzeyinin ekil deitirme bilgisi ile paralel bir matris
kanalndaki olaylar incelenmitir . Deneyler Berlin Teknik niversitesin de 8 MN luk yatay
ekstrzyon presinde yaplmtr. nce matriste n deneyler yaplmtr. Nitrasyon uygulamann
leplemenin, paralel ve apraz zmparalamann ve matris kanal uzunluunun (2,3 ve 5 mm)
profil kalitesine olan etkisi bulunmutur. Esas deneylerde seri ekstrzyon yaplmtr. Paral,
dikdrtgen boluklu (12*20 mm2) ekstrzyon matrisi (ekil 3.63) kullanlmtr. Belirli bir
kullanm sresi sonrasnda bu paralar deitirilerek matris kanal yzeyindeki kaynama
tabakas ve matris anmas ekstrzyon saysna bal olarak ifade edilmitir. Eik matris
destein kullanmyla matris plakalarnn eilmeleri nlenmitir ve ekstrzyon ilemi esnasnda
paralel bir iletim yzeyi salanmtr. Matris kanal yzeyi ekstrzyon ynne dik olarak
bilenip plazma nitrasyon uygulanmtr. Kanal uzunluu 5 mm alnmtr. Matris plakalar
1.2344 scak i eliindendir. Deneme malzemesi olarak AlMgSiO.5 kullanlmtr .
Ekstrzyon artlar tablo 3.4 de verilmitir (2).
ekil 3.63 Deitirilebilir paral matris (3). a Deitirilebilir matris aplar b ok paral
ekstrzyon matrisi c Ekstrzyon profili
67
Tablo 3.4 Ekstrzyon artlar (2)
ARTLAR
DEERLER
Ekrtrzpom yntemi:
direkt, blok st blok, yalamasz
Ekstrzyon blou ;
ap:
105 mm
uzunluk:
400 mm
scaklk:
450 C
Alc;
ap:
110 mm
scaklk:
400 C
Matris ;
dikdrtgen:
20*12 mm
Matris kanal uzunluu:
5 mm
scaklk:
400 C
Ekstrzyon artlar:
40/1
Profil k hz
0-55 ekstrzyon ileminde:
25 cm/s
55- 180 ekstrzyon ileminde: 50 cm/s
Yzey przll dnda matris kanal yzeyinin ve profil yzeyinin dalgall da

llmtr. Profil yzey lmleri 10. ekstrzyon ilemine kadar 7 m de bir yaplmtr, daha
sonrakilerde her 14m de bir, yani profilin tam ortasnda lmler yaplmtr. Ekstrzyon
ynnn enine yaplan przllk lmleri profil yzeyinin ortasnda, matris aknn
kenarndan 1.5 m ilerde ve kaynama tabakasnda yaplmtr. Yzey lmlerindeki temas
yzey uzunluu, profil zerinde 2 mm ve matris yzeyinde 10 mm dir. Tespit przllk
derinlii Rz DIN 4762 ye gre belirtilmitir. Maksimum dalga derinlii Wt, en derin ve en
yksek nokta arasndaki dik uzunluktur. Matris kanal yzeyindeki kaynama tabakas,
Matris/Kaynama tabakas snr blgesindeki eleman dalm ve matris anmas aadaki
analiz yntemleriyle yaplmtr :
Elektrik mikroskobu, Elektron-In-Mikroanalizi (EMPA), Rntgen- Fotoelektronspektikopi
(XPS) ve Raster-Elektron Mikroskopi (REM). Profilin 30 m sonraki yzey przll ile
ileme izgileri ve matris kanalndaki yzey tabakas arasndaki bant ekil3.64de
gsterilmitir. Sonular aadaki gibidir :
68
Ekstrzyon ynne dik bilenen matris kanal yzeyi paralel bilenene gre daha kaliteli profil
kartmaktadr.
Nitrasyon uygulanan matris yzeyleri daha kaliteli profil retimi salamaktadr .
Matris yzeyinin leplenmesi kaliteyi arttrmaktadr.
ekil 3.64 Matris yzeyinin ilenmesinin, profilin (30m) yzey przllne etkisi (2).
Matris kanal:
V =Ekstrzyon ynne dik bilenmi
P=Ekstrzyon ynne paralel bilenmi
N=Nitrasyon uygulanm
S=Paladium kaplanm
Alminyum tabakas, nitrasyon uygulanm matris kanal yzeylerinde daha yava,
nitrasyon uygulanmam kanal yzeylerinde ise daha hzl olumaktadr. Deneyde bir matrise
hem nitrasyon uygulanm hem de matris paladium ile kaplanmtr. Bir ka metre profilden
sonra matris kanal yzeyinde kaynama tabakas olumaya balamtr. Bu, profilin yzey
przlln belirleyen kaynama tabakas oluumunun matris yzey kaplanmas ile
etkileneceini dorular. Profilin yzey przll sadece matris yzeyinin grm olduu
ileme bal olmayp, kaynama tabakasnn olumasna da baldr. nce, eit kalnlktaki bir
kaynama tabakas profil kalitesi iin iyidir. ekil 3.65 de matris kanal uzunluunun profil
uzunluuna bal olarak profilin yzey przllne olan etkisi gsterilmektedir. ok az bir
srtnmeye ramen, 2 mm lik matris kanal uzunluundan 3 ile 5 mm lik matris kanal
uzunluuna gre daha kt profil kalitesi elde edilmektedir (2).
69
ekil 3.65 Matris kanal uzunluu LPK nin profil uzunluu L ye bal olarak profil yzey
etkisi (Rz) ; n = ekstrzyon says (2).
3 ile 5 mm lik matris kanal uzunluklarnn przllk deerleri arasnda ok az fark
olmaktadr . 3 ile 5 mm lik matris kanal uzunluu kullanldnda 10 ekstrzyon ilemi
sonrasnda kanal yzeyinin bir ksm alminyum tabakas ile kaplanmtr. Buna karn 2 mm
lik kanal uzunluu kullanldndaki ekstrzyon ilemi sonras tm yzeyin kapland
grlmektedir. Kaynama tabakasnn olumas ayn zamanda matris kanal uzunluuna, sabit
matris kanal uzunluunda profil boyunca ekstrzyon saysna baldr. ekil 3.66 de seri
ekstrzyonda profil yzeyi A nn (ekil 3.63a) profil uzunluuna yani ekstrzyon saysna
bal deiimi gsterilmitir. Yzey przllnn tm profil boyu stnde olan etkisi
aadaki karakteristikleri ortaya koymaktadr:
1-Artan eketrzyon says ile profil zerinde, nce yzey przll yksek bir art gsterir.
Yaklak 60 ekstrzyon ilemi sonras yzey przll profil boyunca azalmaktadr. Baz
noktalardaki ini klar dnda yzey przll sabit bir deerde kalmaktadr.
2-Tm yzey przll erisi boyunca noktalar sreksiz olarak iaretlenmitir. zellikle 60
ekstrzyon ileminden sonra ani duru ve klar grlmektedir. Deney artlar sabit
tutulduundan profil yzeyindeki przllk d matris kanalndaki bir proses ile ilgili
olmaldr(2).
ekil 3.66 Profil yzey przll Rz nin profil uzunluu L veya ekstrzyon says n e
bal deiimi (2).
70
Yzey przlln etkileyen bir baka faktr de ekstrzyon hzdr. Baz artlar
altnda ekstrzyon hznn arttrlmas mamul kalitesini ykseltebilir.Tablo 3.4 de grld
gibi 56. ekstrzyon sonra hz 25 cm/s (l)den 50 cm/s (2) ye ykseltilmitir. Bu hz
deiiminden sonra bata yzey przllnde ksa bir d grlmektedir. Ekstrzyon
hznn artmasndan sonra (eri 2) przllkte bir art grlmektedir. Ancak bu art bir
nceki hzdaki yzey przllk deerinden daha dktr. Dalga deerlerin incelenmesinden
maksimum dalga derinliinin ekstrzyon saysna bal olduu tespit edilmitir. ekil 3.67
genel olarak ekstrzyon says arttka dalga derinlii de artmaktadr. Dalga derinliinde
belirgin deiimler grlmemektedir. Deiim olduu takdirde de yzey przlln dt
noktalarda dalga derinlii de dmektedir.
ekil 3.67 Profil yzeyinin maksimum dalga derinlii Wt nin ekstrzyon says n e gre deiimi (2).
Belirlenen baka bir olay da profil yzeyi B deki yzey przll gelimesinin
ekstrzyon saysna bal olarak A daki profil yzeyine benzer bir karakteristik ortaya
koymasdr. Ancak przllk deeri daha dk olmaktadr. Bu, matris kanalndaki malzeme
ak ve ak hz gibi faktrlere bal olabilir. B yzeyinde elde edilen deerler A dakine
benzediinden sadece A yzeyinin sonulan verilmitir. Bir ka ekstrzyon ileminden sonra
matris kanal yzeyinde bir alminyum tabakas olutuundan yaplan lmler, alminyum
tabakasnn sonularn vermektedir. ekil 3.68 de kaynama tabakasnn yzey przllk
deeri Rz nin ekstrzyon saysna bal deiimi verilmektedir (2).
50
100
150
200
ekil 3.68 Ekstrzyon says n e bal, kaynama tabakasnn yzey przll Rz in deiimi (2).
71
Kaynama tabakasnn yzey przllk deeri profil yzeyindekinden daha yksektir.
Prensip olarak profil yzeyindeki benzer bir gelime gstermektedir. 75. ekstrzyon ilemine
kadar matris kanal yzeyinin przll yksek bir art gsterip,daha sonra sabite yakn bir
deiim gsterir. ekil 3.69 da kaynama tabakasnn dalgall grlmektedir. Burada da
kaynama tabakasnn dalga derinlii artan ekstrzyon ilemiyle nce bir ykselme gsterir ve
daha sonra sabite yakn bir deerde kalr. 100. ekstrzyon ileminden sonra dalga
derinliindeki yksek deerler, matris anmasndan dolay, matris k kenarnda eit
olmayan ve kaln bir kaynama tabakasnn olutuunu gsterir. ekil 3,70 de, farkl
ekstrzyon saysna gre matris kanal yzeyindeki kaynama tabakasnn grntleri yer
almaktadr.
ekil 3.69 Ekstrzyon says n'e bal kaynama tabakasnn dalga derinlii Wt nin deiimi (2).
100
180
5mm
ekil 3.70 eitli ekstrzyon saysndan sonra matris kanal yzeyinde oluan kaynama
kaynama noktas ( ok yn ekstrzyon yndr ) (2).
Paralel bir matris kanalnda ve burada ele alnan ekstrzyon artlarnda kaynama
tabakas ekstrzyon ynne dik olarak ve lamel eklinde olumaktadr. Matris k kenarnda
matris giri kenarna nazaran kaynama tabakas daha belirgin olumaktadr. Belirlenen baka
bir olay da gensel oluumun lamel oluumu tarafndan kapatlddr. Bata kk
paracklar halinde yapan alminyum yaklak 60 ekstrzyon ileminden sonra tm yzeyi
kaplamaktadr. Kaynama tabakasnn ekstrzyon saysna bal oluumu yzey przlln
72
oluumuna paralellikler gstermektedir. Yaklak 60 ekstrzyon ilemi sonrasnda neredeyse
sabit przllk deerleri elde edilmektedir. Matris kanal yzeyinin tam olarak kaynama
tabakas tarafndan kaplanmas sonras przllk ve dalgallnn artmas dnda kaynama
tabakasnn da kalnlat grlmektedir. Ekstrzyon saysna ve matris kanal yzeyinin
konumuna gre alminyum tabakas farkl kalnlklardadr (ekil 3.71) ve 6 mm deerine
kadar kabilmektedir. Alminyum tabakas zellikle matris anmasnn olduu blgede
oluur (2).
a/b
ekil 3.71 100 (a) ve 180 (b) ekstrzyon ileminden sonra kanal boyunca kaynama noktas(2)
Genel olarak kaynama tabakas kanal yzeyi giriinde ktakine gre daha ince
olmaktadr . Rntgen datm resminde (ekil 3.72) tabakalar tek tek belirlenebilmektedir.
Alam elemanlarnn yannda ekstrzyon malzemesinin matris/kaynama tabakasnn snrnda
magnezyum ve oksijen toplanmas tespit edilebilmektedir. ekil 3.73 de matris ve kaynama
tabakasndaki baz elemanlarn dalm ematik olarak gsterilmitir. Magnezyum ve oksijen
tabakas, zerinde oluan alminyum tabakas ile lokal olarak snrlandrlm ve belirli bir
kalnla sahiptir (2).
73
8.3 m
ekil 3.72 180 ekstrzyon ileminden sonra kaynama tabakasnn rtgen datm resmleri (2).
Mg-O tabakas, zerinde oluan alminyum tabakasndan daha incedir, ancak ona
gre daha serttir. Bu incelikteki tabakalar iin yzde ve kalnlk deerleri verilememektedir.
Ekstrzyon sonras matris yzeyinin yaps ekil 3.74 de ematik olarak gsterilmitir. Matris
kanal yzeyindeki Mg tabakasnn oluumu, bu deneyde matris blgesindeki scaklk art
sonucu deney malzemesinden pskrtlmesi olarak aklanabilir. Bu olay bir ka ekstrzyon
ilemi sonrasnda belirlenmitir. Ancak bu tabakann profil kalitesi ve matris kanalndaki
olaylar zerindeki etkisi aklanamamaktadr. Alminyum tabakasnn kaynamas ile ilgili
olabilir (2).
ekil 3.73 180 ekstrzyon ileminden sonra matris/kaynama tabakas snrndaki ematik
malzeme dalm (2).
74
ekil 3.74 Matris kanal yzeyinin ematik yaps; l Ana malzeme (elik) ; 2 Nitrasyon tabakas;
3 Oksit tabakas (MgO) ; 4 Alminyum tabakas (2).
Karbondioksitin soutma ve temizleme etkisi ile bu tabakann oluumu yavalatlabilir
. Matris kanal yzeyinde kaynama tabakasnn olumas, elik ve alminyum arasnda
adhezyon eilimine baldr. Ekstrzyon scakl ve ekstrzyon hz da matris kanal
yzeyindeki kaynama tabakasnn oluumunu etkiler. Matris kanal yzeyine nitrasyon
uygulanarak kaynama tabakasnn oluumu geciktirilebilir ama engellenemez. Deney
sonularnn da gsterdii gibi stabil bir kaynama tabakasnn oluumu ve tm kanal yzeyini
kaplamas belirli bir sre almaktadr, yani ekstrzyon saysna baldr. Matris k
kenarndaki kaynama tabakasnn oluumu profil yzeyinden syrlan malzeme tabakas ile
oluur. Ve bu matris k kenarnn daralmasna sebep olan, bu blgede malzeme toplanmas
oluur. Ekstrzyon saysnn artmas ile k ynne doru tabakasnn oluumu hzlandrlr.
ekil 3.75 Stabil kaynama tabakasnn oluumu (stte) ksmi veya tamamen zlen kaln
kaynama tabakas (altta) (2).
Matris kanal yzeyinin tamamen kaplanmas sonras ekstrzyon saysnn artmas ile
kaynama tabakas kalnl da artabilir. Ancak kaln alminyum tabakas stabil deildir ve
srtnme gerilmesinin etkisi ile kan profil yerinden sklerek dar atlr. Prensipte kaynama
tabakasnn iki trl zlmesi vardr. Ksmi ve tam zlme (ekil 3.75). Kanal yzeyinden
ince bir tabakann m yoksa tm tabakann m kalkaca, kaynama tabakasnn dinamik
dengesine baldr (2)
75
Bu durumda alminyum tabakasnn kaynama eilimi ve tabakann kalnlnda

