POLITECHNIKA WARSZAWSKA

WIECZOROWE STUDIA ZAWODOWE

RADIOKOMUNIKACJA I TECHNIKI MULTIMEDIALNE

Preskrypt wykadu

PODSTAWY METROLOGII

Wydanie 4 poprawione

Opracowa: dr in. Jerzy Oldzki

Warszawa 2010

Przedmowa do wydania 4
Kurs Podstawy metrologii na I semestrze studiw wieczorowych kierunku Elektronika
i Telekomunikacja, specjalnoci Radiokomunikacja i techniki multimedialne, jest
nastawiony na krtk prezentacj tych dziaw metrologii, ktre umoliwiaj omwienie
najwaniejszych zasad techniki mierzenia. Poznanie tych zasad jest zalecane wszystkim
uytkownikom przyrzdw pomiarowych z powodw oczywistych. Wykady omawiaj
kolejno: wprowadzenie do metrologii, minimum wiadomoci o bdzie i niepewnoci
pomiarw, podstawowe zasady pomiarw i przetwarzania sygnaw pomiarowych,
charakterystyki grup najpopularniejszych przyrzdw i systemw pomiarowych, a take
minimum wiedzy o projektowaniu i wykonywaniu pomiaru. Idea pre-skryptu zakada, e jest
to materia pomocniczy do wykadu, podobnie jak prezentacje komputerowe. Cao jest
najprawdopodobniej atwiejsza do strawienia po wysuchaniu wykadw i zapoznaniu si
z prezentacjami. Niemniej jednak od pewnego czasu materia preskryptu jest dostpny
w Internecie i wyszukiwarka Google pod hasem podstawy metrologii wskazuje go na
pierwszym miejscu. Autora to cieszy, ale jednoczenie martwi fakt, e pene przedstawienie
Podstaw metrologii wymaga cakiem odmiennego potraktowania. Std w niniejszym
wydaniu w pierwszym wykadzie zawarem prb pokazania przekroju caej metrologii, ze
zwrceniem uwagi na terminologi, ktra pozwoli odnale odpowiednie, interesujce
czytelnika rda wiedzy peniejszej.
Korzystajc z okazji serdecznie dzikuj profesorom Januszowi Jaworskiemu
i Wiesawowi Winieckiemu za udostpnienie niepublikowanych tekstw i rysunkw
dydaktycznych oraz za cenne sugestie dotyczce tak poszczeglnych fragmentw wykadu
jak i caoci.
Autor

Spis treci
Wprowadzenie do metrologii (wykad 1)........................................................................ str. 4
Pojcia podstawowe metrologii. O bdzie pomiaru i narzdziach pomiarowych. O sygnaach
i ich przetwarzaniu. Typowe elektryczne przyrzdy pomiarowe.
Pomiary w inynierii (wykad 2).................................................................................... str. 17
Typowe obiekty pomiarw. Pomiar jako identyfikacja parametryczna. Modelowanie struktury
i parametrw obiektu. O przetwornikach, czujnikach, systemach pomiarowych i komputerach.
Minimum wiedzy o bdzie i niepewnoci pomiaru (wykad 3 i 4)............................. str. 26
Wprowadzenie. Przedzia niepewnoci. Bd pomiaru - prawdziwy i graniczny; bd
bezwzgldny i

wzgldny. Szacowanie bdu

granicznego i

niepewnoci pomiaru

bezporedniego - model zdeterminowany i model losowy. Szacowanie bdw i niepewnoci

pomiarw porednich. Zapisanie kompletnego wyniku pomiaru.
Metody pomiarowe i narzdzia pomiarowe I (wykad 5, 6 i 7).................................. str. 43
Przetwarzanie sygnaw pomiarowych i przetworniki pomiarowe. Model przetwornika analogowego. Parametry charakterystyczne. Normalizacja bdw przetwarzania. Przetworzeniowo-sygnaowy model pomiaru. Wzorzec i komparator. Komparacja rwnoczesna i nie
rwnoczesna - kompensacja i podstawienie. Pomiary analogowe.
Metody pomiarowe i narzdzia pomiarowe II (wykad 8, 9 i 10).............................. str. 66
Przetworniki

cyfrowo-analogowe.

Przetworniki

analogowo-cyfrowe.

Czstociomierze

cyfrowe. Woltomierze i multimetry cyfrowe. Oscyloskopy cyfrowe.

Automatyzacja pomiarw (wykad 11 i 12)................................................................ str. 96
Struktury

systemw

pomiarowych.

Interfejsy

standardowe.

Procedury

pomiarw

systemowych. Oprogramowanie systemw. Przyrzdy wirtualne.

Technika mierzenia (wykad 13 i 14)........................................................................ str. 114
Przegld zasad techniki mierzenia. Pisanie raportu. Przykad penego cyklu procesu pomiarowego: przygotowanie, wykonanie i opracowanie wynikw.

Wykad 1
Wprowadzenie do metrologii
Pojcia podstawowe metrologii. O bdzie pomiaru i narzdziach pomiarowych. O sygnaach
i ich przetwarzaniu. Typowe elektryczne przyrzdy pomiarowe.
Pojcia podstawowe metrologii
Pomiar to dowiadczenie, ktrego celem jest wyznaczenie pewnej liczby, zwanej
wartoci liczbow wielkoci albo miar wielkoci. Tak jak liczno jest abstrakcyjn cech
zbioru; tak wielko jest abstrakcyjn cech obiektw okrelonej kategorii, np. dugo jest
cech odcinkw, masa jest cech przedmiotw materialnych, adunek elektryczny jest cech
przedmiotw naadowanych elektrycznie. Wielko (niekiedy opatruje si j przymiotnikiem
mierzalna) jest zatem cech zjawiska, ciaa lub substancji, ktr mona rozrnia jakociowo
i okrela ilociowo. Warto liczbowa wielkoci jest liczb stanowic odniesienie tej
wielkoci do wielkoci przyjtej jako jednostka miary. Pomiar polega na porwnywaniu pod
wzgldem mierzonej wielkoci badanego obiektu (zjawiska, ciaa lub substancji) z obiektami
o znanych wartociach tej wielkoci, czyli wzorcami, tak jak przy pomiarze dugoci linijk
lub waeniu za pomoc wagi dwigniowej i odwanikw. Liczno jest cech dan w sposb
naturalny. Wielko musi by najpierw zdefiniowana, a mierzy j mona dopiero po
przyjciu jednostki miary.
Warto wielkoci jest wyraeniem ilociowym przejawu wielkoci zwykle jako iloczynu
liczby (zwanej wartoci liczbow wielkoci) i jednostki miary wielkoci. Tak okrelon
warto nazywa si take wartoci mianowan.
Jednostka miary wielkoci jest okrelonym, umownie przyjtym przejawem wielkoci,
z ktrym porwnuje si inne przejawy tej wielkoci, w celu ich ilociowego wyraenia w
odniesieniu do tego przejawu. Jednostce miary przyporzdkowuje si warto liczbow jeden.
Metrologia jest zarwno dziaem nauki, jak i gazi techniki. Jako dzia nauki zajmuje si
opisywaniem teoretycznych podstaw pomiarw oraz procedur majcych na celu ilociow
ocen zjawisk fizycznych. Jako ga techniki - dostarcza przede wszystkim urzdze
pomiarowych do realizacji wymienionych procedur. Najkrcej: metrologia zajmuje si
pomiarami i wszystkim tym, co z nimi si wie, szczeglnie w zakresie umiejtnoci ich
przygotowania i wykonywania. Nazwa metrologia pochodzi od greckich sw miara
i sowo, nauka. Do lat 70-tych ub. wieku metrologia bya traktowana raczej jako
ga techniki i zwano j wtedy miernictwem, od czasownika mierzy czyli wykonywa
pomiary. W zwizku ze wzrastajc rang nurtu prac o charakterze podstawowym, powoli
uzyskiwaa rwnie status dziau nauki i przybiera dzi oglnie akceptowan nazw obecn.
Metrologia przesza, a waciwie jeszcze przechodzi, rewolucj wywoan rozwojem
mikroelektroniki, techniki mikroprocesorowej i informatyki. Rewolucja ta umoliwia
realizacj wielu nowych metod pomiarowych i w wielu przypadkach pozwolia na mierzenie
tego, co nie mogo by dotychczas mierzone, wreszcie zmatematyzowaa" metrologi.
Spowodowao to gruntowne zmiany w technice mierzenia, a take w sferze pojciowej
metrologii.
Wrd czynnikw decydujcych o skali przemian w metrologii do podstawowych naley
intensywny rozwj zastosowa aparatury pomiarowej w przemyle oraz niemniej intensywny
rozwj przemysu aparatury pomiarowej. Pomiary przemysowe traktowane byy w

przeszoci jako pomiary mao dokadne, nie wymagajce szczeglnej uwagi i odrbnego
traktowania. Aparatura pomiarowa w przemyle bya niejako produktem pochodnym
i jednoczenie marginesem aparatury naukowo-badawczej. Obecnie ten stan rzeczy si
zmieni. Wymagania dotyczce dokadnoci pomiarw przy kontroli i sterowaniu procesw
przemysowych s czsto nie mniejsze ni w badaniach laboratoryjnych. Kontrola jakoci
produktu (midzyoperacyjna, finalna), okresowe przegldy zwizane z funkcjonowaniem
wyrobw przemysu w eksploatacji - wszystko to sprawia, e wzrasta rola ukadw
testujcych i diagnostycznych. Rozwj aparatury pomiarowej jest silnie wspierany rozwojem
technologii. W krajach o wysokim stopniu rozwoju przemysowego i cywilizacyjnego do
wczenie (lata 1960-70) przyjto tez o strategicznej roli przemysu aparatury pomiarowej dla
rozwoju caej gospodarki. Naley te podkreli, e wok metrologii koncentruje si
w zasadzie wikszo dyscyplin nauki i techniki - ze wzgldu na niezbdne narzdzia do
bada, zasady prowadzenia eksperymentw i posugiwania si aparatur pomiarow, a take
wsplny jzyk opisu badanych zjawisk, obiektw, czy procesw.

Rys. 1. Podzia metrologii wg kryterium rzeczowego

Metrologi - tak jak prawie kad dziedzin nauki i inynierii - mona tematycznie
podzieli (rys. 1) na cztery dziay: teori, technik, instrumentacj i legislacj.
Podstawy teoretyczne metrologii, tworz system oglnych praw metrologii. Mwimy tu
take o podstawach teorii pomiaru. Dzia ten obejmuje zagadnienia podlegajce formalizacji
matematycznej i logicznej.
Technika mierzenia, obejmuje wiedz o metodach celowego, racjonalnego i opartego na
teorii postpowania we wszelkich pracach zwizanych z planowaniem, organizacj
i wykonywaniem pomiarw oraz opracowaniem, weryfikacj i interpretacj ich wynikw.
Najkrcej: wiedza o sposobach wykonywania pomiarw.
Aparatura Pomiarowa (Instrumentacja), obejmuje zagadnienia zwizane z narzdziami
stosowanymi do pomiarw, a wic ich projektowanie, budow, wytwarzanie i eksploatacj.
Najkrcej: caoksztat wiedzy o przyrzdach i systemach pomiarowych.
Prawo (metrologia prawna), jest systemem przepisw prawnych traktujcych
o pomiarach.

Wielkoci nie s bytami samoistnymi, opisuj one obiekt czyli realnie istniejcy fragment
rzeczywistoci. Waciwiej byoby sdzi, e przedmiotem pomiaru jest obiekt, ktrego stan
i waciwoci s opisane za pomoc wielkoci. Metrologia klasyczna zajmowaa si badaniem
obiektw, ktrych waciwoci byy na og jednoznacznie opisane jedn wielkoci lub
kilkoma niezalenymi od siebie wielkociami. Metody i zasady mierzenia wynikay wic
z natury fizycznej wielkoci mierzonej. Metrologia wspczesna coraz czciej zajmuje si
badaniem obiektw opisywanych za pomoc wielkoci wzajemnie od siebie zalenych.
Czsto celem pomiaru jest wyznaczanie nie wartoci wielkoci (lub rozkadw wielkoci) lecz
zwizkw midzy wielkociami (lub rozkadami). Wspczesna metrologia jest wic bardziej
metrologi obiektw".

Rys. 2. Podzia metrologii wg przedmiotu pomiaru

W metrologii celem pomiaru moe by rwnie wyznaczanie rnego rodzaju

reprezentacji okrelonych na wielkociach i rozkadach wielkoci za pomoc przeksztace
matematycznych. Jako przykad takich reprezentacji mona poda np. funkcje rozkadu
gstoci widmowej, funkcje korelacyjne, funkcje rozkadu gstoci prawdopodobiestwa.
Specyfika realizacji dowiadcze wyznaczania reprezentacji wynika nie z natury fizycznej
obiektu badanego, ale z rodzaju przeksztace okrelajcych szukane reprezentacje.
Metrologi zajmujc si takimi sytuacjami, mona nazwa metrologi uniwersaln".
Mona wobec tego w kapsuce zwanej metrologi wyrni trzy gwne ingrediencje
pokazane na rys. 2. Przykadem nastpstw takiego podziau moe by klasyfikacja metrologii
wielkoci i metrologii obiektw przedstawiona na rys. 3.
W wietle przedstawionych wyej uwag wydaje si, e istot pomiaru lepiej oddaje
definicja mwica, e pomiar jest dowiadczeniem parametrycznej identyfikacji modelu
matematycznego mierzonego obiektu. Jzykiem mniej sformalizowanym powiemy, e
pomiar jest dowiadczeniem majcym na celu wyznaczenie informacji ilociowych
o indywidualnych i konkretnych ciaach i zjawiskach otaczajcego nas wiata.

Rys. 3. Podzia metrologii wg kryterium przedmiotowego, wg a) wielkoci, b) obiektw

Konsekwencje przedstawionych tu definicji przeledzimy w wykadzie kocowym, gdy

bdzie mowa o projektowaniu pomiaru. Przedmiotowy podzia metrologii wyrnia zatem
trzy dziay:
Metrologi wielkoci, zajmujc si sytuacjami, w ktrych badane obiekty s
wystarczajco cile opisane pojedynczymi wielkociami; traktuje pomiar jako
dowiadczenie wyznaczania wartoci wielkoci (konkretnej wielkoci o danej naturze
fizycznej).
Metrologi obiektw, traktujc pomiar szerzej, jako dowiadczenie wyznaczania wartoci
parametrw badanego obiektu lub zwizkw midzy wielkociami opisujcymi obiekt.
Metody i zasady pomiaru wynikaj tu z natury fizycznej obiektu i zwizkw midzy
wielkociami opisujcymi.
Metrologi uniwersaln, zajmujc si pomiarami, przy wykonywaniu ktrych sposb
realizacji czynnoci metrologicznych nie jest uwarunkowany natur fizyczn badanego
obiektu, a ma charakter uniwersalny. Dzia ten traktuje pomiar jako dowiadczenie
identyfikacji parametrycznej modelu badanego obiektu, ale nie zajmuje si jego natur
fizyczn. Interesuje si wycznie matematycznymi procedurami realizacji pomiaru. Do
metrologii uniwersalnej mona wic przypisa zawarto tematyczn rozwaa
zwizanych z pomiarami statycznymi i dynamicznymi, pomiarami rozkadw pl,
pomiarami falowymi, pomiarami stochastycznymi, pomiarami zdalnymi, czy take
pomiarami systemowymi.
Biorc za podstaw klasyfikacji natur fizyczn wielkoci mierzonej lub natur fizyczn
nonika sygnau pomiarowego mona ca metrologi podzieli rwnie na takie dziay jak na
rys. 4. Jednoczenie naley jednak podkreli, e niemal caa metrologia wspczesna daje si
tu sprowadzi do metrologii elektrycznej. Dzieje si tak ze wzgldu na intensywny rozwj
metod i aparatury do pomiarw wielkoci nieelektrycznych metodami elektrycznymi oraz
coraz wiksz powszechno systemw pomiarowych, ktrych cze centralna jest
elektryczna (elektroniczna). Pozostae metrologie w czystej postaci, przy takim podziale,

zajmowayby si coraz wszym obszarem zagadnie i sens ich odrbnego traktowania byby
niewielki. Nie musi tak by zawsze. W przyszoci mona sobie wyobrazi w roli gwnej np.
metrologi optyczn.

Rys. 4. Podzia metrologii wg kryterium natury fizycznej wielkoci mierzonej lub natury
fizycznej nonika sygnau pomiarowego

Metrologia zajmuje si gwnie pomiarami. Naley tu jednak oglnie zauway, e

operacjami skadowymi procesu pomiarowego s operacje odtwarzania i przetwarzania.
Operacje te mog y" samodzielnie i dlatego obok waciwego mierzenia pojawiaj si
w metrologii odrbne dziay zwizane z odtwarzaniem i przetwarzaniem (rys. 5). Panuje
zgodny pogld, e odtwarzanie (takie jak we wzorcach miar) i przetwarzanie (takie jak
w przetwornikach pomiarowych) s operacjami metrologicznymi. Do metrologii mona
zaliczy rwnie testowanie i kontrol jakoci, diagnostyk, rozpoznawanie obrazw sowem wszystkie te dyscypliny, ktre zajmuj si zdobywaniem informacji o obiektach za
pomoc dowiadcze polegajcych w swojej istocie na porwnywaniu obiektu badanego
z obiektami wzorcowymi. Podzia czynnociowy wyrnia wic trzy gwne dziay:
Mierzenie,
Odtwarzanie,
Przetwarzanie,
jakkolwiek zaznaczono ju wyej, e liczba dziaw moe tu by zwikszona.
Szybkie przemiany w metrologii w ostatnich latach nie s wolne od kolizji
terminologicznych. Przykadem moe suy wanie odtwarzanie. W przypadkach,
w ktrych poszukiwana wielko nie jest dostpna pomiarowi bezporedniemu ze wzgldu na
kopotliwe przetwarzanie lub jego wysoki koszt, stosowane s metody pozwalajce na
odtwarzanie tej wielkoci, na podstawie pomiarw innej wielkoci, ktrej pomiar jest

atwiejszy lub taszy w realizacji, a ktra jest w jakim zwizku z wielkoci poszukiwan.
Mwi si wtedy o odtwarzaniu wielkoci niemierzalnych bezporednio poprzez
wykorzystanie tzw. obserwatorw, czyli przetwornikw pomiarowych wielkoci
pomocniczych. Operacja odtwarzania, zarezerwowana dotd dla wzorcw miar, walczy tu
z odtwarzaniem wielkoci poszukiwanej, dla ktrego to odtwarzania w przeszoci uywano
terminu pomiar poredni. Jzyk kadej dyscypliny, tak jak i potoczny, jest organizmem
ywym i zawsze rozumienie powinno wynika z kontekstu.

Rys. 5. Podzia metrologii wg kryterium czynnociowego

O bdzie pomiaru i narzdziach pomiarowych

Nieodczn cech pomiaru jest jego niedokadno, co oznacza, e warto zmierzona ~
x
(otrzymana w wyniku pomiaru) rni si na og od wartoci prawdziwej x wielkoci mierzonej. Miar niedokadnoci pomiaru s bdy pomiaru: prawdziwy bd pomiaru i graniczny
bd pomiaru.
Pomiary wykonuje si za pomoc narzdzi. Narzdzia charakterystyczne dla pomiarw
nazywaj si narzdziami pomiarowymi. Do narzdzi pomiarowych nale: wzorce miar,
przyrzdy pomiarowe i przetworniki pomiarowe.
Wzorzec miary jest narzdziem, substancj lub zjawiskiem fizycznym odtwarzajcym,
w granicach okrelonej niedokadnoci, przejaw wielkoci o okrelonej wartoci. O wzorcu
miary (wielkoci) mwi si, e odtwarza okrelon warto wielkoci. Wzorzec jest wzorcem
jednomiarowym, jeeli odtwarza jedn tylko warto wielkoci i wzorcem wielomiarowym,
jeeli odtwarza wiele wartoci wielkoci. Deklarowana warto wielkoci, ktr odtwarza
wzorzec nazywa si wartoci nominaln wzorca lub wskazaniem wzorca.
Przykad 1
(a) Midzynarodowy prototyp metra przechowywany w Midzynarodowym Biurze Miar (BIPM) w Svres pod
Paryem i wyskalowana linijka s wzorcami miar dugoci.
(b) Midzynarodowy prototyp kilograma przechowywany w Midzynarodowym Biurze Miar (BIPM) w Svres
pod Paryem i odwaniki s wzorcami miary masy.
(c) Opornik wzorcowy, kondensator wzorcowy, ogniwo wzorcowe s wzorcami miar wielkoci elektrycznych.
(d) Stae punkty termometryczne Midzynarodowej Praktycznej Skali Temperatur s wzorcami temperatury.

Przyrzd pomiarowy jest narzdziem pomiarowym przeznaczonym do wykonywania

pomiarw, samodzielnie lub w poczeniu z innymi urzdzeniami, z udziaem lub bez udziau
czowieka, tworzcym zamknit cao konstrukcyjn. Najpopularniejszy przyrzd pomiarowy to przyrzd pomiarowy wskazujcy czyli miernik, tj. przyrzd formujcy sygna przeno-

10

szcy odczytywaln przez czowieka informacj o wartoci wielkoci mierzonej. Sygna formowany przez miernik nazywa si wskazaniem miernika, a cz miernika formujca wskazanie urzdzeniem wskazujcym. Nazwy miernikw tworzy si przez dodanie kocwki omierz do nazwy wielkoci mierzonej (np. dugociomierz, czstociomierz) lub do nazwy
jednostki mierzonej wielkoci (np. amperomierz, woltomierz, sekundomierz).
Wskazanie miernika jest analogowe, jeeli ma posta przesunicia wskazwki wzdu
skali pomiarowej, przesunicie wskazwki mierzy si porwnujc je ze wskazami (kreskami)
tworzcymi skal, tak jak przy pomiarze dugoci wyskalowan linijk, z tym, e linijka jest
wyskalowana w jednostkach dugoci, skala miernika za w jednostkach wielkoci mierzonej.

Rys. 6. Woltomierz analogowy (a) i cyfrowy (b)

Wskazanie jest cyfrowe, jeeli ma posta cigu wywietlanych cyfr, reprezentujcych

warto liczbow wielkoci mierzonej. Miernik o wskazaniu analogowym nazywa si
miernikiem analogowym, miernik o wskazaniu cyfrowym - miernikiem cyfrowym. Na rys. 6
schematycznie pokazano widok woltomierza analogowego i woltomierza cyfrowego.
Miernik analogowy moe mie wskazanie analogowo-cige, tzn. jego wskazwka, przy
cigych zmianach wielkoci mierzonej, porusza si ruchem cigym, lub analogowodyskretne, tzn. jego wskazwka, przy cigych zmianach wielkoci mierzonej, porusza si
ruchem skokowym.
Przykad 2
(a) Amperomierz magnetoelektryczny, termometr rtciowy (wskazwk termometru rtciowego jest koniec
supa rtci) i waga sprynowa s miernikami analogowymi.
(b) Zegar mechaniczny i kwarcowy s miernikami analogowo-dyskretnymi.
(c) Woltomierz cyfrowy i czstociomierz cyfrowy s miernikami cyfrowymi.

Miernik wielkoci x wskazuje warto ~

x tej wielkoci (jest to warto zmierzona lub
wskazanie miernika). Charakterystycznym dla miernika jest jego zakres pomiarowy
[Xmin, Xmax], tzn. przedzia, wewntrz ktrego mieci si wskazanie ~
x miernika. Rnica grnej granicy Xmax i dolnej granicy Xmin zakresu pomiarowego
X mm X max X min
(1)
nazywa si dugoci zakresu pomiarowego i jest wanym parametrem miernika. Zwykle zakres pomiarowy zaczyna si od zera [0, Xmax], dugo takiego zakresu pomiarowego, rwna
grnej granicy zakresu pomiarowego Xmm = Xmax, jest nazywana wprost zakresem pomiarowym, a zakres miernika okrela si podajc tylko Xmax. Dla miernikw cyfrowych zakres pomiarowy, zwykle zaczynajcy si od zera jest okrelony liczb cyfr i wartoci jednostki

11

ostatniego rzdu q czyli tzw. cyfr. Warto jednostki ostatniego rzdu q (zwana take
wartoci cyfry, kwantem, czuoci lub LSB od ang. least significant bit) jest podawana
w jednostkach wielkoci mierzonej, rwna si ona prawie zawsze dziesitnej
podwielokrotnoci jednostki wielkoci mierzonej. Zakres miernika cyfrowego moe by
podawany jako zakres wielkoci mierzonej [0, Xmax), czciej nawet jako Xmax, lub zakres
wskaza cyfrowych [0, Nmax), czciej nawet jako Nmax, przy czym zachodzi
X max Nmax q
(2)
a Nmax jest zwikszon o jeden najwiksz liczb (nie uwzgldniajc przecinka, ktry wyznacza warto kwantu q) wskazywan przez miernik.
O sygnaach i ich przetwarzaniu
Sygnaem pomiarowym bdziemy nazywali sygna przenoszcy informacj o wartoci
wielkoci mierzonej (oglnie o tzw. mezurandzie) lub informacj innego rodzaju niezbdn
dla realizacji pomiaru. Sygna pomiarowy ma trzy elementy:
tre sygnau czyli informacj (wiadomo) przenoszon przez sygna,
nonik sygnau czyli zjawisko przenoszce tre sygnau, nonik jest czsto utosamiany
z wielkociami modelujcymi zjawisko przenoszce informacj, wielkoci te s nazywane
wielkociami nonymi lub wprost nonikami,
kod sygnau czyli zaleno midzy treci a nonikiem, zwykle kod ma posta zalenoci
midzy treci a wartoci nonika, ktr moe by warto wielkoci nonej, parametr
rozkadu wielkoci nonej lub inna reprezentacja nonika.
Treci sygnaw pomiarowych albo s liczbami rzeczywistymi, albo s sprowadzalne do liczb
rzeczywistych. W praktyce tre sygnau jest nazywana wprost sygnaem, a przez warto
sygnau rozumie si warto treci sygnau.
Niektre sygnay pomiarowe maj t waciwo, e ich treci mog by wyznaczone
przez czowieka za pomoc jego zmysu wzroku. Sygnay te s nazywane sygnaami wizualnymi lub wskazaniami, jeeli s formowane przez przyrzdy pomiarowe.
Szczeglny rodzaj sygnau pomiarowego, tzw. sygna naturalny, ma nonik w postaci
pojedynczej wielkoci fizycznej, treci sygnau s za wartoci liczbowe tej wielkoci.
Jednym z sygnaw naturalnych jest wielko mierzona. Bardziej zoon posta maj
sygnay modulowane, w ktrych tre sygnau jest przenoszona przez parametr rozkadu
czasowego wielkoci nonej. Osobn grup stanowi sygnay losowe, ktrych noniki s
modelowane procesami stochastycznymi, a tre jest przenoszona przez charakterystyki
probabilistyczne nonikw.
Zalenie od natury fizycznej nonika rozrnia si sygnay elektryczne, optyczne, mechaniczne itp. Szczeglne znaczenie, ze wzgldu na atwo formowania, ksztatowania
i przesyania maj sygnay elektryczne, chocia mona ju obserwowa wzrastajce znaczenie
sygnaw optycznych przesyanych wiatowodami.
Przykad 3
a) Napicie z ogniwa termoelektrycznego platyna - platyna-rod jest sygnaem prostym, wartoci napicia s
zalene od treci sygnau - rnicy temperatur zcza roboczego i zcza odniesienia.
b) Wskazanie przyrzdu pomiarowego analogowego lub cyfrowego jest sygnaem wizualnym.
c) Sygna o noniku sinusoidalnie zmiennym x(t) sin (2 f ), w ktrym tre jest przenoszona przez
amplitud A lub czstotliwo f lub faz pocztkow jest sygnaem modulowanym amplitudowo lub czstotliwociowo lub fazowo.

12

Wrd sygnaw pomiarowych wyrnia si dwie grupy sygnaw: sygnay analogowe

i sygnay cyfrowe.
Sygna analogowy jest to sygna pomiarowy, ktrego treciami s liczby rzeczywiste, a kod
sygnau, tzn. zaleno treci od nonikw ma posta funkcji wartoci lub parametrw
rozkadu czasowego wielkoci nonych. Wrd sygnaw analogowych rozrnia si sygnay
analogowo-cige (zwane czsto wprost sygnaami analogowymi), ktrych treci mog przyjmowa dowolne wartoci z pewnego przedziau liczb rzeczywistych i sygnay analogowodyskretne (zwane take sygnaami kwantowymi), ktrych treciami s tylko niektre wartoci
z pewnego przedziau liczb rzeczywistych. Kod sygnau analogowego, czyli zaleno C
wartoci treci x sygnau od wartoci chwilowej u nonika lub wartoci chwilowych nonikw
u1, u2,..., uL ma ogln posta
(3)
x C(u) lub x C(u1, u2 ,..., uL )
Dla sygnau naturalnego kod jest identycznoci. Wygodniej jest jednak przedstawia kod
jako
x f (U ), zwykle x KU , a nawet x U
(4)

U F (u ) lub U F (u1 , u2 ,..., uL )

gdzie f() - funkcja rzeczywista, K - wspczynnik proporcjonalnoci, U parametr nonika

(nonikw) przenoszcy tre sygnau, F() operator okrelajcy parametr. Parametrem kodu
moe by amplituda lub czstotliwo nonika harmonicznego, warto skuteczna nonika
okresowo zmiennego itp. Dla sygnaw analogowo-cigych x jest zmienn cig (moe
przyjmowa dowolne wartoci), dla sygnau analogowo-dyskretnego zmienn dyskretn.
Przykad 4
a) Wielko, ktrej warto jest przedmiotem pomiaru (czyli tzw. mezurandem), napicie z ogniwa
termoelektrycznego jako sygna o rnicy temperatur i wskazanie analogowego przyrzdu pomiarowego s
sygnaami analogowo-cigymi.
b) Wskazanie zegarka mechanicznego i zegarka cyfrowego ze wskazaniem analogowym oraz sygna wyjciowy przetwornika cyfrowo-analogowego sygnau cyfrowego w napicie s sygnaami analogowo-dyskretnymi.

Sygna cyfrowy jest to sygna pomiarowy, w ktrym treciami s liczby rzeczywiste

przedstawione w zapisie cyfrowym, a noniki sygnau koduj poszczeglne cyfry oddzielnie.
Zalenie od podstawy systemu zapisu liczby rozrnia si sygnay jedynkowe czyli unitarne1,
sygnay dwjkowe czyli binarne, sygnay dziesitne czyli dekadowe, sygnay szesnastkowe
czyli heksadecymalne itd. Cyfry zapisu dziesitnego mog by kodowane w systemie
dwjkowym, co prowadzi do sygnau dwjkowo-dziesitnego. Cyfry zapisu szesnastkowego
s zawsze kodowane w systemie dwjkowym.
Szczeglne znaczenie maj sygnay zero-jedynkowe czyli dwustanowe, najczciej
o naturze elektrycznej. Sygna zero-jedynkowy jest zbiorem sygnaw elementarnych (np.
napi elektrycznych), z ktrych kady moe przyjmowa jeden z dwch dopuszczalnych
stanw (np. napicie bliskie zeru i napicie bliskie wartoci 5 V) umownie oznaczanych jako
0 i 1 czyli tzw. zero logiczne i jedynka logiczna. Pojedynczy sygna elementarny
w jego aspekcie informacyjnym jest nazywany bitem, sygna zero-jedynkowy zoony
1

Zapis jedynkowy, historycznie pierwszy system zapisu, operuje cyfr o jednej wartoci 1 i zapisuje liczb
k jako cig k jedynek. Pierwowzorem zapisu jedynkowego by system naci na kiju. Elektryczny sygna
w kodzie jedynkowym ma posta paczek impulsw, kada paczka sygnalizuje liczb liczb impulsw
w paczce.

13

z M sygnaw elementarnych jest sygnaem M-bitowym. Wartoci nonika sygnau zerojedynkowego M bitowego jest cig zero-jedynkowy uporzdkowany od bitu najmniej
znaczcego{a0, a1,...,
aM-2, aM-1} lub uporzdkowany od bitu najbardziej znaczcego
{b1, b2,..., bM-1, bM}, gdzie poszczeglne bity am i bj mog przyjmowa wartoci 0 lub 1,
przy czym wygodnie jest utosamia zero logiczne z liczb 0, a jedynk logiczn
z liczb 1. Sygna M bitowy ma 2M rnych wartoci nonika - cigw zero-jedynkowych.
Kod sygnau jest przyporzdkowaniem liczb, stanowicych treci sygnau, cigom zerojedynkowym, stanowicym wartoci nonika sygnau. Jeeli treci sygnau jest liczba
naturalna k zapisana w systemie dwjkowym, to kod takiego najprostszego sygnau, zwanego
sygnaem dwjkowym w kodzie naturalnym, mona przedstawi jako
M 1

m0

j 1

k am 2m 2M b j 2 j

(5)

Sygna dwjkowo-dziesitny, kodujcy liczb cakowit k zapisan cigiem K cyfr

dziesitnych dM-1, dM-2,..., d1, d0, jest sygnaem M = 4 K bitowym z bitami uporzdkowanymi
w czwrki (zwane dekadami), z ktrych kada koduje dwjkowo jedn cyfr dziesitn.
Rozrnia si sygnay cyfrowe rwnolege, w ktrych poszczeglne cyfry (lub bity)
przenoszone przez oddzielne noniki (rozdzia w przestrzeni), i sygnay cyfrowe szeregowe,
w ktrych poszczeglne cyfry (lub bity) przenoszone s w sekwencji czasowej przez jeden
nonik (rozdzia w czasie).
Zalenie od zwizkw treci sygnau z czasem rozrnia si sygnay pomiarowe cige
w czasie i sygnay dyskretne w czasie. Sygna cigy w czasie jest to sygna pomiarowy, ktrego noniki s modelowane funkcjami czasu cigego, a tre sygnau jest okrelona dla kadej chwili czasu. Sygna dyskretny w czasie jest to sygna pomiarowy, ktrego tre jest okrelona dla wybranych chwil czasu.
Zaleno treci x sygnau cigego od czasu t modeluje si cig funkcj czasu
(6)
x f (t )
przy czym t jest zmienn rzeczywist cig i std mwi si o czasie cigym. Sygna cigy
w czasie moe wic jednoznacznie odtwarza tre o postaci funkcji rzeczywistej argumentu
rzeczywistego cigego.
Zaleno treci x sygnau dyskretnego od czasu modeluje si zwykle funkcj czasu
dyskretnego, tzn. przedstawia si j w postaci cigu { x(i) | i N } treci sygnau indeksowanych numerem i (gdzie N zbir liczb cakowitych) kolejnych treci, zwanym czasem
dyskretnym.
Konstruuje si take modele sygnau dyskretnego w czasie przyjmujc jako argument czas
cigy. Modele takie oddaj sposb przekazywania sygnau w czasie rzeczywistym. Z tego
punktu widzenia rozrni mona dwie skrajne postaci sygnau dyskretnego:
sygna impulsowy modelowany cigiem wskich impulsw w chwilach czasu ti
o wysokociach rwnych kolejnym treciom x(i), zwykle impulsom tym nadaje si posta
impulsw Diraca
x(t )

x(i) (t t )

(7)

gdzie (t ti ) - impuls d-Diraca w chwili t ti .

sygna z pamici modelowany funkcj schodkow

x(t ) x(i) dla t ti ,ti 1

(8)

14

Obydwa typy sygnaw dyskretnych maj ten sam model w dziedzinie czasu cigego. Chwile
ti, nazywane chwilami prbkowania, s zwykle rwno odlege od siebie, czas midzy
ssiednimi chwilami prbkowania nazywa si czasem lub okresem prbkowania a jego
odwrotno czstotliwoci prbkowania. Chwile prbkowania s zwykle wyznaczane przez
dodatkow skadow sygnau, zwan sygnaem taktujcym.
Sygnay analogowe mog by cige i dyskretne w czasie. Sygnay cyfrowe s prawie
zawsze sygnaami dyskretnymi w czasie, z pamici.
Typowe elektryczne przyrzdy pomiarowe
Typowymi przyrzdami do pomiarw w obwodach prdu staego s:
amperomierz, czyli przyrzd do pomiaru natenia prdu (zwykle zamiast nazwy
natenie prdu uywa si nazwy skrconej - prd),
woltomierz, czyli przyrzd do pomiaru napicia,
omomierz, czyli przyrzd do pomiaru rezystancji.
Typowymi przyrzdami do pomiarw w obwodach prdu okresowo zmiennego s:
amperomierz, czyli przyrzd do pomiaru prdu, prawie wycznie stosowane s
amperomierze mierzce warto skuteczn prdu,
woltomierz, czyli przyrzd do pomiaru napicia, prawie wycznie stosowane s
woltomierze mierzce warto skuteczn napicia,
watomierz, czyli przyrzd do pomiaru mocy czynnej, a cilej wartoci redniej okresowej
iloczynu napicia i prdu,
czstociomierz, czyli przyrzd do pomiaru czstotliwoci napicia okresowo zmiennego.
Oprcz wyej wymienionych jako typowy przyrzd pomiarowy elektryczny mona uzna
oscyloskop, zwany take niekiedy oscylografem, czyli przyrzd odwzorowujcy rozkad
czasowy napicia krzyw narysowan na ekranie.
Do koca lat szedziesitych ubiegego wieku kady z wymienionych przyrzdw by
w zasadzie budowany jako oddzielny przyrzd, obecnie przewanie buduje si tzw.
multimetry, czyli przyrzdy czce wiele funkcji, zazwyczaj amperomierza i woltomierza
prdu staego i zmiennego oraz omomierza; inne funkcje dodawane s w multimetrach
dedykowanych zastosowaniom w cile definiowanych dziedzinach pomiarw,
skopometry, czyli rozbudowane multimetry wyposaone w ekran pozwalajcy na
rwnoleg realizacj funkcji oscyloskopowych, oraz
kombajny pomiarowe, czyli wielofunkcyjne przyrzdy pomiarowe pozwalajce na
prowadzenie pomiarw wraz z wizualizacj wynikw w dziedzinach czasu
i czstotliwoci oraz ich rejestracj. Coraz czciej doczany jest rwnie pomiar
i rejestracja temperatury otoczenia i wilgotnoci.
Amperomierz, jako przyrzd mierzcy prd, wcza si szeregowo w obwd badany
"przepuszczajc" przez amperomierz mierzony prd i (rys. 7a). Amperomierz prdu staego
mierzy warto chwilow (sta w czasie) prdu i (zwykle oznacza si j symbolem I). Wikszo amperomierzy prdu okresowo zmiennego mierzy warto skuteczn prdu Irms (zwykle
oznacza si j take symbolem I, skrt "rms" pochodzi z ang. root mean square value - pierwiastek z wartoci rednio kwadratowej)
I rms I

1
T

i dt
2

t T

(9)

15

przy czym T jest okresem zmiennoci prdu.

Amperomierz jest dwjnikiem, dla prdu staego opisuje si go rezystancj RA, dla prdu
zmiennego impedancj ZA (posiadajc zreszt zwykle przewaajc skadow
rezystancyjn). Wczenie amperomierza do obwodu badanego zmienia warto mierzonego
prdu i, std te od amperomierza wymaga si bardzo maej rezystancji (impedancji).

Rys. 7. Wczanie miernikw: (a) amperomierza, (b) woltomierza, (c) omomierza.

Woltomierz, jako przyrzd mierzcy napicie, wcza si rwnolegle do badanego

dwjnika "przykadajc" do woltomierza mierzone napicie u (rys. 7b). Woltomierz prdu
staego mierzy warto chwilow (sta w czasie) napicia u (zwykle oznacza si j symbolem
U). Wikszo woltomierzy prdu okresowo zmiennego mierzy warto skuteczn napicia
Urms (zwykle oznacza si j take symbolem U
U rms U

1
T

dt

(10)

t T

gdzie T okres zmiennoci napicia. Woltomierz jest dwjnikiem, dla prdu staego opisuje
si go rezystancj RV, dla prdu zmiennego impedancj ZV (zwykle modeluje si j
rwnolegle poczon rezystancj RV i pojemnoci CV). Wczenie woltomierza do obwodu
badanego zmienia warto mierzonego napicia u, std te od woltomierza wymaga si
bardzo duej rezystancji i maej pojemnoci.
Amperomierze i woltomierze analogowe prdu staego wymagaj zwykle odpowiedniej
polaryzacji wczanego prdu i napicia. Amperomierze i woltomierze cyfrowe prdu staego
wskazuj warto wielkoci mierzonej i jej polaryzacj. Dla amperomierzy i woltomierzy
prdu zmiennego kierunek wczonego prdu i napicia nie wpywa na wskazanie miernika.
Omomierz, w odrnieniu od amperomierza i woltomierza, jest dwjnikiem aktywnym.
Sposb przyczania omomierza pokazano na rys. 7c.
Watomierz, w odrnieniu od amperomierza i woltomierza, jest czwrnikiem, ma dwa
obwody wejciowe: napiciowy i prdowy. Watomierz mierzy warto redni okresow
iloczynu napicia uWU obwodu napiciowego watomierza i prdu iWI obwodu prdowego
t

1
uWU iWI dt
(11)
T t T
gdzie: PW - wskazanie watomierza, T - okres napicia i prdu. Aby watomierz mierzy moc
czynn wydzielan w dwjniku o napiciu u i prdzie i, wcza si go obwodem napiciowym
rwnolegle i obwodem prdowym szeregowo do badanego dwjnika (rys. 8). Moliwe s dwa
ukady pocze: ukad, w ktrym prdy watomierza i odbiornika s rwne (rys. 8a) i ukad,
w ktrym napicia watomierza i odbiornika s rwne (rys. 8b). Zaniedbujc nierwno
napi w ukadzie rwno-prdowym i nierwno prdw w ukadzie rwno-napiciowym
mamy
PW

16

1
PW uidt P
(12)
T t T
a w szczeglnym przypadku prdu harmonicznego
PW P U I cos
(13)

gdzie - przesunicie fazowe midzy napiciem i prdem. Przy = /2 wskazanie

watomierza bdzie zerowe przy niezerowym napiciu i prdzie; std te, jeeli obwody
watomierza nie maj zabezpieczenia przed przecieniem, wskazane jest wczanie do
obwodu pomiarowego watomierza take woltomierza i amperomierza, jak na rys. 8. Przy
1/2 i 1/2 wskazanie watomierza bdzie ujemne (wskazwka watomierza
analogowego odchyla si w przeciwn stron wzgldem skali), w takim przypadku naley
zmieni kierunek prdu IWI obwodu prdowego watomierza albo kierunek napicia UWU
obwodu napiciowego i wskazanie watomierza przyjmowa jako ujemne. Watomierz ma
wyrniony zacisk (kropka na rys. 8) w obwodzie prdowym i napiciowym, jeeli
przesunicie fazowe midzy prdem wpywajcym do wyrnionego zacisku i napiciem
skierowanym do wyrnionego zacisku spenia 1/2 to wskazanie watomierza jest
dodatnie.

Rys. 8. Dwa sposoby wczania watomierza przy pomiarze mocy odbiornika: (a) rwno-prdowy,
(b) rwno-napiciowy.

Czstociomierz wcza si do obwodu tak jak woltomierz.

Oscyloskop, zwany take oscylografem, w swojej
pierwotnej wersji by przyrzdem do obserwacji krzywej
wykresu funkcji x(t) opisujcej rozkad czasowy
wielkoci x okresowo zmiennej. Urzdzeniem
wskazujcym oscyloskopu jest ekran z ruchom plamk
wietln.
Ruch plamki ma dwa stopnie swobody w dwch
osiach prostoktnego ukadu wsprzdnych. Ruch w osi
pionowej jest sterowany wielkoci x, ruch w osi
poziomej - specjalnie uformowan wielkoci okresow
p o piozbnym rozkadzie czasowym (rys. 9), zwan
podstaw czasu. Jeeli okres podstawy czasu jest Rys. 9. Powstawanie obrazu krzywej
wielokrotnoci okresu wielkoci obserwowanej, to na
x(t) na ekranie oscyloskopu.
ekranie, wskutek nakadania si ruchu plamki wietlnej, powstaje obraz odpowiedniej liczby
okresw krzywej x(t). Okres podstawy czasu jest dobierany przez mierzcego, proces tego
doboru nazywa si synchronizacj. Tak wanie dziaa oscyloskop katodowy, zwany take
oscyloskopem analogowym. Oscyloskop wcza si do badanego obwodu tak jak woltomierz.

17

Wykad 2
Pomiary w inynierii
Typowe obiekty pomiarw. Pomiar jako identyfikacja parametryczna. Modelowanie struktury
i parametrw obiektu. O przetwornikach, czujnikach, systemach pomiarowych i komputerach.
1. Obiekty pomiarw
Waciwoci obiektw fizycznych najoglniej modeluje si za pomoc cech abstrakcji
zwanych wielkociami. Wielkoci te, cho nazywane fizycznymi, s w istocie wyidealizowanymi cechami wyidealizowanych obiektw. Idealizacja obiektu, ktrego waciwo jest modelowana wielkoci polega midzy innymi na izolacji tej waciwoci od innych waciwoci
obiektu i jego otoczenia.
Zawzimy pojcie obiektu fizycznego do fragmentu rzeczywistoci wyodrbnionego ze
swojego otoczenia wyranymi granicami, ktrymi s najczciej powierzchnie niecigoci
gstoci masy. Istnienie tych granic nie oznacza, e obiekt nie oddziauje na otoczenie i nie
podlega jego oddziaywaniu. Przeciwnie, midzy obiektem a otoczeniem zachodzi wymiana
energii lub masy (ma miejsce dopyw energii promieniowania cieplnego czy energii prdu
elektrycznego, dopyw okrelonego surowca oraz wypyw okrelonego wyrobu). Punkty lub
obszary graniczne obiektu, przez ktre odbywa si wymiana energii lub masy, nazywa si
zwykle wejciami lub wyjciami, albo oglnie - wrotami, obiektu.
Przepyw energii i masy przez wrota obiektu opisuje si za pomoc wielkoci fizycznych,
takich jak strumie energii, strumie masy, strumie objtoci lub gsto energii, pole
prdkoci przepywu, natenie pola elektrycznego. Czsto wrota opisuje si par skojarzonych wielkoci (takich jak sia i prdko, prd i napicie), ktrych iloczyn charakteryzuje
moc przepywajc przez wrota. W oglnym przypadku wielkoci opisujce wrota s zmienne
w czasie i zalene od wsprzdnych przestrzennych.
Wrd wielkoci opisujcych wrota wyrnimy:
(i) wielkoci wejciowe, utosamiane z przyczynami zjawisk zachodzcych w obiekcie,
a nazywane take wymuszeniami,
(ii) wielkoci wyjciowe, utosamiane ze skutkami zjawisk zachodzcych w obiekcie,
a nazywane take odpowiedziami,
(iii) wielkoci wpywajce, ktrych wartoci podlegaj stabilizacji podczas operacji
zwizanych z tworzeniem i wykorzystaniem modelu obiektu,
(iv) czynniki zakcajce, ktrych skutkiem jest wystpowanie rozbienoci midzy
odpowiedzi obiektu i odpowiedzi modelu na to samo wymuszenie; najczciej
przyporzdkowuje si je do wyjcia, mimo, e pojawiaj si w rnych punktach
modelowanego obiektu.
Model matematyczny obiektu jest jego opisem za pomoc liczb, zmiennych, zbiorw,
rwna, funkcji, relacji, obrazw itd., umoliwiajcym przewidywanie zachowania obiektu
w rnych warunkach. Jest to zawsze opis przybliony w tym sensie, e tylko w przyblieniu
pozwala przewidywa zachowanie modelowanego obiektu.
Kada ga techniki, kada dyscyplina nauki ma swoje typowe obiekty pomiarw.
W elektryce i telekomunikacji bada si np. obwd elektryczny i jego parametry, poszczeglne
elementy tego obwodu, rda i odbiorniki sygnaw, linie przesyowe, uziemienia
i zerowania, waciwoci elementw komutujcych i wyczajcych, waciwoci materiaw

18

izolacyjnych, przewodzcych, magnetycznych, itp., itd. W takich badaniach oprcz pomiarw

wielkoci elektrycznych bardzo czsto wystpuje potrzeba wyznaczania wartoci wielkoci
nieelektrycznych. Mona wymieni tu przykadowo pomiary temperatury, wilgotnoci,
przesuni, napre, cinienia, przepywu, emisji wiata.
2. Pomiar jako identyfikacja parametryczna
Z punktu widzenia klasycznej teorii eksperymentu sposb uzyskania danych do
identyfikacji parametrw modelu jest nieistotny. Przy identyfikacji obiektw fizycznych dane
te s wynikiem dowiadczenia: ich rdem s przede wszystkim pomiary. We wspczesnej
inynierii i badaniach naukowych pozyskiwanie danych do identyfikacji (nastawianie lub
pomiary wartoci wielkoci wejciowych, pomiary wartoci wielkoci wyjciowych
i wpywajcych) oraz sama identyfikacja parametrw (obliczanie ich wartoci) s coraz
czciej zachodzcymi na siebie ogniwami spjnego procesu. Ta spjno wynika zarwno
z faktu, e oba typy operacji s (lub mog by) wykonywane przez ten sam system
pomiarowy, jak i z wzajemnych zwizkw zachodzcych midzy nimi: metoda identyfikacji
moe warunkowa sposb pomiaru i odwrotnie - metoda pomiarowa moe wpywa na
sposb identyfikacji. Tak wic granica midzy pomiarami a identyfikacj parametryczn jest
trudna, a niekiedy wrcz niemoliwa do wytyczenia; co wicej - rozdzielne traktowanie
pomiarw i identyfikacji moe grozi zagubieniem lub zaniedbaniem istotnych elementw
procesu poznawczego, ktremu pomiary i identyfikacja su.
Identyfikacja modelu obiektu jest cigiem operacji majcych na celu okrelenie modelu
matematycznego obiektu, tzn. wybr adekwatnej struktury modelu (identyfikacja
strukturalna) oraz wyznaczenie wartoci jego parametrw (identyfikacja parametryczna).
Identyfikacja strukturalna jest zagadnieniem trudno algorytmizowanym: wybr struktury
modelu opiera si na og na przesankach intuicyjnych, na precedensach technicznych
i dowiadczeniach opisanych w literaturze przedmiotu.
Identyfikacj jest w istocie take pomiar wartoci wielkoci, pomiar rozkadu wielkoci
i pomiar (wyznaczanie) charakterystyki zalenoci midzy wielkociami. Operacje
prowadzone s bowiem wedug tego samego schematu logicznego co identyfikacja
parametrw, ich podstaw jest model matematyczny obiektu (cilej jego struktura), ich celem
jest uszczegowienie ("wykoczenie" lub "uzupenienie") modelu konkretnego obiektu przez
wyznaczenie "brakujcych" jego elementw - wartoci lub rozkadw wielkoci,
charakterystyk zalenoci midzy wielkociami, wartoci parametrw modelu. Spostrzeenie
to prowadzi do identyfikacyjno-parametrycznej koncepcji pomiaru, traktujcej pomiar jako
identyfikacj modelu matematycznego obiektu badanego, przy apriorycznie danej strukturze
tego modelu.
Przedstawmy zrby tej koncepcji. Zamy, e dany jest obiekt badany (mierzony) oraz
struktura modelu matematycznego tego obiektu, a celem pomiaru jest wyznaczenie wartoci
(szeroko rozumianych - liczb, funkcji, cigw liczb itd.) mezurandu m. Typ struktury modelu
zaley od rodzaju i charakteru mezurandu. Rozpatrzmy cztery typy struktur modelu
stanowicych podstaw czterech typw pomiarw, ograniczajc si do modeli o jednym
wyjciu i jednym wejciu lub bez wejcia.
Jeeli mezurandem jest warto wielkoci lub rozkad wielkoci, to model mierzonego
obiektu jest modelem "bez wejcia" i mona go przedstawi w postaci

19

yY

(1)

m y
przy czym Y jest przestrzeni zmiennoci wielkoci y.
Jeeli mezurandem jest reprezentacja wielkoci, to model mierzonego obiektu jest modelem
"bez wejcia" i mona go przedstawi w postaci
yY

(2)

m F ( y ), m M
Jeeli mezurandem jest charakterystyka zalenoci midzy wielkoci y a wielkoci x, to
model mierzonego obiektu jest modelem o jednym wejciu (opisanym wielkoci x) i jednym
wyjciu (opisanym wielkoci y) i mona go przedstawi w postaci
x X, y Y
(3)

m y ( x)

Jeeli mezurandami s parametry zalenoci midzy wielkociami x i y, to taki pomiar jest

rwnoznaczny z identyfikacj parametryczn. Modelem mierzonego obiektu jest model
o jednym wejciu (opisanym wielkoci x) i jednym wyjciu (opisanym wielkoci y) i mona
go przedstawi w postaci
x X, y Y

(4)
H ( x, y, p) 0

mp

gdzie: H - operator definiujcy rwnanie modelu.

Operacje wyznaczania parametrw pewnych zalenoci s tradycyjnie nazywane pomiarami
(np. pomiar rezystancji, indukcyjnoci, pojemnoci), operacje wyznaczania parametrw
innych zalenoci s z kolei traktowane jako operacje identyfikacji. Proponowany tu sposb
podejcia cechuje pena jednolito wszystkie omwione tu operacje, take (3) i (4),
nazwiemy pomiarami.
3. Modelowanie struktury i parametrw obiektu
Model matematyczny obiektu oprcz wielkoci opisujcych wrota obejmuje specyfikacj
matematyczn tych wielkoci jako zmiennych oraz rwnanie modelu. Wielkoci specyfikuje
si okrelajc przestrzenie ich zmiennoci. Przestrzeniami tymi mog by zbiory liczb
rzeczywistych albo klasy funkcji czasu lub wsprzdnych przestrzennych.
Podzia wielkoci modelujcych obiekt na wielkoci wejciowe, wielkoci wyjciowe,
wielkoci wpywajce i czynniki zakcajce wynika z filozofii modelowania
matematycznego, ktr - w nieco uproszczony sposb - mona sformuowa nastpujco:
model odwzorowuje tylko niektre zjawiska lub waciwoci obiektu (istotne z punktu
widzenia przeznaczenia modelu), przedstawiajc je w postaci rwnania modelu,
wicego wielkoci wejciowe (modelujce przyczyny istotnych zjawisk zachodzcych
w obiekcie lub czynniki odpowiedzialne za jego istotne waciwoci) z wielkociami
wyjciowymi (modelujcymi przejawy tych zjawisk lub waciwoci);
na zjawiska i waciwoci istotne z punktu widzenia modelu maj take wpyw inne
zjawiska zachodzce w obiekcie i jego otoczeniu; w celu uniezalenienia si od wpywu
tych zjawisk ustala si ich natenie, stabilizujc wielkoci wpywajce;

20

poznanie zjawisk w obiekcie ma zawsze ograniczony charakter i dlatego wielkoci

wpywajce nie opisuj wszystkich zjawisk, a ich stabilizacja nie eliminuje wpywu
innych zjawisk na wyjcia; t ograniczon poznawalno obiektu uwzgldnia si
w modelu wprowadzajc do czynniki zakcajce.
Biorc pod uwag charakter wielkoci wejciowych i wyjciowych mona podzieli
modele np. na statyczne i dynamiczne, stacjonarne i niestacjonarne, modele o staych skupionych i o staych rozoonych. Modele o staych skupionych charakteryzuj si niezalenoci
wielkoci wejciowych i wyjciowych od wsprzdnych przestrzennych, podczas gdy w modelach o staych rozoonych taka zaleno ma miejsce przynajmniej dla niektrych z tych
wielkoci. Modele statyczne charakteryzuj si niezalenoci wielkoci wejciowych i wyjciowych od czasu. Modele dynamiczne opieraj si na zaoeniu, e przynajmniej niektre
z tych wielkoci s zmienne w czasie.
Najoglniej rozrnia si dwa typy modeli obiektw:
modele funkcyjne, traktujce modelowany obiekt jako cao (black box) i opisujce go
za pomoc rwna wicych wielkoci wejciowe i wyjciowe w dziedzinie czasu lub
czstotliwoci,
modele o postaci kilkuelementowych obwodw zastpczych, ktrych parametry s
w bezporednim zwizku z poszukiwanymi charakterystykami modelowanych obiektw.
Oba typy modeli s zbiene dla przypadkw stosunkowo prostych - dwu, trzy elementowych.
Gdy liczba elementw obwodu zastpczego wzrasta, pojawia si problem jednoznacznego
wyznaczenia parametrw tych elementw. Problem ten nie ma rozwizania oglnego. Std dla takich przypadkw - obserwuje si wyran tendencj do odchodzenia od modeli obwodowych w stron modeli funkcyjnych.
Dla uproszczenia rozwaymy tylko modele o jednym wejciu x i jednym wyjciu y,
obejmujce wielkoci niezalene od wsprzdnych przestrzennych. Wielko wejciow x(t)
i wyjciow y(t) bdziemy nazywa, odpowiednio, sygnaem wejciowym i wyjciowym.
Struktura modelu powinna obejmowa specyfikacj przestrzeni sygnaw x(t) i y(t),
obejmujc w szczeglnoci ograniczenia dotyczce zakresw wartoci sygnaw i ich
pochodnych.
Model obiektu opisuje jego zachowanie i waciwoci tylko w przyblieniu. Spowodowane
jest to dwoma przyczynami: niedokadnoci wyznaczenia parametrw modelu oraz
nieadekwatnoci struktury modelu. Niedokadno wyznaczenia parametrw modelu jest
spowodowana przez:
bdy przyjtej metody identyfikacji parametrw modelu oraz bdy jej realizacji (bdy
oblicze),
bdy danych uytych do identyfikacji parametrw modelu.
Nieadekwatno struktury modelu wynika z zawsze ograniczonej poznawalnoci rzeczywistoci (niekiedy wymuszona jest ograniczeniami technicznymi) i objawia si:
pominiciem, wrd wielkoci modelujcych obiekt, czynnikw istotnych dla przebiegu
zjawisk w obiekcie i waciwoci obiektu;
niewaciw specyfikacj wielkoci modelujcych obiekt (wejciowych, wyjciowych i
wpywajcych);
przyjciem niewaciwego typu rwnania modelu.
Rozwamy zagadnienia niedokadnoci i nieadekwatnoci modelu na przykadzie modelu
liniowego o jednym wejciu i jednym wyjciu. Zaoymy, e modelowany obiekt istnieje

21

w rzeczywistoci, a wiedza o nim ma charakter empiryczny. Zamiast "prawdziwych" wartoci

wielkoci wejciowej x , wyjciowej y i wpywajcej w (dla wygody ograniczymy si do
jednej wielkoci wpywajcej) obiektu (rys.1) znane s odpowiednie wartoci zmierzone: ~
x,
~ , przy czym
~y i w
~
x x x

~
(5)
y y y
~ w w
w

gdzie: x - bd prawdziwy nastawienia wartoci wielkoci wejciowej, y - bd prawdziwy

pomiaru wartoci wielkoci wyjciowej, w - bd prawdziwy stabilizacji wielkoci
wpywajcej. Zamiast wic obiektu ("chmurka" na rys.1) dostpny jest tylko pewien jego
obraz skadajcy si z wynikw obserwacji i pomiarw (wielokt na rys.1). Stanowi one
dane wejciowe do identyfikacji parametrw rwnania modelu i na og mog by
x (i), ~
y (i) i 1,2,..., N
uporzdkowane w cig par odpowiadajcych sobie wartoci ~

~
x

x
x

y
y

~
y

OBIEKT

w
~
w

Rys.1. Identyfikacja parametrw modelu na podstawie wynikw pomiarw

Zamy, e rwnanie modelu ma posta

y a0 a1 x dla x X R
(6)
Na podstawie zebranych danych ~
x (i), ~
y (i) , stosujc np. metod najmniejszych kwadratw,
moemy wyznaczy estymaty parametrw a 0 i a1 , ktrym odpowiada rwnanie modelu
y a 0 a1 x

(7)

Zauwamy, e ze wzgldu na bdy danych pomiarowych, moliwy bd metody

identyfikacji, bdy obliczeniowe, a take - nieadekwatno przyjtej struktury modelu, a 0
i a1 s tylko estymatami parametrw, obarczonymi pewnymi bdami. Wpyw tych bdw
na jako zidentyfikowanego modelu ocenia si wedug rnych kryteriw zalenoci od
przeznaczenia modelu. Najczciej s to:

22

bdy odwzorowania wielkoci wyjciowej, odpowiadajce zadanym wartociom

wielkoci wejciowej,
bdy odwzorowania wielkoci wejciowej, odpowiadajce zadanym wartociom
wielkoci wyjciowej,
bdy wyznaczonych parametrw modelu.
Ograniczmy nasze rozwaania do tego pierwszego kryterium, definiujc bd wyznaczonego
modelu jako
(8)
y y a 0 a1 x y
Zamy wstpnie, e struktura modelu zostaa wybrana w sposb adekwatny, tzn. istniej
takie wartoci a 0 a 0 i a1 a1 , dla ktrych
y a 0 a1 x dla

x X

(9)

Wwczas bd zidentyfikowanego modelu przybiera posta

a 0 a 0 (a1 a1 ) x

(10)

i moe by w caym przedziale zmiennoci wielkoci x oszacowany przez liczb zwan

bdem granicznym modelu

(11)
sup a 0 a 0 (a1 a1 ) x 2
xX

Y-Axis

b)

Y-Axis

a)

X-Axis
Rys.2. Przykad ilustrujcy zagadnienie adekwatnoci
b) aproksymacja liniowa i kwadratowa

X-Axis
modelu:

a) dwie

aproksymacje

liniowe;

Na rys. 2 przedstawiono lini przerywan przykad charakterystyki (9); kropkami

oznaczono dane pomiarowe ~
x (i), ~
y (i) , za lini cig - wynik identyfikacji, tzn.
charakterystyk liniow, ktrej parametry a 0 i a1 wyznaczono na podstawie tych danych.
Zamy teraz, e struktura modelu liniowego jest nieadekwatna, poniewa zadowalajc
zgodno z wynikami "bardzo dokadnych" pomiarw zapewnia dopiero rwnanie
kwadratowe
(12)
y a 0 a1 x a 2 x 2
2

sup znaczy kres grny zbioru, warto najwiksza (ac. supremum)

23

Przykad charakterystyki statycznej takiej postaci, danych pomiarowych oraz wyniku

identyfikacji przedstawiono na rys. 2b. Bd zidentyfikowanego modelu ma w tym wypadku
posta
(13)
a 0 a 0 (a1 a1 ) x a 2 x 2 , x R
Cho rdem bdu modelu jest zarwno nieadekwatno struktury modelu jak
niedokadno identyfikacji jego parametrw, nie sposb ilociowo okreli, w jakim stopniu
dwa te czynniki w nim partycypuj. Co wicej, globalna ocena bdu modelowania postaci
(10) lub (13), czy nawet (11), jest w praktyce wysoce problematyczna ze wzgldu na brak
wstpnej informacji o adekwatnej strukturze modelu i dokadnych wartociach jego
parametrw. Bdu modelu nie mona take wyznaczy ze wzoru (8), gdy zamiast wartoci
prawdziwych x i y znane s tylko przyblione wartoci ~
x , ~y . Bd ten mona jedynie
oszacowa. W oglnoci polega to na tym, e jako odniesienia do oceny adekwatnoci
i niedokadnoci modelu Mp, ktry nazwiemy podstawowym, uywa si albo odpowiednio
dokadnego obrazu obiektu Mo, albo doskonalszego modelu Mr, ktry nazwiemy
rozszerzonym (rys. 3).

Rys. 3. Wyznaczanie bdw modelu

Obraz obiektu Mo jest tabelaryczn form modelu obiektu; wartoci wielkoci wejciowej
i wyjciowej ~
x (i), ~
y (i) , tworzce ten model, nie musz (a nawet nie powinny) by
identyczne z wartociami, na podstawie ktrych wyznaczono parametry modelu
podstawowego.
Model rozszerzony Mr rni si tym od podstawowego, e ma bogatsz struktur (wiksz
liczb wielkoci wejciowych, wyjciowych i wpywajcych, wiksz liczb parametrw);
jego parametry zostay wyznaczone na podstawie dokadniejszych danych pomiarowych;
znane s bdy graniczne identyfikacji tych parametrw.
W obu przypadkach model podstawowy Mp jest porwnywany nie z "rzeczywistoci" ale
z innym modelem:

24

z Mo

y ~y
bd z Mr

y y

~
Bdy i s traktowane jako estymaty bdu prawdziwego .

(14)
(15)

4. O przetwornikach, czujnikach, systemach pomiarowych i komputerach

Urzdzenie, ktre wytwarza sygna elektryczny proporcjonalny do stanu fizycznego lub
wielkoci fizycznej, jest zwykle zwane przetwornikiem. cilej mwic nazwa ta powinna
by zastrzeona dla urzdze, ktre przetwarzaj jedn posta energii w drug, np. energi
mechaniczn w energi elektryczn. Wynikaoby z tego, e urzdzenie takie dla wytworzenia
sygnau elektrycznego na wyjciu powinno pobra pewn porcj energii z otaczajcego je
rodowiska. Dla procesu pomiaru najkorzystniej jest jednak, gdy przetwornik otrzymuje
energi potrzebn do wytworzenia sygnau wyjciowego ze rda zewntrznego, nie za
z obiektu pomiaru. Przetwornik nie pobierajcy energii z mierzonego obiektu jest zwykle
zwany czujnikiem, cho nie jest to wyrnik terminologiczny stosowany konsekwentnie.
Rwnie czsto przyjmuje si, e czujnik jest tym elementem toru pomiarowego, ktry
bezporednio reaguje na wielko mierzon.
Podstawow charakterystyk czujnika jest charakterystyka przetwarzania wica sygna
wyjciowy z sygnaem wejciowym. W przetwarzaniu pomiarowym nie naley zatem bra
dosownie okrelenia przetwarzanie, np. przetwarzanie temperatury na rezystancj. Chodzi
tu jedynie o powizanie funkcyjne dwch wielkoci: wejciowej i wyjciowej. Kadej
wartoci wielkoci wejciowej jest jednoznacznie przyporzdkowana cile okrelona warto
wielkoci wyjciowej. Najwaniejsze wymagania stawiane czujnikom to:
bardzo dobre charakterystyki jakociowe: stao (powtarzalno) charakterystyki
przetwarzania, dua czuo na wielko mierzon, a maa na inne wielkoci wpywajce,
dua moc sygnau wyjciowego, maa moc szumw, szeroki zakres pomiarowy, moliwie
sabe oddziaywanie na rdo sygnau mierzonego, dua dokadno, liniowo
przetwarzania, dua szybko przetwarzania, brak histerezy;
wysoka niezawodno pracy, dugi czas ycia, odporno na pasoytnicze wpywy zewntrzne;
technologiczno konstrukcji: mae wymiary i ciar, prosta konstrukcja, niski koszt
wasny.
Oczywistym jest, e wykonanie czujnikw, odpowiadajcych wszystkim przytoczonym tu
wymaganiom jest zadaniem niezwykle trudnym. Powoduje to, e - dla sprostania tym
wymaganiom - stosowane jest dzi do czsto wspomaganie mikrokomputerowe. W szczeglnoci mikrokomputer pozwala na zlinearyzowanie nieliniowej charakterystyki przetwarzania, minimalizacj wpywu szumw wasnych czujnika i szumw zewntrznych, korekcj
wpywu zmian temperatury otoczenia czujnika, korekcj wpywu zmian czuoci i pezania
zera, a take na autodiagnostyk czujnika. Obserwowane tendencje rozwoju konstrukcji czujnikw wskazuj na coraz wiksz integracj czujnika z poprawiajcymi jego jako ukadami
wsppracujcymi. Przy wykorzystaniu technologii ukadw scalonych duej skali integracji
do obudowy czujnikw wmontowywane s ukady zasilania, wzmacniacze, przetworniki
analogowo-cyfrowe, mikrokomputery oraz ukady interfejsu. Buduje si take czujniki grupowe. Poczenie kilku czujnikw w jednym korpusie pozwala na jednoczesne pomiary wielu

25

wielkoci. Np. czujnik mierzcy jednoczenie temperatur i wilgotno jest szczeglnie uyteczny w urzdzeniach klimatyzacyjnych. Z drugiej strony nowe, ciekawe moliwoci
powstaj przy czeniu czujnika z elementem wykonawczym (aktuatorem).
Zbieranie i przetwarzanie wynikw pomiarw z wielu czujnikw (przetwornikw) kae
zastanowi si nad obecn i przysz rol systemw pomiarowych. Jest wiele definicji
systemu pomiarowego, ale wydaje si, e wobec do popiesznej ich ewolucji naley
powraca do rdosowu, tj. do zoenia definicji systemu jako uporzdkowanego
wewntrznie zbioru (tu rodkw technicznych) tworzcego pewn cao i przymiotnika
pomiarowy, czyli sucy do pomiarw. W tym znaczeniu systemem pomiarowym bdzie
zarwno linijka, miernik magnetoelektryczny, multimetr cyfrowy, jak i obsugiwany przez
komputer zestaw aparatury do zbierania danych pomiarowych z duego obiektu
przemysowego, czy stacja telemetrii kosmicznej rejestrujca wyniki pomiarw przesyane
z Marsa.
Najstarsze systemy pomiarowe byy obsugiwane wycznie przez czowieka - przez niego
byy take odczytywane i rejestrowane wyniki pomiarw. Nastpnym etapem rozwoju byo
powstanie systemw pomiarowych zapisujcych wynik pomiaru samoczynnie - w postaci
analogowej lub cyfrowej. Dalszym krokiem naprzd byo wyposaenie systemu
w programowane wejcia, pozwalajce na sterowanie prac systemu za pomoc sygnaw
cyfrowych generowanych z ukadu sterujcego o sztywnych sekwencjach sygnaw
sterujcych. Istotny przeom w rozwoju tych ostatnich stanowio wprowadzenie w miejsce
ukadu sterujcego, komputera, ktry nie tylko ustawia programowane wejcia elementw
systemu, lecz take odczytuje sygnay wprowadzane przez operatora oraz prowadzi zoone
niekiedy przetwarzanie sygnaw wyjciowych. Aby zapewni waciw prac podzespow
systemu konieczna jest normalizacja wszystkich rodkw technicznych tworzcych system,
poczwszy od wymiarw gabarytowych podzespow systemu, poprzez konstrukcj
okablowania, a na poziomach sygnaw wyjciowych, kodach i konwencjach programowych
skoczywszy. Std te obecnie podstawowym zadaniem przy konstruowaniu i eksploatacji
systemw pomiarowych jest zapewnienie odpowiedniej standaryzacji i kompatybilnoci
wymienionych rodkw.
Przedstawiony wyej kierunek rozwoju nie powinien jednak przesania faktu, e
w praktyce w laboratoriach naukowych i przemysowych, w kontroli produkcji i urzdach
miar s uytkowane systemy wszystkich wymienionych generacji.
Oddzielny rozdzia zagadnie technicznych w konstruowaniu i eksploatacji systemw
pomiarowych, to wsppraca operatora z systemem. Zdolno czowieka do wycigania wnioskw oglnych z wielu oddzielnych informacji, a take jego zdolnoci adaptacyjne, umoliwiajce prawidowe reagowanie na nieprzewidziane sytuacje, powoduj, e systemy pomiarowe i dzisiaj i w przyszoci powinny w zaoeniach swej struktury i algorytmu dziaania, te
wanie zdolnoci operatora uwzgldnia. Skuteczne uczestniczenie operatora w dziaaniu
systemu wymaga wyprowadzenia i przedstawienia informacji w takiej postaci i za pomoc takich rodkw by powodowa moliwie najmniejsze jego zmczenie fizyczne i psychiczne.
W zwizku z tym istnieje konieczno zredukowania iloci informacji oraz przyjcia takiego
sposobu wizualizacji, by nie przeciy zdolnoci percepcyjnej operatora. Jeli przyj dla
wspczesnych rozwiza systemw pomiarowych okrelenie inteligentne, to abstrahujc
od do zawiych prb oceny owej inteligencji, mona zaryzykowa stwierdzenie, e
podstawow jej miar jest atwo programowania i obsugi takiego systemu.