nemli bir rol oynamaktadr. Eer kaynama tabakas ile ekstrzyon profili arasndaki srtnme
gerilmesi deeri kanal yzeyindeki alminyum tabakasnn kaynama kuvvetinden daha kk
ise kaynama tabakasndan sadece ince bir tabaka zlebilir. Ekstrzyon profili ile kaynama
tabakas arasnda yeterli temas yzeyi mevcut ise ve srtnme gerilmesi alminyum
tabakasnn kaynama kuvvetine eit ve daha byk ise, o zaman tm tabakann. zlmesi
mmkn olur. Kaynama tabakasnn oluum ve zlme prosesi bir ka ekstrzyon ilemi
sonras srekli tekrarlanabilmektedir. Bunun yannda zlme sonras halen sert ince (MgO)
bir tabakann kalmas sz konusudur. Bu tabakann var oluu alminyum tabakasnn
olumasn ve gelimesini salayabilir. Sadece ksa bir sre iin kanal yzeyi alminyum
tabakasndan kurtulmu olur. Profil yzeyin przlln kaynama tabakasna bal
dnecek olursak, tm profil boyunca profil kalitesinin ayn bekleyemeyiz. Kaynama
tabakasnn zlmesi, ekstrzyon hatalarna bile sebep olur. Deney sonularna baklarak
profil kalitesinin byk lde matris kanalndaki kaynama tabakasna bal olduu
sylenebilir (2).
ekil 3.75 da ematik olarak gsterildii gibi profilin yzey przll ile kanal
yzeyindeki kaynama tabakas arasnda bir iliki vardr. Aada bu iliki aklanmtr :
- l no lu blgede kanal yzeyine kaynayan alminyum olmad dnlebilir. Profil yzey
przll sadece kanal yzeyinin k przll ile belirlenir.
-Artan ekstrzyon says ile matris kanal yzeyinde az veya ok kaln bir alminyum tabakas
oluur. Kaynama tabakas, yaplat sre iinde tm yzey tamamen kaplanana kadar
ekstrzyon saysnn artmas ile profilin yzey przllk deeri yksek bir art gsterir (2 no
lu blge) .
-Belirli ekstrzyon saysndan sonra tm yzey kaplanr (3 no lu blge) ve przllk deeri
bu noktadan sonra sabite yakn bir deer alr(2).
76
ekil 3.76 Ekstrzyon says n e bal olarak kaynama tabakas oluumu (stte) ile yzey
przll (altta) arasndaki iliki (2).
Alminyum kaynama tabakasnn oluumu ve tm yzeyi kaplamas esnasnda kaynama
tabakasndan belirli kopmalar olabilir . Bunun dnda matris yzeyinin kaplanmas , matris
dizayn , ksa ve uzun matris kanal uzunluklar bu gei blgelerini etkiler . Tm kanal
yzeyinin kaplanmas sonras tm profil boyunca sabite yakn bir yzey przll vardr ve
kaynama tabakasnn kalnl przllk deerinin boyutuna etki eder. Kaynama tabakasnn
ksmi zlmesi ve tekrar kalnlamasyla alminyum tabakas farkl kalnlklarda olabilir. Az
da olsa profil boyunca farkl yzey przllk deerleri oluabilir. Buna karn kaynama
tabakas tamamen zld zaman yzey przllk deeri ani bir d gsterir ve yeni
tabaka oluup tm yzeyi kapladnda ayn seviyeye geri kar. Kaynama tabakasnn
mukavemetine bal olarak, kaynama tabakasnn zlmesi ve yeniden olumas belirli bir
ekstrzyon peryodunda olur. Bunun sonucu profilin yzey przllnde tm profil boyunca
peryodik deiimler grlr (ekil 3.76). Matris kanalndaki srtnmenin toplam ekstrzyon
kuvvetine olan etkisi dk olduundan, bu deneylerdeki ekstrzyon kuvveti diyagramlarnda
da, ekstrzyon saysnn artmasna ramen , ekstrzyon kuvvetinde art grlmemitir.
Ekstrzyon kuvvetinde olan bu ufak artlar daha ok scaklk artn salamtr ve seri
ekstrzyon ileminde bu scaklklar sabit tutulamamtr. Burada matris kanalndaki
srtnmeden oluan kuvvet art, tespit edilememesine karn, paralel bir matris kanalnda
kaynama tabakas ve yzey przll bilgisiyle kanaldaki srtnme olaylar tarif edilebilir.
ekil 3.77 de grld gibi profilin yzey przllnn matris kanalndaki srtnmeye
77
bal olduunu dnrsek, matris kanalndaki srtnme gerilmesinin deiimi kaynama
tabakasnn oluumuna ve ekstrzyon saysna bal olarak tarif edilebilir. Matris kanal
yzeyindeki kaynama tabakasnn olumas ile matris kanalndaki srtnme arasndaki iliki
aada aklanmtr (2) ;
-1. blgede matris kanal yzeyine kaynayan alminyum tabakas yoktur. Bu durumda
ekstrzyon balangcnda matris kanalnda alminyum tabakas yokken, alminyum ile matris
arasnda kanal yzeyi boyunca bir kayma hareketinin olduunu dnebiliriz. Bu durum ilk
kaynama tabakasnn olumasna kadar devam eder. Srtnme gerilmesi ok kk deerde
olabilir. Profilin termik deiimi ve plastik uzamas sonucu matris kanal yzeyi ile profil
arasndaki temas yzeyi ksmen kaybolabilir (2).
-2. blgede kanal yzeyi ksmen alminyum tabakas ile kapldr ve burada kayma srtnmesi
olabilecei gibi kaynama srtnmesi de olabilir. Artan ekstrzyon says ile oluan kaynama
tabakasnn kalnl ve srtnmesi artar, bu da matris kanalnda srtnme gerilmesinin
ykselmesine sebep olur. Bu gei blgesi matris kanaln tm yzeyi alminyum tabakas ile
kaplanana kadar srer (2).
-3. blgede matris kanal yzeyi az veya ok kaln bir alminyum tabakas ile kaplanmtr.
Kaynama tabakasnn zlmesinin de dikkate alnarak bu blgedeki srtnme gerilmesi
yaklak olarak sabit kald sylenebilir. Bu blgede matris kanalnda kaynama tabakas
ile profil arasnda yalnzca kaynama srtnmesi olur (2).
ekil 3.77 Ekstrzyon saysnn kaynama tabakas oluumuna (stte) matris kanalndaki srtnme
gerilmesine (altta) etkisi (2).
78
Kaynama tabakasnn kalnlna bal olarak matris kanalnda kayma ve kaynama