26

Wykad 3 i 4

Minimum wiedzy o bdzie i niepewnoci pomiaru

Wprowadzenie. Przedzia niepewnoci. Bd pomiaru - prawdziwy i graniczny; bd
bezwzgldny i wzgldny. Szacowanie bdu granicznego i niepewnoci pomiaru
bezporedniego - model zdeterminowany i model losowy. Szacowanie bdw i niepewnoci
pomiarw porednich. Zapisanie kompletnego wyniku pomiaru.
1. Wprowadzenie
Pomiar jest zawsze operacj niedokadn, to znaczy wynik pomiaru (estymata wartoci
prawdziwej obiektu pomiaru - mezurandu3) rni si na og od wartoci prawdziwej.
Rwno estymaty i estymowanej wartoci jest zdarzeniem wyjtkowym, a fakt jego zajcia
pozostaje nieznany. Istot pomiaru jest jednak to, e niedokadno wyniku pomiaru mona
zawsze oszacowa, to znaczy mona zawsze okreli odlego midzy znanym wynikiem
pomiaru, a nieznan wartoci prawdziw mezurandu. Szacowanie niedokadnoci pomiaru
jest jedn z podstawowych czynnoci, ktra powinna by wykonywana w procesie mierzenia.
By opisa wymienion odlego posugujemy si kilkoma pojciami podstawowymi. S to
bd bezwzgldny - x - rnica midzy wartoci mierzon x a wartoci rzeczywist
wielkoci mierzonej xr, wyraony w jednostkach wielkoci mierzonej:
x=x - xr

bd wzgldny x - jest to stosunek bdu bezwzgldnego do wartoci rzeczywistej

wielkoci mierzonej i zwykle wyraa si go w procentach

(1)

x
100%
xr

(2)

poprawka - p - bd bezwzgldny ze znakiem przeciwnym

p = -x = xr - x
(3)
Poniewa warto rzeczywista nigdy nie jest znana, praktycznie przyjmuje si jako warto
rzeczywist warto uzyskan w wyniku wzorcowania przyrzdu, ktrego bd chcemy
oceni, za pomoc przyrzdu dokadniejszego. Wskazania przyrzdw najdokadniejszych s
porwnywane z pastwowymi wzorcami jednostek miar.
W 1986 r. Midzynarodowy Komitet Miar - Comit International des Poids et Mesures
(CIPM) zaleci wszystkim uczestnikom prac wykonywanych pod auspicjami CIPM ocenianie
niedokadnoci pomiaru za pomoc niepewnoci. W 1993 r. Midzynarodowa Organizacja
Normalizacyjna - Intemational Organization for Standardization (ISO), wystpujc w imieniu
siedmiu organizacji midzynarodowych dziaajcych w dziedzinie metrologii, elektrotechniki,
chemii, fizyki i normalizacji, wydaa Guide to the Expression of Uncertainty in Measurement4
- kompendium wiedzy o niepewnoci pomiaru (dalej zwany Przewodnikiem). Niepewno
Na okrelenie tego, co ma by zmierzone w jez. angielskim przyj si termin measurand. S wane powody,
by w wielu przypadkach wielko mierzon (measured quantity) zastpi takim wanie okreleniem. Od
pewnego czasu spoeczno naukowa metrologw posuguje si w Polsce terminem podobnym, ale nieco
spolszczonym mezurand. Ostatnio w polskiej wersji przewodnika ISO/IEC International vocabulary of
metrology. Basic and general concepts and associated terms (VIM) z 2007 roku tumacze posuyli si
terminem menzurand, nawizujc do przypadkowo do menzurki. Czy to si przyjmie ?
4 Guide to the Expression of Uncertainty in Measurement, ISO, Geneva 1995, tum. na polski: Wyraanie
niepewnoci pomiaru. Przewodnik. + Jaworski J. M.: Niedokadno, bd, niepewno, wyd. Gwny Urzd
Miar, Warszawa 1999
3

27

staa si obowizujca w krgach zwizanych ze sub miar. Organizacja zrzeszajca

europejskie laboratoria akredytowane, Europejska Wsppraca w Dziedzinie Akredytacji
(European Co-operation for Accreditation - EA) przyja jako obowizujce wyraanie
niedokadnoci pomiaru za pomoc niepewnoci. Niepewno jest coraz czciej stosowana
przez wytwrcw sprztu pomiarowego do opisu niedokadnoci swoich produktw.
Niepewno jest take stosowana w badaniach statystycznych i we wszystkim, co jest
zwizane z systemami jakoci. Pojcie niepewnoci jest zdefiniowane w Przewodniku jako
parametr, zwizany z wynikiem pomiaru, charakteryzujcy rozrzut wartoci, ktry mona
w uzasadniony sposb przypisa wielkoci mierzonej.
Poniewa bd i niepewno s tylko modelami niedokadnoci pomiaru i maj wszystkie
waciwoci modeli, to zawsze s przyblione i mona ich skonstruowa wiele. Podajc zapis
wyniku pomiaru obejmujcy wyraony liczbowo wynik pomiaru wartoci mezurandu
(estymat mezurandu) i parametry niepewnoci naley zatem zawsze docza informacj
wyjaniajc, jaki rodzaj parametrw niepewnoci zastosowano.
Rozrnia si dwa typy modeli niedokadnoci pomiaru: model deterministyczny i model
losowy. Dla wikszoci pomiarw wykonywanych w technice przyjmuje si model
deterministyczny. Model ten zakada, e prawdziwa warto jest nieznana, ale wiadomo
o niej, e ley wewntrz przedziau niepewnoci. Model ten zakada rwnie, e powtarzanie
pomiaru daje zawsze takie same wartoci, obarczone zawsze takim samym bdem
prawdziwym, nieznanym co do wartoci, tzn., e estymata jest niezmienna, bd prawdziwy
jest niezmienny (ale pozostaje nieznany), bd graniczny jest niezmienny, przedzia
niepewnoci wyniku pomiaru jest niezmienny. Dla podkrelenia owej niezmiennoci bd
szacowany wedug tego modelu nazwano systematycznym.
Gwnym elementem opracowania wyniku pomiaru, ktrego niedokadno opisano
modelem deterministycznym jest wyznaczenie granicznego bdu pomiaru. Wyznacza si go
na podstawie danych o stosowanych przyrzdach pomiarowych. Model deterministyczny
niedokadnoci pomiaru przyjmujemy, jeeli powtarzanie pomiarw w warunkach
powtarzalnoci prowadzi do wszystkich wynikw identycznych lub prawie identycznych.
Warunki powtarzalnoci pomiaru wystpuj wtedy, gdy zachowujemy t sam procedur
pomiaru, tego samego obserwatora, ten sam przyrzd pomiarowy, ten sam obiekt mierzony
i te same warunki otoczenia. Za wyniki prawie identyczne uznajemy takie, dla ktrych
moduy wszystkich rnic midzy poszczeglnymi wynikami s znacznie mniejsze od
granicznego bdu pomiaru obliczonego przy zaoeniu modelu deterministycznego. Recepta
ta jest jednak niedoskonaa, gdy rzadko kiedy mona zapewni warunki powtarzalnoci
(szczeglnie stao wartoci tego, co jest mierzone, czyli stabilizacj obiektu), trudno jest
ustali liczb powtrze, czsto nawet nie ma praktycznych moliwoci powtarzania pomiaru
(np. dla pomiarw niszczcych lub trwale znieksztacajcych obiekt mierzony). Pozostaje
wwczas tylko wiedza o obiekcie mierzonym, wsparta dowiadczeniem i intuicj. Swoistym
katalogiem takiej wiedzy s z reguy podrczniki techniki pomiarw.
Czciej ni warunkami powtarzalnoci posugujemy si warunkami odtwarzalnoci.
Oznaczaj one warunki, w jakich uzyskano wyniki pomiarw prowadzonych t sam metod
na tym samym obiekcie, w rnych laboratoriach, przez rnych obserwatorw, z uyciem
rnego sprztu. Warunki te naley ustala bardzo starannie, gdy daj one podstaw do
porwna midzy laboratoriami i ustalaj zasady spjnoci pomiarw (trasabilnoci).
Szczeglnie starannie naley zdefiniowa warunki dotyczce czynnikw podlegajcych

28

zmianom, tj. obserwatora (operatora), przyrzdu pomiarowego, wzorca odniesienia, miejsca

i czasu.
2. Przedzia niepewnoci - bd pomiaru
Warto zmierzona mezurandu x rni si od wartoci prawdziwej xr. Oznacza to, e
wynik pomiaru x jest liczb przyblion, mona wic go interpretowa jako przedzia
w przestrzeni liczb rzeczywistych, wewntrz ktrego znajduje si warto prawdziwa
mezurandu xr. Przedzia ten mona nazwa przedziaem niepewnoci wyniku pomiaru.
Najczciej przyjmuje si, e jest przedziaem symetrycznym
(4)
x [ x max x, x max x]
W oglnoci wynik jakiegokolwiek pomiaru mezurandu x podawany jest w niezbyt
poprawnej formie matematycznej
(5)
x x max x
Wygodnie jest zawsze definiowa x jako wielko dodatni, tak aby x + x byo zawsze
najwiksz prawdopodobn wartoci mezurandu, a x - x byo jego wartoci najmniejsz.
Wartoci max x nazywaj si bdami granicznymi lub granicami bdu lub
niepewnociami granicznymi lub niepewnociami rozszerzonymi. Graficzn interpretacj
przedziaowej postaci wyniku pomiaru pokazano na rys. 1(a).

Rys.1. Wynik pomiaru ma posta przedziau niepewnoci, warto prawdziwa xr mezurandu ley
wewntrz przedziau niepewnoci wyniku pomiaru (a), bd prawdziwy x ley wewntrz
przedziau niepewnoci bdu (b).

Bd bezwzgldny (graniczny) wyraa si w jednostkach wielkoci mierzonej; bd

wzgldny i odniesiony s uamkami, najczciej wyraa si je w procentach (%), rzadziej
w promilach () lub w czciach milionowych (ppm).
W wietle ilustracji pokazanej na rys. 1(b) bd zdefiniowany rwnaniem (1) nazwiemy
prawdziwym bdem pomiaru. Mieci si on w przedziale
(6)
x [ max x, max x ]
ktry mona nazwa przedziaem niepewnoci bdu pomiaru. Przymiotnik "prawdziwy"
prawie zawsze, a przymiotnik "graniczny" bardzo czsto s pomijane, za o jaki bd chodzi,
wynika z kontekstu.
Bd graniczny max x powinien nazywa si bdem granicznym bezwzgldnym, a bd
prawdziwy x bdem prawdziwym bezwzgldnym, gdy oprcz nich definiuje si bd
prawdziwy wzgldny
x x xr
(7)
x

xr
xr
i bd graniczny wzgldny

29

max x
(8)
x
Kady przedzia [ x ] [ x ] jest take przedziaem niepewnoci, a kady max x max x jest

max x

take bdem granicznym, sztuka jednak polega na okreleniu moliwie wskiego przedziau
niepewnoci i moliwie maego bdu granicznego.
3. Szacowanie bdu granicznego i niepewnoci pomiaru bezporedniego - model
zdeterminowany
Pomiar bezporedni jest to pomiar, w ktrym estymat mezurandu wyznacza si wprost ze
wskazania przyrzdu pomiarowego. Bd pomiaru bezporedniego ma w przypadku oglnym
trzy skadowe: bd instrumentalny wnoszony przez zastosowany przyrzd pomiarowy, bd
odczytu popeniany przez czowieka przy odczytywaniu wskazania przyrzdu oraz bd
metody powodowany nieidealnym sprzeniem informacyjnym midzy przyrzdem a
obiektem mierzonym5. Bd prawidowego odczytu wskazania przyrzdu cyfrowego jest
rwny zeru, bd prawidowego odczytu wskazania przyrzdu analogowego jest zwykle
wliczany do bdu granicznego okrelonego w danych przyrzdu, bd metody zaley od
szczegowych warunkw danego pomiaru. Rozwaymy wic dalej tylko bd
instrumentalny.
Bd instrumentalny mona traktowa jako bd systematyczny, tzn. przyjmujcy warto
niezmienn przy powtarzaniu pomiaru tej samej wartoci mezurandu w identycznych
warunkach. Bd instrumentalny x jest nieznany co do wartoci, wiadomo o nim, e spenia
warunek
x max x
(9)
gdzie max x jest granicznym bdem przyrzdu pomiarowego okrelonym przez wytwrc.
Przyrzd do pomiaru (miernik) mezurandu x wskazuje warto tego mezurandu xw (jest to
warto zmierzona lub wskazanie miernika). Charakterystycznym dla miernika jest jego
zakres pomiarowy [Xmin, Xmax], tzn. przedzia, wewntrz ktrego mieci si wskazanie
miernika. Rnica grnej granicy Xmax i dolnej granicy Xmin zakresu pomiarowego
(10)
X mm X max X min
nazywa si dugoci zakresu pomiarowego i jest wanym parametrem miernika. Zwykle
zakres pomiarowy zaczyna si od zera [0, Xmax], dugo takiego zakresu pomiarowego,
rwna grnej granicy zakresu pomiarowego Xmm = Xmax, jest nazywana wprost zakresem
pomiarowym, a zakres miernika okrela si podajc tylko Xmax. Dla miernikw cyfrowych
zakres pomiarowy, zwykle zaczynajcy si od zera jest okrelony liczb cyfr i wartoci
jednostki ostatniego rzdu q. Warto jednostki ostatniego rzdu q (zwana take kwantem,
czuoci lub najmniejsz cyfr znaczc LSD, od ang. least significant digit) jest podawana
w jednostkach wielkoci mierzonej, rwna si ona zawsze dziesitnej podwielokrotnoci lub
wielokrotnoci jednostki wielkoci mierzonej. Zakres miernika cyfrowego moe by
podawany jako zakres wielkoci mierzonej [0, Xmax), czciej nawet jako Xmax, lub zakres
wskaza cyfrowych [0, Nmax), czciej nawet jako Nmax, przy czym zachodzi
5

Innymi sowy, bd metody powstaje wwczas, gdy przyrzd mierzy nie to, co powinien mierzy; np.
woltomierz przy pomiarze napicia rda w stanie jaowym mierzy napicie rda obcionego impedancj
woltomierza, woltomierz poczony ze rdem "dugimi" przewodami mierzy napicie znieksztacone
zakceniami indukowanymi w przewodach.

30

(11)
X max N max q
a Nmax jest zwikszon o jeden najwiksz liczb (nie uwzgldniajc przecinka, ktry
wyznacza warto kwantu q) wskazywan przez miernik. Stosuje si niekiedy nazwy:
miernik M cyfrowy czyli miernik o M cyfrach, mogcych przyjmowa wartoci 0,1,...,9
kada, dla takiego miernika Nmax = 10M,
miernik M i 1/2 cyfrowy, w ktrym pierwsza cyfra moe przyjmowa wartoci 0 i 1, a
pozostae M cyfr wartoci 0,1,...,9 kada; dla takiego miernika Nmax = 210M,
miernik M i 3/4 cyfrowy, w ktrym pierwsza cyfra moe przyjmowa wartoci 0,1,..., K1,
(3 K 9) a pozostae M cyfr moe przyjmowa wartoci 0,1,...,9 kada, dla takiego miernika
Nmax = K10M.
Kady miernik z natury jest niedokadny, wskazanie miernika xw rni si od wartoci
prawdziwej xr wielkoci mierzonej. Niedokadno miernika opisuje nieznany bd wskazania
i znany graniczny bd miernika. Wytwrca gwarantuje, e bd wskazania miernika nie
przekracza podanej przez niego wartoci bdu granicznego.
Dla elektrycznych miernikw analogowych graniczny bd bezwzgldny i graniczny bd
wzgldny s okrelane zwykle przez klas dokadnoci k przyrzdu i wynosz
k

max x
X max
100

(12)
X max
max x k

xw
Klasa dokadnoci k przyrzdu jest granicznym bdem bezwzgldnym wyraonym w
procentach dugoci zakresu. Norma polska PN 84/E 06501 Mierniki elektryczne analogowe o
dziaaniu bezporednim i ich przybory ustala nastpujce klasy dokadnoci:
0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1; 1,5 i 2,5
Klas dokadnoci podaje si na skali przyrzdu.
Dla przyrzdw cyfrowych graniczny bd pomiaru (wskazania) okrela si zwykle jako
sum bdu Rx podanego w procentach od wartoci mierzonej (wskazanej) i bdu
wynikajcego z braku pewnoci co do n ostatnich jednostek (kwantw) wskazania cyfrowego.
Ten drugi skadnik bdu granicznego jest zwany bdem od dugoci zakresu X max i czasem
jest podawany w procentach jako FSx (FSx = 100 n/Nmax). Czsto graniczny bd przyrzdu
cyfrowego zapisuje si stosujc nazwy angielskie Rx% rdg + n dgt lub Rx% rdg + FSx%6.
Graniczny bd bezwzgldny pomiaru i graniczny bd wzgldny pomiaru dla tak opisanego
miernika cyfrowego wynosz
N
q
max x (
R x n)q ( N R x N max FS x)

100
100
(13)

N max
n

max x ( R x
FS x)% ( R x 100)%
N
N

gdzie: N - wskazanie cyfrowe wartoci mierzonej bez uwzgldniania przecinka.

Przykad 1
(a) Woltomierz analogowy o zakresie [0; 300 V] i klasie dokadnoci 0,5 wskaza:
(1) 295 V, (2) 153 V, (3) 101 V, (4) 32 V
6

R, rgd pochodzi od reading odczyt, dgt od digit cyfra, skrt FS pochodzi od Full Scale - peny zakres.

31
Obliczy graniczne bdy pomiaru bezwzgldne i wzgldne oraz poda wyniki pomiaru w penej postaci.
Graniczny bezwzgldny bd pomiaru jest jednakowy dla wszystkich pomiarw i wynosi
maxU = 0,005 300 V = 1,5 V
Graniczne wzgldne bdy pomiaru s rne dla rnych pomiarw, oblicza si je z (12).
(1)

U = 295,0 V 1,5 V

U [293,5 V; 296,5 V]

maxU = 0,508% 0,5%

(2)

U = 153,0 V 1,5 V

U [151,5 V; 154,5 V]

maxU = 0,980% 1,0%

(3)

U = 101,0 V 1,5 V

U [ 99,5 V; 102,5 V]

maxU = 1,485% 1,5%

(4)

U = 32,0 V 1,5 V

U [ 30,5 V; 33,5 V]

maxU = 4,687% 4,7%

Graniczny wzgldny bd pomiaru (4) jest zbyt duy, przeszo dziewi razy wikszy ni w okolicy koca
zakresu, naleaoby zastosowa przyrzd o mniejszym zakresie.
(b) Woltomierz czterocyfrowy (9999) o bdzie 0,05% rdg + 5 dgt (i o dekadowo zmienianych zakresach)
wskaza na zakresie 10 V:
(1) 9,837 V, (2) 6,667 V, (3) 1,017 V, (4) 0,333 V
Obliczy graniczne bdy pomiaru bezwzgldne i wzgldne oraz poda wyniki pomiaru w penej postaci.
Zakres wskaza cyfrowych woltomierza wynosi Nmax = 104 V, warto jego ostatniej cyfry, czyli kwant,
q = 103 V. Graniczne bdy pomiaru bezwzgldny i wzgldny oblicza si z (13).
(1)

maxU = 9,919103 V 10103 V

U = 9,837 V 0,010 V

maxU = 0,1008% 0,1%

(2)

maxU = 8,333103 V 8103 V

U = 6,667 V 0,008 V

maxU = 0,1250% 0,13%

(3)

maxU = 5,509103 V 6103 V

U = 1,017 V 0,006 V

maxU = 0,5416% 0,54%

(4)

maxU = 5,167103 V 5103 V

U = 0,333 V 0,005 V

maxU = 1,5515% 1,55%

Graniczny wzgldny bd pomiaru (4) jest zbyt duy, przeszo pitnacie razy wikszy ni w okolicy koca
zakresu - naleaoby zastosowa mniejszy zakres przyrzdu.

Z powyszych przykadw i analizy (12) oraz (13), a take z wykresw na rys. 2 i rys. 3
wida, e niedokadno pomiaru zaley od wyboru zakresu miernika. Im wskazanie blisze
koca zakresu, tym mniejszy graniczny wzgldny bd pomiaru. Moliwo zmniejszenia
granicznego bdu wzgldnego poprzez wybr zakresu miernika jest uwarunkowany
asortymentem przyrzdw, jakim dysponuje mierzcy. Dla miernika analogowego jest
x 1 X max , X max

h
(14)

max x k, h k

1
tzn. jeeli wskazanie przekracza /h - cz zakresu, to bd wzgldny nie przekracza
h-krotnego bdu na kocu zakresu. Najczciej przyjmuje si h = 4, co mona na og
speni, gdy zakresy miernikw pozostaj do siebie zwykle w stosunku 1:3:10. Mierniki
cyfrowe maj zakresy rozoone dekadowo, przez co dla miernika cyfrowego jest
x 0,1X max , X max

(15)

max x R x FS x, R x 10 FS x
Wspczesne mierniki cyfrowe maj oprcz rcznego wyboru zakresu pomiarowego
rwnie wybr automatyczny. Dziaa on wedug kryterium minimalizacji bdu granicznego,
opisanego rwnaniem (13).

32

Rys.2. Dopuszczalny obszar bdu bezwzgldnego i grna powka dopuszczalnego obszaru bdu
wzgldnego: (a) miernika analogowego klasy k; (b) miernika cyfrowego o granicznym bdzie Rx
w % odczytu + FSx w % dugoci zakresu; (bd bezwzgldny pomiaru musi lee w obszarze
zaciemnionym!!!)

Rys. 3. Przykad charakterystyki bdu maxU (grna powka) woltomierza o podzakresach 0,1-1-10-1001000V, odczycie czterocyfrowym (9999), bdzie od wartoci wskazanej mU = 0,05% i bdzie od koca
zakresu FSU = 0,01%

Wzory (12) i (13) pozwalaj nam na wyznaczenie bdu systematycznego granicznego.

Pojawia si tu pytanie - jak tak wyznaczone wartoci maj si do wezwania z Przewodnika,
by wyniki pomiarw wyposaa w parametr, charakteryzujcy rozrzut wartoci, ktry mona
w uzasadniony sposb przypisa wielkoci mierzonej, zwany niepewnoci? Przewodnik
zakada, e mog w praktyce pomiarowej wystpi sytuacje, gdy kolejne pomiary daj

33

dokadnie taki sam rezultat, bez rozrzutu. Co wtedy? Ot dla dobra jednolitego ujcia
Przewodnik dopuszcza randomizacj bdu systematycznego i wprowadza do oblicze
zaoenie o hipotetycznym rozrzucie, wynikajcym z faktu, e ten sam bd graniczny mona
przyporzdkowa duej populacji przyrzdw wytwarzanych przez tego samego, bd
rnych producentw. Mona w takiej sytuacji, wedug Przewodnika, niepewno pomiaru
obliczy tzw. metod typu B, zakadajc, e hipotetyczny rozkad prawdopodobiestwa jest
dobrze znany wykonujcemu pomiar na podstawie:
wynikw wczeniejszych pomiarw,
dowiadczenia dotyczcego zachowania uywanego przyrzdu,
danych z wzorcowania uywanego przyrzdu,
danych producenta,
danych uzyskanych z literatury,
modelu badanych zjawisk.
Znajomo bdu systematycznego granicznego moe w takiej sytuacji stanowi dobr
podstaw dla skorzystania z metody typu B. Rozwamy typowy przykad pomiaru, w ktrym
wystpuje pewien mezurand xi, o ktrego wartoci wiadomo na pewno, e zawiera si
w przedziale (a-,a+), i e z jednakowym prawdopodobiestwem moe przyjmowa kad
warto z tego przedziau. Taka sytuacja ma miejsce przy pomiarach za pomoc wikszoci
przyrzdw pomiarowych stosowanych w pomiarach technicznych. Znana ze statystyki
funkcja gstoci prawdopodobiestwa ma tu posta
1
dla a xi a

(16)
f ( xi ) a a

0 dla xi a i xi a
Mona potraktowa xi jako zmienn losow, ktrej prawdopodobiestwo, e przybiera
wartoci spoza tego przedziau jest rwne zeru, za prawdopodobiestwo, e naley do tego
przedziau jest rwne 1. Mamy tu zatem do czynienia z rozkadem prostoktnym, w ktrym
warto oczekiwana xi jest rodkiem przedziau o granicach xi a, za pole powierzchni tego
rozkadu rwna si 1 (prawdopodobiestwo p = 1, czyli 100%)
a

f ( x ) dx a
i

1
dxi 1
a

(17)

Warto oczekiwana xi jest punktem rodkowym przedziau

a

x x f ( x) dx x
i

1
dx
a a

1
x2
a a
a a

x
a a 2 a 2(a a )
2
Zwizany z ni parametr statystyczny, zwany wariancj, wynosi
2

( x x ) f ( x) dx ( x x ) 2
2

1

a a

1
dx
a a

(18)

(a a ) 2
2
2
(
x

2
x
x

x
)
dx

12
a

(19)

A inny parametr - odchylenie standardowe, okrelany jest jako pierwiastek kwadratowy z

wariancji

34

a a
12

(20)

Poniewa
a a 2a ,

(21)

to

2a
a
(22)

12
3
Teraz przeliczenie bdu systematycznego granicznego na podstawowy parametr
niepewnoci, czyli na odchylenie standardowe, nie sprawia kopotu
a
x
(23)
u ( x)
max
3
3
W tym miejscu naley zaznaczy, e Przewodnik wprowadza dwa podstawowe parametry
niepewnoci. S to
niepewno standardowa (standard uncertainty) - definiowana przez niepewno wyniku
pomiaru wyraon jako odchylenie standardowe";
niepewno rozszerzona (expanded uncertainty) - definiowana przez wielko
okrelajc przedzia wok wyniku pomiaru, taki e mona oczekiwa, i obejmie on
du cz wartoci, ktre w uzasadniony sposb mona przyporzdkowa wielkoci
mierzonej."
Jako du cz wartoci przyjmuje si zwykle tak, ktra gwarantuje prawdopodobiestwo
~95%. Dla rozkadu prostoktnego niepewno rozszerzona U(x) (dla p = 0,95) wyniesie
ku(x) = 1,65u(x), czyli
x
(24)
U ( x) 1,65 max 0,95 max x
3
W pomiarach bezporednich, w ktrych korzystamy z modelu pomiaru zdeterminowanego,
nie ma istotnej rnicy w ocenie niedokadnoci pomiaru midzy bdem systematycznym
granicznym, a niepewnoci rozszerzon, co wida z (24).

4. Szacowanie bdu granicznego i niepewnoci pomiaru bezporedniego - model losowy

Zdarza si, e pomiary danego mezurandu xi powtarzane (zarwno w warunkach
powtarzalnoci jak i w warunkach odtwarzalnoci) rni si midzy sob. Rozrzut wynikw
jest zjawiskiem dobrze znanym i ujawniajcym si przy prowadzeniu wielu dowiadcze.
Tradycyjna interpretacja tego zjawiska opiera si na zaoeniu wartoci prawdziwej i bdw
powodujcych obserwowany rozrzut. Tak sytuacj do dobrze ilustruje wykres pokazany na
rys. 4.
Bd systematyczny jest tu bdem modelowanym zmienn zdeterminowan i wartoci
oczekiwan bdu modelowanego zmienn losow, za bd przypadkowy jest skadow
bdu modelowanego zmienn losow, zmniejszon o bd systematyczny.
Niech wyniki pojedynczych pomiarw w caej ich populacji wynosz x(1), x(2),..., x(N).
Tak wic przyjmujc losowy model bdu pomiaru i zakadajc, e wynik pomiaru x jest
obarczony bdem x, modelowanym zmienn losow, moemy bd ten rozoy na dwie
skadowe: bd systematyczny s x , niezmienny dla kadego pomiaru, i bd przypadkowy
p x bdcy zmienn losow o zerowej wartoci oczekiwanej
x s x p x

(25)

35

Estymat x wartoci prawdziwej mezurandu xr jest rednia arytmetyczna wynikw serii

pomiarw
1 n
(26)
x x xi
n i 1
gdzie n - liczba pomiarw, xi - pojedynczy wynik pomiaru traktowany jako zmienna losowa,
czyli zmienna, ktra moe przybiera jedn dowoln warto z danego zbioru i z ktr
zwizany jest rozkad prawdopodobiestwa. Jednym z najwaniejszych rozkadw
prawdopodobiestwa jest tu pierwszy podejrzany - rozkad Gaussa, zwany te rozkadem
normalnym lub krzyw dzwonow (patrz rys. 5). Odgrywa wan rol w statystycznym opisie
wielu zagadnie otaczajcego nas wiata, w szczeglnoci w fizyce i inynierii.

Rys. 4. Warto mierzona przy wystpujcych jednoczenie bdach: przypadkowym i systematycznym

Rys. 5. Rozkad Gaussa, zwany rozkadem normalnym7

Wanym parametrem tego rozkadu jest tzw. odchylenie standardowe , opisane wzorem

2
1 n
xi x
(27)

n i 1
Do odchylenia standardowego rozkadu normalnego odnosz si zalecenia Przewodnika, by
parametr ten stanowi podstaw tzw. metody opracowania wynikw pomiarw typu A, czyli
podstaw oceny niepewnoci pomiaru poprzez analiz statystyczn wynikw.

rys. wg http://en.wikipedia.org/wiki/File:Standard_deviation_diagram.svg

36

Wysoko krzywej dla dowolnej wartoci x daje wzgldn czsto obserwacji.

Powierzchnia pod krzyw pomidzy dwoma wartociami x daje prawdopodobiestwo, e
warto x znajdzie si w tym przedziale. Najsilniej zaciemnionym wypenieniem (rys. 5)
zaznaczono przedzia o odchyleniu mniejszym ni jedno odchylenie standardowe od wartoci
redniej. W zakresie od -1 odchylenia standardowego do +1 odchylenia standardowego
w stosunku do wartoci redniej x = znajduje si 68,2% powierzchni pod krzyw,
wskazujc, e 68,2% wynikw znajdzie si w tym przedziale, podczas gdy w przedziale
o odchyleniu 2 mieci si okoo 95% wynikw. Przedzia 3 zawiera okoo 99,7% wynikw.
Tak wic gdy chcemy oszacowa skadow px bdu musimy zdecydowa jakie
prawdopodobiestwo wybieramy. Zwykle w praktyce laboratoryjnej stosowania rozkadu
normalnego przyjmuje si oszacowanie 2-owe, tj. z prawdopodobiestwem p 0,95.
Istotnym problemem przy szacowaniu niepewnoci pomiarw w modelu losowym jest
czenie skadnikw niepewnoci. S trzy kroki w tym procesie. Pierwszy polega na
oszacowaniu niepewnoci standardowej typu A, przy wykorzystaniu odchylenia
standardowego prbki powyej 20 pomiarw.
Drugi etap polega na oszacowaniu skadowej niepewnoci standardowej typu B. Ostatni
etap polega na zczeniu niepewnoci typu A i B, by da niepewno rozszerzon przy
okrelonym poziomie ufnoci, np. nie mniejszym ni 95%
( smax x) 2
(28)
3
Niepewnoci naley podawa wraz z kwalifikacj poziomu ufnoci. Niepewno
rozszerzon oblicza si przez pomnoenie pierwiastka sumy kwadratw niepewnoci typu A
(rozkad gaussowski) i typu B (nie gaussowski) przez wspczynnik rozszerzenia k, gdzie k
jest rwne 2 dla poziomu ufnoci okoo 95%. Oszacowanie to wynika z tzw. metody
randomizacji i centryzacji bdu systematycznego (patrz Przewodnik), ktra pozwala uzna,
e w pomiarach, gdy sumowane s skadniki o rozkadzie prostoktnym, wynikowy rozkad
prawdopodobiestwa zmierza do rozkadu normalnego. Niepewno rozszerzona jest czsto
podawana w wiadectwach wzorcowania przyrzdw pomiarowych wraz z komentarzem w
postaci np. "podana niepewno rozszerzona 0.5 ppm jest niepewnoci standardow
pomnoon przez wspczynnik rozszerzenia k = 2, co zapewnia poziom ufnoci okoo 95%".
U ( x) k 2

Rys. 6 Klasyfikacja czynnikw bdu pomiaru uwzgldniajca ich wpyw na wyznaczanie wyniku pomiaru
i towarzyszcej mu niepewnoci

37

Niezalenie od tego, czy przyjmiemy model zdeterminowany, czy losowy, wynik pomiaru
zapisujemy w towarzystwie niepewnoci szacowanej jedn z opisanych drg. W orientacji,
ktre skadniki wybra i jak je zsumowa moe nam pomc schemat klasyfikujcy bdy
skadajce si na niepewno (patrz rys. 6).
5. Szacowanie bdw i niepewnoci pomiarw porednich
Bd systematyczny pomiaru poredniego danego mezurandu, dla ktrego wynik
pomiaru jest rezultatem obliczenia korzystajcego z wynikw pomiarw bezporednich
kilku innych mezurandw, mona szacowa rnymi metodami. Przedstawimy tu, wydaje
si, najprostsz, metod przyrostw. Dla funkcji
y f ( x1 ,, x J )

(29)

poszukujemy parametru charakteryzujcego zmian wartoci tej funkcji w rezultacie zmian

argumentw x1, x2, xJ. Parametrem tym jest zmiana bezwzgldna y lub zmiana
wzgldna y funkcji f(x1,,xJ)

y
F x1 , x2 ,... xJ
y

(30)

gdzie xi s wzgldnymi zmianami jej argumentw.

Zazwyczaj zaleno (30) otrzymujemy za pomoc rozkadu funkcji (29) w szereg Taylora,
zaniedbujc drugi i wysze czony, przy zaoeniu o maych przyrostach argumentw 8. Tak
wic, otrzymujemy
(31)
y 1 x1 2 x2 ... J xJ
y xi
.
xi y
Zaleno (31) mona otrzyma dla maych wartoci przyrostw argumentw xi drog
prostych dziaa algebraicznych. Uwzgldniajc fakt, e dowoln funkcj mona przedstawi
w postaci funkcji utajonej innych funkcji, ktre dalej bdziemy nazywa elementarnymi,
rozwizanie postawionego zadania otrzymuje si na podstawie zastosowania szeregu
twierdze o przyrostach funkcji elementarnych. Niej w przykadzie 1 podany jest dowd
jednego z takich twierdze.
W podobny sposb jak w przykadzie 1, mona wyprowadzi wzory dla innych funkcji
elementarnych. Wzory dla najczciej uywanych funkcji zestawiono w tablicy 1. Najlepiej
jest przeledzi sposb korzystania z nich na podstawie przeksztace pokazanych
w przykadzie 2 i samodzielnie rozwizanym przykadzie 3. Posugiwanie si bdami
wzgldnymi daje na og szybsze dojcie do postaci kocowej poszukiwanej zalenoci.
Ujte w ramki wzory w tablicy 1 warto opanowa pamiciowo. Niezwykle wane przy
szacowaniu bdu granicznego jest przestrzeganie zasady, by grupowa wszystkie czony
wyraenia kocowego, zwizane z danym bdem, we wsplnym nawiasie. Dopiero po tym
zabiegu wolno sumowa wszystkie skadniki jako wartoci ze znakiem +, a cao opatrzy
znakiem . Nie znamy wprawdzie ani rzeczywistego znaku danego bdu, ani jego

przy czym i

Pene uzasadnienie prezentowanego tu podejcia mona znale w odpowiednich dziaach analizy

matematycznej; patrz np. hasa sensitivity analysis,error analysis ,variation principle.

38

rzeczywistej wartoci, ale wiemy, e we wszystkich miejscach naszego wyraenia jest to

dokadnie ten sam bd.
Tablica 1. Bdy wybranych funkcji elementarnych

Bd funkcji
Funkcja

bezwzgldny y lub wzgldny y

y Kx

y Kx

y x

y x1 x2
y x1 x2

x1
x2
x1
x2
x1 x2
x1 x2

y x1 x2
y x1 x2

y x1 x2

x
y 1 , x2 0
x2

y xk , x 0

x1
x2
x1
x2
x1 x2
x1 x2

y x2x1 x1x2

y x1 x2
y

1
x
x1 12 x2
x2
x2

y x1 x2
y k x

y ln x , x 0

1
x
ln x

y log a x , a 0 , x 0

1
x
ln a

y ex

y x x

y ax , a 0

y ( x ln a) x

y sin x , | x | 21

y cos x x

y cos x , 0 | x | 21

y sin x x

y arc tg x

1
1 x2

39
Przykad 2
Niech zaleno, z ktrej oblicza si wyznaczan warto mierzon M ma posta:

a
b

Przy czym a wyznaczono ze znanym bdem a =a/a, za b wyznaczono ze znanym bdem b = b/b. Mona
udowodni, e bd wzgldny wyznaczenia wartoci M wyniesie:

M a b

M
1 b

A jeli |b| 1, to

M a b
Dowd:
Niech wielkoci a i b przybior nowe, nieco zmienione, wartoci a i b. Wtedy warto mierzona jest rwna

a
b

Bezwzgldny przyrost funkcji M, powodowany zmian wartoci argumentw a i b

a a
M M M ,
b b
a po przeksztaceniu
ba ab ,
M
b(b b)
przy czym a = a a, za b = b b.
Warto wzgldna zmiany M
M ba ab b a b
M

M
b(b b) a 1 b
Dla maych zmian argumentu b, opisanych warunkiem |b| 1, M przybierze warto

M a b

b 1.

C.b.d.o.
-----------------------------------------------------------Przykad 3.
Znale bd graniczny Rv jeli Rv wyznaczane jest poprzez pomiar poredni trzech mezurandw: R0, E i Uv.
Wzr opisujcy warto Rv
RU
Rv 0 v
E Uv
przy czym
warto R0 = 4,03 M znana (zmierzona) jest z bdem granicznym R0|max = 0,5%,
warto Uv = 1,413 V znana (zmierzona) jest z bdem granicznym Uv|max = 0,27%,
warto E = 1,933 V znana (zmierzona) jest z bdem granicznym E|max = 0,22%.
Obliczenie:
1. Oznaczmy iloczyn R0Uv = A, za rnic E - Uv = B. Wtedy mona napisa
A
Rv
B
za na podstawie podpowiedzi z tablicy 1 jest
Rv = A - B
2. wykorzystujc dalej tablic 1 znajdujemy
Uv
E
A R0 U v i B
E
U v
E Uv
E Uv
co daje nam w rezultacie

Uv
E
E
U v
E

U
E

U
v
v

Rv R0 U v

40
Do tego miejsca posugiwalimy si wzorami z tablicy 1 zakadajc, e operacje arytmetyczne przeprowadzamy
na bdach prawdziwych (z uwzgldnieniem znaku bdu). Wiemy jednak, e znaku (plus czy minus) bdw
R0, E i Uv nie znamy i dlatego, dopiero po zgrupowaniu czonw zwizanych z kadym z tych bdw, mona
bdzie oszacowa bd graniczny jako sum wszystkich skadnikw wzoru na Rv

Rv R0 1

R0

Uv
E
U v
E
E U v
E Uv

E
E
U v
E
E Uv
E Uv

Rv max R0 max

E
U v
E Uv

max

E
E max
E Uv

Wida z powyszego, e - gdy rnica E - Uv bdzie niewielka - moe doj do znacznego zwikszenia wpywu
skadowych E i Uv na szacowany bd cakowity. Dla danych przykadu jest

Rv max 0,5% 3,71 0,27% 3,71 0,22% 0,5% 1,0% 0,8% 2,3%
Wyznaczon warto Rv mona wic zapisa w postaci
Rv = 10,95 M 2,3%
lub
Rv = (10,95 0,25) M
----------------------------------------------------------Przykad 4 (do samodzielnego rozwizania)
Jaki jest bd systematyczny graniczny wyznaczenia M na podstawie wzorw
(a)
(b)
(c)

xy
xz
x yz
M
z 1
x yz
M
x 5
M

jeli znamy:
x = 105,2 z bdem x = 0,1%
y = 10,0 z bdem y = 1%
z = 4,9 z bdem z = 0,5%
Wynikow warto M naley zapisa w postaci:
M M
i
M M
Dla kadego z przypadkw (a), (b) i (c) naley przeprowadzi dyskusj celowoci przeprowadzenia pomiarw x,
y i z z podanymi bdami.

Taki sam rezultat dla funkcji elementarnych (tablica 1) moemy otrzyma metod
rniczki zupenej. Gdy na podstawie pomiarw mezurandw x1, x2, xJ [patrz (29)]
wyznaczamy warto funkcji, to dla zmiany bezwzgldnej y jest
f
f
f
f
(32)
y
x1
x2
x3 ...
xJ
x1
x2
x3
xN
Rwnanie (32) moe posuy dla wyznaczenia cakowitego bdu systematycznego
granicznego w pomiarach porednich. Naley jednak zwrci uwag na fakt, e jest ono
suszne tylko dla bdw prawdziwych (powinnimy zna przynajmniej przyblion warto
prawdziw bdu i jego znak, plus lub minus). Jeli nie znamy znakw, to dla okrelenia
cakowitego bdu granicznego powinnimy w obliczeniu kocowym zsumowa moduy
(wartoci bezwzgldne) skadnikw rwnania. Mona wykaza, e rwnanie (32) prowadzi
do

41

f
f 2
f 2
u ( x1 )
u ( x2 ) ...
u ( y )
x1
x2
x N
c12u 2 ( x1 ) c22u 2 ( x2 ) ... c N2 u 2 ( x N )
2

2
u ( x N )

(33)

gdzie wspczynniki c1, c2, cN zwane s wspczynnikami czuoci. Cakowita niepewno

standardowa u(y) wyniesie wic

u( y) c12u 2 ( x1 ) c22u 2 ( x2 ) ... cN2 u 2 ( xN )

(34)

Przedstawiono wyej metodyk szacowania niepewnoci standardowej bezwzgldnej

i bdu granicznego bezwzgldnego. Bez trudu mona j rozszerzy na szacowanie wartoci
wzgldnych.
6. Zapisanie kompletnego wyniku pomiaru
Kompletny wynik pomiaru skada si z estymaty wartoci mezurandu i miary
niedokadnoci. Podajc estymat wartoci i graniczny bd bezwzgldny lub niepewno,
wyraa si je w tym samym formacie, przyjmujc dla bdu (niepewnoci) jedn lub dwie
cyfry znaczce. Warto tu podkreli podstawowe zasady podawania bdw (niepewnoci)
pomiaru, poniewa zbyt czsto dochodzi tu do nieporozumie. Jeli mierzymy rezystancj
opornika R z rozdzielczoci pozwalajc na otrzymanie wyniku czterocyfrowego, byoby
absurdem podawanie odpowiedzi w postaci:
R = 29,82 0,02385

- le!!!

Przy bardzo dokadnych pomiarach mona czasem podawa bd (niepewno) z dwiema

cyframi znaczcymi, jednak dla potrzeb niezbyt zaawansowanej praktyki pomiarw mona
przyj regu, e bdy (niepewnoci) powinny by zaokrglane do jednej cyfry znaczcej.
Tak wic, jeli z jakich rachunkw otrzymujemy bd (niepewno) x = 0,02385 , wynik
ten powinien by zaokrglony do x = 0,02 , rezultat pomiaru za naley przepisa
w postaci
R = 29,82 0,02

- dobrze!!!

Od tej reguy jest tylko jeden istotny wyjtek. Ot jeli pierwsz cyfr znaczc bdu
(niepewnoci) x jest l, to lepiej zachowa w zapisie x dwie cyfry znaczce zamiast jednej.
Przypumy na przykad, e nasze obliczenia daj bd (niepewno) x = 0,14. Zaokrglenie
tej wartoci do x = 0,1 prowadzioby do 40% zmniejszenia, mona zatem dowodzi, e
mniej mylce byoby pozostawienie dwch cyfr znaczcych, czyli x =0,14. Ten sam
argument mona by ewentualnie zastosowa, kiedy pierwsz cyfr znaczc jest 2, nie dziaa
ona jednak dla cyfr wikszych.
Kiedy ju ocenilimy bd (niepewno) pomiaru, naleaoby si zastanowi, ktre z cyfr
wartoci zmierzonej s znaczce. Wynik zapisany jako
C = 6051,78 30 nF
jest wprost niedorzeczny. Bd 30 nF oznacza, e cyfra na trzecim miejscu liczby 6051,78
(a wic 5) mogaby by w rzeczywistoci rwna 2 lub 8. Jasne jest zatem, e ostatnie cyfry l,
7 oraz 8 nie maj zupenie znaczenia i powinny znikn po zaokrgleniu. Poprawny zapis
tego wyniku powinien zatem wyglda nastpujco:

42

C = 6050 30 nF
Oglna regua moe wic przyj nastpujc form:
Ostatnia cyfra znaczca w kadym wyniku powinna by tego samego
rzdu (sta na tym samym miejscu dziesitnym) co bd.
Na przykad: wynik 92,81 z bdem (niepewnoci) 0,3 powinien by zaokrglony do 92,8
0,3. Jeli bd lub niepewno rwne s 3, to ten sam rezultat naleaoby zapisa jako 93 3,
jeli za rwne byyby 30, to odpowied powinna brzmie 90 30.
Jest jeszcze jeden wyjtek od podanej tu reguy. Jeli pierwsza cyfra bdu (niepewnoci)
jest maa (l lub by moe 2), to mogoby by waciwe pozostawienie w odpowiedzi jeszcze
jednej cyfry znaczcej. Przykadowo, wynik taki jak:
L = 27,6 l cm
jest zupenie rozsdny. W tym przypadku naleaoby si zgodzi, e jego zaokrglenie do 28
l powodowaoby utrat informacji.
Zwrmy uwag, e wymiar bdu bezwzgldnego (lub niepewnoci) jakiejkolwiek
mierzonej wielkoci jest taki sam jak wymiar owej wielkoci. Zapis, w ktrym jednostki (nF,
cm2 itd.) pojawiaj si tylko na kocu wyniku, bdzie zatem bardziej czytelny i ekonomiczny.
W ten sam sposb, jeli mierzona warto jest tak dua bd maa, e wymaga zastosowania
zapisu wykadniczego (tj. uycia formy 3103 zamiast 3000), to prociej i czytelniej jest poda
odpowied i bd (niepewno) w tej samej formie. Przykadowo wynik
Q = (1,61 0,05)10-19 C
jest o wiele prostszy do odczytania i zrozumienia, ni gdyby by zapisany w postaci:
Q = 1,6110-19 C 510-21 C
Oczywicie, przy zapisie niepewnoci naley zawsze doczy informacj o wspczynniku
rozszerzenia k, tj. na przykad
E = (3,525 0,014) V, k = 2
-----------------------------------------

43

Wykad 5, 6 i 7
Metody pomiarowe i narzdzia pomiarowe I

Przetwarzanie sygnaw pomiarowych i przetworniki pomiarowe. Model przetwornika analogowego. Parametry charakterystyczne. Normalizacja bdw przetwarzania. Przetworzeniowo-sygnaowy model pomiaru. Wzorzec i komparator. Komparacja rwnoczesna i nie
rwnoczesna - kompensacja i podstawienie. Pomiary analogowe.
1. Przetwarzanie sygnaw pomiarowych
Przetwarzaniem sygnaw pomiarowych nazywa si operacj zamiany sygnau
pomiarowego w inny sygna pomiarowy z zachowaniem, w granicach okrelonej
niedokadnoci, ustalonego zwizku midzy treciami obu sygnaw. Sygna przetwarzany
nazywa si sygnaem wejciowym, sygna przetworzony - sygnaem wyjciowym, zwizek
midzy treciami sygnaw - rwnaniem przetwarzania. Funkcja wyraajca zaleno treci
sygnau wyjciowego od treci sygnau wejciowego nazywa si funkcj przetwarzania.
Funkcja wyraajca zaleno treci sygnau wejciowego od treci sygnau wyjciowego
nazywa si odwrotn funkcj przetwarzania.
W niniejszych rozwaaniach pominiemy na pocztku zagadnienia niedokadnoci
przetwarzania, rozwaa wic bdziemy przetwarzanie dokadne wedug rwnania
przetwarzania. Odpowiednio do wyrnionych dwch rodzajw sygnaw: analogowego i
cyfrowego, wyrnia si cztery typy przetwarzania:
przetwarzanie analogowe,
przetwarzanie analogowo-cyfrowe,
przetwarzanie cyfrowo-analogowe,
przetwarzanie cyfrowe.
Przetwarzanie analogowe jest przetwarzaniem sygnau analogowego w analogowy.
Rwnanie przetwarzania analogowego moe mie posta identycznoci lub rwnania algebraicznego liniowego lub nieliniowego wicego treci sygnaw, ale moe take mie posta
rwnania rniczkowo-cakowego, zawierajcego pochodne i caki rozkadw czasowych sygnaw, lub rwnania rnicowego. Istnieje wiele rodzajw przetwarzania analogowego,
ograniczymy si do krtkiego omwienia kilku tylko rodzajw.
Najprostszym strukturalnie przetwarzaniem analogowym jest przetwarzanie skali
(wielkoci) zwane take przetwarzaniem wartoci (wielkoci), w ktrym nie zmienia si ani
natura i rodzaj nonika sygnau wejciowego i wyjciowego (np. wielkoci non obydwu
sygnaw jest napicie elektryczne lub cinienie pynu), ani rodzaj wartoci nonika (np. obydwa sygnay s przenoszone przez wartoci wielkoci nonych lub ich amplitudy), ani
wreszcie kody sygnaw. Funkcja przetwarzania skali jest funkcj wzajemnie jednoznaczn,
zwykle prost proporcjonalnoci.
Przetwarzanie (natury) wielkoci jest przetwarzaniem analogowym, w ktrym zmienia si
natura nonikw przetwarzanych sygnaw (np. z mechanicznej w elektryczn, z termicznej
w elektryczn). Przetwarzanie wielkoci, jako przetwarzanie sygnaw pomiarowych, jest

44

aspektem informacyjnym przetwarzania energii (np. mechanicznej w elektryczn, termicznej

w elektryczn). Przetwarzaniu wielkoci poddawane s zwykle sygnay proste.
Rwnania przetwarzania wartoci i przetwarzania wielkoci sygnaw naturalnych (dla
ktrych tre sygnau jest identyczna z wartoci wielkoci nonej) maj posta
y g( x )

(1)

x X min , X max X min X mm

gdzie: x warto sygnau wejciowego (tzn. warto chwilowa wielkoci nonej rwna treci
sygnau), y warto sygnau wyjciowego, g(x) prosta funkcja przetwarzania,
[Xmin, Xmax] zakres przetwarzania sygnau wejciowego, Xmm dugo zakresu
przetwarzania.
Odniesienie przyrostu sygnau wyjciowego y do powodujcej ten przyrost niewielkiej
zmiany sygnau wejciowego x nazywa si czuoci (prost) przetwornika
y
(2)
G
x
Niekiedy przetwornik opisuje si odwrotnym rwnaniem przetwarzania
x h( y)

(3)

y Ymin , Ymax Ymin Ymm

gdzie: x warto sygnau wejciowego, y warto sygnau wyjciowego, h(y) odwrotna

funkcja przetwarzania, [Ymin, Ymax] zakres przetwarzania sygnau wyjciowego,
Ymm dugo zakresu przetwarzania.
Odniesienie niewielkiej zmiany sygnau wejciowego x do odpowiadajcego jej przyrostu
sygnau wyjciowego y nazywa si czuoci odwrotn przetwornika
x
(4)
H
y
Niektre przetworniki mog realizowa zarwno operacj przetwarzania prostego jak i odwrotnego. Dla takich przetwornikw funkcje g() i h() s funkcjami wzajemnie odwrotnymi.
Najchtniej stosuje si przetworniki liniowe o rwnaniu przetwarzania
yG x
(5)

xHy
1
1
gdzie: G
czuo przetwornika liniowego, H
staa przetwarzania przetwornika
H
G
liniowego.
Przetwarzanie rozkadu (wielkoci) jest przetwarzaniem analogowym, w ktrym zmienia
si rozkad czasowy i widmowy wielkoci nonej, a co za tym idzie rodzaj wartoci nonej
przetwarzanych sygnaw. Stosuje si wiele rodzajw przetwarzania rozkadu (prostowanie,
modulacja, demodulacja, filtracja), niektre z nich omwimy w dalszych czciach wykadu.
Kwantowanie jest operacj polegajc na zamianie zmiennej rzeczywistej cigej x
w zmienn rzeczywist dyskretn y w ten sposb, e dziedzin argumentu dzieli x si zupenie
i rozcznie na przedziay i kademu przedziaowi przyporzdkowuje si jedn warto y
argumentu z tego przedziau. Zwykle przedziay zmiennej kwantowanej x maj jednakow
dugo, zwan kwantem (niekiedy take nieprawidowo rozdzielczoci), s lewostronnie
domknite, a wartociami zmiennej skwantowanej y s wartoci centralne przedziau

45

x 1
y Q(x) q E
q 2

(6)

gdzie: E() funkcja entier (cz cakowita liczby rzeczywistej),Qoperator kwantowania.

Jeeli warto zmiennej skwantowanej y przyjmuje si za reprezentacj wartoci zmiennej
cigej x, to popenia si bd kwantowania

Q y x

(7)

Q
( 21 q , 21 q ]

gdzie:

1 q
2

jest granicznym bdem kwantowania. Operacji kwantowania poddaje si

najczciej sygnay naturalne, wwczas x i y s wartociami sygnau wejciowego i

wyjciowego.
Prbkowanie jest operacj polegajc na zastpieniu funkcji rzeczywistej x(t) argumentu
rzeczywistego cigego t, zwykle identyfikowanego z czasem, cigiem indeksowanym liczb
rzeczywistych y(i), reprezentujcych wartoci tej funkcji w kolejnych, tak samo indeksowanych przedziaach argumentu, na ktre podzielona jest zupenie i rozcznie dziedzina
argumentu t. Liczba y(i) zastpujca warto funkcji w danym przedziale, zwanym
przedziaem (lub okresem) prbkowania, nazywa si prbk funkcji. Indeks prbki i nazywa
si czasem dyskretnym, warto prbki jest funkcj czasu dyskretnego. Najczciej stosuje si
prbkowanie chwilowe rwnomierne, o staej dugoci okresu prbkowania i prbkach
rwnych wartociom funkcji w pocztkach okresw prbkowania
(8)
y( i ) P{x( t )} x( i )
gdzie: Poperator prbkowania. Okres prbkowania jest charakterystycznym parametrem
operacji prbkowania, jego odwrotno nazywa si czstotliwoci prbkowania.
Operacja prbkowania (ang. sample) modeluje przetwarzanie sygnau analogowego
cigego w czasie w sygna analogowy dyskretny w czasie. Operacja prbkowania moe
czy si z operacj zapamitywania (ang. sample and hold) polegajc na przetwarzania
sygnau analogowego cigego w czasie w sygna analogowy dyskretny w czasie z pamici.
Cig prbek y(i) reprezentuje funkcj x(t) argumentu cigego, ale reprezentacja ta moe by
niedokadna, tzn. sygna x(t) i sygna odtworzony z prbek mog si rni. Jeeli sygna x(t)
ma widmo ograniczone czstotliwoci fmax, to mona go dokadnie odtworzy z prbek
chwilowych o czstotliwoci prbkowania nie mniejszej ni 2 fmax. Jest to twierdzenie o prbkowaniu (twierdzenie Shannona).
Przetwarzanie analogowo-cyfrowe jest operacj przetwarzania sygnau analogowego
w cyfrowy. Sygnaem wejciowym przetwarzania analogowo-cyfrowego jest sygna
analogowy, zwykle naturalny; sygnaem wyjciowym jest sygna cyfrowy, dyskretny w czasie
z pamici, ktrego treci jest cyfrowa reprezentacja ky wartoci liczbowej x sygnau
wejciowego. Przetwarzanie analogowo-cyfrowe skada si z trzech operacji:
prbkowania sygnau analogowego, chwile prbkowania s wyznaczane przez sygna
taktujcy, ktrego czstotliwo, zwana czstotliwoci prbkowania lub repetycji jest
charakterystycznym parametrem przetwarzania A/C;
kwantowania, kwant q jest drugim charakterystycznym parametrem przetwarzania A/C;
kodowania cyfrowego liczby kwantw ky; rodzaj kodu jest trzeci charakterystyczn
cech przetwarzania A/C.

46

Zalenie od kodu sygnau wyjciowego stosuje si take nazwy przetwarzanie sygnau

analogowego w kod dwjkowy (lub dwjkowo-dziesitny, lub dziesitny). Rwnanie
przetwarzania przetwornika analogowo-cyfrowego ma posta

x 1
ky E ,

q 2
(9)

x 0, X max R , k y 0, N max N

gdzie: x sygna wejciowy, ky wartoci liczbowe przenoszone przez sygna wyjciowy,

X max
kwant przetwarzania, zwany take rozdzielczoci przetwornika. Rwnanie
N max

przetwarzania przetwornika A/C w kod dwjkowy, czyli przetwornika A/C ktrego sygna
cyfrowy koduje liczby kodem dwjkowym naturalnym, mona take przedstawi w postaci
P 1
P
x 1
(10)
qE q ai 2 i X max b j 2 j
i 0
j 1
q 2
gdzie:

{a0, a1,..., aP2, aP1}

{b1, b2,..., bP1, bP} bity

sygnau

wyjciowego,

P i q 2 P X max liczba bitw sygnau wyjciowego i kwant przetwornika. Analogiczne

rwnanie mona napisa dla przetwarzania A/C w kod dziesitny.
Przetwarzanie cyfrowo-analogowe jest operacj przetwarzania sygnau cyfrowego
w sygna analogowy. Sygnaem wejciowym przetwarzania cyfrowo-analogowego jest sygna
cyfrowy, ktrego treci jest cyfrowa reprezentacja kx wartoci liczbowej y sygnau wyjciowego, sygnaem wyjciowym jest sygna analogowo-dyskretny y, zwykle naturalny. Zalenie
od kodu sygnau wejciowego stosuje si take nazw przetwarzanie kodu dwjkowego (lub
dwjkowo-dziesitnego lub dziesitnego) w sygna analogowy. Rwnanie przetwarzania
przetwornika cyfrowo-analogowego ma posta
y q kx

k x 0, N max N , y 0, Ymax R

gdzie:

(11)

Ymax
kwant przetwarzania, zwany take rozdzielczoci przetwornika.
N max

Rwnanie przetwarzania przetwornika kodu dwjkowego, czyli przetwornika C/A ktrego sygna cyfrowy koduje liczby kodem dwjkowym naturalnym, mona take przedstawi w postaci
P 1

i 0

j 1

y q ai 2 i Ymax b j 2 j

(12)

gdzie:
{a0, a1,..., aP-2, aP-1}
i
{b1, b2,..., bP1, bP} bity
sygnau
wejciowego,
P
P i q 2 Ymax liczba bitw sygnau wejciowego i kwant przetwornika. Przetwarzanie
cyfrowo-analogowe, podobnie jak przetwarzanie analogowo-cyfrowe charakteryzuj:
czstotliwo repetycji, kwant i kod sygnau cyfrowego.
Przetwarzanie cyfrowe jest operacj przetwarzania sygnau cyfrowego lub sygnaw
cyfrowych w sygna lub sygnay cyfrowe. Przetwarzanie cyfrowe obejmuje bardzo du klas
operacji, poczwszy od najprostszej, polegajcej na zmianie kodu sygnau, do bardzo zoonych, polegajcych na wykonywaniu oblicze numerycznych na liczbach przenoszonych
przez sygnay. Przetwarzanie cyfrowe jest zwykle realizowane przez komputer.

47

Termin przetwornik pomiarowy ma dwa znaczenia:

(i) operatora realizujcego operacj przetwarzania sygnaw pomiarowych,
(ii) narzdzia pomiarowego realizujcego operacj przetwarzania sygnaw pomiarowych,
a nie bdcego przyrzdem pomiarowym i wzorcem miary.
Przetworniki w znaczeniu (i) i (ii) dzieli si zalenie od rodzaju przetwarzania na:
przetworniki analogowe, nazywane przetwornikami A/A,
przetworniki analogowo-cyfrowe, nazywane przetwornikami A/C,
przetworniki cyfrowo-analogowe, nazywane przetwornikami C/A,
przetworniki cyfrowe, nazywane przetwornikami C/C.
Stosowane s dwa rodzaje modeli przetwornikw:
modele dokadne, dane rwnaniami lub operatorami przetwarzania i
modele z bdami, opisujce take niedokadno realizacji operatora przetwarzania.
W ramach niniejszego wykadu omawia bdziemy przetworniki analogowe w sensie (ii).
2. Przetworniki pomiarowe analogowe
Przetworniki analogowe bdziemy omawia rozpoczynajc od przetwornika sygnau
naturalnego w sygna naturalny. Model takiego przetwornika mona atwo uoglni na inne
typy przetwornikw.
Przetwornik analogowy sygnau naturalnego w naturalny jest charakterystyczny tym, e
treciami obu jego sygnaw s wartoci chwilowe wielkoci nonych, a kody sygnaw s
identycznociami, nie ma wic potrzeby rozrniania treci i nonika; x nazywane sygnaem
wejciowym i y nazywane sygnaem wyjciowym oznacza zarwno treci jak i noniki
sygnaw. Rozrnia si model statyczny i model dynamiczny przetwornika. Elementy tych
modeli opatrywane s przymiotnikami statyczny i dynamiczny, np. statyczne rwnanie
przetwarzania i dynamiczne rwnanie przetwarzania.
Model dokadny statyczny przetwornika sygnau naturalnego w sygna naturalny jest dany
rwnaniami przetwarzania: prostym (1) lub odwrotnym (3) z zakresem przetwarzania sygnau
wejciowego [Xmin, Xmax] lub sygnau wyjciowego [Ymin, Ymax], najchtniej stosowane s
przetworniki liniowe o liniowym statycznym rwnaniu przetwarzania (5) i zakresami
przetwarzania [0, Xmax] lub [0, Ymax]. Model statyczny z bdami tworzymy nakadajc na
model dokadny (rys.1a) bdy bezwzgldne prawdziwe przetwornika:
odniesiony do wyjcia (rys.1b)
(13)
y y ~
y y g( x)

i odniesiony do wejcia (rys.1c)

x ~
x x h( y ) x

(14)

gdzie: x i y wartoci prawdziwe sygnau wejciowego i wyjciowego, ~

y g ( x ) warto
~
sygnau wyjciowego obliczona z prostego rwnania przetwarzania, x h( y ) warto sygnau
wejciowego obliczona z odwrotnego rwnania przetwarzania.
Bdy te s oczywicie nieznane co do wartoci i jako takie nie mog suy do oceny
niedokadnoci. Miar niedokadnoci przetwornika s bdy graniczne: bezwzgldny
i wzgldny odniesione do wyjcia i odniesione do wejcia. Bdy graniczne mog zalee od
wartoci przetwarzanych sygnaw - wygodniej jest jednak zaleno t moliwie upraszcza.
Mwi si wwczas o normalizacji bdu granicznego.

48

(c)

(b)

(a)

g( )

g( )

~
y

~
x

g( )

Rys.1. Modele statyczne przetwornika analogowego sygnau naturalnego w naturalny:

(a) model przetwornika dokadnego
(b) przetwornik z bdem odniesionym do wyjcia
(c) przetwornik z bdem odniesionym do wejcia

Najczciej stosuje si okrelanie bdu bezwzgldnego granicznego jako staego w caym

zakresie przetwarzania (normalizacja addytywna), liniowo zmieniajcego si wraz
z wartoci sygnau (normalizacja multiplikatywna) i stanowicego kombinacj tych dwch
sposobw (normalizacja addytywno-multiplikatywna)

max y a y

(15)
max y y m / 100

max y a y y m / 100
gdzie: ay graniczny bd bezwzgldny addytywny odniesiony do wyjcia wyraony w
jednostkach sygnau wyjciowego, m graniczny bd wzgldny multiplikatywny wyraony
jako uamek procentowy dugoci zakresu przetwarzania sygnau wyjciowego Ymm.
Odpowiednio do granicznych bdw bezwzgldnych okrela si na podstawie
powyszych formu graniczne bdy wzgldne odniesione do wyjcia.

a y
Y
100% mm a
y
y

(16)
max m

max m mm a

gdzie a = (ay/Ymm)100% jest zwany bdem sprowadzonym (odniesionym do zakresu przetwarzania Ymm). Bdy graniczne ustala si najczciej dla bdw odniesionych do wyjcia,
w ten sam sposb mona ustala take graniczne bdy wzgldne odniesione do wejcia.
Bdy bezwzgldne prawdziwe i graniczne odniesione do wyjcia i odniesione do wejcia
s powizane zalenociami
y

G( x) ,

(17)

max y

G( x)

max x
gdzie: G(x) czuo przetwornika, w oglnym przypadku zalena od sygnau. Dla bdw
granicznych addytywnych (ax, ay) i multiplikatywnych (m) odniesionych do wyjcia i
wejcia obowizuj zalenoci
ay X mm
my
a y
x
| G( x) |,

| G( x) |,
|
G ( x) |
(18)
a x
ax Ymm
mx g( x)
gdzie: g(x) prosta funkcja przetwarzania. Dla przetwornika liniowego czuo G jest staa w
caym zakresie pomiarowym, a ponadto zachodzi
max

49

y x , max y max x

ay ax a , my mx m

(19)

Podzia na bd addytywny i multiplikatywny stosuje si niekiedy i dla bdw prawdziwych

y A y y M / 100

(20)
Ay

y
100 M
y

szczeglnie dla przetwornikw liniowych, dla ktrych sygna wyjciowy mona wyrazi jako
y G(1 G ) x 0 y

(21)

0 y Ay Ymm Ay , G M / 100

Bd prawdziwy addytywny A y 0 y G A x G 0 x nazywany bywa take bdem zera

przetwornika, a bd prawdziwy multiplikatywny My Mx G 100% bdem czuoci
lub bdem nieliniowoci przetwornika. Modele statyczne przetwornika idealizowanego
i przetwornikw z bdami przedstawiono na rys. 1.
Model dynamiczny przetwornika sygnau naturalnego w naturalny opisuje waciwoci
metrologiczne przetwornika w stanie, w ktrym przynajmniej jeden z sygnaw, wejciowy
lub wyjciowy, zmienia si w czasie. Przetwornik dokadny w stanie dynamicznym powinien
przetwarza wedug statycznego rwnania przetwarzania; model dynamiczny, opisuje wic
niedokadnoci przetwornika spowodowane zmiennoci sygnaw. Model dynamiczny konstruuje si zwykle jako model liniowy, ktry opisuje przetwornik w caym zakresie przetwarzania dla przetwornikw liniowych, bd tylko dla maych zmian sygnau wok ustalonego
punktu przetwarzania. Model dynamiczny moe by konstruowany:
(i) w dziedzinie czasu, jest on wwczas dany przez rwnanie rniczkowe liniowe o staych
wspczynnikach,
(ii) jako model operatorowy, jest on dany przez transmitancj operatorow przetwornika
rwn stosunkowi transformat Laplace'a sygnau wyjciowego i wejciowego (rys 2a),
(iii) w dziedzinie czstotliwoci jako model widmowy, jest on wwczas dany przez transmitancj widmow przetwornika rwn stosunkowi transformat Fouriera sygnau wyjciowego i wejciowego lub przez charakterystyki czstotliwociowe. (rys.2b).

Rys.2. Modele dynamiczne przetwornika analogowego sygnau naturalnego w naturalny:

(a) operatorowy, (b) widmowy z charakterystykami czstotliwociowymi.

Przetwornikami analogowymi sygnau naturalnego s przetworniki skali czyli przetworniki

wartoci i przetworniki natury czyli przetworniki wielkoci. Przetworniki te maj
charakterystyki czstotliwociowe zawsze opadajce dla duych czstotliwoci, maj wic
zawsze ograniczone widmo przenoszenia sygnau. Model dynamiczny podaje si zwykle za
pomoc parametrw dynamicznych, ktrymi mog by:

50

parametry transmitancji (stae czasowe, czstotliwo drga wasnych, stopie tumienia),

czstotliwo graniczna, definiowana zwykle jako czstotliwo, dla ktrej czuo (czyli
stosunek amplitudy sygnau wyjciowego do amplitudy sygnau wejciowego) zmniejsza
si o 3 dB (czyli o okoo 30%),
czas ustalenia odpowiedzi na wymuszenie skokowe, definiowany zwykle jako czas, po
ktrego upywie odpowied nie rni si od wartoci ustalonej o wicej ni ustalony jej
uamek.
Przetworniki skali s budowane prawie zawsze jako przetworniki liniowe. Przetworniki
skali elektryczne to przetworniki napicia w napicie lub natenia prdu w natenie prdu.
Przetworniki skali elektryczne dzieli si na przetworniki skali pasywne, budowane
z elementw pasywnych (opornikw, kondensatorw) i przetworniki skali aktywne, majce
w swoich strukturach oprcz elementw pasywnych take i elementy aktywne (wzmacniacze
operacyjne).
Przetwornik skali sygnau harmonicznego jest szczeglnym rodzajem przetwornika skali,
przetwarza on sygna harmoniczny wejciowy x(t) w sygna harmoniczny wyjciowy y(t)
x(t ) X max sin( t x ) 2 X sin( t x )

(22)

y(t ) Ymax sin( t x ) 2Y sin( t x )

gdzie: Xmax, Ymax amplitudy sygnaw, X, Y wartoci skuteczne sygnaw, x, y

przesunicia fazowe sygnaw.
Rwnanie przetwarzania mona zapisywa w trzech postaciach: zwizkw midzy wartociami chwilowymi, zwizkw midzy amplitudami i fazami oraz zwizkw midzy
reprezentacjami zespolonymi sygnaw
y (t ) G x(t )
(a )

(23)
Y X , y x
( b)

Y GX
( c)
j

gdzie: X X e j x i Y Y e y reprezentacje zespolone sygnau wejciowego i wyjciowego.

G czuo przetwornika (liczba rzeczywista). Bd przetwornika modeluje si zastpujc
rwnanie przetwarzania (23c) rwnaniem
(24)
Y G(1 Y )e j X
gdzie: Y bd amplitudowy, bd fazowy. Ograniczenie bdw ustanawia si osobno
dla bdu amplitudowego i osobno dla bdu fazowego w okrelonym pamie czstotliwoci,
zwykle obustronnie ograniczonym.
Przykad 1
(a) Potencjometr, dzielnik napicia i wzmacniacz operacyjny s przetwornikami skali napicia.
(b) Przekadnik pomiarowy prdu zmiennego (zwany take transformatorem pomiarowym) jest przetwornikiem
skali sygnau harmonicznego przekadnik napiciowy napicia, przekadnik prdowy natenia prdu,
(c) Termo-ogniwo jest przetwornikiem wielkoci: temperatury w napicie.

Model oglny przetwornika analogowego powinien rozrnia treci sygnaw wejciowego i wyjciowego x i y od nonikw sygnaw wejciowego i wyjciowego u lub
u1, u2,..., uJ i v lub v1, v2,..., vK. Noniki zwizane s rwnaniem przetwarzania fizycznego
(nazywanym niekiedy rwnaniem ruchu przetwornika), treci zwizane s z nonikami

51

poprzez kody Cx i Cy , a treci midzy sob zwizane s rwnaniem przetwarzania

(sygnaw)

K (u, v) 0 lub K (u1 ,..., u J , v1 ,..., vK ) 0

(25)
x C x (u ) lub x C x (u1 ,..., u J ) i x C y (v) lub y C y (v1 ,..., vK )

y g( x)

gdzie K jest operatorem rwnania przetwarzania fizycznego. Rwnanie przetwarzania fizycznego opisuje fizyczne dziaanie przetwornika polegajce na przetwarzaniu i magazynowaniu
energii i masy; rwnanie przetwarzania sygnaw, opisujce informacyjne dziaanie przetwornika, wynika z rwnania przetwarzania fizycznego. Dziaanie fizyczne przetwornika
sprowadza si czsto do zmiany rozkadu widmowego nonikw, takie przetworniki mona
nazwa przetwornikami rozkadu widmowego. Do szczeglnie czsto uywanych
elektrycznych przetwornikw rozkadu widmowego nale przetworniki parametrw
wielkoci (napi i prdw) okresowo zmiennych oraz filtry, przede wszystkim
dolnoprzepustowe.
Przetwornik parametru wielkoci okresowo zmiennej ma nonik sygnau wejciowego
(napicie lub natenie prdu) u(t) okresowo zmienny z okresem T, treci sygnau
wejciowego jest parametr nonika: warto szczytowa, warto rednia wyprostowana,
warto skuteczna itp., okrelona na okresie u(t) operatorem F. Sygna wyjciowy jest
najczciej naturalny (napicie stae lub prd stay), tzn. treci sygnau y jest warto
chwilowa nonika v. Przetwornik opisujemy rwnaniem
x F[u (t )]
(26)

y v g( x)
Przetworniki parametrw wielkoci okresowo zmiennych, podobnie jak przetworniki skali,
dzieli si na przetworniki pasywne i aktywne.
Przykad 2
Przetwornik wartoci redniej napicia zbudowany z prostownika dwu-powkowego w ukadzie mostkowym z
kondensatorem bocznikujcym wyjcie jest przetwornikiem wartoci redniej wyprostowanej napicia okresowego w napicie stae.