srtnmesi de olabilecei grlr. Kaynama tabakasnn tm yzeyi kaplamasnn ardndan
neredeyse ayn sertlikteki iki malzeme arasnda srtnme olur ve profilin yzey przll
sabite yakan deerde kalr. zlmeler sonucu kanal yzeyinde kaynama tabakas kalmaynca
kaynama srtnmesi olmaz, onun yerine kayma srtnmesi oluur. Ve srtnme gerilmesinde
belirgin bir d kaydedilir. Bu durumda yumuak ve sert malzeme arasnda srtnme olur,
bunu belirleyen de profil zerindeki przlln ddr. Kaynama tabakasnn tamamen
zlmesinin srtnme gerilmesinin zerinde byk etkisi olduu halde ksmi zlmenin
srtnme gerilmesinin zerinde etkisi bulunmamaktadr.
3.3.4 Matris Mukavemet Kontrol
Belirli bir malzemeden ekstrzyon matrisinin imali iin aadaki faktrler dikkate alnmaldr:
a - Matris deliinin ekli ve bykl
b - Ekstrzyon oran, pres kapasitesi ve ubuk says
c - ubuklarn konumu
d - Maksimum zgl ekstrzyon basnc
Btn ekstrzyon takmlarnn statik hesaplamalarnda genel olarak seilen
ekstrzyon presinin zgl basnc kullanlmaldr. .Matrislerin hesaplanmasnda takmn
almas scakl da dikkate alnr (hafif metallerde yaklak 400 C).
Matrisin dzenlenmesinde ve boyutlandrlmasnda en nemli zorluklar serbest olarak
tanmas gereken diller nedeni ile olumaktadr. Byk profillerde matris dili bir destek takm
ile desteklenirken ince dilli kk profillerde bu durum sz konusu deildir. Matris dilleri
byk bir eilmeye zorlanmayacak ekilde boyutlandrlmadr. Aksi takdirde l sapmalar ve
krlmalar oluabilir. Eilme iin dilin boyu (ld ) ile genilii (bd) arasndaki oran bir ldr.
79
Sekil 3.78 Matris zerinde dilin gsterilii (3).

Matris zerindeki basn :
P = F t op / Ao
p : zg l ekstrzyon basnc
O = p *Ad
Ftop : Ekstrzyon kuvveti
Ad = bd * ld
Ao: Blok kesit alan
C: Di l zerindeki yzey yk
Ad : Dil alan
bd : dil genilii ld : dil boyu
Eilme:
Mb = Q * e
Mb : Eilme momenti e: Arlk merkezine uzaklk
b = Mb / W
b : Eilme gerilmesi
2
W = ( bd * Ll ) / 6
W:Mukavemet momenti Ll : Matris kalnl
Kayrma Gerilmesi :
= Q / (bd * Ll)
Bi I e i k ge r i l me :
v = [b2 + (1.73 )2 ] [b2 + 3 2 )
v < em olmaldr.
Bu kriterlere gre matris mukavemet kontrolu yaplr. Bu hesaplamaya basit bir rnek verirsek:
80
ekildeki rnek iin bd = ld =10 mm verilmitir

Destek dili genilii bd2 =6 mm
Ekstrzyon kuvveti Ftop = 1200 ton
Alc ap Da = 125 mm
Matrsi kalnl L1 = 20 mm
Destek kalnl L2 = 50 mm
Bu veri l en deerlere gre zgl ekstrzyon basnc :
p = Ftop / Ao = 1200000 / ( * 62.52 ) = 97 . 78 Kp / mm2
Dil zerindeki yzey yk :
Q=p*bdl*ld=97.78*10*10=9778Kp
Destek dilinin eilmesi :
Mb = Q * e =9778 * ll.5 = 112447 Kpcm
W = ( Bd2 * L22 ) / 6 = (0.6 * 152 ) / 6 = 22.5 cm
v = Mb / W = 112447 / 22.5 = 4997 Kp/cm2 = 49.97 Kp / mm2
Kesilme gerilmesi
= Q/(bd2*L2)= 9778 / (6*150 )=10.86 Kp / mm2
Bileik geri lme
v = [ (49. 9) 2 + (1.73 * 10.86 )2 ]
ov = 53.31 Kp / mm2
v < em =100 Kp / mm2 olduundan matris mukavemeti yeterlidir.
3.4 Matris Dizaynnn Malzeme Akna Etkileri
Ekstrzyon ilemi esnasnda malzemenin hareketi yani malzemenin ak imalat

kalitesini ok byk oranda etkilemektedir. Malzeme aknn dzenli veya dzensiz olmas,
mamuln kaliteli veya kalitesiz olmasna sebep olur. Ayn zamanda malzeme ak ekstrzyon
kuvvetlerinin belirlenmesinde de nemli rol oynamaktadr. Malzeme ak, birinci derecede
81
ekstrzyon edilen malzemenin zellikleri olmak zere ok sayda ilem faktrnden
etkilenmektedir. Bu yazda matris ve dizaynnn malzeme akn etkilemesi zerinde
durulacaktr. Alcda srtnmenin olmad kabul edilerek sadece matris dizaynnn malzeme
ak zerine etkisi incelenecektir.
Dz matrisler malzeme akna uygun bir form olmayp, bu matrislerde,
matris
deliinin giriinde malzeme normal olarak akamaz ve ylmalar oluur. Bu nedenle dz

matrislerde, matris deliinin giriine, ekstrzyon edilecek metal ve alamna gre
yuvarlatmalar yaplr. Yuvarlatmalar yaplmad zaman malzeme aknda dzensizlikler ve
mamul kalitesinde bozulmalar, yapld zaman ise akta dzelmeler grlr. Matriste giri
yzeyinin kk olmas nedeni ile bu tip matrisler, giri yzeyine yapma ve delii daraltma
zellikleri olan alminyum ve bakr alamlarnn ekstrzyonunda kullanlr "alminyum ve
bakr alamlarnda yzeyi byk olan matrisler yani konik matrisler kullanlrsa bu sorunla
karlalr) (1).
Dz matrislerde, alc iinde stampa ile matris arasnda boyuna ekil deitiren
blgenin byk olmas ak izgilerinde byk deformasyonlar meydana getirir. Dz
matrislerde l blgenin byk olmas neticesinde, ak blgesi ile l blge arasnda metalmetal srtnme yzeyi artmakta ve metal-metal srtnme yzeyinin byk olmas akan
metalin, bu blgede l blgeye yapmasna, dolaysyla matris k aralnn klmesine
neden olmaktadr. Buna bal olarak ak izgilerinin formlarnn bozulmas malzeme aknn
bozulmasna neden olmaktadr (1).
ekil 3.79 ekil deitirme blgesi, 2 - l blge, 3 - kayma blgesi (1).

Matris giriine yaplan yuvarlatmalar sayesinde bu olaylarn etkisi azaltlr. Dz
matrislerin bu dezavantajlarn kaldrmak iin matris giriine koniklik alar verilerek konik
82
matrisler gelitirilmitir. Saf kalayn ekstrzyonunda matris alar deitirilerek malzeme
akas incelenmitir. Dz matriste B tipi malzeme akas salanrken, matrise koniklik verilince
malzeme ak, ekil deitirmenin daha homojen olduu grlmtr. Ekstrzyonda, ilk akn
balamasnda malzemenin matris yzeyinde kat ettii mesafe, matris as kldke
artmaktadr (1).
Matris yzeyinde kat edilen mesafenin artmas srtnmeyi arttrmakta, blokun matris
deliine ynelmesini matristen ok uzakta balatmaktadr ve dolaysyla boyuna sekil
deitiren blgenin uzunluu artmakta, ak izgileri bozulmaktadr. Kk koniklik aclarnda
l blgenin byk olmas ve dolaysyla metalin metal zerinde srtnen yzeyinin artmasyla
srtnme kuvveti artmaktadr. Istampann ilerlemesiyle l blge ile temasta olan ak blgesi.
metal-metal srtnmesinden dolay k aral devaml daralmaktadr. Bunun sonucun da
merkezle evre arasnda hz farklarnn artmasyla malzeme ak zorlar, l blge miktar
artar, mamul hatal kar. Koniklik as byk olduu zaman 120") malzeme k aral
yeteri kadar genitir. Bu nedenle fazla malzeme birikimi olmadan ve ekil deitirme matrise
daha yakn yerden balayarak daha dzgn malzeme ak salanr.Koniklik asn daha da
arttrarak akta bir dzelme grlmez. nk artan koniklik alar ile birlikte matris, konik
matristen ok dz matrise benzemektedir (1).
Tablo 3.5
Koniklik asnn ak tipine,artk malzeme miktarna ve sekil deitirme
balangcna etkisi
Koniklik acs 2a
Ak tipi
Artk malzeme
ekil deitirme balangc
30
OK
MATRSTEN UZAK
60
OK
MATRSTEN UZAK
75
OK
MATRSTEN UZAK
90
AZ
MATRSE YAKIN
120
EN AZ
MATRSE EN YAKIN
Kk koniklik alarnda l blgenin byk olmas ve stampa tarafndan l