Rwnanie przetwarzania i graniczne bdy przetwornika wyznacza si w procesie

wzorcowania polegajcym na:
(1) wprowadzeniu na wejcie przetwornika sygnau o znanych treciach x(1), x(2),..., x(N),
(2) zmierzeniu odpowiadajcych im treci sygnau wyjciowego y(1), y(2),..., y(N),
(3) wyznaczeniu, na podstawie danych x(1), x(2),..., x(N); y(1), y(2),..., y(N) oraz granicznych
bdw pomiaru tych wartoci, rwnania przetwarzania g(x) i granicznych bdw przetwornika addytywnych ay, ax, (lub ay, ax) i multiplikatywnych my, mx, zalenie od
sposobu normowania bdu.
3. Elektryczne przyrzdy pomiarowe
Przyrzd pomiarowy realizuje operacj przetwarzania sygnau elektrycznego we wskazanie
czyli w sygna przenoszcy informacj o mezurandzie bezporednio odbieran przez
czowieka. Bdziemy tu zajmowali si przede wszystkim przyrzdami wskazujcymi czyli
miernikami, ktrych wskazanie okrela warto liczbow wielkoci mierzonej.
Mierniki, zalenie od rodzaju wskazania, mona podzieli na mierniki analogowo-cige,
zwane wprost analogowymi, mierniki analogowo-dyskretne i mierniki cyfrowe. Przedmiotem

52

naszych rozwaa bd tu mierniki analogowe, zwane take miernikami wskazwkowymi.

Mierniki cyfrowe i analogowo-dyskretne bd omawiane w nastpnych wykadach.
Za pierwowzr miernika wskazwkowego mona uzna wag sprynow, skadajc si
ze spryny, zamocowanej jednym kocem i z szalk przymocowan do drugiego koca,
ruchomy koniec spryny jest zaopatrzony we wskazwk, ktrej przesunicie l, rwne odksztaceniu spryny, mona odczyta na skali (patrz rys. 10). Przedmiot o masie m,
umieszczony na szalce, dziaa na spryn si cikoci
(27)
F gm
rozcigajc j o l, co powoduje powstanie siy sprystoci
(28)
F S Dl
proporcjonalnej do odksztacenia spryny i skierowanej przeciwnie do F. Ustala si rwnowaga, gdy
(29)
F FS
dla przesunicia wskazwki

g
(30)
m
D
gdzie: g przyspieszenie ziemskie, D staa zwracania spryny. Przesunicie wskazwki
(odchylenie) l jest miar masy m, skal sporzdza si w jednostkach masy w procesie
kalibracji polegajcym na znaczeniu przesuni wskazwki dla znanych mas.
Zasadniczym elementem konstrukcyjnym elektrycznego miernika wskazwkowego jest
elektryczny mechanizm pomiarowy, zwany take niekiedy elektrycznym ustrojem (lub
systemem) pomiarowym. Elektryczny mechanizm pomiarowy jest przetwornikiem wielkoci
elektrycznej w, bdziemy j nazywali wielkoci wejciow mechanizmu, w przesunicie
(zwykle ktowe) ruchomej czci mechanizmu, zwanej organem ruchomym, poczonego ze
wskazwk poruszajc si wzdu skali. Ruch organu ruchomego nastpuje wskutek
dziaania momentu napdowego M, zalenego od wielkoci wskazywanej w i w oglnym
przypadku od pooenia organu ruchomego
(31)
M m ( w, )
Moment M stanowi odpowiednik siy cikoci rozcigajcej spryn wagi (patrz rys. 10).
Ruchowi organu pod wpywem momentu napdowego przeciwstawia si moment zwracajcy
wytwarzany przez spryny spiralne, proporcjonalny do kta skrcenia
(32)
MS D
Przy wielkoci wejciowej staej w czasie organ ruchomy ustawia si w pooeniu ustalonym,
w ktrym moment napdowy M zostaje zrwnowaony momentem zwracajcym MS. Ustala
si pooenie
(33)
g m ( w)
Wiele mechanizmw jest wystarczajco dokadnie opisanych rwnaniem liniowym
(34)
Gm w
gdzie Gm nazywa si czuoci mechanizmu, a jej odwrotno, Hm, sta mechanizmu.
Z odchylenia wskazwki mechanizmu mona wyznaczy warto wielkoci wejciowej.
Miernik wskazwkowy, oprcz mechanizmu pomiarowego, ma zwykle ukad wejciowy,
w ktrym nastpuje przetworzenie wielkoci mierzonej x w wielko wejciow
mechanizmu w, wedug rwnania
l

53

w g we ( x)

(35)

czsto liniowego
(36)
w Gwe ( x)
Std ju cay miernik mona opisa rwnaniem
(37)
g ( x)
czsto liniowym
(38)
Gx
gdzie: gwe() i Gwe funkcja przetwarzania i czuo ukadu wejciowego, g() i G funkcja
przetwarzania i czuo ukadu miernika. Na podstawie odchylenia wskazwki miernika
i rwnania miernika (37) i (38) mona wyznaczy warto wielkoci mierzonej. Prawie
zawsze jednak odchylenie wskazwki mierzy si (odczytuje si) nie w jednostkach dugoci
lub kta, tylko wedug specjalnie sporzdzonej skali, pozwalajcej odczytywa wprost
wartoci wielkoci mierzonej.
Pomiar dugoci i skala pomiarowa miernika
Dugo odcinka lub przesunicie wskazwki mierzy si (odczytuje si) porwnujc go
lub je ze skal pomiarow dugoci utworzon przez Nmax wskazw wyznaczajcych
wzorcowe odcinki o znanych dugociach
(39)
n nd , n 0,1,..., N max
Odcinek midzy ssiednimi wskazami nazywa si dziak, a jego dugo d, nazywana dugoci dziaki i wybierana zwykle jako dziesitna wielokrotno lub podwielokrotno jednostki
dugoci, jest charakterystycznym parametrem skali. Odczyt dugoci polega na ustaleniu
odcinka wzorcowego
(40)
N N d
najbliszego dugoci (mniejszego lub wikszego ni) . Dugo tego odcinka przyjmuje si
jako miar dugoci odcinka (przesunicia)
(41)
N N d
Popenia si w ten sposb bd
N Q , | Q | 21 d

(42)

gdzie Q nazywa si bdem rozdzielczoci odczytu. W rzeczywistoci prawdziwa dugo

wzorcowego odcinka Njest obarczona bdem wykonania skali SN(zwanym bdem skali
lub bdem skalowania); przyjmujc (41) popenia si wic bd (prawdziwy) pomiaru
dugoci
N S N Q ,| | 12 d Smax
(43)
gdzie Smax jest granicznym bdem skali.
Czsto stosuje si odczyt z interpolacj, polegajcy na podziale w "myli" dziaki,
w obrbie ktrej znajduje si koniec odcinka mierzonego (wskazwka), na M rwnych
poddziaek (M 1,2,4,5) i przyjciu
d m
(44)
N m
N d
M
M

54

gdzie N jest odcinkiem wzorcowym najbliszym , ale niewikszym od , a m

(m ,..., M1) jest numerem poddziaki, o kocu najbliszym kocowi . Interpolacja
zmniejsza M-krotnie graniczny bd kwantowania
d
(45)
| Q | 21
M
Wskazy mona stawia nierwnomiernie, tak e dziaki bd miay niejednakowe dugoci dn
n

n d j

(46)

j 1

Jeeli odcinkom n przyporzdkowuje si wartoci

n ( n )

(47)

a n -tej dziace tzw. warto dziaki

qn n n1
to odcinkowi (odchyleniu wskazwki) mona przyporzdkowa warto

(48)

N qn

(49)

n 1

czyli zmierzy go wedug innej skali pomiarowej , wtrnej do skali oryginalnej dugoci ,
zwizanej z ni transformacj
(50)
( )
gdzie () nazywa si funkcj skali. Jeeli funkcj skali dobierze si tak, aby byo
(51)
() g 1 ()
to bdzie zachodzia formalna rwno midzy wartoci odchylenia wskazwki zmierzon
wedug skali wtrnej (czyli skali miernika) a wartoci wielkoci mierzonej x. Zakres pomiarowy miernika i dugo zakresu pomiarowego mona okrela w jednostkach dugoci
[0, max ] = [0, N max ]

(52)

mm N max

lub jednostkach wielkoci mierzonej

x [ X min , X max ] = [ (0), ( N max )]

N max
(53)

X mm X max X min q n

n 1

Zalenie od postaci funkcji skali rozrnia si skale liniowe i skale nieliniowe, a wrd
tych ostatnich skale kwadratowe, logarytmiczne, wykadnicze itd. Skala jednostajna ma
wszystkie dziaki jednakowej dugoci dn d, skala rwnomierna ma wszystkie dziaki
jednakowej wartoci qn q, skala regularna ma dziaki jednakowych dugoci i jednakowej
wartoci. Skala regularna jest skal liniow.
Bd miernika
cile: prawdziwy bd bezwzgldny miernika zdefiniujemy
x x
gdzie: odczytane wskazanie miernika, x warto prawdziwa wielkoci mierzonej.

(54)

55

Uytkownika miernika interesuje graniczny bd miernika maxx, jest on wyznaczany przez

wytwrc i podawany w postaci bdu unormowanego. Najczciej dla miernikw
wskazwkowych stosuje si normalizacj addytywn, ustalajc, e graniczny bd
bezwzgldny miernika w caym zakresie nie przekracza a % dugoci Xmm zakresu
pomiarowego miernika. Dopuszczalna dla miernika warto bdu granicznego jest zwykle
podawana w sposb umowny jako klasa dokadnoci (patrz wykad 3 i 4).
Skal miernika sporzdza si w procesie skalowania, bdcym szczeglnym rodzajem
wzorcowania, znamiennym tym, e efekt wzorcowania tj. funkcj miernika g(x) (cilej jej
odwrotno) materializuje si w postaci skali miernika. Skalowanie, oprcz sporzdzenia
skali, obejmuje wyznaczenie bdw granicznych miernika. Trzeba pamita, e wytwrca
gwarantuje zachowanie waciwoci miernika, a wic i bdu granicznego, tylko
w okrelonym czasie i przy zachowaniu okrelonych warunkw eksploatacji
i przechowywania. Miernik po upywie czasu gwarancji powinien by poddany ponownemu
wzorcowaniu, czyli zabiegowi ustalajcemu czy jego aktualny bd graniczny spenia
deklaracje wytwrcy, lub ustalajcemu aktualne bdy lub poprawki.
Do niedawno mierniki wskazwkowe byy najczciej uywanymi elektrycznymi
narzdziami pomiarowymi. I std te, w dostpnej literaturze przedmiotu (a trzeba pamita,
e pochodzi ona sprzed lat kilkunastu) mierniki wskazwkowe zajmuj najwicej miejsca.
Obecnie mierniki wskazwkowe s wypierane przez mierniki cyfrowe, w wielu jednak
laboratoriach stanowi one jeszcze do liczn cz instrumentarium.
Przykad 3
(a) Mechanizm magnetoelektryczny.
(b) Mierniki magnetoelektryczne (zawierajce mechanizmy magnetoelektryczne): amperomierz, woltomierz i
omomierz.
(c) Mechanizm elektromagnetyczny.
(d) Mechanizm elektrodynamiczny.

4. Przetworzeniowo-sygnaowy model pomiaru

Przetworzeniowo-sygnaowym modelem pomiaru bdziemy nazywali model pomiaru
traktujcy operacj pomiaru jako zoon operacj przetwarzania sygnaw, ktr mona
przedstawi w postaci zbioru powizanych ze sob prostszych operacji przetwarzania
sygnaw pomiarowych. Innymi sowami model przetworzeniowo-sygnaowy przedstawia
pomiar jako zbir operacji przetwarzania i odpowiednio, system pomiarowy, czyli
zorganizowany zbir narzdzi realizujcy pomiar, jako zbir przetwornikw (rozumianych
jako operatory przetwarzania). Wzajemne zwizki midzy operacjami przetwarzania tworz
struktur operacyjn pomiaru a wzajemne zwizki midzy przetwornikami struktur
operacyjn systemu pomiarowego. Poszczeglne operacje i grupy operacji przetwarzania s
realizowane przez narzdzia pomiarowe, wzajemne zwizki midzy narzdziami tworzcymi
system pomiarowy tworz struktur instrumentaln systemu pomiarowego. Dalej bdziemy
mwili wprost struktura pomiarowa, a o jak struktur chodzi bdzie wynikao z kontekstu.
Model przetworzeniowo-sygnaowy traktuje pomiar jako przetwarzanie pochodzcego z
obiektu sygnau mierzonego, ktrego treci jest warto prawdziwa x wielkoci mierzonej
(oglnie mezurand pomiaru), we wskazanie, ktrego treci jest warto zmierzona ~
x
(oglnie estymata mezurandu). Sygna mierzony jest najczciej sygnaem analogowym
naturalnym. Operator przetwarzania pomiaru, traktowanego jako zoona operacja

56

przetwarzania, mona dekomponowa, tworzc system operatorw prostszych o okrelonej

strukturze pomiarowej.
Ze wzgldu na funkcje i miejsce w systemie operacji tworzcych pomiar wyrnia si
cztery rodzaje operacji przetwarzania:
(i) przetwarzanie wstpne (ang. sensing od sensor czujnik),
(ii) kondycjonowanie sygnaw (ang. conditioning),
(iii) przetwarzanie operacyjne (ang. signal processing),
(iv) wskazywanie (ang. displaying).
Typowa struktura pomiaru ma posta acucha pomiarowego, skadajcego si z cigu
nastpujcych po sobie przetwornikw, tak poczonych, e sygna wyjciowy poprzednika
jest sygnaem wejciowym nastpnika. Pocztek acucha tworzy operacja przetwarzania
wstpnego, koniec operacja wskazywania. Wewntrzne ogniwa acucha mog na przemian
mie charakter kondycjonowania i przetwarzania operacyjnego.
Przetwarzanie wstpne jest skadow operacj pomiaru, polegajc na przyjciu z obiektu
mierzonego sygnau i uformowaniu na jego podstawie sygnau pomiarowego, z ktrego jest
wyznaczana warto mezurandu. Przetwarzanie wstpne jest pierwszym ogniwem acucha
operacji przetwarzania skadajcych si na pomiar. Przetwarzanie wstpne jest czsto
przetwarzaniem analogowym natury wielkoci realizowanym instrumentalnie przez czujnik.
Wskazywanie jest skadow operacj pomiaru, polegajc na przetwarzaniu sygnau
pomiarowego we wskazanie, czyli sygna przenoszcy informacj w sposb bezporednio
odbierany przez czowieka. Wskazywanie moe przenosi informacj o wartoci wielkoci
mierzonej i wwczas jest ostatnim ogniwem acucha pomiarowego. Wskazanie moe take
przenosi inn informacj niezbdn do wykonania pomiaru, np. o wartoci sygnau
nierwnowagi z komparatora i nastawionej wartoci wielkoci wzorcowej, tak jak w metodzie
pomiarowej zerowej, o ktrej bdziemy mwili w nastpnym wykadzie. Wskazywanie jest
przetwarzaniem sygnau pomiarowego nazywanego sygnaem wskazywanym lub wielkoci
wskazywan we wskazanie. Sygna wskazywany jest zwykle analogowy, wskazanie moe by
analogowo-cige, analogowo-dyskretne lub cyfrowe. Wskazywanie w klasycznym systemie
pomiarowym sprowadza si zwykle do pomiaru wielkoci wskazywanej miernikiem
analogowym lub cyfrowym.
Kondycjonowanie (sygnaw pomiarowych) jest skadow operacj pomiaru, polegajc na
przetwarzaniu sygnau pomiarowego celu dopasowania jego zakresu zmiennoci, poziomu
energii, rozkadu czasowego i kodu do nastpnego stopnia przetwarzania. Kondycjonowanie
moe by przetwarzaniem analogowym, lub analogowo-cyfrowym lub cyfrowym. Najczciej
jednak kondycjonowanie polega na dopasowaniu zakresu przez przetwornik wartoci.
Przetwarzanie operacyjne jest skadow operacj pomiaru, polegajc na przetwarzaniu
jednego lub kilku sygnaw pomiarowych wedug rwnania przetwarzania uznanego za
matematycznie zoone. Ocena zoonoci rwnania przetwarzania ma charakter po czci
arbitralny. Na og za zoone przyjmuje si rwnania przetwarzania wicej ni jednego
sygnau, rwnania przetwarzania jednego sygnau nieliniowe (wyjwszy kwantowanie)
i rwnania przetwarzania rozwizywane numerycznie przez komputer. Przetwarzanie
operacyjne jest coraz czciej przetwarzaniem cyfrowym, realizowanym przez komputer
i jako takie nazywa si przetwarzaniem programowym.
Struktura acuchowa odpowiada superpozycji operatorw przetwarzania. Na rys. 9
przedstawiono acuch trzech szeregowo poczonych przetwornikw o funkcjach
przetwarzania g1(), g2() i g3(). Schemat z rys. 9a przedstawia model operacyjny acucha nie

57

uwzgldniajcy bdw przetwarzania. Wypadkowa funkcja przetwarzania acucha ma

posta

y g ( x ) g 3 g 2 g1 x g 3 g 2 g 1 x

(55)

gdzie g3g2g1() superpozycja funkcji g3(), g2() i g1(). Dla przetwornikw liniowych o
czuociach G1, G2 i G3
(56)
y G x G3G2 G1 x
tj. czuo szeregowego poczenia przetwornikw liniowych jest rwna iloczynowi czuoci
przetwornikw.

Rys. 3. acuch trzech przetwornikw (a) i wypadkowy przetwornik rwnowany (b)

Model struktury przetwarzania z bdami tworzymy wprowadzajc addytywnie do jej

wzw (czyli na poczenia wyjcie poprzednika z wejciem nastpnika) bdy bezwzgldne.
Bdy te modeluj:
(i) niedokadnoci przetwarzania przetwornika;
(ii) zakcenia sygnau powstajce przy jego transmisji od wyjcia poprzednika do wejcia
nastpnika; zakcenia te mog by zewntrznymi (pochodzcymi z otoczenia)
i wewntrznymi (powodowanymi wzajemnym oddziaywaniem przetwornikw, np.
obcieniem energetycznym wyjcia poprzednika przez wejcie nastpnika);
(iii) obcienie informacyjne sygnau czyli bd wasny sygnau spowodowany np.
niedokadnoci kodu, niedokadnoci operacji formowania sygnau (dotyczy to
sygnau wejciowego).
Wprowadzone do struktury bdy mog mie charakter bdw prawdziwych lub
granicznych. Okrelenie niedokadnoci struktury obejmuje:
(1) przeniesienie wszystkich bdw na wyjcie (lub na wejcie) acucha,
(2) zoenie bdw,
(3) okrelenie bdu granicznego.
Pomocne przy gromadzeniu bdw na wejciu lub na wejciu acucha s reguy
przenoszenia bdu dane zalenociami (17), (18) i (19). Reguy te mona sprowadzi do
jednej oglnej reguy przenoszenia bdu bezwzgldnego (prawdziwego i granicznego):
bd bezwzgldny przenosi si z wejcia na wyjcie przetwornika
mnoc go przez czuo, a z wyjcia na wejcie dzielc przez czuo
przetwornika
i jednej szczegowej, okrelajcej przenoszenie bdw wzgldnych przez przetwornik
liniowy:
bd wzgldny przetwornika liniowego przenosi si bez zmiany z jednej strony na drug
Obowizuje zasada, e tam, gdzie tylko mona, przenosi si bdy prawdziwe, skada je
sumujc algebraicznie i na koniec okrela bd graniczny. Jeeli dysponuje si tylko danymi
o bdach granicznych przetwornikw, to przenosi si bdy graniczne i skada wedug zasad
skadania niepewnoci.

58

Na rys. 10a przedstawiono struktur acucha trj-przetwornikowego z addytywnie

wprowadzonymi bdami prawdziwymi 0, 1, 2 i 3, przenoszc je na wyjcie acucha
i skadajc poprzez sumowanie otrzymujemy (rys. 10b)

y G3G2 G1 0 G3G2 1 G3 2 3

(57)

przy czym dla uproszczenia pominito zaleno czuoci od sygnaw G1(x1), G2(x2) i G3(x3).

Rys. 4. acuch trzech przetwornikw z bdami (a) i wypadkowy przetwornik z bdem na wyjciu (b)

Jeeli dane s bdy graniczne 0max, 1max, 2max i 3max, to bd graniczny acucha
mona oszacowa wedug pierwiastka z sumy kwadratw bdw

max y (G3G2 G1 ) 2 20 max (G3G2 ) 2 21max (G3 ) 2 22 max 23 max

(58)

Naley jednak wyranie podkreli, e zaleno (58) moe suy tylko jako orientacyjna
miara niedokadnoci acucha przetwarzania. Graniczny bd przetwarzania okrela si
prawie zawsze poprzez wzorcowanie caego acucha.
Model przetworzeniowo-sygnaowy szczeglnie dobrze nadaje si do opisu elektrycznego
przyrzdu pomiarowego z przetwornikiem, ktrego szczeglnym przypadkiem jest
miernik. Przyrzd taki ma struktur acuchow z miernikiem elektrycznym jako elementem
kocowym, w rozwizaniach starszych z miliamperomierzem magnetoelektrycznym, w
rozwizaniach wspczesnych z woltomierzem cyfrowym napicia staego.
Przykad 4
Przeprowadzi analiz bdu amperomierza magnetoelektrycznego z bocznikiem uwzgldniajc temperaturow
zaleno rezystancji Rm i czuoci Gm mechanizmu.

59

5. Wzorzec i komparator
Porwnanie jest operacj wykonywan na obiektach fizycznych (np. 1 i 2), majc na
celu ustalenie relacji midzy przejawami (q1 i q2) okrelonej cechy Q, ktrej nonikami s te
obiekty; w wyniku porwnania stwierdza si zachodzenie jednej i tylko jednej spord
nastpujcych relacji:
(i) przejaw q1 cechy Q w obiekcie 1 jest "wikszy" ni przejaw q2 cechy Q w obiekcie 2,
(ii) przejaw q2 cechy Q w obiekcie 2 jest "wikszy" ni przejaw q1 cechy Q w obiekcie 1,
(iii) przejawy q1 cechy Q w obiekcie 1 i przejaw q2 tej cechy w obiekcie 2 s jednakowe,
tzn. obiekty 1 i 2 s rwnowane pod wzgldem cechy Q.
Kady pomiar polega na porwnaniu nieznanych przejaww wybranej cechy pewnego
obiektu z wzorcowymi przejawami tej cechy, ktrym - zgodnie z uprzednio przyjt skal
pomiarow - przyporzdkowano odpowiednie wartoci. Nonikiem przejaww wzorcowych
jest obiekt zwany wzorcem. Porwnaniu z wzorcem moe podlega wprost obiekt mierzony
i wwczas do wykonania pomiaru moe wystarcza samo tylko porwnanie. Taka metoda
pomiarowa nazywa si metod bezporedniego porwnania.
Przykadem pomiaru metod bezporedniego porwnania moe by waenie przedmiotw
na symetrycznej wadze dwigniowej (rys.5). Pomiar polega na porwnaniu pod wzgldem
mierzonej cechy Q (masy) obiektu mierzonego x z obiektami wzorcowymi i (i = 1,2,...,M),
odtwarzajcymi przejawy qi wielkoci Q, o znanych wartociach liczbowych vi. Obiektem
mierzonym jest wic w tym wypadku przedmiot waony x ; wzorce o rnych przejawach
masy tworzy si przez czenie na szali odwanikw 1, 2, 2, 5, 10, 20, 20, 50, 100 dag.
Wyniki porwnania okrela si zwykle nie w dziedzinie przejaww wielkoci, ale
w dziedzinie wartoci liczbowych wielkoci. Wynik porwnania obiektu mierzonego x
z wzorcem i mona wic zapisa jako ustalenie zachodzenia jednej z trzech relacji
x vi

x vi
(59)
x = v i
gdzie: x - warto liczbowa mierzonego przejawu w obiekcie x , vi - warto liczbowa
przejawu odtwarzanego przez wzorzec i .
Pomiar metod bezporedniego porwnania polega na kolejnym porwnywaniu obiektu
mierzonego w z rnymi wzorcami, a do znalezienia wzorca k rwnowanego pod
wzgldem cechy Q z obiektem x . Z rwnowanoci tej wynika
x = vk

(60)

Zwykle skala pomiarowa dana przez wzorce i ma skoczon rozdzielczo, tj. odtwarza
tylko niektre wartoci vi (w rozwaanym przykadzie waenia odtwarza si tylko cakowite
wielokrotnoci 1 dag) i spenienie (61) nie jest moliwe dla wszystkich x. Dy si wtedy do
znalezienia dwch ssiednich wzorcw l-1 i l takich, e
vl-1 < x < vl

(61)

Za miar przejawu cechy w obiekcie mierzonym przyjmuje si jedn z dwch wartoci: v l-1
lub vl, zalenie od konwencji - blisz, mniejsz lub wiksz.

60

Rys. 5 Waenie przedmiotu na wadze dwigniowej

W realizacji pomiaru metod bezporedniego porwnania do czsto jest (w mniejszym

lub wikszym stopniu) zaangaowany czowiek i odpowiednie narzdzie pomiarowe.
Powszechnie znana metoda oceny dugoci (lub odlegoci) "na oko" jest metod pomiarow
bezporedniego porwnania, nie wymagajc stosowania narzdzi pomiarowych. Wzorce
dugoci (odlegoci) istniej w wiadomoci mierzcego; porwnanie jest wykonywane take
w jego wiadomoci. Znakomita wikszo praktycznie wykonywanych pomiarw wymaga
jednak stosowania narzdzi, a rozwj techniki pomiarowej zmniejsza zaangaowanie
czowieka w realizacji pomiaru.
Dokonamy teraz krtkiego przegldu stosowanych metod pomiaru i przetwarzania,
prowadzc jednoczenie uproszczon analiz charakterystycznych dla tych metod bdw
pomiaru i przetwarzania.
6. Metoda kompensacyjna i metoda podstawieniowa
Porwnanie wartoci nieznanej z wzorcow tylko w nielicznych pomiarach jest
wykonywane wycznie za pomoc zmysw czowieka (jak przy pomiarze dugoci "na oko"
lub linijk), znacznie czciej korzysta si z urzdze technicznych zwanych komparatorami.
Mona wyrni dwa rodzaje porwnywania: rwnoczesne, wykonywane metod
kompensacyjn, i nierwnoczesne, wykonywane metod podstawieniow (substytucyjn).
Naley zaznaczy tu, e w terminologii rwnie czsto uywa si okrele: metoda
komparacji rwnoczesnej i metoda komparacji nierwnoczesnej.
Porwnywanie metod kompensacyjn polega na rwnoczesnym oddziaywaniu na
komparator dwch porwnywanych wielkoci (sygnaw) tego samego rodzaju (np. dwch
napi, dwch si, dwch strumieni wietlnych) i obserwacji pewnego, zachodzcego
w komparatorze zjawiska, ktrego natenie jest wynikiem przeciwdziaania wielkoci
porwnywanych i ktre zanika wwczas, gdy wartoci wielkoci porwnywanych s sobie
rwne. Stan zaniku obserwowanego zjawiska nazywa si rwnowag i std komparator
nazywany jest take wskanikiem rwnowagi.

61

Najprostszy model komparatora rwnoczesnego ma posta ukadu o dwch wejciach dla

wielkoci (sygnaw) porwnywanych: x (mierzonej o nieznanej wartoci) i v (wzorcowej
o znanej wartoci), oraz jednym wyjciu formujcym sygna komparacji r, przenoszcy
informacj o nateniu zjawiska zachodzcego w komparatorze. W okolicy stanu rwnowagi
komparator mona opisa rwnaniem
r = Kc (x - v)

(62)

gdzie Kc - czuo komparatora.

Pomiar metod kompensacyjn (tzn. pomiar opierajcy si na porwnaniu metod
kompensacyjn) polega na wyznaczeniu wartoci wielkoci wzorcowej, sprowadzajcej
komparator do rwnowagi. Warto t wyznacza si wprowadzajc na jego wejcie v wartoci
wielkoci wzorcowej v(1),v(2),... (rys.6) i obserwujc odpowiadajce im wartoci sygnau
komparacji r(1), r(2),..., a do znalezienia v(N) = v0, dla ktrego r(N) jest rwne lub
wystarczajco bliskie zeru.
Warto v(N) = v0 przyjmuje si jako estymat wartoci mierzonej x.

Rys. 6. Idea pomiaru metod kompensacyjn.

Algorytm rwnowaenia, tzn. wyboru odpowiedniej wartoci wielkoci wzorcowej, moe

by realizowany przez czowieka lub automat. W tym pierwszym przypadku sygna
komparacji musi by dostosowany do zdolnoci percepcyjnych czowieka. Najczciej stosuje
si komparatory wskazwkowe, ktrych sygna wyjciowy, czyli wskazanie, ma posta
odchylenia wskazwki od pooenia rwnowagi. Takim wanie komparatorem jest
wspomniana ju waga dwigniowa.
Przykad 5
(a) Waga dwigniowa (patrz rys. 5). Wielkociami porwnywanymi s tu: masa waona mx i masa odwanikw
mv; sygnaem komparacji r jest odchylenie (ktowe) wskazwki od pionu
r = Kw (mx - mv )
przy czym Kw jest wspczynnikiem czuoci wagi.
(b) Kompensator napicia (rys. 7). Napicie mierzone Ux jest porwnywane z napiciem wzorcowym (czyli
kompensujcym) Uv , zbieranym z wyskalowanego dzielnika napicia P; rnica napi dziaa na
galwanometr G, speniajcy funkcj wskanika zera prdu (lub napicia). Napicie Uv dobiera si
(nastawiajc dzielnik) tak, aby galwanometr wskaza zanik prdu I w obwodzie. Wzr (63) przybiera w tym
wypadku posta
I = Kk (Ux - Uv)
gdzie Kk jest wspczynnikiem czuoci kompensatora.

62

Rys. 7. Kompensator napicia - schemat ideowy

Bd pomiaru metod kompensacyjn. Jeeli jako estymat wartoci mierzonej x przyjmie

si warto wielkoci wzorcowej v0, ktrej odpowiada sygna komparacji o najmniejszym
module, to prawdziwy bd pomiaru mona okreli jako
r r
(63)
x = v 0 00 0 x
Kc
Kc
gdzie v0 - bd wielkoci wzorcowej, 00r - bd zera komparatora (niezerowy sygna
komparacji odpowiadajcy stanowi rwnowagi), 0xr - bd niezrwnowaenia spowodowany
nieczuoci oka obserwatora i skoczon rozdzielczoci wielkoci wzorcowej (rwny
sygnaowi komparacji w stanie uznanym za rwnowag). Graniczny bd pomiaru
odpowiadajcy (64) mona oszacowa nastpujco

00r d 1
(64)
x = v +

u
Kc
Kc 2
gdzie v - bd graniczny wzorca, 00r - bd graniczny zera komparatora, d - bd graniczny
odczytu sygnau komparacji, wywoany skoczon rozdzielczoci oka, u - kwant skali
pomiarowej (modu rnicy midzy dwoma ssiednimi wartociami wzorcowymi).
Jeeli zero komparatora jest korygowane przed pomiarem, tzn. jeeli istnieje moliwo
"zgrania" zerowego wskazania komparatora ze wskazaniem odpowiadajcym rzeczywistemu
stanowi rwnowagi, to 00r = d. Taka moliwo istnieje dla wagi dwigniowej (rwnowaga
przy nieobcionych szalkach) i kompensatora napicia z galwanometrem (zerowy prd
w jego obwodzie); obydwa te przyrzdy maj odpowiednie urzdzenia (korektory zera) do
sprowadzania wskazania do zera.
Porwnywanie metod podstawieniow polega na zastpowaniu wartoci mierzonej przez
znan warto tej samej wielkoci, wybran w ten sposb, aby skutek oddziaywania obu tych
wartoci na komparator by jednakowy. Jako komparator moe by zastosowany przetwornik
o sygnale wejciowym y i wyjciowym r, ktrego rwnanie przetwarzania ma posta
r = g(y)
(65)
Wejcie przetwornika - komparatora jest przeczane: w pooeniu I poddawane jest ono
dziaaniu wartoci mierzonej x, a w pooeniu II - wartoci wzorcowej v (rys. 8). Pomiar
polega na zapamitaniu sygnau r(x), odpowiadajcego dziaaniu wartoci x na komparator,
a nastpnie wprowadzeniu na wejcie komparatora znanych wartoci v(1),v(2),... i obserwacji
sygnaw r[v(1)], r[v(2)],..., a do znalezienia wartoci v(N) = v0 , dla ktrej sygna r[v(N)]
jest rwny lub wystarczajco bliski r(x). Warto v(N) = v0 przyjmuje si jako estymat
wartoci mierzonej x.

63

Rys. 8. Idea pomiaru metod podstawieniow

Bd prawdziwy pomiaru metod podstawieniow mona okreli jako

r r
x = v 0 I II
Ks Ks

(66)

gdzie: I r - bd niepowtarzalnoci i niestaoci sygnau wyjciowego komparatora (przy

dokadnie tych samych wartociach y wartoci r mog by nieznacznie rne wskutek
niekontrolowanych zmian parametrw konstrukcyjnych), II r - bd niezrwnowaenia,
rwny rnicy wyznaczonych sygnaw g(x) i g[(v0)], spowodowany dyskretnym
charakterem wzorca i bdem odczytu sygnau wyjciowego r, Ks = r/y - czuo
przetwornika komparujcego.
Jeeli sygna wyjciowy komparatora ma posta przesunicia wskazwki wzdu
podziaki, to graniczny bd pomiaru mona okreli jako

I r 2d 1
(67)
x = v +

u
Ks Ks 2
przy czym I r jest zwykle do pominicia, a podwojenie d jest spowodowane dwukrotnym odczytaniem wskazania komparatora.
Warto podkreli, e do wyznaczenia wartoci v0, estymujcej x, nie jest potrzebna
znajomo funkcji przetwarzania g. Czuo komparatora Ks (a rwnie czuo Kc przy
pomiarze metod kompensacyjn) mona wyznaczy eksperymentalnie jako stosunek zmiany
wskazania komparatora w pobliu stanu rwnowagi do wywoujcej j zmiany wielkoci
wzorcowej v. Metoda podstawieniowa bywa czsto stosowana w poczeniu z metod
kompensacyjn.
Przykad 6
(a) Waenie metod Bordy. Pomiar masy m polega tu na zrwnowaeniu wagi za pomoc innej masy, o bliej
nieznanej wartoci, a nastpnie zastpieniu masy mx odwanikami, doprowadzajcymi wag ponownie do
stanu rwnowagi.
(b) Pomiar wartoci skutecznej prdu zmiennego. Ide metody podstawieniowej dobrze ilustruje praca
komparatora termoelektrycznego (rys.9), stosowanego do pomiaru wartoci skutecznej prdu zmiennego.
Skuteczna warto prdu zmiennego rwna si wartoci prdu staego, ktra w danym rezystorze wydzieli
tak sam ilo ciepa co prd zmienny przepywajcy przez ten rezystor. Std te w pierwszym takcie,
przepuszczajc mierzony prd o wartoci skutecznej Ix przez rezystor sprzony termicznie z ogniwem
termoelektrycznym, kompensuje si si termoelektryczn ogniwa za pomoc pomocniczego ukadu
kompensacji napicia staego - do stanu, w ktrym galwanometr wskae zero. W drugim takcie przez
rezystor przepuszcza si prd stay o wartoci nastawianej tak, by galwanometr rwnie wskaza zero.
Sygnaem komparacji r jest odchylenie galwanometru w drugim takcie, proporcjonalne do rnicy I x - Iv .
Dla r = 0 znana dokadnie warto I v prdu staego stanowi wynik pomiaru wartoci Ix . Warto Iv
przyjmuje si jako estymat wartoci skutecznej Ix. Idea tej metody jest wykorzystywana w wielu
wspczesnych cakowicie zautomatyzowanych woltomierzach wartoci skutecznej.