blgenin ularnn aka itirak ettirilmesi malzeme aksn bozan ve blok yzeyinde bulunan
istenmeyen malzemelerin mamule gemesine neden olur.Koniklik apnn artmasyla olu
blge miktarnn azalmas, stampa tarafndan l blgenin ularn aka itirak ettirmesi
83
ekstrzyon ileminin sonuna rastladndan malzeme ak dzgn ve mamule yabanc
maddelerin girme oran da azdr.
*
Merkez ile evre arasnda var olan hz farklar malzeme aksnn homojenliini
bozar.31 okun evresinde bulunan malzeme alc cidarn, matris yzeyini, ve matris
kanaln srtnerek kat ederken, blokun merkezinde bulunan malzeme hi bir (kendi i
srtnmesi dnda) engelle karlamadan akar. Bu da merkezle evre arasndaki hz
farklarn dourur. evre malzemesinin srtnme etkilerini ve merkezle olan hz farklarn
azaltmak iin matrisin kanal boyunda ayarlama yaplr. Kesit fark ihtiva etmeyen bir
profilde, kanal uzunluu merkezde en byk deere ular. Bunun neticesinde hz
farklarnn azalmas ile dengeli bir ak salanr.
Genel kural olarak merkezde ve kaln kesitlerde matris kanal uzunluu uzun. evreye yakn ve
ince kesitlerde kanal uzunluu ksa tutul arak ak hzlar dengelenir.
Farkl kesitleri olan profilde, byk kesitlerde malzemenin hzl akmasna ramen, ince
kesitlerde yksek srtnmeden dolay akma hz der.Boy e prof i l l erde dzgn ve
dengelenmi malzeme ak salamak iin byk kesitlerin kanallar uzun, kk kesitlerin
kanal boylar ksa tutularak dizayn edilir.
Eer byk kesit merkezde bulunuyor ise kanal boyu daha da arttrlr. ok karmak
profillerde ak olaylar hala tam zlm deildir.Ak blgesinin bykl, matris
zerindeki delik says ve deliklerin matris evresine olan uzaklna baldr. Bu sebeple
kaymaya zorlanan blgenin formu koni eklinde olmayp dzensiz bir form gsterebilir.
Komplike profillerde malzeme aksn dzgnletirmek kanal uzunluklarn ve srtnme
yzeylerini deitirmekle mmkndr. Kesit farklar ieren profillerde byk kesitler matris
kenarna yakn konumda olmaldr. Bylelikle evre malzemesi az yol kat ederek matris
deliine girecektir. Byk kesit matrisin kenarna yakn dizayn edildiinde matriste dengesizlik
meydana geliyorsa matrise denge delii alarak hem matris hem de ak dengelenir. ok
delikli matrislerde l blgenin formu delik saysna bal olarak deiik ekillerde olabilir.
Kayma blgesi malzemesi profillere eit olarak dalmaz. ubuklar zerinde kalnl yer yer
deien dzensiz bir rt meydana getirir.
84
ok delikli matriste evre deliklerinin yan sra matrisin merkezinde delik bulunuyor
ise merkezden kan profilin hz dier ubuklara nazaran daha hzldr ve kayma blgesi
malzemesinden etkilenmez.k hzlarn dengelemek amac ile ya kana l uzunluklar ayarlanr
yada yalama yaplr.
Deiik aptaki ubuklarn ayn anda ekstrzyon edilmesi halinde, k hzlar arasndaki oran
etkileyen faktr deliklerin merkeze olan uzakldr. Hzlarda olan farkllklar ubuklar
eilmeye ynlendirir.Yine kesit ve merkeze olan konumlarna gre kanal uzunluklar
ayarlanarak hzlar eitlenire malzeme ak dzeltilir. ok delikli matrisler dizayn edilirken
delikler matris "zerinde yle dzenlenmelidir ki, kaln kesitler evreye, ince kesitler merkeze
yakn olmal ve delik yzeyleri boyunca srtnme o ekilde ayarlanmaldr ki ak hzlar
dengelenerek tm ubuklar ayn boyda ksn..
ekil 3.80 ok delikli matriste ve H profilinde malzemenin matris yzeyinde kat ettii yol (1).
Merkezden kak deliklerden ak ekil 3.82 de grld gibidir. Matrise uzak ve
yakn evreden gelen malzemenin yolar eit olmad gibi hzlarnda eit deildir ve ak
dengesizdir. Matrise yakn olan evrede l blgenin kk olmasndan srtnmeyi azaltmakta
bu blgeden matrise daha ok malzeme akmaktadr . Dier blgelerde durum tam tersidir.
Alcnn da przsz olmas durumunda kak matristen ekstrzyon edilen mamul
eilmektedir.
Matris yzey ve kanallar talanmam olmas halinde srnme kuvveti artacak ve
aka kar direne oluacaktr.
85
ekil 3.81 Plastilinin kak delikten ak (alcnn yzeyleri talanm ) (1).
Talanmam yzeyler aka kars diren oluturduu iin ekil deitirme blgesi
matristen ok uzaklarda balayacak ve ak hatlar bozulacaktr.Matris kanal da talanmam
durumda ise srtnme kuvveti daha da artarak evre ile merkez arasndaki ak hz farkn
arttracak ve ak hatlar borucuk eklini alarak ikilenme hatalarna sebep olacaktr. Ayn
zamanda mamul yzeyinde izgiler meydana gelecek, ayet kesit ince ise srtnmeden oluan
s ile malzeme yeniden billurlama scaklnn zerine kacak ve tane kabalamas meydana
gelecektir (1).
Matris yzeyleri ve kanallar taslanarak veya kromla kaplanacak yzeyler
parlatlmaldr.Bu ekilde aka kar direne azalr ve ekstrzyon hatalar nlenir.
ekil 3.82 Merkezden kak bir dairesel ubukta malzemenin matris yzeyinde izledii
yollar(3)
Kk kesitli profillerin ekstrzyonunda l blge byk olmakta ve akan malzeme
matrise gelene kadar uzun yol kat etmesi nedeni ile srtnme byk, ak dzensiz olabilir.
86
Byk kesitli profillerde ise l blgenin az olmas ve srtnme yzeyinin az olmas aka
kar az direne oluturmakta ve ak rahatlamaktadr.
Ak blgesi
l blge
Metal- Metal srtnme blgesi

ekil 3.83 l blge, metal-metal srtnme blgesi, ak blgesi
Daire, kare, hac eklindeki kesitler zerinde eitli deneyler yaplmstr.Daire kesitli profilde
malzeme aks daha kolay olmaktadr.Kare ve hac eklindeki profillerde malzeme ak
zorlamaktadr. Daire kesitli profilin sekil faktr l. dir.Kare kesitli profilin sekil faktr 1.02,
hac eklindeki profilin sekil faktr l.28dir.ekil faktrndeki bu artan deerler ile malzeme
ak olumsuz ynde etkilenmektedir. nce cidarl ii bo profillerde yine malzeme ak
olumsuz ynde etkilenir.
3.5 Matris Dizaynn Srtnmeye Etkisi
Ekstrzyon yntemi ile ekillendirmede btn takmlardaki srtnme olduka

nemlidir. Bu takmlardan matris kanal uzunluunun srtnmeye ve ekstrzyon kuvvetine
etkisinin bilinmesi gerekmektedir. Bu amala bir ak aratrma yaplmtr. Etkileri belirlemek
iin LANG direkt ve endirekt eketrzyon yntemlerini belirli parametrelerle karlatrm. Bir
imalat hanede saf A199.6 dan 123 mm apnda ve 1550 mm boyunda bloklar dklmtr.
Kimyasal bileimi (% miktar olarak) : Fe 0.18-0.21 aras ; Si 0.05-0.09 aras ; Cu < 0.01-0.03 ;
Mn < 0.01 ; Mg < 0.01 ; Zn 0.02-0.03 aras alnmtr. Dklm bloklar 500 mm lik boylarda
kesilip 9 MN luk ekstrzyon presinde direkt ve endirekt ekstrzyon yntemine gre
baslmlardr. Bloklar endiksiyon firnlarnda tavlanmlardr. Blok scakl sabit 460C
alnmtr. Alc scakl 440C da sabit tutulmutur. Istampa hz 1-40 mm/s arasnda
alnmtr. 3.4 mm lik (artan kanal yzeyleri ile) sabit matris kanal uzunluu, ayn takmlar ile
her iki yntem iin kullanlmtr. lk denemelerden sonra bu ok delikli matrislerin kanal
uzunluklar 2mm ye (3 delikli) ve 1.4 mm ye (6 delikli) erezyon yntemi ile indirilmitir.
87
Bylece btn takmlardaki kanal yzeyi ayn olmutur. Kullanlan ubuk profillerin aplar
22.05 mm (tek deliklide), 12.73 mm ( deliklide) ve 9.00 mm (alt deliklide) alnmtr. Btn
takmlarn ubuk profil aplar yle seilmitir ki 130 mm lik alc apnda ekstrzyon oran
sabit 34.8 kalmtr. Her iki ynteme gre yaplan deneyler sonucu maksimum ekstrzyon
kuvvetleri ile otomatik olarak okunan stampa hzlan arasnda yle bir bant olumutur ;
Fi = a +b * logVA
( 3.13 )
Bu dorular ekil 3.84 ve 3.85 de gsterilmitir. Direkt ekstrzyon iin

(Ft toplam kuvvet,
FR
alcdaki srtnme kuvveti ve
FD
FT
= FR+FD
ekil deitirme kuvveti) alnmtr.
Deneylerde llen kuvvetler ekil 3.84 ve 3.85 de gsterilmitir. Tablo 3.6 ve 3.7de (3.13)
no lu eitlikte kullanlan a ve b deerleri verilmitir. Kullanlan takm bana 11-16 ekstrzyon
ilemi yaplmtr. Btn ekstrzyon parametreleri sabit tutulduunda kuvvet artnn sebebi
kanaldaki srtnme ve ekil faktr olarak kabul edilmitir. Delik saysnn ve deliklerin matris
zerine yerletirilmesinin kuvvet art zerinde bu durumda pek etkisi olmaz. Direkt ve
endirekt ekstrzyonda ayn alc, ayn takmlar ve ayn deney artlarnda bloklar basldnda
aadaki deerler sabit olarak alnabilir (2).
-Alc gmlei ile blok yzeyi arasndaki srtnme
-l blgelerdeki (direkt) ve takm yzeyindeki srtnme (endirekt)
-lmler ayn olduundan n levhadaki (direkt) ve tahkm tutucusundaki srtnme (endirekt)
1 Delik
2 Delik
3 - Delik
0.5
1.0
1.5
2.0
3.4mm
0.5
1.0
1.5
2.0
log Va (mm/s)
ekil 3.84 Ekstrzyon kuvvetlerinin stampa hznn logaritmasna bal deiimleri ; kanal
yzeyi artmakta (sabit kanal uzunluu) (2) . a) Direkt ekstrzyon , b) Endirekt ekstrzyon
88
ekil 3.85 Ekstrzyon kuvvetlerinin stampa hznn logaritmasna bal deiimleri ; kanal
yzeyi sabit (kanal uzunluu artmakta) (2). a) Direkt ekstrzyon ,
b) Endirekt ekstrzyon
Tablo 3.6 Sabit kanal uzunluu LPK = 3.4 mm de direkt ve endirekt ekstrzyonda lm
sonulan (2).
Tek delik
delik
Atodetik
22.05 mm
3 * 12.73 mm
6 * 0 9.00 mm
Direkt ekstrzyon
FT (MN)
3.17
. 1-46
3.59
1.52
3.94
1.47
F* (MN)
1.83
0.83
1.86
0.89
1.95
0.88
FD (MN)
1.34
0.63
1.73
0.63
1.99
0.59
0.83
2.28
0.77
2.41
0.84
Endirek ekstrzyon
FT (MN)
1.83
89
Tablo 3.7 Azalan kanal uzunluu ile direkt ve endirekt ekstrzyonda lm sonulan (tek delik: 3.4
mm , delik: 2.0 mm , alt delik: 1.4 mm) (2).
Tek delik
delik
Alt delik
22.05 mm
3 * 12.73 mm
6 * 0 9.00 mm
Direkt ekstrzyon
FT (MN)
3.17
1.46
3.43
1.44
3.58
1.47
FR (MN)
1.83
0.83
1.80
0.79
1.78
0.84
FD (MN)
1.34
0.63
1.63
0.65
1.79
0.62
0.83
2.21
0.79
2.23
0.79
Endirekt ekstrzyon
Fr (MN)
1.83
ekil 3.86 ve 3.87 de
direkt ve endirekt ekstrzyonda ak izgilerin oluumu
gsterilmitir. Buna karn ilk deneme srasnda matris kanallarndaki srtnme her iki iinde
farkl kmaktadr.
90
ekil 3.86 3.4 mm kanal uzunluuna sahip profillerin direkt ekstrzyonunda ak izgileri
oluumu (2).
a) stte: Bloun %30'u baslmt Altta ; Arta kalan blok (arta kalan blok ekstrzyon ynnde
dan atlmtr) b) Profil kesitleri (ay oluumu)
nk sabit kanal uzunluu ve sabit ekstrzyon artlan karsnda delik says
arttndan kanal yzeyi de artmtr. Ak snrnn oluumu sonucu g kayb sabit kabul
edilebilir (ekil 3.88a-d). llen srtnme kuvveti matris kanalndaki srtnmenin de
fonksiyonu olmak zorundadr. Bu demektir ki FPK, FR srtnme kuvvetlerinin farkna eittir,
Sabit ve azalan matris kanal uzunluklarndaki kuvvet fark artan kanal yzeyinden
kaynaklanmaktadr. Bunun iin, azalan kanal uzunluklarda kuvvet daha kk olmaktadr
(ekil 3.85a) (2).
ekil 3.87 3.4 kanal uzunluuna sahip profillerin direk ve endirekt ak izgilerinin
oluumu(2).
91
a) stte: Bloun %30'u baslmtr (arta kalan blok ekstrzyon ynnde dar
atlmtr)
Altta: Arta kalan blok ekstrzyon ynnn tersi dorultusunda dar atlmtr
b) Profil kesitleri (ay oluumu)
Kayma gerilmesi yardm ile srtnme kuvvetini hesaplamak iin SEBEL FANGMEER
forml kullanlr.
FT = A0 * lnR * kf / f + * D *L * * kf
R = A0 / A1 , D = Alc ap
= srtnme katsays
kf = akma gerilmesi
f = ekil deitirme verimi
L = blok uzunluu
ekil 3.88 Ortadan kesilmi arta kalan bloklarda malzeme ak (2).