64

Rys. 9. Komparacja nierwnoczesna - schemat ilustrujcy metod pomiaru wartoci skutecznej prdu
zmiennego.

7. Pomiary analogowe
Pomiary analogowe, mona traktowa jako realizacj metody podstawieniowej.
Wykaemy, e kade przetwarzanie analogowe jest w istocie realizacj metody
podstawieniowej.
Rozwamy przetwornik analogowy sygnau analogowego x na sygna analogowy y,
zakadajc dla uproszczenia, e obydwa sygnay maj charakter naturalny, tzn. ich treciami
s wartoci chwilowe nonikw. Przetwornik ten moe by uyty do odtwarzania sygnau x
na podstawie sygnau y - a wic do pomiaru - tylko wtedy, gdy znany jest jego model
matematyczny, obejmujcy rwnanie lub charakterystyk przetwarzania, oraz model bdu
przetwarzania.
Z dotychczasowej analizy metody podstawieniowej (rys.8) wynika, e nieznan warto x
mona wyznaczy wprowadzajc na wejcie zamiast x znan warto v (sygnau tego samego
rodzaju) i dobierajc j tak, aby odpowiadajcy jej sygna wyjciowy y(v) mia tak sam
warto jak sygna wyjciowy y(x) odpowiadajcy nieznanej wartoci x na wejciu.
W praktyce idealna rwnowaga, tzn. rwno y(v) = y(x) - nie moe by speniona; chociaby
ze wzgldu na dyskretny charakter wielkoci wzorcowej, ktr dysponuje eksperymentator,
doprowadza si tylko do odpowiedniej bliskoci y(v) i y(x). Warunkiem realizowalnoci
takiego sposobu postpowania jest moliwo zapamitania wartoci sygnau y(x).
Opisane postpowanie mona odwrci, tzn. zapamita szereg wartoci sygnau
wyjciowego y(v1), y(v2),...,y(vM), odpowiadajcych znanym wartociom sygnau
wejciowego v1,v2,...,vM , a wyznaczanie x sprowadzi do wskazania y(vk) najbliszego y(x).
Jest to procedura wzorcowania przetwornika pomiarowego, czyli wyznaczania jego
charakterystyki przetwarzania w postaci tabelarycznej. Naturalnym uoglnieniem tej
procedury jest wyznaczanie (identyfikacja) charakterystyki przetwarzania w postaci
analitycznej.
W ten sposb pokazalimy, e identyfikacja charakterystyki (rwnania) przetwarzania
przetwornika analogowego i korzystanie z tej charakterystyki (rwnania) jest realizacj
porwnania metod podstawieniow. Prawdziwa pozostaje take analiza bdw
i wypywajce z niej wnioski. Nasze rozwaania miay charakter oglny, nie wymagay np.
adnych zaoe dotyczcych charakteru sygnau wyjciowego przetwornika.
W szczeglnych przypadkach sygna ten moe by bezporednio dostpny dla zmysw

65

czowieka. Takim sygnaem jest przesunicie mechaniczne elementu nazywanego wskazwk

- czyli odchylenie wskazwki. Metod pomiaru, w ktrej warto wielkoci mierzonej
wyznaczana jest na podstawie odchylenia urzdzenia wskazujcego, okrela si mianem
metody odchyowej. Metoda odchyowa jest realizowana przez powszechnie znane mierniki
odchyowe.

Rys. 10. Zasada dziaania wagi sprynowej

Przykad 7
(a) Waga sprynowa. Zasad dziaania wagi sprynowej przedstawia rys.10. Ciar mg waonego obiektu
(m - masa, g - przypieszenie ziemskie) powoduje wyduenie spryny o l. Zwizek midzy ciarem
a wydueniem spryny moe by na og modelowany rwnaniem liniowym
mg = cl
gdzie c - staa spryny. Mas m mona wic wyznaczy na podstawie wyduenia spryny l. Mamy tu do
czynienia z cigiem przetworze:
- masa sia,
- sia wyduenie,
- wyduenie obraz (wskazwka + podziaka),
- obraz cyfra (w wiadomoci eksperymentatora).
Porwnanie w wadze sprynowej wystpuje w dwch postaciach: jawnej - kiedy wyznacza si wyduenie
spryny przez porwnanie przesunicia wskazwki z podziak - i ukrytej - przy sporzdzaniu podziaki,
czyli przy skalowaniu. Skalowanie w jednostkach masy polega w tym wypadku na umieszczeniu na szali
odwanikw o znanych masach i zaznaczeniu odpowiadajcych im wydue spryny.
(b) Termometr rtciowy. Zmiana wysokoci poziomu rtci w szklanej kapilarze termometru, np. wskutek
ogrzania, jest nastpstwem rozszerzania si rtci. Supek rtci jest widoczny na tle podziaki oznaczonej
wedug przyjtej skali (interwaowej) temperatur. Pomiar temperatury sprowadza si do pomiaru dugoci
supka rtci.
(c) Elektryczne przyrzdy wskazwkowe do pomiaru napicia, prdu, rezystancji, mocy itp.
(d) Czujniki elektryczne wielkoci nieelektrycznych, takich jak: cinienie, przyspieszenie, temperatura,
wilgotno itp.

66

Wykad 8, 9 i 10
Metody pomiarowe i narzdzia pomiarowe II
Przetworniki cyfrowo-analogowe. Przetworniki analogowo-cyfrowe.
cyfrowe. Woltomierze i multimetry cyfrowe. Oscyloskopy cyfrowe.

Czstociomierze

1. Przetworniki cyfrowo-analogowe
Sygna wejciowy przetwornika C/A i sygna wyjciowy przetwornika A/C maj posta
cyfrow. Sygnay cyfrowe s reprezentowane przez odpowiednie kody cyfrowe, stanowice
uporzdkowane zbiory stanw dwjkowych: 0 lub 1. Najmniejsz jednostk informacyjn
kodu jest bit. Grupa bitw tworzy sowo cyfrowe a liczba bitw sowa okrela jego dugo.
Dowolna cakowita liczba dziesitna moe by zapisana w naturalnym kodzie dwjkowym
nastpujco:
N = an2n + an-12n-1 +...+a222 + a121 + a020
(1)
przy czym kady wspczynnik a moe przyjmowa warto 1 lub 0. Podobnie dowolna
uamkowa liczba dziesitna moe by przedstawiona w naturalnym kodzie dwjkowym w
postaci:
M

N = b12-1 + b22-2 + ... + bj-12-(j-1) + bj2-j =

2 j

(2)

j 1

Np. sowo kodowe 101101 ma tu warto:

(1x0,5) + (0x0,25) + (1x0,125) + (1x0,0625) + (0x0,03125) + (1x0,015625) = 0,703125
Jeli nawet wszystkie bity by miay stan 1, to suma (2) nie daa by penej skali przetwarzania.
Otrzymujemy w takim przypadku liczb (1 - 2M), tzn. Ymax pomniejszon o najmniej
znaczcy bit (ang. LSB - last significant bit). Jeli 10 bitowy przetwornik C/A ma Ymax =
10V [patrz wzr (12) w tekcie wykadw 5,6,7], to sygna wyjciowy wyniesie (1 - 2-10)10V
= 9,99023V, przy czym LSB = 9,77mV.
Tablica 1. Niektre charakterystyczne wartoci liczbowe uamkowego naturalnego kodu dwjkowego dla
rnych dugoci sowa cyfrowego
BIT
FS
MSB
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

2-n
20
2-1
2-2
2-3
2-4
2-5
2-6
2-7
2-8
2-9
2-10
2-11
2-12
2-13
2-14
2-15
2-16
2-17
2-18
2-19
2-20

1/2n (cz)
1
1/2
1/4
1/8
1/16
1/32
1/64
1/128
1/256
1/512
1/1024
1/2048
1/4096
1/8192
1/16384
1/32768
1/65536
1/131072
1/262144
1/524288
1/1048576

dB
0
-6
-12
-18,1
-24,1
-30,1
-36,1
-42,1
-48,2
-54,2
-60,2
-66,2
-72,2
-78,3
-84,3
-90,3
-96,3
-102,3
-108,4
-114,4
-120,4

1/2n (dziesitnie)
1,0
0,5
0,25
0,125
0,0625
0,03125
0,015625
0,007812
0,003906
0,001953
0,0009766
0,00048828
0,00024414
0,00012207
0,000061035
0,0000305176
0,0000152588
0,00000762939
0,000003814697
0,000001907349
0,0000009536743

%
100
50
25
12,5
6,2
3,1
1,6
0,8
0,4
0,2
0,1
0,05
0,024
0,012
0,006
0,003
0,0015
0,0008
0,0004
0,0002
0,0001

ppm
1000000
500000
250000
125000
62500
31250
15625
7812
3906
1953
977
488
244
122
61
31
15
7,6
3,8
1,9
0.95

67

W tablicy 1 zestawiono niektre charakterystyczne wartoci liczbowe naturalnego kodu

dwjkowego dla rnych dugoci sowa cyfrowego. Znajomo tych liczb jest pomocna np.
przy ocenie przydatnoci przetwornika A/C lub C/A w analizowanej strukturze systemu
pomiarowego.
Tablica 2. Porwnanie zapisu w naturalnym kodzie dwjkowym i w kodzie BCD
Skala
+FS - 1LSB
+7/8 FS
+3/4 FS
+5/8 FS
+1/2 FS
+3/8 FS
+1/4 FS
+1/8 FS
0+1LSB
0
Skala
+FS - 1LSB
+7/8 FS
+3/4 FS
+5/8 FS
+1/2FS
+3/8 FS
+1/4 FS
+1/8 FS
0+1LSB
0

+10 V FS
+9,9976
+8,7500
+7,5000
+6,2500
+5.000
+3,7500
+2,5000
+1,2500
+0,0024
0,0000
+10 V FS
+9,99
+8,75
+7,50
+6,25
+5.00
+3,75
+2,50
+1,25
+0,01
0,00

+5 V FS
+4,9988
+4,3750
+3,7500
+3,1250
+2,5000
+1,8750
+1,2500
+0,6250
+0,0012
0,0000
+5 V FS
+4,95
+4,37
+3,75
+3,12
+2,50
+1,87
+1,25
+0,62
+0,00
0,00

Kod dwjkowy
1111 1111 1111
1110 0000 0000
1100 0000 0000
1010 0000 0000
1000 0000 0000
0110 0000 0000
0100 0000 0000
0010 0000 0000
0000 0000 0001
0000 0000 0000
Kod dwjkowo-dziesitny
1001 1001 1001
1000 0111 0101
0111 0101 0000
0110 0010 0101
0101 0000 0000
0011 0111 0101
0010 0101 0000
0001 0010 0101
0000 0000 0001
0000 0000 0000

Oprcz zapisu w naturalnym kodzie dwjkowym stosowany jest rwnie zapis dziesitny
kodowany dwjkowo (BCD - binary coded decimal). Porwnanie tych dwch zapisw
zestawiono w tablicy 2. W przetwornikach A/C pracujcych w kodzie BCD wprowadza si
czsto dodatkowy bit na pozycji bardziej znaczcej ni MSB (ang. most significant bit najbardziej znaczcy bit) - o wadze odpowiadajcej Ymax. Ten dodatkowy bit, zwany bitem
przekroczenia, zwiksza zakres przetwarzania przetwornikw A/C o 100%. tak wic
w przetworniku o penym dziesitnym zakresie przetwarzania 999, bit przekroczenia zakresu
podwaja peny zakres do 1999 (kod wyjciowy: 1 1001 1001 1001). Dodatkowy zakres jest
powszechnie oznaczany jako 1/2 cyfry i cay zakres w tym przypadku wynosi 31/2 cyfry.
Budow przetwornika cyfrowo-analogowego mona najprociej objani przykadem
nastawnego dzielnika napicia (rys. 1). Jeeli na analogowe wejcie dzielnika podamy
napicie wzorcowe Ew, to sygna wzorcowy Uw na analogowym wyjciu bdzie zalea
wprost proporcjonalnie od nastawionego wspczynnika podziau. Sygna Uv bdzie wic
reprezentowa warto liczbow (cyfr N) wspczynnika podziau.
Przetwarzanie C/A mona zilustrowa take przykadem sumacyjnego przetwornika
napicia elektrycznego, ktrego struktur przedstawiono na rys. 2a. Przyjtym modelem
wzmacniacza operacyjnego w tej strukturze jest idealne rdo napiciowe o nieskoczonym
wzmocnieniu. Napicie wyjciowe Uv wyraa si tu wzorem
R P 1
U v E w F bp 2 p
(3)
R p0
w ktrym: Ew - napicie wzorcowe, RF,R,2R,...,2P-1R - rezystancje sumatora, b0b1...bP-1 reprezentacja dwjkowa liczby przenoszonej przez sygna wejciowy, dana przez stany
wycznikw: 0 - otwarty, 1 - zamknity.

68

Rys. 1. Nastawny dzielnik napicia jako przetwornik cyfrowo-analogowy

Rys. 2. Przetwornik cyfrowo-analogowy: a) przykad realizacji; b) schemat blokowy eksponujcy funkcj

przetwarzania cyfrowo-analogowego; c) schemat blokowy eksponujcy funkcj sterowanego
cyfrowo podziau napicia.

69

Zauwamy, e struktura z rys. 2a moe by interpretowana zarwno jako przetwornik C/A

(rys. 2 b) jak te jako cyfrowo sterowany dzielnik napicia (rys. 2 c). Ta druga interpretacja
jest istotna wwczas, gdy przetwornik spenia funkcj nastawnego wzorca napicia, zwanego
kalibratorem napicia.
Dla bliszego przedstawienia takich parametrw jak rozdzielczo q oraz zakres
przetwarzania Ymax = FS (od ang. full scale) na rys. 3 przedstawiono idealn charakterystyk
przetwarzania przetwornika C/A o rozdzielczoci odpowiadajcej 3 bitowej dugoci sowa.
Z charakterystyki tej wynika, e peny zakres przetwarzania (FS) jest teoretyczn wartoci
graniczn, nie osigaln praktycznie.

Rys. 3. Charakterystyka przetwarzania 3-bitowego przetwornika C/A

Idealna charakterystyka przetwarzania daje odniesienie przy analizie i ocenie bdw

przetwornika C/A. Bdy zwizane z przesuniciem zera i zmian nachylenia charakterystyki
definiowane s zgodnie z zasadami normalizacji bdw addytywnych i multiplikatywnych.
Bdy zwizane z nieliniowoci charakterystyki mog si ujawni np. po przeprowadzeniu
procedury kalibracyjnej (skorygowaniu przesunicia zera i zmiany nachylenia), tak, by oba
kalibrowane punkty (dolny i grny) leay dokadnie na charakterystyce idealnej. Bdy
zwizane z nieliniowoci charakterystyki przetwarzania w dobrym przetworniku nie
powinny przekracza wartoci 1/2LSB.
2. Przetworniki analogowo-cyfrowe
Ze wzgldu na znaczne zrnicowanie metod przetwarzania analogowo-cyfrowego ich
klasyfikacja oraz porwnywanie parametrw natrafiaj na due przeszkody. Najczciej
stosowanym kryterium podziau jest kryterium czasu przetwarzania. Wedug tego kryterium
metody przetwarzania A/C dziel si na metody przetwarzajce warto chwilow sygnau
(zastosowanie w technice video, w oscyloskopach cyfrowych i analizatorach widma) oraz na
metody integracyjne - uredniajce warto sygnau w czasie (zastosowanie w automatyce,
w woltomierzach i multimetrach cyfrowych). Do metod przetwarzajcych warto chwilow

70

zalicza si np. metody bezporedniego porwnania i kolejnych przyblie (kompensacyjn).

Do metod integracyjnych zalicza si przede wszystkim metody podwjnego i wielokrotnego
cakowania oraz metody modulacji szerokoci impulsu.

a)

Ukad
sterujcy

Ux

Nx

Rejestr
cyfrowy

KOMPARATOR

PRZETWORNIK
C/A

b)

rdo napicia
wzorcowego

0,8

0,4

1,2

+
0,6

0,2

0,1

+ 0

0,1

0,3

0,5

0,2

0,3

+ 0,5

0,9

+ 0,6

0,7

0,7

0,4

1,4

1,0

+ -

1,1

1,3

+ 0,8

0,9

+ 1,0

1,1

1,5

+ 1,2

1,3

+
1,4

1,5

c)
U

U
Ux= 0,75

0,8

0,8

0,6

0,6

0,4

0,4

0,2

cykl 1-go stopnia

U
0,8

Ux= 0,55

0,6
0,4

0,2

cykl 1-go stopnia

0,2

Ux= 0,15

cykl 1-go stopnia

Rys. 4. Schemat blokowy przetwornika A/C realizujcego metod kolejnych przyblie (a) oraz schematy
ilustrujce waenie (b) i odpowiadajce mu zmiany napicia na wyjciu przetwornika C/A
podawane na wejcie komparatora (c)

Metody przetwarzania A/C wartoci chwilowej bliej zilustrujemy przykadem

przetwornika napicia (rys. 4). Podstawowe bloki schematu to:
komparator - porwnuje dwa napicia i stwierdza ktre z nich jest wiksze,
cyfrowo sterowany dzielnik napicia, czyli przetwornik C/A,

71

ukad sterujcy - generuje sygnay cyfrowe sterujce procesem pomiaru,

rdo napicia wzorcowego, podawanego na sterowany dzielnik napicia,
rejestr cyfrowy - przechowuje informacje o kolejnych sygnaach cyfrowych w trakcie
realizacji procedury kolejnych przyblie.
Ukad sterujcy i cyfrowy rejestr aproksymacyjny wykonuj operacj waenia,
nastawiajc kolejne wartoci odwanikw napicia Uk porwnywanego w komparatorze
z napiciem Ux. Proces pomiaru mona zilustrowa schematami waenia dla pierwszego
stopnia podziau (rys. 4 b). Proces ten sprowadza si do sprawdzania stanu komparatora dla
kolejnych wartoci Uk (sumy wartoci odwanikw na rys. 4 b skadane s z napi: 0,8V;
0,4V; 0,2V i 0,1V).
Porwnywanie rozpoczyna si od 0,8V. Sygna wyjciowy komparatora (0 lub 1) decyduje
o wczeniu bd wyczeniu kolejnej wartoci Uk na stae w danym cyklu rozwijania wzorca.
W przetwornikach cyfrowo-analogowych wielostopniowych istota tego procesu pozostaje
taka sama - po zakoczeniu badania stopnia najwyszego nastpuje badanie stopni niszych
a do wyznaczenia sumy napi wczonych we wszystkich stopniach, w penym cyklu
rozwijania napicia Uk. Na przykad przy czterech stopniach wynik w rozpatrywanym
przykadzie (rys. 4) mgby wynosi: (0,4 + 0,07 + 0,005 + 0,0002) = 0,4752 V.
Zasad dziaania przetwornika A/C integracyjnego, pracujcego wedug metody
podwjnego cakowania ilustruje schemat przedstawiony na rys. 5a. Napicie mierzone
przetwarzane jest na liczb impulsw. Cykl pomiarowy przetwarzania skada si z trzech
powtarzajcych si krokw: zerowanie ukadu cakujcego i zerowanie licznika, cakowanie
napicia Ux w cile odmierzonym czasie Ti, i trzeci krok - cakowanie napicia wzorcowego
do chwili osignicia poziomu zera na wyjciu ukadu cakujcego (rys. 5 b). Liczba
N impulsw zliczonych przez licznik w czasie Tn (3 krok) jest proporcjonalna do napicia Ux
zgodnie ze wzorem:
U
(4)
N Ti f w x
Uw
w ktrym fw jest czstotliwoci generatora impulsw, iloczyn Tifw jest pojemnoci licznika
Nmax, tzn. maksymaln liczb impulsw cakowicie go wypeniajc. Wzr (4) jest suszny,
jeeli napicie Ux jest stae w czasie i nie wystpuj zakcenia. W oglnym przypadku wynik
pomiaru jest okrelony wzorem:
T

fw i
(5)
ux (t ) dt
U w 0
tzn. wynik pomiaru jest proporcjonalny do wartoci napicia Ux urednionej w okresie
cakowania Ti. Ze wzoru (5) wida, e o dokadnoci pomiaru decyduje stao w czasie
napicia wzorcowego. W praktyce najwiksze rda bdw tkwi w stanach przejciowych
przy przeczaniu ukadu cakujcego z napicia mierzonego na napicie wzorcowe. Kopoty
z eliminacj wpywu owych stanw przejciowych spowodoway opracowanie duej liczby
modyfikacji tej metody.
Podobnie jak w przypadku przetwornikw C/A, charakterystyk przetwornika A/C
wygodnie jest przedstawi za pomoc charakterystyki idealnej (rys. 6). Analiz bdw tej
charakterystyki nieco komplikuje jej schodkowy przebieg. Niemniej jednak zasadnicze
objawy bdw maj taki sam charakter jak w przetwornikach C/A. Bd przesunicia zera (tj.
skadowa addytywna bdu cakowitego) ilustruje charakterystyka pokazana na rys. 7a, za
N

72

wpyw zmiany wzmocnienia (tj. skadow multiplikatywn bdu cakowitego) pokazuje

rys. 7b.
a)
Nx

Generator
impulsw

Ux

Bramka

Licznik

Detektor
zera

Ukad
cakujcy

Uw
Ukad
sterujcy
rdo
napicia
wzorcowego

impuls startu

b)

n
cjo
or
op
pr
Uw

Ux

do

do

nie

op
pr

yle

ch

na

ie
len

ch

aln

n
cjo
or

na

napicie na
wyjciu
ukadu
cakujcego

e
aln

0
Ti

Tn

t
impulsy zliczane przez licznik

Rys. 5. Schemat blokowy przetwornika A/C pracujcego wg metody podwjnego cakowania (a) oraz
przebiegi czasowe objaniajce t metod (b)

Rys. 6. Przykad charakterystyki idealnej przetwornika A/C 3-bitowego

73

Rys. 7. Wpyw skadowej addytywnej bdu na charakterystyk przetwornika A/C 3-bitowego (a);
wpyw skadowej multiplikatywnej bdu (b)

74

3. Czstociomierze cyfrowe
Czstotliwoci f sygnau okresowego nazywa si liczb cakowitych powtrze
zachodzcych w jednostce czasu. Okresowo sygnau oznacza wystpowanie takich samych
wartoci w jednakowych odstpach czasu. Niech sygna bdzie opisany funkcj x(t) okrelon
dla wszystkich wartoci czasu t. Liczba T nazywana jest okresem funkcji x(t), jeli dodana do
argumentu tej funkcji nie powoduje zmiany jej wartoci, tzn. e dla wszystkich t
(6)
x(t T ) x(t )
Odwrotno okresu T jest wic czstotliwoci f danego sygnau.
Z pomiarem czstotliwoci nieodcznie zwizany jest pomiar czasu. Wypadaoby
przytoczy tu rwnie definicj czasu. Nie jest to jednak takie proste. Mniej wicej 1600 lat
temu w. Augustyn zapytany czym jest czas? - odpowiedzia wiem co to jest, ale gdy kto
mnie pyta, nie potrafi odpowiedzie. I podobnie problem definicji czasu wyglda dzi9.
Nie mniej jednak - mimo wszelkich kopotw w celu realizacji pomiaru czstotliwoci
naley najpierw przyj jednostk rozpatrywanej wielkoci, a nastpnie zaproponowa skal.
Z kolei, dla ustalenia dowolnej skali czasu, naley wybra zjawisko okresowe, zlicza jego
okresy i wskazywa miejsca na skali. Skala czasu powinna mie punkt pocztkowy, ustalony
umownie. Wymienione tu warunki, tj. wybr zjawiska, sposb jego pomiaru i ustalenia
punktu pocztkowego prowadz nas do susznego wniosku, e skal czasu moe by wiele.
Przykad 110
Podstawowym przykadem skali czasu moe by kalendarz gregoriaski, ktrym posugujemy si od roku
1582. Wykorzystuje on cykliczne zjawiska zwizane z obserwacj soca i ksiyca. Z bardziej precyzyjnych
skal naley przytoczy tu skale ustalone za pomoc pomiarw astronomicznych, np. Czas Uniwersalny UT
(universal time), Czas Gwiazdowy, redni Czas Soneczny lub Czas Efemerydalny. Ta ostatnia skala bya
podstaw definicji sekundy w midzynarodowym systemie miar w latach 1956-1967. Doba gwiazdowa (dla
Czasu Gwiazdowego) jest ustalana jako czas obrotu Ziemi wok jej osi, a mierzona jako przedzia czasu midzy
kolejnymi przejciami" wybranej gwiazdy przez lokalny poudnik. Okres doby gwiazdowej jest stabilniejszy
ni doby sonecznej, lecz doba gwiazdowa jest nieco dusza od redniej doby sonecznej. Waciwoci skal
Czasu Gwiazdowego i redniego Czasu Sonecznego powizano wzajemnie, ustalajc skal czasu
uniwersalnego w trzech wersjach: UT0, UT1 i UT2. Skala UT odmierza czas gwiazdowy w danym miejscu na
Ziemi, przeliczony na redni czas soneczny i odniesiony do poudnika Greenwich. Wynikiem tych odniesie
jest UT0 - skala czasu uniwersalnego, wersja zerowa. Po wprowadzeniu do UT0 poprawek ze wzgldu na
pooenie biegunw geograficznych ustalono skal UT1 obowizujc na caej powierzchni Ziemi. Po
wprowadzeniu do UT1 poprawek ze wzgldu na niestao obrotw Ziemi w cyklu rocznym otrzymano skal
czasu UT2.
Wymagan waciwoci skali czasu jest liniowo, dziki ktrej jednakowo dugie odcinki czasu musz by
zarwno odmierzane, jak i wskazywane na skali. T cech okrela si nazw jednostajno skali czasu a
osiga si j przez idealn stabilno czstotliwoci obserwowanego zjawiska. Spord znanych zjawisk
fizycznych lub astronomicznych, zmiany stanw energetycznych atomw (przejcia atomowe) najlepiej
speniaj kryterium duej stabilnoci czstotliwoci. Ustalono zatem skal czasu atomowego TA (fr. temps
atomique) i zrozumiae jest, e do odliczania czasu atomowego wykorzystano najlepsze wzorce atomowe,
ktrymi s obecnie zegary cezowe. Miara jednostki czasu odpowiadajca jednej sekundzie jest definiowana jako
czas stanowicy 9 192 631 770 okresw promieniowania elektromagnetycznego, emitowanego przy przejciu
elektronw midzy dwoma energetycznymi poziomami nad-subtelnymi podstawowego stanu atomw izotopu
133 cezu.11
Warto zajrze na stron internetow z ciekawym i do obszernym omwieniem perypetii ludzkoci z czasem:
http://www.eioba.pl/a77770/wszystko_o_czasie_historia_zegara_i_pomiar_w_czasu_w_astronomii_i_fizyce
10 za W. Nawrocki Wstp do metrologii kwantowej, Wyd. Politechniki Poznaskiej, Pozna 2007
11 Pierwsi niniejsz definicj sformuowali Markowitz/Hall (USNO) i Essen/Parry (NPL) w 1958 roku. Przez
midzynarodowy system jednostek SI definicja ta zostaa przyjta w 1967 roku. Od tej ostatniej daty w
pomiarach czstotliwoci liczy si przejcie z czasu astronomicznego na czas atomowy.
9

75
W wyniku porwna zegarw atomowych ustalono midzynarodow skal czasu atomowego TAI (fr.
temps atomique international). Midzynarodowy czas atomowy TAI, to statystyczna skala czasu tworzona na
podstawie danych z kilkudziesiciu orodkw metrologicznych i badawczych z caego wiata dysponujcych
przeszo 250 zegarami atomowymi. Jednym z tych orodkw jest Gwny Urzd Miar w Warszawie
reprezentowany przez swoje Laboratorium Czasu i Czstotliwoci. Pocztek skali czasu atomowego ustalono
umownie na 1 stycznia 1958 roku, 0 h, 0 min, 0 s wedug skali UT2.
Koordynacj skal czasu i ustaleniem midzynarodowej skali czasu zajmuje si Midzynarodowe Biuro Czasu
BIH w Paryu (fr. Bureau International de lHeure), ktre jest agend Midzynarodowego Biura Miar BIPM (fr.
Bureau International des Poids et Mesures) w Sevres. W wyniku wielostronnych porozumie ustalono
midzynarodow skal uniwersalnego czasu skoordynowanego UTC (universal time coordinated). Skala UTC
jest realizowana na podstawie TAI. Czas UTC jest odmierzany przez zegary atomowe (te same, ktre odmierzaj
TAI), ale ponadto wskazania UTC musz by zgodne ze skal astronomiczn UT1. Midzy innymi taka
koordynacja dokonywana jest co kilka lat przez dodanie jednej sekundy na kocu starego roku. Decyzj o
dodaniu tej dodatkowej sekundy do skali UTC podejmuje Midzynarodowa Suba Obrotw Ziemi i Systemw
Odniesienia IERS (International Earth Rotation and Reference Systems Service). UTC to najwaniejsza skala
czasu o wiatowym zasigu, dlatego jej znaczenie dla wielu obszarw nauki, techniki i nawigacji jest bardzo
due. Skala UTC jest zarwno tworzona, jak i korygowana na bieco. Zarwno UTC, jak i TAI to skale
zegarw atomowych. Wskazania UTC rni si od TAI o cakowit liczb sekund. Czas TAI jest odliczany
jednostajnie, bez uwzgldnienia nieregularnoci w obrotach Ziemi. Skala UTC natomiast uwzgldnia czas
astronomiczny, zgodny z rzeczywistym pooeniem Ziemi wzgldem gwiazd i Soca. Organizacj i propagacj
skal TAI oraz UTC zajmuje si biuro BIH.

Rys. 8. Zasada cyfrowego pomiaru czstotliwoci; a) szkic schematu blokowego czstociomierza;

b) ilustracja dziaania bramki i funkcji zliczania impulsw przez licznik

76

Tak czy inaczej, podstaw cyfrowego pomiaru czstotliwoci jest zliczanie liczby okresw
badanego sygnau w zadanym przedziale czasu (rys. 8). Jeeli zadany przedzia czasu jest
rwny przyjtej jednostce czasu (np. sekundzie), to jest to z pewnoci realizacja pomiaru
czstotliwoci. Metoda cyfrowa polega wic na zliczaniu liczby n okresw badanego sygnau
we wzorcowym przedziale czasu Tw i wyznaczeniu czstotliwoci bezporednio ze wzoru
n
(7)
f
Tw
Badany przebieg o nieznanej czstotliwoci jest przeksztacany w wejciowym ukadzie
formujcym w cig impulsw o takiej samej czstotliwoci. Generator wzorcowy wytwarza
impulsy: otwierajcy i zamykajcy bramk na czas Tw pomiaru. W czasie otwarcia bramki
licznik zlicza impulsy z ukadu formujcego. Poniewa nie mona mierzy wartoci
chwilowej czstotliwoci (kady pomiar jest wykonywany w zaoonym czasie pobierania
prbki tzw. oknie czasowym), to zawsze naley okreli czas bramkowania badanego
przebiegu. Moe on wynosi np. 10-12 s, 1 s lub 24 h. Jednostk czasu jest zatem sekunda (s),
a czstotliwoci jej odwrotno - herc (Hz). W praktyce wykorzystywane s jednostki podwielokrotne czasu, np. ms, s, ns, ps i wielokrotne czstotliwoci, np. kHz, MHz czy GHz.

Rys. 9. Pomiary czstotliwoci przy wykorzystaniu licznika i generatora wzorcowego 12; a) prosta
struktura ukadu czstociomierza, realizujca pomiar wg. idei przedstawionej na rys. X; b) ukad
czstociomierza z dzielnikami czstotliwoci, pozwalajcy na pomiary czstotliwoci poprzez
pomiar okresu lub przesunicia fazowego.

12

rys. wg http://tf.nist.gov/sim/2008_Seminar/SIM_2008_General_Concepts_Lombardi.ppt

77

Bd pomiaru czstotliwoci zaley od niedokadnoci okrelenia czasu otwarcia bramki Tw

oraz od bdu zliczania impulsw, ktrego warto bezwzgldna wynosi najczciej
1 impuls. Wynika z tego, e bd wzgldny pomiaru czstotliwoci maleje ze wzrostem
liczby zliczanych impulsw n. Zmniejszenie bdu pomiaru otrzymuje si te przez
wyduenie czasu bramkowania Tw. Jednoczenie naley zauway, e zmniejszaniu si
mierzonej czstotliwoci towarzyszy wzrost bdu pomiaru. Z tego powodu przy pomiarach
czstotliwoci maych i bardzo maych procedur opisan wyej zwykle si odwraca: impulsy
otwierajce i zamykajce bramk formowane s w momentach przejcia przez zero badanego
sygnau. W czasie otwarcia bramki licznik zlicza impulsy z generatora wzorcowego, ktrych
suma daje tu podstaw czasu i jest miar okresu Tx. Mierzona czstotliwo fx jest rwna 1/Tx.
Pomiar przedziau czasu przez licznik wymaga dwu wej sygnaowych. Jeden sygna
startuje zliczanie, a drugi je stopuje, za licznik mierzy przedzia czasu midzy nimi.
Najlepsze liczniki maj rozdzielczo zblion do 20 ps, ktr czasem udaje si zmniejszy
do 1 ps. W prostych pomiarach czstotliwoci wykonywanych za pomoc licznika wzorcem
jest generator podstawy czasu licznika (rys. 9a). Bardziej zaawansowane pomiary
czstotliwoci polegaj na porwnaniach fazy sygnaw z generatora badanego
i wzorcowego. Zasad pomiaru ilustruje tu schemat pocze jak na rys. 9b, przy czym
wiksz rozdzielczo porwna zapewnia ukad z dzielnikami czstotliwoci
wykorzystujcy sygna z generatora badanego do startu zliczania i sygna z generatora
wzorcowego do stopu zliczania. Znaleziony w ten sposb przedzia czasu jest wykorzystany
do wyznaczenia bdu pomiaru. Ukad z dzielnikami czstotliwoci moe suy do pomiaru
dowolnej wartoci czstotliwoci, za dzielniki mog przetworzy sygna o dowolnej
czstotliwoci np. na sygna o czstotliwoci 1 Hz, przy ktrej rozdzielczo porwna jest
zwykle najlepsza.
Pomiar czstotliwoci, tak jak i kadego innego mezurandu wymaga wzorca, czyli rda
czstotliwoci wzorcowej. Wiksz dokadno wzorca w czasach nam wspczesnych
umoliwiy pomiary wibracji krysztaw kwarcu. Czstotliwo sygnau generowanego przez
generator kwarcowy jest zwykle rwna 5 MHz lub 10 MHz. Dzielc t czstotliwo za
pomoc dzielnikw czstotliwoci, najczciej w stosunku 1:10, uzyskuje si regulacj czasu
otwarcia bramki. Stao czstotliwoci dobrych generatorw kwarcowych jest rzdu 510-9.
Wspczenie najpowszechniejsze zastosowanie dokadnego pomiaru czasu wystpuje w
Globalnym Nawigacyjnym Systemie Satelitarnym (ktrego czci jest GPS), skadajcym
si z kilkudziesiciu satelitw wyposaonych w zegary atomowe. Odbierajc sygnay
przesane przez co najmniej cztery satelity, oraz znajc dokadny czas wysania sygnaw,
obserwator moe zlokalizowa swoj pozycj na Ziemi z dokadnoci do centymetra.
Generatory wzorcowe korzystajce z sygnau GPS wraz z postpem technologii staj si
coraz bardziej konkurencyjne cenowo w odniesieniu do pozostaych (patrz tablica 3).
W przewaajcej liczbie czstociomierzy wzorzec jest nieodczn czci ukadu
zliczajcego. Pomiar fluktuacji szumowych pozwala na okrelenie jakoci rda
czstotliwoci wzorcowej. Generator wzorcowy powinien w oczywisty sposb by lepszy od
rda badanego sygnau. Poprzez okrelenie lepszy rozumie si, e fluktuacje czstotliwoci
wzorca powinny by od 4 do 10 razy mniejsze ni fluktuacje czstotliwoci rda sygnau
badanego.
W rzeczywistoci badane przebiegi nigdy nie s czyste i zawieraj naoone,
towarzyszce im szumy. Jeli mierzymy pojedynczy przedzia czasu lub czstotliwo, to

78

niepewno jest zwykle rezultatem zoenia poziomu szumu i rozdzielczoci. Pomiary

uredniajce zwykle prowadz do wikszej rozdzielczoci i zmniejszaj wpyw szumu.
Tablica 3. Zestawienie parametrw najdokadniejszych generatorw wzorcowych13

Parametr
/Urzdzenie

Generator
kwarcowy OCXO
(oven controlled
crystal oscillator)

Generator
rubidowy

Generator cezowy

Generator
GPSDO
(GPS Disciplined
Oscillator)

Bd
czstotliwoci po
30 min.
wygrzaniu

Nie gwarantuje si
bdu

5 10-10

1 10-12

1 10-12

Stabilno 1 s

1 10-12

1 10-11

1 10-11

~10-10

Stabilno 24 h

1 10-10

2 10-12

1 10-13

2 10-13

Stabilno
1 mies.