( 3.14 )
92
a) Direkt ekstrzyonda delikli takmda malzeme ak
b) Direkt ekstrzyonda alt delikli takmda malzeme ak
c) Endirekt ekstrzyonda delikli takmda malzeme ak
d) Endirekt ekstrzyonda alt delikli takmda malzeme ak
* kf
dur ve bylece = FR / ( *D*L) olur . Bu deer max ifade ettiinden
max = kf / 3 den kf de hesaplanabilir. VA = 10 mm/s iin alcdaki kayma gerilmesi y

hesaplarsak aadaki yaklam formln billuruz :
FPK = APK * * R
( 3.15 )
Bu deerler srtnme kuvvet farklaryla da ok yakn deerler vermektedir .Tablo

3.5'de llen ve hesaplanan srtnme kuvvetleri karlatrlmtr. ekil deitirme direnci kw
(kw= kf /f) 3.16 no lu eitlikten hesaplanmtr.
kw = FDT / ( A0 * )
( 3.16 )
= ln A0 / A1
A0 = alc kesiti
A1 = profil kesiti
VA = Istampa hz
Istampa hizana bal deiimini her iki yntem iinde ekil 3.89 da verilmitir.
Tablo 3.8 llen ve hesaplanan srtnme kuvvetleri ( VA 10 mm/s, LPK = 3.4 mm) (2).
FPK
llen deerler (kN)
(3.15) no'lu eitlikten hesaplanan

deerler (kN)
Al/3
90
94
Al/6
170
192
A3/6
80
98
93
0.5
1.0
1.5
2.0
log VA (mm/s)
ekil 3.89 Sabit ve artan kanal yzeyinde ekil deitirme direnci kW nin stampa hznn
logaritmasna bal deiimi (2).
a Direk ekstrzyon
b Endirek ekstrzyon
Matris kanal uzunluu arttka ekil deitirme direnci de artmaktadr (ekil 3.90) 1040 mm/s stampa hzlarnda, sabit kanal uzunluklarnda veya sabit kanal yzeylerinde metalin
akn salamak iin endirekt ekstrzyonda direkt ekstrzyondakinin 1.3 kat kuvvete ihtiya
ihtiya. duyulur. Bundan dolay endirekt ekstrzyonda ekil deitirme kuvveti direkt
ekstrzyondakinin 1.3 kat olmaktadr. Ancak srtnmeyi de hesaba katacak olursak direkt
ekstrzyondaki toplam kuvvet endirekt ekgtrzyondakinin 1.69 kat olmaktadr.
Matris kanal yzeyi mm2
ekil 3.90 Direkt ve endirekt ekstrzyonda matris kanal yzeyinin byklne bal olarak
ekil deitirme direncinin deiimi (VA =10 mm/s) (2).
Srtnme kuvveti yerine takma etki eden kuvvetleri kyaslayacak olursak (Fn
direkt,FT endirekt), o zaman
VA
= l0mm/s de srtnme kuvvetinde benzer artlar grlr
(Tablo 3.9). ekil deitirme kuvvetlerin farkndan sabit kanal uzunluunda f1/3, f1/5, f3/5
faktrlerinden fF *fPK hesaplanrsa (ekil ve kanal uzunluu deiiminde her iki faktrde iinde
94
bulunmaktadr ve fF ekil faktrdr) ve ksalan kanal deerlerinden fF hesaplanrsa (fPK =1
nk her takmda da ayn) o zaman tablo 3.10 daki faktrler ortaya kar.
FPK = fPK * FD
( 3.17 )
geerli olduundan (yani fPK * FT) VA = 10 mm/s ve LPK = 3.4 mm iin tablo 3.11 deki
deerler hesaplanmtr.
Tablo 3.9 Direkt endirekt ekstrzyondaki kuvvet farklarnn karlatrlmas (2).
kuvvet fark LPK sabit
(MN)
kuvvet fark LPK azalan (MN)
Direkt ekstrzyonda
Al/3
0.39
0.31
Al/6
0.61
0.44
A 3/6
0.22
0.13
Endirekt ekstrzyonda
Al/3
0.39
0.34
Al/6
0.59
0.36
A3/6
0.20
0.02
Tablo 3.10 Matris ekil faktr fF ( tek delikten ok delikli matrise hesaplama ) ve srtnme
faktr fPK (2).
fr
fPK
Direkt (FD)
1.16
1.03
Eruarekt(FT)
1.13-1.14
1.05
DT ekt (FD)
1.15-1.19
1.03
Emareti (Fi)
1.10
1.05
VA = 10 mm/s
VA = 40 mm/s
95
Tablo 3.11 ve alt delikli matrisler iin ekstrzyon kuvvetleri (2).
Deerler kayma gerilmesi ile belirtilen deerlerden daha byk ancak eitli kanal
uzunluktaki srtnme kuvvetinin byklklerine uygundur. Matris kanalndaki kayma
gerilmesi alcdaki kayma gerilmesinden daha byk olmaktadr. Her iki zm yntemi bize
toplam kuvvet deerlerinde benzer neticeler vermektedir. Salt ekil deitirme kuvveti direkt
ekstrzyonda daha dk deerler vermektedir. Bu bize alcdaki srtnmeyi de hesaba
katmamz gerektiini gstermektedir. Kayma gerilmesi 3 ile logVA arasndaki iliki ekil 3.91
de gsterilmitir ve burada matris kanal yzeyinin etkisi net olarak grlmektedir (3).
ekil 3.91 Artan ve sabit kanal yzeyde alcdaki kayma gerilmesinin stampa hznn
logaritmas ile deiimi (direkt ekstrzyonda) (2).
VA = 10
mm/s ve LPK = 3.4 mm iin 14,5 N/mm2(tek delik), 15 N/mm2( delik) 15.5 N/mm2
(alt delik) hesaplanr. eitli ekstrzyon hzlarnda ile kanal yzeyi arasndaki iliki
azalmtr. (ekil 3.92). Her hz iin LPK = 3.4 mm ve direkt ekstrzyonda ekil 3.93 deki
kayma gerilmesi ile ekil deitirme direnci arasndaki iliki gsterilmitir :
kW (tek delik) = 3.0 * - 1.0 (N/mm2)
kW ( delik) = 2.8 * + 8.6 (N/mm2)
kW (alt delik) = 2.6 * +14.3 (N/mm2)
( 3.18)
96
100
200
300
400
500
600
Matris Kanal Yzeyi (mm )
ekil 3.92 eitli stampa hzlarnda alcdaki kayma gerilmesi ile matris kanal yzeyi
arasndaki iliki (LPK = 3.4 mm) (2).
ekil 3.93 eitli takmlarda ekil deitirme direnci kw ile alcdaki kayma gerilmesi
arasndaki iliki (VA = 1-40 mm/s ; direkt ekstrzyonda ; LPK deiken) (2).
Kayma gerilmesi blok boyunca sabit kaldn sylediimiz iin , bu her takmda
da kontrol edilmitir (ekil 3.94a-c). Bu sonular bize FISTER in sabit kayma gerilmesi nun
kullanm ile, formllerin ancak kaba bir ortalama deeri verdiini gsterir. Kayma gerilmesi
max rnein VA = 10 mm/s de btn takmlarda yaklak olarak ayn byklktedir (14.5
N/mm2 - 15.5 N/mm2). Bylece fazla hata yapmadan = 15 N/mm2 deeri ve (3.18) nolu
denklemle ekil deitirme direnci hesaplanabilir (3).
97
100
200
300
400
500
ekil 3.94 Alcdaki kayma gerilmesinin blok boyunca deiimi (LPK = 3.4 mm) /6/ .
a) Tek delikli takmda
b) delikli takmda
c) Alt delikli tabnda
Btn takmlar iin yaklam olarak kw/lnApK kullanlrsa o zaman bu yaklamn sabit
kald grlr , rnein buradaki direkt ekstrzyon iin 8.2 0.3 civarndadr. Bylelikle,
kW = FD / ( Ao * lnR ) = 8.2 ln APK
ve FD tek delikli takm iin,
FPK= 0.39 ln APK
(3.19 )
Bu ayn zamanda endirekt ekstrzyon iinde geerlidir orada yaklam 10.7 0.3
civarndadr. Bylelikle,
FT = 0.50 ln APK
( 3.20 )
Burada a ve b sabittir.Profil k scakl ift renkli enfraruj parametresi ile llmtr. ekil
deitirme direnci kw ile profil k scakl arasnda ekil 3.97 de grld gibi bir iliki
vardr.
ekil 3.97 ekil deitirme kuvveti
FD
(direkt ekstrzyon) ve FT nin (endirekt eksirzyon) matris
kanalyzeyinin logaritmas ile deiimi (LPK = 3.4 mm) (2).

98
ekil 3.98 Direkt ve endirekt ekstrzyonda kw ile TA arasndaki iliki (LPK = 3.4mm) (2)
3.6. Matris Dizayn Ve eklinin Ekstrzyon Basncna Ve Kuvvetine Etkisi
Mevcut bulunan ekstrzyon matrislerinin ounluu delik giriinde herhangi bir

dzenleme yaplmadan kullanlr. Ayrca delik kenarnda yuvarlatma yaplm halde de kullanlrlar. Kullanlmakta olan formlar, ekstrzyon basncna etki eder. Dolaysyla ekstrzyon
basnc, matris ekline dal olarak deiir. Yaplan deneyler, matris yuvarlatma yarapnn
artmas ile orantl olarak ekstrzyon basnnn da arttn gstermektedir (ekil 3.99).
SEBEL, yuvarlatlm azl matrislerle Kurun ve kalay zerinde yapt denemelerde genel
kaideye ters bir sonu elde etmitir. Oda scaklnda Kurun iin ekstrzyon basncnda artan
yuvarlatma yarap ile yaklak % 10 orannda kademeli bir azalma olduu grlmtr (3).
Direkt ekstrzyon (yalama.

yalamada grafit
ekil 3.99 Ekstrzyon basncnn, ekstrzyon hz ve yuvarlatma yarapna bal olarak

deiimi (3).
SACHS ve ESBEN, keskin kenarl matrislerle Kurunda yaptklar denemelerde
ekstrzyon basncnn % 15-20 orannda arttn grmlerdir. Bir ok yumuak metalle
99
yksek scaklkta yaplan denemede, byk yuvarlatma yaraplarnn kullanlmasnn gereksiz
olduu sonucuna varlmtr. (ekil3.99).
62
46
31
Ekstrzyon Basnc
15
2.5
7.5
10
12.5
Istampa Hareketi mm
ekil 3.100 Saf Alminyumun direkt ekstrzyonunda, keskin kenarl ve yuvarlatlm

matrislerin, stampann ilerlemesine gre basn deiimi (3).
Baz pirin ve Alminyum alamlarnda yuvarlak azl, b/a = 2 oranna sahip matrislerle
yaplan ekstrzyonunda , basncn keskin kenarl matrise gre % 25 orannda artt grlmtr.
Ekstrzyon basncna etki eden faktrlerden biri de matrisin koniklik asdr. Matris
konikliinin artmas ile, deformasyon miktarlarndaki azalmadan dolay ekstrzyon basncnda
dme grlr (3).
ekil 3.101 Matris azndaki b/ a orannn ve koniklik asnn gsterilii (2).

Daha dk basncn gerekli olduu ekstrzyonda matris as klr. SACHS ve
ESBEN, Kurun ve kalay zerinde yaptklar deneyler sonucunda en iyi duruma minimum
basncn saland 90 lik koniklik as ile ulaldn , tespit etmilerdir (3).
Konik matrisler, dz matrislere gre ekstrzyon basncnda 30 luk bir azalma salar.
Konik matrislerin kullanld yerlerde 90 den daha geni alar kullanlmakta olup, genel
olarak bu deer 120 ile 160 arasnda deimektedir.
100
JOHBERG, inko esasl alamlarda konik matrislerle bir miktar basn artmas meydana
geldiini kaydetmitir.
ekil 3.102 Ekstrzyon koniklik asna bal olarak kuvvet erileri ( teorik )(3).
Basn zerinde etkisi olan matris karakteristiklerinden biri de deliin yani matrisin
kanal uzunluudur, Ekstrzyon basncnn deimesi ile metal ak hz deiir. Dolaysyla
matris kanal boyunun deitirilmesi ile ekstrzyon basnc ve hz ayarlanabilir. Souk kurun
ubuklarn ekstrzyonunda matris delii talanm durumda olmaldr. SACHS ve EISBEN,
kanal boyunun 15:1 orannda deimesi halinde basnta kk farkllklar bulmulardr. Fakat
talanm matrislerde ayn deiim orannda basn deerinde 2 kat daha fazla farkllk
gstermitir. Gei boyundaki sonsuz deimeler, basnta byk farkllklar meydana getirir.
Matris kanal uzunluunun byk tutulmas halinde, kanalda meydana gelen srtnme
artacaktr. Dier yandan malzeme akna da uygun dmeyecektir. Srtnme kuvvetinin
artmas ekstrzyon basnc zerine ek bir yk getirecektir. Matris kanal uzunluu ekstrzyon
edilecek profilin kesitlerine gre ayarlanmaldr.
101
Tok delikli matrisler, kk kesitlerin ekstrzyonunda sk olarak kullanlr. Bu

durumda her bir delie gelen basn, ayn ldeki tek bir delie gre ok fazla decektir.
Daha kk kesitlerin, kesit alanlar toplam kadar kesit alanna haiz bir delik; dierlerine gre
daha dk bir basn gerektirir. Bylece kurun ile yaplan ekstrzyonda ayn toplam yzeyli
tek bir delie gre, delikli matris % 10 orannda, drt delikli matris % 22 orannda daha
fazla basn gerektirir.
Ekstrzyon basncna tesir eden dier faktrlerden biride elik eklidir. Deiik delik
ekillerinde kesit alanlar eit matrislerde ekstrzyon basnc deimektedir. Bu durumda ekil
deitirme derecesi sabit kalmaktadr.
Ayn delik kesitine haiz, fakat delik ekli deiik matrislerin., ekil deitirme
derecesi sabit kald halde, kuvvet zerindeki etkileri deiik olmaktadr. rnein ; kare
kesitli profil, daire kesitli profile gre malzeme akn ok az zorlatrmaktadr. Fakat ha
eklindeki profillerde kuvvet ihtiyac artmaktadr (ekil3.103).
ekil 3.103 Profil eklinin kuvvet ihtiyacna etkisi (3).

evresi U olan dairesel kesitli bir profil yerine ayn yzeye haiz, fakat daha geni U
evreli dier bir profilin kullanlmas halinde (rnein; kare, gen, ha gibi) kuvvet ihtiyac
UP/U0 oran ile artar. Ayrca kuvvet ihtiyacna matris deliinin kesitinden baka, matrisin
102
geometrisinin de etki ettii aratrmaclar tarafndan gsterilmitir. Fakat bunun kuvvet
ihtiyacna olan etkisi o kadar nemli deildir.
Deiik delik kesitlerinin basma kuvvetine olan etkisi ekil 3.104 de grlmektedir.
Eriler bir tek erinin devam eklinde birbirine paralel tarzda uzamaktadr. Yaklak ol arak
kuvvet ekil deitirme derecesi ile orantldr.
10
15
20
Istampa Yolu ( mm)
ekil 3.104 Matris delik kesitinin basma kuvvetine etkisi (3).

( D0 = 22 mm, v = 0,2 mm/s, malzeme: kalay)
evre oranlar
ekil 3.105 Deien evre oranlarnn ekstrzyon kuvveti zerindeki deiimleri (3).
103
3.7 Matris Dizaynnn Ekstruzyon Hzna Etkisi
Yksek ekstruzyon hzlarnda yaplan ekstrzyon ilemi, retim zamann

ksalttndan dolay ekonomiklik salar. ubuk hzn veya k hzn arttrmak ve hatasz
mamul elde etmek iin matris dizayn edilirken baz durumlar gz nne alnmaldr.
k hzn ve dolaysyla ekstrzyon hzn etkileyen matris karakteristiklerinden biri
matris kanal boyudur.Matris kanal boyu, profilin kesitine ve deliin matris merkezine
uzaklna bal olarak deiir. Bu uygun deiimler sonunda profilin btn kesitleri matrisi
uygun biimde, yani btn kesitler matrisi ayn hzda terkederler. Deiken kesit ieren
profillerde, ince kesitlerin kanal boylar ksa tutulur (3).
Eer ince kesitlerde kanal boyu uzun ise yksek srtnme kuvvetlerinden dolay ar
s meydana gelerek, ince kesitleri yapsn bozacak ekil l06 de tavlar, yani kesitte kaba tane
oluumu hzlanr, korozyon dayanm der ve dier kesitlerle k hz ayn olmadndan,
birde mamule yap hatalarnn yan sra boyutsal hatalar da eklenir. Profilin merkeze yakn ve
kaln kesitlerinde matris kanal boyu uzun tutulur.ince kesitte k hz dk olduundan,
kaln kesitlerde kanal boyu uzun tutularak, srtnme arttrlr ve dolaysyla k hzlar
eitlenir. Matris kanal boyunun uzunluklar pratik denemeler sonucunda bulunabilecei gibi ,
baz literatrlerden faydalanarak yaklak deerler bulmak mmkndr.
k hzn etkileyen matris "zelliklerinden biride deliklerin matris zerindeki
tanzimidir. Malzeme ak hz, matris merkezinde evreye gre daha az srtnme ile karlatndan yksek, matris evresinde ise azdr. Matris delikleri yle tanzim edilmelidir ki,
evreden gelen malzeme az, merkezden malzeme uzun yol kat ederek matris deliine girsin.Bu
ekilde mamul k hzlar eitlenir ise boyut hatalar oran azalr.Buna gre; matris ok delik
ieriyorsa, deliklerin yeri matris merkezi ile matris evresinin orta ksmnda deil, evreye
daha yakn bir konumda olur (3).
Matris deliklerinin yerleri seildikten sonra karmza profillerin hangi konumda
yerletirilecei sorusu kar . Bu sorunun zmnde ise aratrmaclar, byk ve uzun
kesitlerin evreye daha yakn olduu dizaynlarda k hz fark1lklarnn olmadn
bulmulardr (2).
104
3.8 Matris Performansn Etkileyen Faktrler
Matris yzey boluunun tamam ve matrise bal dier komponentler, pres iletme
artlar, takm dizayn ve bakm matris performansn etkiler.
En basit ekilli profillerde dahi baarl bir ekstrzyon yapabilmek iin en nemli
faktr matris dizayndr. Metal akn ynlendirebilmek iin matris zerinde deiiklikler
yaplabilmesi mmkndr fakat genelde ilem zerinde baz deiiklikler yaparak metal akn
kontrol etmek mmkn olmaktadr. Bu deiiklikler; biyet scaklnn deitirilmesi,
ekstrzyon hznn deitirilmesi, matrisin ekseni etrafnda dndrlmesi, kan profili kontrol
altnda tutacak desteklerin konulmas gibi operasyon parametreleridir (3).
Matrisin zerinde yaplabilecek deilikleri; n giri blgesine ac verilmesi, gei
uzunluklarnn deitirmesi , matris yzeyinde talama yaplarak akn dengelenmesi, matris
yzeyinde kaynak yoluyla setler oluturulmas gibi deiiklikleridir.
Presin hareketli platinleri, matris hamili, alc, stampa tam dz olmal, balandklar
parayla tam 90 yapmalar ve hepsinin merkezlerinin akk olmas gerekmektedir. Bu
merkezler arasndaki en ufak bir kak olmas matris performansn etkileyecektir. Bu merkez
kakl, matris zerinde dengesiz basn oluumuna neden olacak ve akn dengesiz
olmasna sebep olacaktr. Matris zerinde bir deiiklie gitmeden nce pres paralarnn
merkez kontrol yaplmaldr (3).
Pres yataklamalar da her ay kontrol edilmesi gereken paralar arasndadr.
Yataklamalardaki anmalar direkt olarak retimde hatalara sebep olurlar. Bu tip hatalardan
dolay matrisden kan profildeki olumsuzluu dzeltmek iin mutlaka matris zerinde
dzeltme yaplmas gerekirse, bu taktirde matrisin bir sonraki ekstrzyon ileminde de ayn
konumda prese yerletirilmesi gerekir, aksi taktirde profil yine hatal kacak ve matris
zerinde yeniden ayarlama yaplmas gerekecektir.Bu da hem vakit kaybna hem de matris
mrnn ksalmasna neden olur (3).
Ekstrzyon hz da matris performansn etkileyen faktrlerden biridir. Dk hzlarda
farkedilmeyen hatalar, hzn artmasyla ortaya karlar. Ekstrzyon hz arttka hzl blgeler
daha hzl, yava blgeler daha yava ilerler ve bu da daha byk hatalar ortaya karr.
105
Matrisler belirli(ekonomik) bir retim hzna gre ayarlanr ve bu hzda ekstrzyon