~10-9

5 10-11

~10-14

~10-15

13

Zmiany
starzeniowe

1 10-10/dzie

5 10-11/mies.

Nie ma

Nie ma,
czstotliwo jest
korygowana przez
satelity

Koszt (USD)

200 do 2000 $

1000 do 8000 $

25000 do 50000 $

2000 do 15000 $

Za http://tf.nist.gov/sim/2008_Seminar/SIM_2008_General_Concepts_Lombardi.ppt

79

4. Woltomierze cyfrowe
Woltomierze cyfrowe zajmuj w technice pomiarowej bardzo wan, wrcz strategiczn,
pozycj. W wyniku ewolucyjnego procesu wypary niemal cakowicie inne przyrzdy suce
do pomiaru napicia jak np. kompensatory i woltomierze elektromechaniczne. Wchodz
w skad podstawowego wyposaenia niemal kadego laboratorium pomiarowego, niezalenie
od charakteru przeprowadzanych tam pomiarw. Mona z niewielk tylko przesad
powiedzie, e - dysponujc woltomierzem cyfrowym napi staych i zmiennych - mona
zmierzy dowolnie wybran wielko fizyczn. Mona dlatego, e czujniki i przetworniki
pomiarowe rozmaitych wielkoci fizycznych o wyjciowym elektrycznym sygnale
napiciowym nale do najpopularniejszych i najlepiej zbadanych. W technice znajomo
wartoci napicia, tak staego jak i zmiennego, jest niezbdna w prawie wszystkich pracach
badawczych i konstrukcyjnych oraz w wielu stanowiskach produkcji przemysowej. Ponadto
pomiary porednie rozmaitych wielkoci poprzez pomiary napicia pozwalaj dzi do
czsto na zastpienie specjalizowanej i kosztownej aparatury pomiarowej woltomierzem
cyfrowym wsppracujcym z mikrokomputerem za porednictwem standardowego
interfejsu.
Struktura woltomierza
Kady woltomierz cyfrowy mona przedstawi za pomoc schematu blokowego jak na
rys. 8. Na ogln struktur woltomierza skadaj si: obwd wejciowy, przetwornik A/C,
rdo napicia wzorcowego, ukad sterujcy i urzdzenie odczytowe. Obwd wejciowy
zawiera dzielnik napicia i ukad wzmacniacza o bardzo duej rezystancji wejciowej.
Poziom sygnau wyjciowego tego wzmacniacza jest dopasowany do wejcia przetwornika
A/C. Wybr zakresu odbywa si poprzez zmian nastawienia dzielnika napicia. Ukad
sterowania pozwala na dobr waciwego podzakresu automatycznie lub rcznie. Przetwornik
A/C jest centralnym elementem struktury kadego woltomierza. Decyduje o liczbie cyfr
wyniku, bdzie pomiaru, odpornoci na zakcenia i czasie pomiaru. Wok wyboru
waciwego rozwizania przetwornika A/C koncentruj si podstawowe prace projektowe
producentw woltomierzy. Urzdzenie odczytowe jest coraz czciej wykonywane jako
specjalizowany monitor alfanumeryczny. Ukad sterujcy jest automatem cyfrowym
zapewniajcym odpowiedni realizacj algorytmw pomiaru i obsugi przyrzdu. Steruje
rwnie funkcjami autotestowania i autokalibracji.

Rys. 10. Oglna struktura woltomierza cyfrowego

80

Pomiary napi staych

Jednym z istotnych zagadnie przy pomiarze napicia jest zagadnienie wpywu skoczonej
wartoci rezystancji Rv wejcia woltomierza na wynik pomiaru napicia. Zagadnienie to
mona zilustrowa obwodem pokazanym na rys.8. Napicie wskazane przez woltomierz
wyraa si wzorem:
Ro
(6)
Uv E
RsRo
Rs Ro
Rv
Woltomierz
Rs

Ro

Uv

Rv

Rys. 11. Obwd ilustrujcy wpyw rezystancji Rv na wynik pomiaru napicia

Wpyw rezystancji Rv na wynik pomiaru bdzie pomijalnie may tylko przy spenieniu
warunku RvRsRo. Wtedy:
Ro
(7)
Uv E
Rs Ro
Typowe wartoci rezystancji wejciowej dla dwch wybranych woltomierzy cyfrowych (z
rozbudowanymi funkcjami multimetrycznymi) podano w tablicy 7.
Pomiary napi zmiennych
Pomiar napicia zmiennego odbywa si najczciej drog wstpnego przetworzenia
napicia zmiennego (AC) na napicie stae (DC) i pomiaru tego ostatniego. Elementem
decydujcym o dokadnoci pomiaru moe okaza si przetwornik AC/DC. Napicie zmienne
jest charakteryzowane najczciej za pomoc wartoci skutecznej. Jednake dokadne
przetworzenie wartoci skutecznej natrafia na zasadnicze trudnoci natury technicznej.
Znacznie prostsza jest realizacja przetwarzania wartoci redniej - dlatego najtasze
woltomierze wyposaane s w przetworniki wartoci redniej. Wzgld na potrzeby i dania
uytkownikw powoduje, e ich wskazania skalowane s w w wartoci skutecznej. Dla
przebiegu sinusoidalnego zaleno midzy wartoci skuteczn a redni jest cile
okrelona wzorem:

U sk

(8)
U r
2 2
Jest to powodem wprowadzania w instrukcjach uytkowania takich woltomierzy uwagi, e
wskazania odpowiadaj podanej dokadnoci pomiaru tylko dla przebiegw sinusoidalnych.
Przy pomiarach napi odksztaconych wskazania bd obarczone bdem, gdy iloraz Usk/Ur
bdzie inny ni dla sinusoidy (patrz tablica 4).

81
Tablica 4. Porwnanie wskaza woltomierza reagujcego na warto redni (ale wyskalowanego w
wartoci skutecznej dla sygnau sinusoidalnego) i woltomierza reagujcego na warto
skuteczn dla kilku typowych ksztatw sygnaw.

Ksztat
(amplituda 1V)

Wskazanie woltomierza
wartoci redniej
(wyskal. w wart. skutecznej)

Wskazanie woltomierza
wartoci skutecznej

0,707 V

0,707 V

0,353 V

0,500 V

1,110 V

1,000 V

0,545 V

0,577 V

Sinusoida

p-sinusoida
Prostokt

Trjkt

W najdokadniejszych przetwornikach wartoci skutecznej wykorzystywane s

zjawiska cieplne prdu elektrycznego, przy czym naley nadmieni, e otrzymanie duej
dokadnoci przetwarzania wie si ze znaczn komplikacj ukadu przetwornika.
Woltomierze z takimi przetwornikami produkowane s w niewielkich ilociach i s bardzo
kosztowne. Ogniwem porednim pomidzy dokadnymi przetwornikami "cieplnymi" a
przetwornikami wartoci redniej skalowanymi w wartoci skutecznej s monolityczne ukady
wzmacniaczy operacyjnych realizujce definicyjne wyznaczanie wartoci skutecznej drog
operacji matematycznych na przetwarzanym sygnale analogowym. Staonapiciowy sygna
wyjciowy takich przetwornikw jest proporcjonalny do wartoci skutecznej sygnau
wejciowego w do duym przedziale odksztace od sinusoidy, charakteryzowanym zwykle
za pomoc wspczynnika szczytu (ang. crest factor), t.j. odniesienia wartoci szczytowej do
wartoci skutecznej.

Parametry uytkowe
Do podstawowych parametrw uytkowych woltomierzy cyfrowych zaliczamy:
zakres pomiaru (podzakresy),
bd graniczny pomiaru,
rezystancj wejciow,
czas trwania pomiaru (szybko pomiaru),
Typowe wartoci parametrw uytkowych dwch wybranych woltomierzy cyfrowych
(z rozbudowanymi funkcjami multimetrycznymi) zestawione s w tablicy 8.
Tumienie zakce
Zdolno do tumienia zakce nakadajcych si
na przetwarzane napicie
charakteryzowana jest zazwyczaj wspczynnikiem tumienia sygnau naoonego WTSN.
Wspczynnik ten okrelany jest stosunkiem amplitudy napicia zakcajcego o przebiegu

82

sinusoidalnym Uz(max) do maksymalnej wartoci zmiany wskazania woltomierza maxU

spowodowanej zakceniem.
U z(max)
(15)
WTSN = 20 log
dB
max U
Podane jest aby warto tego wspczynnika bya moliwie dua, zwaszcza dla sygnaw o
czstotliwoci 50 Hz.
O wpywie sygnaw zakcajcych na wskazania decyduje usytuowanie rde zakce
w stosunku do obwodu wejciowego woltomierza. Na rys. 12a przedstawiono schemat
rozmieszczenia dwch najczciej wystpujcych rde zakce. rdo ENM reprezentuje
napicie szumw i ttnie nakadajcych si na napicie mierzone Ux w obwodzie
wejciowym woltomierza. rdo to zwane jest czsto rdem zakce szeregowych.
rdo ECM reprezentuje rnic potencjaw midzy punktami uziemienia rda Ux i
woltomierza, wynikajc z charakterystycznych dla sieci energetycznej rozpyww prdw w
przewodach uziemiajcych. Na rys. 12a pokazano drog, ktr rdo ECM oddziauje na
wskazania woltomierza. rdo ZS doczone jest do woltomierza za pomoc dwch
przewodw: tak zwanego przewodu gorcego i przewodu zimnego. Prawie cay prd ze
rda ECM pynie przewodem zimnym powodujc spadek napicia na jego rezystancji i
tym samym powstanie zakcenia o charakterze szeregowym. Spadek napicia na tej
rezystancji mona ogranicza jedynie drog zwikszania impedancji izolacji. Dlatego
tumienie zakce rwnolegych w woltomierzach cyfrowych o zakresach rzdu 100 mV
(zwaszcza pracujcych z zasilaczem sieciowym) realizuje si drog wprowadzenia
specjalnego ekranu ochronnego do wntrza obudowy woltomierza i trjprzewodowego
podczenia rda ZS.
Tumienie zakce szeregowych zaley od waciwoci zastosowanej metody
przetwarzania napicia a take od waciwoci obwodw filtrujcych w ukadzie wejciowym
woltomierza. Woltomierze cakujce, wskazujce warto redni napicia w zadanym
przedziale czasu, uredniaj take zakcenia nakadajce si na napicie mierzone. Np. niech
napicie na wejciu woltomierza cakujcego bdzie:
uwe(t) = Ux + Ussinst
(16)
przy czym Ussinst jest przebiegiem zakcajcym.
Wynik pomiaru jest tworzony zgodnie ze wzorem:
Ti

u
0

we

Ti

Ti

(t ) dt U x dt U s sin s t dt U xr

Us
cos s t
s

Ti
0

(17)

Jeeli okres cakowania Ti jest rwny okresowi sygnau zakcajcego Ts, to drugi skadnik w
wyniku cakowania sprowadza si do zera. Wobec tego dla przypadku, gdy okres Ti jest
rwny okresowi Ts (bd jest jego cakowit wielokrotnoci) tumienie sygnaw
zakcajcych jest nieskoczenie due. Na rys. 12b pokazany jest wykres tumienia w funkcji
ilorazu okresw Ti/Ts. Z wykresu wida, e
- wraz z odejciem Ti od cakowitej wielokrotnoci Ts tumienie znacznie zmniejsza si,
- tumienie jest tym wiksze im wiksze s okresy cakowania Ti przy Ts = const.

83

Rys. 12. Usytuowanie rde zakce przy pomiarach napicia (a) i wykres tumienia zakce w funkcji
stosunku okresw Ti/Ts (b)

84

4. Multimetry cyfrowe
Multimetrami nazywamy przyrzdy pomiarowe suce do pomiaru kilku wielkoci.
Zestaw wielkoci pozwala zwykle na zastosowanie multimetru w wydzielonym obszarze prac
inynierskich lub naukowych. Ze wzgldu na dokadno pomiaru i wiele innych zalet
wyran przewag od pocztku lat 70-tych zdobyy multimetry cyfrowe, jakkolwiek
multimetry analogowe w pewnych zastosowaniach nadal si utrzymuj. Od czasu gdy w 1975
roku pojawiy si na rynku pierwsze modele multimetrw mikroprocesorowych obserwuje si
intensywny rozwj tej grupy przyrzdw. Dzisiejsza oferta producentw - to pena gama
modeli przecigajcych si pomysowoci rozwiza, obszarem pomiarowym, szybkoci
i dokadnoci pomiarw, etc.
Podstawowe podziay klasyfikacyjne multimetrw wi si z ich struktur wewntrzn
oraz z cechami ergonomicznymi. I tak mona wyrni multimetry z przetwornikami
analogowo-cyfrowymi integracyjnymi (do rozbudowane ukady kondycjonowania
sygnaw po stronie analogowej, proste przetwarzanie po stronie cyfrowej) oraz multimetry z
przetwornikami analogowo-cyfrowymi prbkujcymi (proste ukady kondycjonowania, do
zoone przetwarzanie po stronie cyfrowej). Drugi bardzo widoczny podzia, to podzia na
multimetry podrczne (z reguy o wewntrznym zasilaniu bateryjnym) i multimetry
laboratoryjne (z reguy wyposaone w bogate moliwoci wsppracy systemowej).
Rwnolegle postpuje proces wyodrbniania si z grupy multimetrw oglnego
zastosowania multimetrw przeznaczonych do zada cilej okrelonych. I tak np. dla
elektrotechniki motoryzacyjnej mamy multimetry samochodowe (vehicle multimeters), do
badania ukadw cyfrowych - multimetry sygnaturowe (signature multimeters), do badania
telefonicznych linii abonenckich - multimetry telekomunikacyjne (subscribers line
multimeters), do obserwacji ksztatu przebiegw czasowych sygnaw - multimetry graficzne
skopometry (graphical multimeters - scopometers).
Zastosowanie mikroprocesorw w wewntrznej strukturze multimetru pozwolio na
realizacj wielu funkcji tzw. sztucznej inteligencji. Wie to si z takimi waciwociami jak
np. automatyczne wykonywanie zoonych procedur pomiarowych wymagajcych
podejmowania decyzji na podstawie kolejno otrzymywanych wynikw pomiarw porednich
i posugiwania si pamici. Miar tej "inteligencji" jest przede wszystkim atwo obsugi i
programowania pracy przyrzdu oraz obszar realizowanych procedur. Realizacja
adaptacyjnych algorytmw pomiaru, powane ograniczenie wpywu czynnikw
pasoytniczych na wyniki pomiarw, zwikszenie niezawodnoci, moliwo pracy
systemowej w rnych standardach interfejsw - wszystko to sprawia, e multimetry stanowi
dzi najlepszy przykad wspczesnych osigni techniki pomiarowej.
Dalszy ich rozwj prowadzi, z jednej strony, do wytwarzania przyrzdw na tyle
wielofunkcyjnych, e sowo multimetr wydaje si za sabe by wyrazi podstawow cech ich
uytecznoci. Tu pojawiaj si takie okrelenia i nazwy jak wymienione ju wyej
skopometry, czy nawet ostatnio - kombajny pomiarowe. Z drugiej jednak strony due
moliwoci zwielokrotniania funkcji poprzez sprzenie multimetru z komputerem typu
notebook za pomoc prostego interfejsu USB i rozrastajce si rodowiska programowe
obsugujce wirtualizacj pomiarw powoduj, e ewolucja przebiega drug, rwnoleg
ciek. Zwolennicy tego drugiego nurtu stawiaj na przerzucenie ile si da funkcji
multimetru na komputer i sprzyjajce uytkownikowi oprogramowanie. Pozwala to na due
oszczdnoci w sferze kosztw i jednoczenie wzrost elastycznoci zastosowa. Ta druga
cieka ma wszake do sabo rozwizany problem okresowego wzorcowania takich

85

przyrzdw. Procedury auto-kalibracji i auto-testowania wprawdzie znacznie usprawniaj ich

funkcjonowanie, ale nie rozwizuj problemu spjnoci pomiarowej z wzorcami
pastwowymi. Laboratoria wzorcujce i producenci sprztu do wzorcowania (chodzi tu
gwnie o kalibratory) staraj si nadnie dostosowywa swoje usugi i produkty do obu
wymienionych nurtw ewolucji, ale ten drugi sprawia im duo wiksze kopoty. Uytkownicy
przemysowi przedkadaj z reguy produkty pierwszego nurtu. Zwolennikami drugiego s
gwnie uytkownicy z instytutw zajmujcych si badaniami naukowymi i indywidualni
hobbyci.
Struktury multimetrw
Na rys. 13 pokazana jest oglna struktura typowego multimetru. Poczenia rysowane
podwjn lini reprezentuj zbir przewodw rwnolegych, sucych cyfrowej organizacji
pracy multimetru. S to tzw. szyny adresowe, szyny rozkazw i szyny danych. Sygnay
wejciowe poddawane s kondycjonowaniu, tj. takiemu przetwarzaniu wstpnemu, by
przetwornik A/C otrzyma na wejciu odpowiedni rodzaj i poziom sygnau (np. napicie stae
010V). W zakres kondycjonowania wchodzi wic np. automatyczne wybieranie zakresu
multimetru zalenie od poziomu sygnau wejciowego, wstpne przetwarzanie analogowe
(np. rezystancjanapicie stae, warto skuteczna napicia zmiennegonapicie stae).

Rys. 13. Oglna struktura multimetru ze sterowaniem mikroprocesorowym

Spord metod przetwarzania analogowo-cyfrowego najczciej stosowane s trzy:

podwjnego lub wielokrotnego cakowania (dual slope, multiple slope), modulacji szerokoci
impulsu (pulse width, delta-pulse modulation) i kolejnych przyblie (successive
approximation). Wybr metody zaley na og od przyjtej rozdzielczoci wyniku, zadanego
czasu przetwarzania oraz stopnia skojarzenia struktury przetwornika analogowo-cyfrowego ze
struktur ukadu mikroprocesorowego.

86

Kontakt operatora z multimetrem odbywa si za porednictwem klawiatury i urzdzenia

odczytowego (najczciej niewielki monitor alfanumeryczny). W multimetrach
mikroprocesorowych dokonaa si tu zasadnicza zmiana w odniesieniu do rozwiza
klasycznych, zwizana z programow obsug wyboru funkcji pomiaru. Ani jeden z
klawiszy nie jest bezporednio sprzony z torem mierzonego sygnau. Pyta czoowa
multimetru, zwykle dotd do gsto upakowana przecznikami i pokrtami, znacznie si
oczycia, stajc si jednoczenie ukadem peryferyjnym mikroprocesora.

KOMPUTER TYPU IBM PC

STEROWNIK
INTERFEJSU
IEC- 625

SZYNA INTERFEJSU

GENERATOR

MULTIMETR

BADANY
OBIEKT

Rys. 14. Przykad zastosowania multimetru w komputerowym systemie pomiarowym

Blok przetwarzania wynikw (pamici ROM i RAM) pozwala na realizacj typowych

operacji na wynikach pomiarw. Mona wymieni tu obliczanie parametrw statystycznych
(warto rednia, wariancja, odchylenie standardowe), obliczanie wartoci wynikw
pomiarw porednich, obliczanie wartoci wyniku zwizane z wewntrznymi procedurami
auto-zerowania i auto-kalibracji.
Blok pamici danych (RAM) suy do biecego gromadzenia kolejnych wynikw
pomiarw w celu dalszego ich opracowywania bd rejestracji. Powan zalet tej pamici
jest moliwo przegldania kolejnych odczytw pomiarw przy nastawianej szybkoci ich
repetycji (np. od 200 odczytw na sekund do 1 odczytu na godzin).

87

Interfejs transmisji danych w standardzie IEC-625, V-24 (RS-232) lub USB suy
wsppracy multimetru z komputerem. Przykad struktury systemu pomiarowego
realizujcego tak wspprac pokazany jest na rys. 14.
Funkcje multimetrw
Zestawione w tablicy 4 funkcje pomiarowe charakteryzuj grup multimetrw tzw.
oglnego zastosowania. Prcz wymienionych wielkoci incydentalnie mog pojawia si i
takie, ktre poszerzajc ofert standardow stanowi magnes dla wahajcych si
nabywcw. Uzupenieniem funkcji podstawowych jest zestaw funkcji zwizanych z prac
systemow multimetru i przetwarzaniem wynikw pomiarw (tablica 5). Funkcje te s
dostpne przede wszystkim w multimetrach laboratoryjnych. Cao charakterystyki kadego
multimetru uzupenia typowy zestaw parametrw (tablica 6). Zestaw ten moe stanowi
podstaw do porwna multimetrw midzy sob oraz podstaw do oceny jakoci przyrzdu.
W przeszoci, w praktyce projektowania aparatury pomiarowej, posugiwano si tzw.
wspczynnikami dobroci, pozwalajcymi na ujawnienie ukrytych wspzalenoci midzy
parametrami charakterystycznymi oraz na ujawnienie konstrukcji lepszej. Dzi nie tylko nie
dysponujemy wspczynnikami dobroci, ale pojawiy si tak trudne elementy oceny jak np.
atwo programowania i obsugi oraz zdolno przyrzdu do pracy adaptacyjnej, tj. zdolno
do auto-optymalizacji parametrw przy zmianach warunkw pomiaru.
W zwizku z do du liczb funkcji realizowanych w jednym przyrzdzie oraz
zoonoci jego struktury wzrasta waga kryterium niezawodnoci pracy. Prcz
zachowywania najdalej posunitej starannoci w selekcji elementw i podzespow w
procesie montau u producenta - jeszcze na etapie projektowania wbudowuje si w struktur i
algorytmy pracy bloki i operacje auto-testowania, pozwalajce na szybkie wykrywanie i
wymian uszkodzonych czci przyrzdu.
Ronie rwnie waga kosztw rozumianych jednak do szeroko, bo wynikajcych nie
tylko z ceny przyrzdu w dniu zakupu, ale take z koniecznoci okresowego sprawdzania, czy
okresowej kalibracji. Wyrany zwizek midzy parametrami charakterystycznymi a cen
przyrzdu moe powodowa w pewnych warunkach, e praktycznym wspczynnikiem
jakoci przyrzdu bdzie jego cena.
Tablica 5. Multimetry oglnego zastosowania - funkcje pomiarowe
Wielko mierzona

Uwagi

Napicie stae

pomiar wartoci

Prd stay

jw.
pomiar wartoci redniej, skutecznej, szczytowej,
pomiar skadowej staej i zmiennej, pomiar tylko
skadowej zmiennej
jw.
pomiar wartoci przy prdzie staym i przy ustalonym
poziomie sygnau pobudzajcego
pomiar wartoci w okrelonym przedziale amplitudy
sygnau badanego
pomiar wartoci przy ustalonej czstotliwoci i
poziomie sygnau pobudzajcego
pomiar wartoci przy wykorzystaniu czujnikw typu
termopara lub rezystor platynowy

Napicie zmienne
Prd zmienny
Rezystancja
(konduktancja)
Czstotliwo
Impedancja
(jej wybrane parametry np. L, C)
Temperatura

88
Tablica 6. Multimetry oglnego zastosowania - funkcje dodatkowe

Funkcja

Uwagi

Wsppraca systemowa

standardowe interfejsy np. IEC625/IEEE488,

V24/RS232, HPIL, USB

Automatyczny wybr zakresu

jest zwykle stosowany rwnolegle z rcznym

wyborem zakresu

Obliczenia:
- wprowadzanie z klawiatury nachylenia a i
przesunicia b do charakterystyki skali,

np. Y = aX + b

- obliczanie odchylenia procentowego od

wartoci wprowadzonej z klawiatury,
- obliczanie ilorazu,
- obliczanie rnicy,
- kompresja logarytmiczna,

wynik w decybelach - dB

- urednianie, filtracja,
- obliczenia statystyczne,

warto rednia, wariancja, odchylenie

standardowe

Zapamitywanie wynikw

czsto przy nastawianej szybkoci pomiarw np. od 1pom./godz. do 1000 pom./s, pami typu
salwa (burst memory)

Sygnalizowanie przekrocze

HI/LO/PASS

Linearyzacja charakterystyk czujnikw i

np. wielomianem 3 stopnia
przetwornikw wsppracujcych z multimetrem
Wywietlanie wartoci bdu granicznego
Wykrywanie pocze galwanicznych

brzczyk

Test diodowy
Wejcie wielokanaowe
Zegar, zadawanie odcinkw czasu dla
wyzwalania pomiarw

nazwa multilogger

89
Tablica 7. Multimetry oglnego zastosowania - parametry charakterystyczne

Parametr
Zakres grny,
zakres dolny

Uwagi

obszar pomiarowy

Liczba cyfr wyniku

np. 5 1/2

Rozdzielczo

np. 1 LSD = 10 V

Dokadno (bd graniczny podstawowy)

skadowa od wskazania + skadowa od koca

zakresu

Liniowo, powtarzalno wskaza

na og parametry te s wliczane do bdu

podstawowego

Szybko pomiaru (czas pomiaru)

np. 20 pom./s lub 50 ms

Poziom szumu wewntrznego

np. 5 V

Wspczynniki tumienia szumw

NMR, CMR, ECMR

Pasmo czstotliwoci (bd dodatkowy)

pomiary zmiennoprdowe

Wspczynnik szczytu (bd dodatkowy)

pomiary zmiennoprdowe

Rezystancja wejciowa

pomiary napi

(pojemno wejciowa)

- przy pomiarach zmiennoprdowych

Spadek napicia na zaciskach lub rezystancja

wejciowa

pomiary prdw

Prd obcienia obiektu pomiaru

pomiary rezystancji

Minimalna dopuszczalna warto napicia wej.

pomiary czstotliwoci

Przedzia temperatur pracy

np. 055 C

Moc pobierana ze rda zasilania lub redni

czas pracy z podanym typem rda
elektrochemicznego
Wymiary gabarytowe

take cechy ergonomiczne

Masa (ciar)

take odporno na wstrzsy i udary

90
Tablica 8. Porwnanie parametrw charakterystycznych dwch multimetrw laboratoryjnych
Liczba cyfr wyniku
Napicie stae
Bd podstawowy
Rozdzielczo
Maks. szybko pomiaru
Rezystancja wej.
Napicie zmienne TRMS
Bd podstawowy
Pasmo
Wspczynnik szczytu
Maks. szybko pomiaru
Impedancja wej.
Inne funkcje

Agilent 34401A
41/2...61/2
100mV...1000V
35 ppm R + 5 ppm FS
100 nV
1000 pom./s
10M lub do 10V>10G
100mV...750V
0,06% R + 0,03% FS
3 Hz...300 kHz
maks. 5 : 1
50 pom./s
1M/100pF
prd stay i zmienny
rezystancja (2 i 4 przew.)
test diodowy
czstotliwo i okres
sprawdz. cigoci obw.
podtrzymanie wyniku
przeliczanie wyniku
pami 512 odczytw
interfejs IEC-625 i V-24

Keithley 2000
41/2...61/2
100mV...1000V
30 ppm R + 5 ppm FS
100 nV
1850 pom./s
10M, do 10V>10G
100mV...750V
0,06% R + 0,03% FS
3 Hz...300 kHz
maks. 5 : 1
30 pom./s
1M/100pF
prd stay i zmienny
rezystancja (2 i 4 przew.)
test diodowy
czstotliwo i okres
temperatura
sprawdz. cigoci obw.
podtrzymanie wyniku
przeliczanie wyniku
pami 1024 odczytw
interfejs IEC-625 i V-24
wejcie 10-cio kanaowe

Tablica 9. Zestawienie rodkw konstrukcyjnych poprawiajcych jako metrologiczn multimetrw

1.

Kalibracja cyfrowa - wprowadzanie do pamici staych kalibracji

2.

Auto-kalibracja, auto-zerowanie - cykliczne wprowadzanie poprawek do wskaza okrelane

wsplnie jako auto-korekcja

3.

Auto-testowanie (cznie z sygnalizacj charakteru uszkodze)

4.

Zabezpieczenie wej przed przecieniem oraz wskaniki przecienia (w tym np. wskanik
przekroczenia dopuszczalnej wartoci wspczynnika szczytu przy pomiarze wartoci skutecznej)

5.

Uzupenienie odczytu cyfrowego wskazaniem analogowym - bargraf

6.

Rozdzielenie galwaniczne czci analogowej i cyfrowej

7.

Ekran ochronny (guard) przy zasilaniu sieciowym

8.

Wejcie cztero-zaciskowe (pomiary maych rezystancji)

9.

Zastosowanie ukadw i podzespow elektronicznych o minimalizowanym poborze mocy (b.

wane przy zasilaniu bateryjnym)

91

rdo
napicia
wzorcowego

Dla U w 2V :

9M

U'x 2
900k

We

U x Uo
U w Uo

Uw
90k

10k

Ux

Przetwornik
A/C

Uo

Rys. 15. Schemat obwodu wejciowego multimetru ilustrujcy metod wprowadzania poprawki na
przesunicie zera i zmian wzmocnienia

Rys. 16. Cztero-zaciskowy pomiar rezystancji

Na rys. 15 pokazano popularny sposb korekcji przesunicia zera i zmiany wzmocnienia

na drodze programowej. Rys. 16 ilustruje metod cztero-zaciskowego pomiaru rezystancji.
Dla uproszczenia pominito ukad wyboru zakresu, przy czym naley zauway, e nie jest

92

bez znaczenia dla bdu pomiaru jak warto przyjmie rezystor wzorcowy Rw i przy jakich
poziomach napi pomiar bdzie realizowany.
Jednym z podstawowych dylematw konstruktorw i producentw jest wybr funkcji
realizowanych bezporednio przez multimetr. Jest zawsze pewna granica midzy funkcjami,
ktre niewtpliwie naley wczy do struktury wewntrznej multimetru, a funkcjami, ktre
mog by realizowane za pomoc sprztu wspomagajcego, interfejsu i komputera. Typowym
przykadem moe by wielokanaowy ukad wejcia (rys. 17). Mamy tu do czynienia z trzema
moliwociami wyboru. Pierwsza - to wczenie tego ukadu do struktury wewntrznej
multimetru, co pozwala na prost realizacj sterowania przeczaniem kanaw oraz eliminuje
konieczno skomplikowanej ochrony toru komutowanych sygnaw przed zakceniami.
Rozwizanie to wybierane jest jednak do rzadko, gdy - zawyajc cen przyrzdu - czyni
go mao atrakcyjnym dla uytkownikw nie wymagajcych wejcia wielokanaowego. Druga
moliwo, to podporzdkowanie wielokanaowego ukadu wejcia komputerowi za
porednictwem interfejsu (rys. 17a). Rozwizanie takie jest wprawdzie do przyjcia, ale
wymaga zwrcenia szczeglnej uwagi na starann ochron toru sygnau analogowego na
czeniu z wejciem multimetru. Ponadto mog powstawa kopoty zwizane ze sterowaniem
przeczaniem kanaw przy uwzgldnianiu stanw nieustalonych, co prowadzi do
wyduenia czasu komunikacji w procesie zbierania danych. Wreszcie trzecia moliwo, to
podporzdkowanie ukadu przeczajcego multimetrowi w strukturze hierarchicznej
(rys. 17b). Z punktu widzenia komputera ukad przeczajcy jest czci multimetru, gdy
sterowanie przeczaniem naley do multimetru, natomiast komputer decyduje jedynie o
wyborze kanau. W tym rozwizaniu ukad przeczajcy moe by rozwizany jako blok
opcjonalny, doczany w obudowie przyrzdu na yczenie uytkownika.

Rys. 17. Ilustracja do zagadnienia wyboru struktury sterowania ukadem komutujcym przy pomiarach
wielokanaowych

Nie zawsze mona doj do tak jednoznacznego przedstawienia opcji jak wyej. Zmiany w
sprzcie wsppracujcym (komputery, interfejsy) wywieraj duy, a bd wywiera jeszcze
wikszy wpyw na struktury multimetrw.

93

6. Oscyloskopy cyfrowe
Najchtniej poznajemy zjawiska natury poprzez obserwacj wzrokow. Pierwotnie
oscyloskop suy do obserwacji przebiegw czasowych napicia elektrycznego (1897 - K.F.
Braun). W miar upywu lat funkcj podstawow uzupeniano o pomiary amplitudy, okresu,
czstotliwoci, fazy, a take o moliwo obserwowania i pomiarw rozmaitych sygnaw
elektrycznych w funkcji innych sygnaw elektrycznych (charakterografy). Lata ostatnie
zdominowa intensywny rozwj oscyloskopw cyfrowych. Pozwalaj one nie tylko na
obserwacj i do dokadne pomiary parametrw sygnaw w dziedzinie czasu, lecz take na
obserwacj i pomiary parametrw sygnaw w dziedzinie czstotliwoci. Charakterystyczne
jest tu przejmowanie przez oscyloskopy cyfrowe coraz wikszej liczby operacji
realizowanych dotd przez przyrzdy zwane analizatorami widma. Oscyloskopy cyfrowe
pozwalaj dzi na realizacj obszernego zestawu funkcji pomiarowych zwizanych
z obserwacj i analiz ksztatw sygnaw.
Uproszczony schemat blokowy oscyloskopu cyfrowego przedstawiony jest na rys. 18.
Pierwszy czon tego schematu zawiera dzielniki i wzmacniacze obwodu wejciowego (ukady
kondycjonowania) oraz ukad prbkujcy, ktry realizuje funkcj prbkowania z pamici.
Jego konstrukcja decyduje o grnej granicy pomiarowego pasma czstotliwoci sygnau
wejciowego. Prbka sygnau jest przetwarzana nastpnie w przetworniku a/c na siedmio lub
omiobitow liczb. Liczby te gromadzone s w szybkiej pamici, na przykad 1024 liczby
w kadym cyklu pomiarowym. Liczba prbek trafiajca na ekran jest uzaleniana od przyjtej
podstawy czasu. Po zakoczeniu cyklu pomiarowego mikroprocesor odczytuje owe liczby
i przetwarza je na zbir przechowywany w pamici ksztatu sygnau, wsppracujcej wprost
z ekranem monitora. Mikroprocesor pozwala take na przesyanie ksztatu obserwowanego
sygnau do pamici dyskowej, a nastpnie przywoywanie go dla porwna bd dalszego
przetwarzania w celu urednienia, filtracji, otrzymania parametrw w dziedzinie
czstotliwoci. Oscyloskopy wyposaane s zwykle w dwie pamici ekranu; jedna, to
wymieniona pami ksztatu, druga za jest pamici rastra. Dziki separacji obrazw
statycznych i dynamicznych moliwe jest osignicie szybszych kasowa przebiegw na
ekranie, gdy oprogramowanie nie jest obciane wywietlaniem rastra. Dziki temu moliwe
jest rwnie niezalene sterowanie jaskrawoci rastra i przebiegw.
Praca oscyloskopu cyfrowego jest nieodcznie zwizana z procesem prbkowania
cigego przebiegu wejciowego. W wyniku tego procesu otrzymujemy funkcj odtwarzajc
zmienno wielkoci wejciowej w postaci cigu wartoci prbek odpowiadajcych
wybranym chwilom czasu t. Proces zastpowania funkcji cigej x(t) cigiem x*(t) nazywamy
dyskretyzacj lub kwantowaniem w czasie. Najczciej prbki s rozoone rwnomiernie
w czasie. Przedzia t midzy ssiednimi chwilami prbkowania nazywa si okresem
prbkowania, a jego odwrotno - czstotliwoci prbkowania. Model matematyczny
prbkowania mona zbudowa za pomoc cigu impulsw Diraca rozoonych rwnomiernie
w czasie w odlegoci t:

h( t )

(t nt )

(18)

Prbkowanie polega teraz na pomnoeniu funkcji cigej x(t) przez h(t):

x * (t ) x(t )h(t ) x(t ) (t nt )

n

i dalej

(19)

94

x * (t )

x( nt )(t nt )

(20)

Funkcja po dyskretyzacji jest cigiem impulsw Diraca o powierzchniach rwnych

wartociom chwilowym prbek (ilustruje to rys. 19). Pozornie przebieg po prbkowaniu
zawiera mniej informacji ni przebieg oryginalny. W rzeczywistoci, jeeli tylko spenione s
warunki twierdzenia Shannona prbkowanie nie wprowadza strat informacji o przebiegu
wejciowym.