ilemine tabi tutulurlar. Ayrca ok ince kesitli profillerde, yksek ekstrzyon hzlarnda
alabilmek iin homojenize edilmi biyetler kullanlmaldr. nce kesitli profillerde, yksek
hzda almas sonucunda (eer homojenize edilmemi biyet kullanlyorsa) yksek scaklklar
nedeni ile yrtlmalar (profil yzeyinde) meydana gelecektir(3).
Matris alc pres lsn incelersek, alc boyutlar ile metal ak arasnda balant
vardr .Belirli bir alc lsne sahip bir preste altrlan ve o prese gre ayarlanm olan bir
matrisi baka bir preste (deiik alc llerine sahip) altrdmz zaman, matristen ayn
sonucu almak pek mmkn olmaz.
Alminyum ekstrzyonunda genelde iki tip ak karakteristii ne rastlanr. Bunlardan

birincisi biyet merkezindeki ak hz biyet kenarlarna gre daha hzldr. Bu tip ak,
ekstrzyon edilen prof i l l er n istenen mekanik, zelliklere sahip olmasn salar .Dier ak
tipinde ise biyet d yzeyi ile alc yzeyi arasndaki diren muhafaza edilir ve bylece
yzeydeki oksit ve dier istenmeyen artklar i parasnda kalr. Dengesiz metal aknn
istenmeyen bir dier sonucu da profilin matristen karken dnme yapmas durumudur. Bu
problemle her matriste karlalabilir, fakat genelde maksimum daire apndaki prof il
kalplarnda daha fazla grlr. Matris performansn etkileyen bir baka faktrde matris
zerinde alar, oyuklarn merkeze olan mesafelerinin eit olmas gerekliliidir. Bir deliin
matrise olan mesafesi dierinden daha fazla ise uzakta olan delikteki ak daha yava olacaktr
(3).
Bir nemli kuralda matris yerletirilmesinin dzgn olmas gerekliliidir. zellikle matris ve
destek arasnda yer alabilecek olan "al veya bir metal paras ok kk dahi olsa. Matris
veya dayamada
krlmas ve atlamalara neden olabilir. ayrca mhrenin matris hamilin
yerletirilmesi hususu da ok nemlidir. Bu yerletirme yaklrken ok dikkat edilmelidir.

Matris hayal l iinde olabilecek toz, metal paralar gibi istenmeyen faktrler, matris hami
linin tam oturmamasna neden olur ki buda matris ile alc merkezleri arasnda kak la neden
olur (3).
Ekstrzyon ilemi sresince yksek basn ve scaklk nedeni ile matris yzeyinde
106
konkavlama. grlebilir.
ekil 3.106 Ekstrzyon basnc etkisi ile matriste ekil deiimi (3).
Bu tip bir kme matris boluunun klmesine neden olur ve bu yzden istenen
llerde profil elde edilemez. Bu ekil deitirme merkez de daha fazla gr lr .
Matris
performansn
etkileyen
bir
dier
faktrde
matrislerin
yalanmas
konusudur.Alminyum ekstrzyon matrisleri daha iyi yzey kalitesi, daha az anma ve daha
dk basnlarda ala bilmesi amacyla yalanrlar. Ya layc ayn zamanda alminyum ile
elik matris arasndaki direnci aza l tr. Kullanlan ya l ar gene 1de grafit esasl yalardr (3).
4. PROFL DZAYNI
4.1 Tasarn Andan Dizayn
Bu blm dahilinde, ekstrzyon ileminin en nemli paras olan matris dizayn ile
balantl olarak alminyum ekstrzyon profilleri hakknda bilgi verilecektir. Konu iinde
misal olarak alminyum profillerin seilmesinin en byk nedeni, alminyum alamlar ile
birbirinden farkl zor kesitlere sahip profillerin elde edilmesinin mmkn olmasdr (4).
Ekstrzyon profilleri dolu profiller, yar ak profiller ve kutu profiller olarak
grupta ele alnrlar. Balca dikkat edilmesi gerekenler keskin kenar ve kelerin, sivri kesit
107
geitlerinin, byk kesit farkllklarnn ve malzeme ylmalarnn mmkn olduunca nne
geilmesidir(4).
Takm teknii bakmndan keskin ke ve kenarlarn hafif bir ekilde yuvar!atlmas
lazmdr. Tablo 4.1 de eitli yuvarlatma deerleri verilmitir :
Tablo 4.1 malat asndan n grlen yuvarlatma deerleri(4).
Kalnlk
i ve d kenarlarda, sivri
kesitlerde
yuvarlatma deerleri
Alt deer
st deer
En yksek deer
3
0.5
3
6
0.6
6
10
0.8
10
18
1
18
30
1.2
30
50
1.6
Sivri olma zorunluluu bulunmayan oluk ve kenarlarda Tablo 4.1 de bulunan deerler gz
nne alnarak gerekli yuvarlatmalarn yaplmas tavsiye edilir.
ekil 4.2 Dolu profiller (4).
108
ekil 4.3 Yar ak profil (4).
ekil 4.4 Kutu profiller (4).
ekil 4.5 Konstrksyon asndan n grlen yuvarlatma deerlerinin profil zerinde gsterimi (4).
Tablo 4.2 Konstrksyon bakmndan n grlen yuvarlatma deerleri. (4).
Kalnlk
Tavsiye
edilen
1
yuvarlatma deerleri
Alt deer
2
4
6
10
20
35
st deer
2
4
6
10
20
35
50
r
2
2.5
4
6
10
16
20
r2
1
1,6
2
3
5
10
16
Kesit formlarnn al gruba blnd daha nce belirtilmiti. Her kark profil, bir
ana form ile bir veya daha fazla ilave formdan oluabilir. ekil 2.26-d'de dolu profil ana form
109
olarak grlmekte iken bir yan form olan yar ak form ile birlemitir. ekil 2.28-c'de ise kutu
profil yan form olarak dolu ve yan ak profil ile birlemitir.
Dolu profillerde, dz ve ince profillerin retimi zor gerekletirilir. Profil dairesi ap ile
balantl olarak ekstrzyon profilleri iin mmkn olan en kk cidar kalnlklar Tablo 4.3 de
verilmitir (4).
Tablo 4.3 Dolu profillerde, profil dairesi apna bal olarak en dk cidar kalnl (s) ve en metre bana
den asgari arlk en klavuzu (4).
Dolu profillerde derinlik (g) ve yzey aklklarna ve en deerler Tablo 4.4 deki deerler
karlatrlmaldr.
110
Tablo 4.4 Dolu profillerde klavuz deerler. [20]
Aklk genilii - b Alt de er
4
10
18
30
50
80
120
st deer
10
18
30
50
80
120
-
g:b
3,5
4,5
4
3,5
3
2
1,5
Yar ak ve kutu profillerde nemli olan, en dk cidar kalnlnn belirlenmesi, l

sapmalarnn ve yzey kalitesinin belirlenmesidir. Cidar kalnl ise yine malzeme ve profil dairesi apna
baldr. Tablo 4.6 da cidar kalnlklar iin klavuz deerler verilmektedir (4).
A kapal alanna ve b aklna sahip yan ak profillerde de aadaki deerler
karlatrlmal olarak kullanlmaldr.
Tablo 4.5 yar ak profiller iin klavuz deerleri (4).
Aklk genilii- b Alt deer
4
10
18
30
50
80
120
st deer
30
18
30
50
80
120
-
A: b2
3,5
4,5
4
3.5
3
4
1.5
Tablo 4.6 Yar ak profillerde, profil dairesi apna bal olarak, en dk cidar kalnl (s) iin
klavuz deerleri (4).
111
Kutu profiller iin de aadaki deerler geerlidir,
ekil 4.6 Kutu profil formlar (2).

Tablo 4.7 Kutu profiller iin tavsiye edilen klavuz deerleri (2).
Genilik - k st deer
5
10
18
30
Alt deer
10
18
30
-
g:k
st deer
3
5
6
7
112
uygun uygun deil uygun
uygun deil
ekil 4.7 Ekstrzyon tekniine gre profil kesitlerin uygunluu (2).

4.2 Tolerans Deerleri
Ekstrzyon profil imalatnda uygulanan tolerans deerleri hakknda bilgi edinilmesi

amac ile bu blmde alminyum ekstrzyon profillerinin konstrsyonunda kullanlan tolerans
uygulamalar genel olarak ele alnacaktr.
ekil 4.8 Profil dairesi ap (2).
113
Tablo 4.8 b, h ve d lleri iin msaide edilen tolerans deerleri (2).
l b.h ve d
Alt deer
st deer
10
15
30
45
60
90
120
150
180
240
300
400
500
10
15
30
45
60
90
120
150
180
240
300
400
500
600
du = Smin
du = Smin
du = Smin
20:l'e kadar
20: T in st
40: T in alt
0,3
0,4
0.45
0.5
Or6
0,7
0.9
1
1,3
1.6
9
2.4
3
3,5
40:1e kadar
0,15
0,2
0.3
0,4
0,5
0,6
0,8
0,9
1,1
1,4
1,6
2
2,5
-
ekil 4.9 Alminyum ekstrzyon profilleri (2).
0,4
0,6
0,7
0,8
0,9
1
1,1
1,2
1,5
1,9
2,4
3
3.5
4
114
Tablo 4.9 Cidar kalnlklar iin izin verilen tolerans deerleri (2).
Cidar kalnl
s
Alt deer
1.5
3
6
10
15
20
30
40
du : Smin
du : Smin
du : Smin
st deer
20: 1 e kadar
40: l e kadar
1.5
3
6
10
15
20
30
40
50
0,15
0.2
0,25
0.3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
20: T in st
40: Tin alt
0,2
0.25
0,3
0,35
0,4
0,5
0,6
0,7
0.8
0,25
0,35
0,45
0,5
0,55
0,6
0,65
0,75
0,8
Uygun grlen kenar yar aplar ise aadaki gibidir (2).

Tablo 4.10 Uygun grlen kenar yar aplar (2).
Cidar kalnl
Alt deer
3
6
10
18
30
Msade edilen kenar

yarap
st deer
3
6
10
18
30
50
Max.
0,5
0,6
0,8
1
1,2
1,6
115
Tablo 4.11 du profil apna sahip profillerde msaade edilen tolerans deerleri (2).
Cidar
kalnl
-sAlt deer
1,5
2
3^
6
9
12
15
20
st deer 75 'e kadar
1,5
2
"1
6
9
12
15
20
30
0,3
0.3
0.4
0.5
0,7
0.8
1
-
75 'in st
130'un ait
0,35
0.4
0.5
0;6
0,8
0,9
1,1
1,3
-
130'un
st
250'nin
alt
0,5
0.6
0,8
0,9
1
1,2
1,5
1.8
Uygun grlen kenar yar aplar ise aadaki gibidir.
250'nin
st
400 'n
alt
0,7
0,9
1
1,2
1,5
1,8
2
400'n
st 600'n
alt
0,9
1
1,1
1,4
1,8
2,1
2,5
116
5. SONU VE RDELEME
Ekstrzyon ynteminde : ekstrzyon yntemleri , ekstrzyon takmlar, matrislerin

boyutlandrlmas, matrislerin dizaynnn ve bu dizaynlarn malzeme akna, ekstrzyon hzna
ve kuvvetine, srtnme kuvvetine, ekstrzyon basnc gibi kriterlere etkisinin incelendii bu
teorik almada aadaki sonular karlmtr.
1 - Dz matrisler malzeme akn profil yzey kalitesini kotu ynde etki etmektedir . Matris giri
delii ne belirli bir radys verilmekle ak dzgnlemekte ve yzey kalitesi iyilemektedir .
2 - Farkl kesitli profillerde, kaln kesitler evreye, ince kesitler matris merkezine yakn dizayn
edildiinde, malzeme aks dzgnlemekte, ekstrzyon hz artmakta ve ekstrzyon kuvveti
malzeme kndaki dzelmelerden dolay dmektedir.
3 - Kesitleri ayn, evre oranlar farkl olan prof i 11 erde, kesit ayn olduu halde evresi byk
olan profilin kuvvet ihtiyac dierlerine gre yksek olmakta ve ayn zamanda ekstrzyon hz
dk olmaktadr.evre orannn artmasyla malzeme aks bozu I maktadr.
4 - Kk kesitli profillerde, matris zerinde tek delik yerine, ok delik varsa , ekstrzyon
kuvveti delik saysna bal olarak art gsterir.Malzeme ak ve ekstrzyon hz deliklerin
ekilleri, says, matristeki konumlarna gre deiir
5 - Matris kanal uzunluu profil yzey kalitesini ve geometrik eklini , takm mrn ve
ekstrzyon kuvvetini etkilemektedir.
6 - Ak ynnde matris kanal daralyorsa srtnme gerilmesi ekstrzyon malzemesinin kayma
gerilmesi civarndadr. Paralel veya byyen matris kanallarnda srtnme gerilmesinin deeri
dmektedir.
7 - Profilin yzey kalitesi byk lde matris kanalnda ekstrzyon malzemesi ile matris
malzemesi arasnda yksek adhezyon sonucu oluan kaynama tabakasna balda. Ekstrzyon
saysna
bal
olarak
gelien
matris
kanal
yzeyindeki
kaynama
tabakasnn
younluu hem profilin yzey przllne hem de matris kanalndaki srtnmeye

117
byk etkisi vardr.
8 - Matris kanal yzeyindeki arma matris k yzeyinde balar ve ekstrzyon ynnn tersi
dorultusunda geliir. Matris kanalndaki anma matris dizaynna , kaplanmasna , yalamaya ve
kaynama tabakasna baldr.
9 - Salt ekil deitirme kuvveti endirekt ekstrzyonda direkt ekstrzyondakinin 1.3 katdr .
Ancak toplam ekstrzyon kuvveti srtnme kuvvetinin de hesaba katlmasyla direkt
ekstrzyonda endirekt ekstrzyondakinin 1.69 kat olmaktadr.
10 - Matris kanal uzunluunun artmas toplam ekstrzyon kuvvetinin lineer olarak artmasna
sebep olur. Bu art oranlan ise kullanlan ekstrzyon malzemesi ve hzna bal olarak deiim
gstermektedir.
11 - Matris kanal uzunluu ile srtnme kuvveti doru orantldr. Kanal uzunluunun doru
olarak tayin edilmemesi geometrik ekil hatalarna ve enerji sarfiyatnn artmasna neden
olmaktadr.
deal bir matris dizayn sayesinde, ilem iin gerekli ekstrzyon kuvveti dmekte,
malzeme ak dzgnlemekte ve ekstrzyon hatalar minimuma inmektedir. Bu sebepten dolay
verimli bir ekstrzyon ileminin temelinde. deal matris dizayn yapmaktr.
118
KAYNAKLAR
GYMEN, V.H., (1988), Ekstrzyonda Matris Dizayn ve eklinin Malzeme Ak Ekstrzyon

Kuvveti ve Hzna Etkisinin ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi,
stanbul.
ARABACI, Alibey, (1996), Ekstrzyon Matrislerinde Kanal Uzunluu ve n Odann
Aratrlmas, Yksek Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi, stanbul.
YELKENC, Osman (1995), Ekstrzyonda Matris Dizaynna likin Karakteristiklerin lem
zerindeki Etkileri, Yksek Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi, stanbul.
EB, O.C., (1998), Matris Dizayn ve Isl leminin ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Yldz
Teknik niversitesi, stanbul.
KEJANLI, Haluk, (1999), Ekstrzyon Matris Kanallarnn ekil ve Boyut Ynnden
Aratrlmas, Yksek Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi, stanbul.
KAISER ALUMINUM & CHEMICAL SALES, INC., Aluminum Extruson Die Desing,
Oakland, California, 94643
119
ZGEM
1982 ylnda Konya nn umra ilesinde dodu. lk, orta ve lise eitimini srasyla Atatrk lkretim
Okulu, Dumlupnar Lisesi ve Meram Anadolu Teknik ve Endstri Meslek Lisesi nin kalp blmn
bitirdikten sonra Gazi niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Makine Eitim Blm Kalplk
retmenlii Ana Bilim Daln kazand. Halen burada renim hayatna devam etmektedir.

Ekstrüzyon Yöntemleri̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ekstrüzyon Yöntemleri̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NSZ

3.5. Matris Dizaynnn Srtnmeye Etkisi ( 3, 4 )

Srtnmenin bu son etkisi ekstrzyon profilinin uzunluu boyunca zelliklerin deimesine

ekil 2.2 Direkt ekstrzyon yntemi, kuvvet erisi ve ak tipleri (2)

Direkt ekstrzyon yntemi dezavantajlarna ramen takm dzenlenmesi basit ve

2.2. Endirekt ( Vastal ) Ekstrzyon Yntemi

1 Blok 2 Alc 3 Matris 4 Istampa

Hidrostatik ekstrzyonun aratrlmasnda ki temel ama krlgan ve zor

ekil 2.5 Hidrostatik ekstrzyon donatm ( ematik ) (2).

ekil 2 .6 Hidrostatik ekstrzyon yntemi, kuvvet erisi ve malzeme ak tipi (2).

ekil 2.7 stunlu yatay vastasz ekstrzyon presi ve donanmlar (1)

Sutunlu Yatay Vastasz Ekstrzyon Presi Ve Donatmlar

7 - Istampa merkezleme ve destei

Alc, bloun iine yerletirildii ve silindirik olarak imal edilen eketrzyonun en

hazrlarken ve izerken gz nne alnmas gereken t ek faktr olmayabilir. Ekstrzyon

'lik bir ekme gerilmesine kadar sl

ileme tabi tutulmu, aada bileimi verilmi elikler kullanlr. Bu elikler;

ekil 2.8 Alc ve gmlekleri. (1)

olabilir. inko ve alamlarnda, zor baslabilen alminyum alamlarnda ve zellikle nikel

nlevha, ekstrzyon stampasn bir ok etkilerden korur. Basma ve eilme

ekil 2.9 Istampa ve nlevha (1).

Mandreller boru ekstrzyonunda kullanlrlar. aplar borunun i apna gre

ekil 2.10 eitli mandrellerin kesitleri (1).

ekil 2.12 eitli ekstrzyon matrislerinin kesitleri (1).

2.5 Ekstrzyon Malzemeleri

Metallerin ekstrzyon edilebilirlii, sertlikleri, ekstrzyon esnasndaki scaklk,

Tablo 2.1 Ekstrzyon malzemeleri ve baz ekstrzyon artlar (2).

Matrisler ekstrzyon donatmlarnn en nemli takmlarndan biridir. Matris belirli

Matrisler, ekstrzyon esnasnda yksek mekanik ve ssal gerilmelere maruz kalrlar.

blok apndan byk mamul

ekil 3.1 Matris grubu (3).

YUMUATMA SERLETR TAVLAMASI ME

( Y: Ya ; H: Hava ; B: Scak Banyo )

Tablo 3.2 Matris malzemeleri (2).

3.2 Matris ekilleri

atlamalarnn nlenmesine yardm etmektedir(2).

ekil 3.2 Dz ve konik matris (2)

Yuvarlatma yaraplar matris apna ve malzeme cinsine gre deimektedir. (rnein :

ekil 3.3 Matris Tipleri (3).

Dolu profil matrislerinin dzenlenmesinde matris deliinin yerini belirleyecek baz

ekil 3.4 paradan oluan n odal matris (2).

3.2.2. i Bo Profiller in Ekstrzyon Matrisleri

Ekstrzyon tekniinin bugn ulat noktaya, yksek scaklkta alan eliklerin

ekil 3.5 Tek paral kprl matris (2).

ekil 3.6 profilli deitirilebilir paral kprl matris dizayn

3.2.2.2. Spider Matrisler

konstrksiyonlarn dezavantajlarn ksmen ortadan kaldrmtr ve pratikte daha ok

ekil 3.7 iki paral spider matrisi (2).

MATRS KOSTRKSYON RESM

Bu konstrksiyonlar her art altnda kullanlabilmekte ve ekstrzyon tekniinde

ekil 3.10 ki paral odal matris ( 2)

ekil 3.11 Odal matrisin ematik grnm (2).

Matrisle imal edilebilecek kesitin bykl matris apna baldr.Aadaki tabloda

Tek delikli kalplar

Matris dizayn edilirken dikkat edilecek dier hususlar da u ekilde sralayabiliriz ;

O1 : Matris diskinin arlk merkezi O2 : Profilin arlk merkezi

6 - Dz matrislerde, delik giriindeki kelerde yuvarlatma yaplmaldr. Bu

Sekil 3.19 Dz matriste ke yuvarlatmalar (3).

ekil 3.20 Profil kesitlerine bal olarak matris kanal uzunluklar(3)

+ % 30 u temsil eder. Bu noktadan sonra

ekil 3.24 Uygun dizayn edilmi ok delikli bir matris (1)

seyrederler (300 ila 1100 N/m arasnda olabilirler).

ekil 3.37 Profil dairesi ap (4).