Rys. 18. Uproszczony schemat blokowy oscyloskopu cyfrowego

Rys. 19. Prbkowanie przebiegu cigego

95
Tablica 10. Przykad wzorw definicyjnych i obliczeniowych wielkoci elektrycznych wyznaczanych
metod prbkowania

parametr
napicie
- warto rednia
napicie
- warto skuteczna
moc czynna

wzr obliczeniowy
1 N 1
u ( nt )
N n 0

definicja
T

1
u( t ) dt
T 0
1 T 2

T u ( t )dt
0

1/ 2

1T
i( t )u( t )dt
T 0

1 N 1 2

u ( nt )
N
n 0

1/ 2

1 N 1

i ( nt )u ( nt )

N n 0

Oznaczenia:

u(t), i(t), u ( t ), i ( t ) - wartoci chwilowe napicia i prdu, rzeczywiste i skwantowane,

T
T - okres sygnau, N - liczba prbek, t r
(r - liczba prbkowanych okresw sygnau)
N
Rwnolegle z prezentacj przebiegw oscyloskop cyfrowy daje moliwo pomiaru
parametrw charakterystycznych tych przebiegw - amplitudy, okresu, czstotliwoci, a take
wartoci redniej, skutecznej, mocy (patrz tablica 10). Nie bez znaczenia jest take przyjazna
uytkownikowi prezentacja wynikw pomiarw w odpowiednich miejscach monitorowego
rastra.

96

Wykad 11 i 12

Automatyzacja pomiarw
Struktury systemw pomiarowych. Interfejsy standardowe.
systemowych. Oprogramowanie systemw. Przyrzdy wirtualne.

Procedury

pomiarw

1. Struktury systemw pomiarowych

Struktura i organizacja systemw pomiarowych s zalene od przeznaczenia, sposobu
i szybkoci przetwarzania informacji, sposobu oddziaywania systemu na obiekt lub proces
itp. Przyblienie problemw struktury i organizacji systemw pomiarowych w zasadzie jest
moliwe dopiero po dokonaniu podziau systemw, uwzgldniajc rne kryteria klasyfikacji
(rys. 1).
Zalenie od gwnego zadania pomiarowego rozrnia si trzy grupy systemw
pomiarowych: obserwacyjne, pomiarowo-kontrolne i pomiarowo-diagnostyczne. Systemy
obserwacyjne (badawcze) stosowane s gwnie w badaniach naukowych, ktrych celem jest
dowiadczalna weryfikacja hipotez naukowych. Podstawowy zbir otrzymywanych
informacji jest na og wyprowadzany poza struktur systemu dla operatora kierujcego
eksperymentem. Systemy te wykorzystywane s w wielu dziedzinach nauki, jak: elektronika,
fizyka, chemia, mechanika, biologia, medycyna. Systemy pomiarowo-kontrolne stanowi
obecnie integraln cz kadego procesu technologicznego. Procesy te kontrolowane s
zwykle poprzez pomiary parametrw wytwarzanych w trakcie procesu obiektw, jak
i parametrw urzdze technologicznych sucych do ich wyrobu. Kontrola ta polegaa
dawniej na odczycie wskaza odpowiedniego zestawu przyrzdw. Gdy liczba
kontrolowanych parametrw bya znaczna, panowanie nad prawidowoci caego procesu
byo kopotliwe. Automatyzacja procesw technologicznych wymusia w sposb oczywisty
automatyzacj pomiarw, czyli wprowadzenie systemw pomiarowo-kontrolnych. Systemy
takie wykorzystuj zwykle znaczne liczby czujnikw rozmieszczonych terytorialnie na caym
kontrolowanym obiekcie i przetwornikw formujcych sygnay wykorzystywane dalej przez
regulatory sterujce procesem technologicznym. Gwnym uytkownikiem tych systemw
jest przemys.
Systemy pomiarowo-diagnostyczne su detekcji, lokalizacji, identyfikacji lub predykcji
uszkodze obiektu na podstawie objaww charakterystycznych dla poszczeglnych jego stanw niezawodnociowych. Do podstawowych problemw diagnostyki nale metody wyznaczania rnego rodzaju testw i procedur diagnostycznych (czyli sposobw posugiwania si
testami w trakcie diagnozowania obiektu. Zalenie od charakteru obiektu wyrnia si okrelone rodzaje diagnostyki, jak np. diagnostyka techniczna czy diagnostyka medyczna. Celem
diagnozowania jest nie tylko stwierdzenie stanu obiektu, ale czsto rwnie wskazanie niezdatnego elementu, co z reguy wymaga testowania kontrolnego odpowiednio utworzonych
fragmentw systemu.
Kady system pomiarowy moe by zrealizowany w sposb skupiony lub rozoony
terytorialnie. System moe oddziaywa na badany obiekt w celu stworzenia odpowiednich
warunkw do wykonania pomiaru. Wynika std podzia na systemy aktywne (mogce
oddziaywa na obiekt) oraz pasywne, pozbawione tej moliwoci. Oddziaywanie na obiekt
moe si odbywa wg staego programu (systemy aktywne z programem staym) lub moe

97

by uzalenione od aktualnie uzyskiwanych informacji (systemy aktywne ze sprzeniem

zwrotnym, czyli z modyfikowanym programem oddziaywa uzalenionym od biecych
wynikw pomiaru). Potrzeba przetwarzania danych decyduje o obecnoci komputera w wielu
systemach pomiarowych. Przetwarzanie danych moe odbywa si w czasie rzeczywistym,
czyli rwnolegle ze zbieraniem danych, lub z opnieniem w czasie, czyli w czasie wasnym.
Systemy pracujce w czasie rzeczywistym wymagaj szybkich algorytmw przetwarzania
danych, szybkich komputerw, procesorw sygnaowych oraz ukadw sprzgajcych
(interfejsw) o duej szybkoci transmisji.

Rys. 1. Klasyfikacja systemw pomiarowych

98

Przetwarzanie danych, w tym nadmiarowych, wydua czas wykonania pomiarw. Dlatego

w wielu systemach zachodzi potrzeba redukcji nadmiaru informacji. Moe si to odbywa si
w torze pomiarowym lub podczas przetwarzania. Zmniejszenie prawdopodobiestwa
powstania bdw oraz zwikszenie wiarygodnoci informacji wyjciowej wystpuje
w systemach z auto-kalibracj. Polega ona na sprawdzaniu systemu lub jego czci pod
wzgldem zachowania waciwoci metrologicznych, a take poprawnoci wykonywania
oblicze. Pozytywny wynik testu, wykonanego na rozkaz operatora lub zgodnie z zaoonym
z algorytmem dziaania, jest rwnoznaczny z przyjciem wynikw pomiaru za wiarygodne.
Dalszym etapem rozwoju systemw s systemy adaptacyjne, a zwaszcza systemy majce
moliwo automatycznej korekcji swoich charakterystyk. Wykorzystuje si w nich wyniki
auto-kalibracji do modyfikacji charakterystyk systemu, zgodnie ze zmieniajcymi si
waciwociami sygnaw pomiarowych lub warunkami eksploatacji systemu.
Stymulatorami postpu w budowie systemw pomiarowych s z jednej strony takie
potrzeby, jak zwikszenie szybkoci pomiarw przy wzrastajcym stopniu ich automatyzacji,
a take staa potrzeba zwikszania ich dokadnoci i niezawodnoci. Z drugiej strony rozwj
tych systemw jest stymulowany przez nowe moliwoci, wynikajce gwnie z postpw
technologii mikrokomputerowej w coraz silniejszym powizaniu z nowymi rozwizaniami
scalonych ukadw przetwornikw analogowych i analogowo-cyfrowych.
Systemy pomiarowe charakteryzuj si ogromn rnorodnoci rozwiza. Ograniczymy
si tu do systemw, w ktrych grupa urzdze podczona jest poprzez standardowy ukad
sprzgajcy (interfejs) do komputera typu PC, a do zbierania, przetwarzania i prezentacji
danych pomiarowych wykorzystywane s zwykle powszechnie stosowane w wiecie firmowe
pakiety oprogramowania (klasyczne i tzw. zintegrowane).
Prace nad rozwojem komputerowych systemw pomiarowych rozpoczto od prb
przeniesienia funkcji kontrolno-sterujcych oraz obrbki wynikw do wydzielonego urzdzenia zwanego kontrolerem. Jednymi z pierwszych kontrolerw systemw pomiarowych byy
kalkulatory programowalne firmy Hewlett-Packard (HP9820 i HP9830) wykorzystujce wasny standard interfejsu HPIB (Hewlett-Packard Interface Bus), ktry pniej sta si standardem duych producentw aparatury pomiarowej, znanym jako interfejs GPIB (General Purpose Interface Bus), nastpnie zosta standardem amerykaskim IEEE-488, a wreszcie standardem midzynarodowym IEC-625. Wraz z postpem technologii opracowano specjalizowane ukady bardzo duej skali integracji VLSI umoliwiajce proste sprzganie kontrolerw
systemw pomiarowych z aparatur pomiarow. Mona byo ju konstruowa tak mae
ukady komunikacji przyrzd - system, e wbudowywano je bezporednio w przyrzdy
pomiarowe (wczeniej stanowiy one odrbne urzdzenia). Take popularno zaczy tu
zdobywa komputery osobiste PC. Ze wzgldu na ich uniwersalno, elastyczno, otwart
architektur, dostpno i due moliwoci (dua i szybka pami operacyjna i masowa,
urzdzenia peryferyjne, atwa komunikacja z uytkownikiem za pomoc klawiatury
i monitora, bogate oprogramowanie uytkowe i systemowe) postanowiono wykorzysta je
jako jednostki sterujce, zapewniajce prawidowy obieg informacji w systemie pomiarowym
i czasow koordynacj pracy poszczeglnych jego elementw. W zwizku z tym opracowano
komputerowe karty kontrolera ze standardowym ukadem interfejsu i odpowiednim
oprogramowaniem, dajc w ten sposb pocztek systemom pomiarowym sterowanym
komputerowo. W komputerowym systemie pomiarowym poszczeglne przyrzdy poczone s
z kontrolerem za pomoc interfejsu, skadajcego si z pakietw interfejsu i zestawu
instrukcji sterujcych.

99

Komputer jest podstawowym blokiem systemu pomiarowego, ale gwnym elementem

wok ktrego zbudowany jest system sta si interfejs systemu. Interfejs praktycznie
przesdza o strukturze systemu oraz - w duym stopniu - o jego moliwociach
i ograniczeniach technicznych. Umoliwia realizacj zoonych zada pomiarowych, poprzez
koordynacj i sterowanie prac doczonych urzdze, oraz zapewnienie wymiany danych
pomidzy nimi.
Powstao kilkanacie standardw interfejsw ktre znalazy zastosowanie w systemach
pomiarowych, m.in.: RS-232C, RS-422, RS-485, CAMAC, IEC-625 (IEEE-488), VME,
a w ostatnich latach rwnie VXI.
Najwiksz popularno zdoby opracowany w 1978 roku interfejs IEEE-488
(midzynarodowa wersja - IEC-625). Gwny obszar zastosowa tego standardu stanowi
systemy laboratoryjne, a take wybrane systemy przemysowe. Interfejs ten umoliwia
czenie przyrzdw pomiarowych, sterujcych i pomocniczych z komputerem nadzorujcym
prac systemu. Oferta urzdze z interfejsem IEC-625 jest bardzo szeroka. Obejmuje ona
zarwno powszechnie stosowane przyrzdy pomiarowe (z wyjtkiem najtaszych,
wyposaonych zwykle w interfejs RS-232), jak i specjalizowane urzdzenia kontrolnopomiarowe (np. wysokiej klasy odbiorniki radiokomunikacyjne, sterowniki anten, itp.). Kade
z tych urzdze moe pracowa rwnie jako samodzielne urzdzenie obsugiwane z pyty
czoowej. Szeroka jest take gama komputerw sterujcych systemami IEC-625, poczynajc
od komputerw osobistych takich jak: IBM PC czy Macintosh, a koczc na stacjach
roboczych: Sun, NeXT, Apollo, IBM, DEC i in.
Interfejsy szeregowe (np. RS-232, RS-485) stosowane s w prostych systemach pomiarowych skadajcych si z kontrolera i przyrzdu, jak rwnie w systemach pomiarowych
o przetwarzaniu rozproszonym (szczeglnie - z czujnikami inteligentnymi), w ktrych istnieje
konieczno przesyania danych na wiksze odlegoci. Zalet systemw z interfejsami szeregowymi jest ich niski koszt, wad - maa prdko transmisji danych.
Najbardziej zaawansowanym technicznie jest standard interfejsu VXI. Standard ten
(podobnie jak wycofywany z uycia CAMAC) przeznaczony jest do stosowania w moduowych systemach kontrolno-pomiarowych, w ktrych bloki funkcjonalne realizowane s w postaci moduw wsuwanych do standardowej obudowy. Moduy te nie mog pracowa poza
systemem. Systemy VXI zapewniaj wysok prdko dziaania, s jednak bardzo kosztowne.
Std te zastosowania ich ograniczaj si do tych obszarw, w ktrych najwaniejszym problemem jest bardzo dua szybko dziaania caego systemu lub konieczno transmisji
i przetwarzania duej liczby danych. Obszary takie znajduj si zarwno w badaniach naukowych (np. badania bardzo szybkich przetwornikw), jak rwnie w przemyle (np. kontrola
dziaania elektrowni jdrowych, nadzorowanie lotu samolotw wojskowych, nadzr nad zoonymi urzdzeniami diagnostyki medycznej).
3. Interfejsy standardowe
Interfejs moe by zdefiniowany jako poczenie (ukad poredniczcy) midzy
rozwaanym systemem a innym systemem lub czciami jakiego systemu przez ktre
przepywa informacja. Polska Norma PN-83/T-06536 rozrnia pojcia interfejsu i systemu
interfejsu. System interfejsu definiowany jest tu jako zbir (niezalenych od urzdze)
elementw mechanicznych, elektrycznych i funkcjonalnych koniecznych w procesie wymiany
informacji midzy urzdzeniami. (rys.2).

100

System pomiarowy
JF1

JFn

System
interfejsu

JF2

JF3

Rys. 2. System pomiarowy a system interfejsu (JFn - jednostka funkcjonalna n)

Typowymi elementami systemu interfejsu s kable, zcza, nadajniki i odbiorniki linii,

funkcje interfejsowe z opisem logicznym, linie sygnaowe, zalenoci czasowe oraz zasady
sterowania.
Naley wyranie podkreli, e system interfejsu nie sprowadza si jedynie do fizycznej
warstwy (jak np. kable i zcza), ale obejmuje og rodkw zapewniajcych dopasowanie
mechaniczne, elektryczne i informacyjne oraz ustalajcych funkcjonalne relacje midzy
fizycznie odrbnymi czciami systemu, a take organizujcych wymian informacji midzy
nimi.
Wymiana danych midzy elementami systemu odbywa si poprzez kana transmisyjny,
ktrego specyficzne waciwoci zale od fizycznej formy tego kanau (np. przewd,
wiatowd, fale radiowe). Wymusza to konieczno uycia konwerterw midzy elementem
systemu a kanaem transmisyjnym (rys.3).
Na problem czenia elementw systemu mona spojrze nieco szerzej. Struktur
wszystkich interfejsw w systemie mona traktowa jako pewien system komunikacyjny sucy do wymiany danych midzy czciami systemu pomiarowego, ktre w tym ukadzie s
poza systemem komunikacyjnym. Zatem w tym podejciu do systemu interfejsu jest on - jako
wydzielony system komunikacyjny, zwany wwczas sieci (ang. network) - podsystemem
systemu pomiarowego.
Uwaga: W systemach pomiarowych przyjmuje si czsto, e pod sowem "interfejs" rozumie
si "system interfejsu".
INTERFEJS

Kana

Konwerter

INTERFEJS
Konwerter

transmisyjny
Rys. 3. Kana interfejsu midzy dwoma jednostkami

Prawidowa realizacja wymiany informacji midzy elementami systemu poprzez ich

interfejsy wymaga okrelenia funkcji interfejsu. Im system interfejsu jest bardziej zoony,
tym zbir tych funkcji jest obszerniejszy. Oglny schemat funkcji interfejsu zobrazowano
symbolicznie na rys. 4 na przykadzie pocze dwch jednostek.

101

Funkcja konwersji dostosowuje typ danych w jednostce systemu do typu danych

stosowanego w kanale transmisyjnym, a w szczeglnoci dopasowuje poziomy logiczne
i kody wszystkich informacji przesyanych poprzez interfejs.
Funkcja kodowania i dekodowania adresu jest potrzebna w systemie wielo-elementowym
dla zapewnienia waciwego adresowania - tak, by dane sygnaw informacyjnych
i organizacyjnych docieray do waciwych miejsc systemu.

Rys. 4. Funkcje interfejsu

Funkcja synchronizacji (ang. handshake) zapewnia wymagan synchronizacj transmisji

danych (ang. timing) midzy jednostkami poprzez kana interfejsu, uwzgldniajc ewentualne
nieregularne lub przypadkowe opnienia w kanale.
Funkcja przerwania pozwala na zatrzymanie normalnej komunikacji, aby umoliwi
przesanie specjalnych komunikatw - np. komunikatw zarzdzania interfejsem.
Funkcja buforowania pozwala na odcicie wyjcia nadajnika lub wejcia odbiornika, gdy
nie s one zdolne (z rozmaitych powodw) wysya lub odbiera dane, lub te, gdy kana
transmisyjny nie jest w stanie przesya dostarczonych danych.
Funkcja zarzdzania interfejsem jest potrzebna w rozbudowanych, zoonych systemach
interfejsu, aby zapewni waciwe funkcjonowanie komunikacji w systemie. Operacje
realizowane przez t funkcj, to np.: inicjacja interfejsu, obsuga przerwa, zabezpieczenia
przed przecieniem kanau transmisyjnego, itp.
Funkcja korekcji bdw pozwala na korekcj tych bdw w danych, ktre powstay
w wyniku wpywu zakce w kanale transmisyjnym.
Opis konkretnego interfejsu zawiera nie tylko opis jego struktury topologicznej (tzn.
zespou cech decydujcych o konfiguracji systemu pomiarowego realizowanego przy
wykorzystaniu danego interfejsu) oraz funkcji interfejsu, ale rwnie opis fizycznej natury
(warstwy), wasnoci sygnaw oraz protokou komunikacyjnego.
czenie elementw w system moe by zwizane z koniecznoci przezwycienia
szeregu trudnoci ze wzgldu na rnorodno rozwiza konstrukcyjnych zastosowanych
przez wytwrcw przyrzdw czy moduw pomiarowych. Wszystkie urzdzenia wybrane do
realizacji systemu pomiarowego na dowolnym poziomie zoonoci musz spenia warunki
zgodnoci metrologicznej, konstrukcyjnej, informacyjnej, itp. Dotyczy to zarwno
rozbudowanego systemu pomiarowego z komputerem jako kontrolerem, jak i czujnika

102

o sztucznej inteligencji, bdcego rwnie systemem pomiarowym, tyle e realizowanym w

innej technologii ni poprzedni i z innym kontrolerem (np. mikrokontrolerem).
Stopie wymaganej kompatybilnoci zaley od wielu czynnikw. Podstawowe wymagania
dotycz:
zgodnoci mechanicznej i konstrukcyjnej gniazd przyczeniowych i rozmieszczenia
sygnaw w gniedzie,
zgodnoci parametrw elektrycznych poszczeglnych sygnaw,
zgodnoci stosowanych kodw i protokow komunikacyjnych,
zgodnoci metod transmisji danych.
Firmy produkujce aparatur pomiarow i urzdzenia komputerowe podejmuj prby
standaryzacji interfejsw pomiarowych, oferujc jednoczenie bogat gam urzdze wyposaonych w jednolity system interfejsu. Niektre z tych propozycji uzyskuj akceptacj szerokiej grupy znaczcych w wiecie producentw sprztu pomiarowo-kontrolnego, stajc si pocztkowo nieoficjalnym standardem, a po akceptacji midzynarodowych organizacji normalizacyjnych (np. IEC, IEEE) uzyskuj rang standardw wiatowych. W ten sposb powsta
m.in. standard IEC-625. Na podstawie zalece midzynarodowych tworzone s normy krajowe przez organizacje narodowe. Przyjcie standardowego interfejsu zapewnia moliwo
szybkiego zestawiania systemu pomiarowego przy wykorzystaniu blokw produkowanych
przez rne firmy, co znacznie obnia koszty realizacji systemu. Spowodowao to, e obecnie
zdecydowana wikszo projektowanych systemw pomiarowych wykorzystuje standardowe
lub quasi-standardowe interfejsy.
Klasyfikacja interfejsw cile zaley od przyjtych kryteriw. Brak jest dominujcego
kryterium podziau interfejsw. Rozwamy zatem kilka kryteriw najczciej spotykanych.
Przyjmijmy jako pierwsze kryterium warstw organizacyjn systemu. We wspczesnych
systemach pomiarowych mona wyrni nastpujce warstwy:
A. warstwa sieci zarzdzajcej grup systemw,
B. warstwa sterownika (kontrolera) systemu,
C. warstwa przyrzdw (blokw) pomiarowych,
D. warstwa moduw funkcjonalnych.
Poszczeglne warstwy wsppracuj ze sob zgodnie z zasadami hierarchicznego sterowania,
tzn. warstwa wysza zarzdza elementami warstwy niszej.
Warstwa A jest nadrzdn w stosunku do pojedynczego systemu pomiarowego. Typow
funkcj tej warstwy jest - oprcz zarzdzania grup systemw - analiza danych odbieranych
z systemw pomiarowych do celw monitorowania i sterowania caym nadzorowanym
procesem (np. procesem produkcyjnym). Do sterowania t warstw wykorzystywane s zwykle rozbudowane komputery z najnowszymi typami procesorw (np. stacje robocze). Pracuj
one zwykle w instalacjach sieciowych pod kontrol wielodostpnych i wielozadaniowych systemw operacyjnych klasy UNIX. Zatem na poziomie warstwy A moemy mwi o interfejsach sieciowych.
Warstwa B jest najwysz dla pojedynczego systemu pomiarowego. Sterownik tej warstwy
bezporednio zarzdza urzdzeniami pomiarowymi (przyrzdami lub kasetami pomiarowymi)
poprzez interfejs. Interfejsy na poziomie tej warstwy moemy nazwa przyrzdowymi (np.
IEC-625) lub kasetowymi (np. CAMAC).
Warstwy C i D s obecnie domen kontrolerw mikro-ukadowych, jak: mikroprocesory
(gwnie jednoukadowe) i mikrokontrolery (czyli pojedyncze ukady scalone stanowice

103

kompletny stao-programowy system komputerowy). Mikrokontrolery zorientowane pomiarowo maj ponadto wbudowane przetworniki A/C, C/A, komutatory analogowe i inne typowo
pomiarowe bloki funkcjonalne. Interfejsy tej warstwy wykorzystuj czsto magistral mikroprocesorow, dlatego te mona mwi o interfejsach mikroprocesorowych. Drug grup
stosowanych tu interfejsw mona nazwa mikro-interfejsami. S to specjalne interfejsy
suce do czenia mikrokontrolera ze scalonymi blokami funkcjonalnymi traktowanymi
jako zewntrzne (z punktu widzenia mikrokontrolerw) mikroukady pomiarowe. Jednym z
takich interfejsw jest szeregowy interfejs synchroniczny (ang. serial micro-interface),
okrelany w skrcie SMI. Operowanie pojciem mikro-interfejsu jest szczeglnie uprawnione
na poziomie warstwy D.
Podsumowujc, przy przyjciu jako kryterium podziau interfejsw warstw organizacyjn
systemu mona mwi o:
interfejsach sieciowych,
interfejsach przyrzdowych,
interfejsach kasetowych,
interfejsach mikroprocesorowych,
mikro-interfejsach.
Gwnym polem naszego zainteresowania pozostan interfejsy przyrzdowe i kasetowe.
Kryterium zasigu (czyli dopuszczalna dugo pocze wszystkich blokw systemu)
pozwala na wyodrbnienie grupy interfejsw o podobnych waciwociach. Mona bowiem
zauway wyran zaleno midzy zasigiem interfejsu a szybkoci transmisji,
odpornoci na zakcenia i zoonoci konstrukcyjn interfejsu.
Interfejsy o maym zasigu s zwykle bardzo rozbudowane. Wykorzystuj one transmisj
rwnoleg dugich sw (obejmujcych nie tylko dane, ale np. rozkazy), co w sumie
zapewnia du szybko transmisji informacji (dziesitki MB/s). W interfejsach o rednim
zasigu przesyana informacja dzielona jest na 8 bitowe sowa (bajty); bity kadego bajtu
przesyane s rwnolegle, bajty - kolejno jeden po drugim. Jest to wic transmisja szeregowo
- rwnolega, tasza od poprzedniej, ale odpowiednio wolniejsza (setki kB/s). W interfejsach
o duym zasigu dominuje transmisja szeregowa realizowana na moliwie prostym kanale
transmisyjnym (np. kabel dwuyowy). Szybko transmisji informacji jest tu niewielka
(dziesitki kB/s); zaley ona od nonika fizycznego i odlegoci midzy nadajnikiem
a odbiornikiem. Przy bardzo duych odlegociach wykorzystuje si sygnay modulowane
oraz specjalne metody kodowania i korekcji bdw transmisji. Przyjmujc zasig jako
kryterium podziau interfejsw mona wic wyrni nastpujce grupy:
1. interfejsy o maym zasigu (kasetowe) - do 1 metra,
2. interfejsy o rednim zasigu (przyrzdowe) - do kilkunastu metrw,
3. interfejsy duego zasigu (lokalne sieci komputerowe) - do ok. 1km,
4. interfejsy bardzo duego zasigu ( cza telekomunikacyjne ).
Grupy te przedstawiono na rys. 5 na paszczynie zasig/szybko. Przyjmujc rodzaj sygnau
w kanale transmisyjnym jako kryterium podziau interfejsw, mona je podzieli na:
interfejsy typu "off-line"
interfejsy analogowe,
interfejsy cyfrowe szeregowe,
interfejsy cyfrowe rwnolege,
interfejsy cyfrowe szeregowo-rwnolege.

104

Dominuje transmisja
rwnolega

Dominuje transmisja
szeregowa

[ bit/sek ]

1.00E+08

VME
VXI
FASTBUS
CAMAC
IEEE 802.3 LAN
RS 422
RS 423

1
1.00E+06

2
3
1.00E+04
IEC 625
RS 232C
PCIB
HPIL

4
1.00E+02
1,00E-01

1,00E+01

1,00E+03

1,00E+05 [ m ]

Rys. 5. Pooenie rnych systemw interfejsu na paszczynie zasig/szybko:

1 - interfejsy kasetowe,
2 - interfejsy przyrzdowe,
3 - lokalne sieci komputerowe,
4 - cza telekomunikacyjne.

Najprostszym interfejsem mona nazwa interfejs typu "off-line", w ktrym elementy

systemu nie s poczone bezporednio kanaem informacyjnym, a informacja umieszczona
na noniku staym (np. kartka papieru z wynikami pomiaru, czy przenona pami USB)
przenoszona jest midzy elementami systemu przez operatora lub uytkownika.
Interfejsy analogowe transmituj sygnay analogowe, w ktrych uyteczna informacja
zawarta jest w amplitudzie (napicia, prdu) lub w czasie (np. czas trwania impulsu, czy czstotliwo sygnau). Transmisja ta najczciej odbywa si midzy dwoma elementami
systemu (ang. point-to-point). Ponadto, transmisja danych moe odbywa si midzy rnymi
elementami systemu z podziaem czasowym lub czstotliwociowym.
Transmisja z podziaem czasowym pozwala kademu nadawcy zajmowa kana transmisyjny na cile okrelony czas w regularnych sekwencjach czasowych. Analogowe
interfejsy nie wykorzystujce przedstawionej wyej moliwoci przekazywania jednym
kanaem informacji od rnych nadawcw wymagaj na og znacznej iloci kabli
transmisyjnych (przewodw); np. w instalacjach chemicznych dugo przewodw siga
kilometrw, w samolotach waga miedzianych kabli staje si znaczca. W tych przypadkach
zwielokrotnienie kanaw transmisyjnych w torze transmisyjnym jest trudne z powodu
rozproszonego umiejscowienia wszystkich nadawcw informacji. Rwnie koszt
dodatkowych modulatorw i demodulatorw, ktre odpowiednio przetwarzaj sygnay
pomiarowe, moe nie uzasadnia koniecznoci ich uycia.

105

Analogowe interfejsy zwykle realizuj tylko kilka wybranych funkcji interfejsu. Funkcja
konwersji dostosowuje oryginalny sygna pomiarowy (np. cinienie, temperatura) do postaci
standardowej, jak najczciej jest znormalizowany sygna napiciowy lub prdowy.
Transmisja z podziaem czstotliwociowym wymaga modulatorw. Przy transmisji
z podziaem czasowym konieczna jest synchronizacja midzy odpowiednimi przecznikami
u nadawcw i odbiorcw sygnaw.
Ze wzgldu na trudnoci zwizane z czeniem analogowych interfejsw w sieci, panuje
obecnie tendencja do zamiany sygnau analogowego na cyfrowy przy samym rdle sygnau
pomiarowego, tzn. bezporednio przy czujniku pomiarowym, aby moliwa bya transmisja
cyfrowego sygnau poprzez interfejsy cyfrowe.
Interfejsy cyfrowe wykorzystuj kodowane, binarne sygnay. Cyfrowe interfejsy szeregowe
transmituj dane kodowane bit po bicie (jak np. w telegrafach czy teleksach). Powszechnie
wykorzystywany jest szeregowy interfejs RS-232 do komunikacji midzy komputerem
a urzdzeniami peryferyjnymi. Interfejsy szeregowe stosowane s rwnie w systemach
pomiarowych, a szczeglnie w systemach o przetwarzaniu rozproszonym. Wymagaj one
tylko 2 przewodw do sprzgania urzdze w system, co znacznie zmniejsza koszt realizacji.
S wyjtkowo odpowiednie do transmisji cyfrowych danych z czujnikw pomiarowych.
Liczba czujnikw w systemie moe by znaczna, a ponadto mog one by szeroko rozoone
terytorialnie, co pociga za sob konieczno prowadzenia dugich kabli. W takiej sytuacji im
mniej liczna jest magistrala systemu, tym mniejszy jest koszt systemu. Inne wykorzystanie
interfejsu szeregowego, w mieszanej analogowo-cyfrowej postaci, to zamiana sygnau
napiciowego z czujnika na rwnowan posta czstotliwociow (przetwornik napiciowoczstotliwociowy) i wysanie tego binarnego, ale nie kodowanego, sygnau poprzez
dwuprzewodowy interfejs. Dla zwikszenia szybkoci transmisji danych moliwe jest
wykorzystanie wsposiowego kabla koncentrycznego. W rodowisku naraonym na silne
zakcenia elektryczne wskazane jest uycie kabli wiatowodowych. W miejsce przewodw
moe by zastosowane radiowe poczenie jako forma kanau transmisyjnego - np.
w komunikacji poprzez satelit.
Cyfrowe interfejsy rwnolege transmituj bity sowa rwnolegle, std konieczno
zwielokrotnienia linii sygnaowych w interfejsie. Wymagana jest oddzielna linia na kady bit
sowa danych, a ponadto dodatkowe linie na synchronizacj i specjalne funkcje, jak
adresowanie. Wszystkie te informacje transmitowane s jednoczenie (cznie, w jednej
chwili). Prowadzi to do znacznej rozbudowy magistrali systemowej i w konsekwencji kable
interfejsu osigaj spor grubo. W systemach pomiarowych interfejsy rwnolege s
najczciej stosowane w systemach moduowych, gdzie odlegoci midzy moduami
umieszczonymi w zwartej kasecie s bardzo mae, a zatem czna dugo przewodw
magistrali jest niewielka mimo znacznej liczby linii w magistrali. Cyfrowe interfejsy
rwnolege stosowane s w systemach wymagajcych znacznej szybkoci dziaania (np.
CAMAC, VME).
Pewn odmian interfejsw rwnolegych s interfejsy szeregowo-rwnolege, w ktrych
pojedyncze znaki (np. cyfry, litery, adresy, rozkazy) przesyane s znak po znaku (czyli
szeregowo), a bity danego znaku - rwnoczenie (czyli rwnolegle). Przykadem takiego interfejsu jest IEC-625.
Magistrala systemu interfejsu jest drog komunikacyjn midzy jednostkami systemu,
ktra stanowi jedn lub wiele linii sygnaowych systemu interfejsu, wykorzystywan do przekazywania komunikatw. Zwykle magistrala skada si ze zbioru szyn. Szyn magistrali na-

106

zwiemy podzbir linii magistrali sucych do przesyania okrelonego rodzaju informacji,

(np. danych). W najprostszym przypadku szyna moe skada si z jednej linii; wwczas na
og nazywamy j lini interfejsu. Czasami szyny zwane s rwnie magistralami, jednake
celowe jest operowanie pojciem szyny dla zaznaczenia niszego poziomu organizacyjnego
szyny w stosunku do magistrali. Szyna moe by jednokierunkowa lub dwukierunkowa.
Szyn jednokierunkow informacje przesyane s zawsze w jednym kierunku, (np. od
kontrolera do jednostki systemu). Szyn dwukierunkow mog by przesyane informacje
w obu kierunkach, przy czym o aktualnym kierunku transmisji decyduje na og kontroler
systemu.
Struktur ogln magistrali przedstawiono na rys.6. Magistrala moe zawiera nastpujce
typy szyn danych:
- szyny rwnolege,
- szyny gwiazdowe,
- szyny lokalne.

JF
JF
KT

JF

JF
JF

Rys. 6. Struktura oglna magistrali

- szyna rwnolega
- szyna gwiazdowa
- szyna lokalna

Szyna rwnolega jest to grupa linii sygnaowych w ukadzie liniowym (inaczej: magistralowym, rwnolegym). Kada z jednostek systemu poczona jest bezporednio ze wszystkimi liniami szyny rwnolegej.
Szyna gwiazdowa jest to grupa linii sygnaowych w ukadzie gwiazdy z jednostk centraln (np. kontrolerem) jako "jdrem" szyny. Kada jednostka systemu poczona jest z
grup linii (lub z jedn lini) szyny gwiazdowej, przy czym zbiory linii doczonych do
poszczeglnych jednostek s rozczne.
Szyna lokalna jest to grupa linii sygnaowych czcych tylko dwie ssiednie jednostki
systemu.
Poszczeglne standardy interfejsw mog by wyposaone we wszystkie powysze typy
szyn lub w ich podzbir. W magistrali mog wystpowa nastpujce gwne grupy szyn:
szyny danych,
szyny adresowe,
szyny rozkazw,
szyny zarzdzania (sterowania),
szyny zasilania.
Szyna danych suy do przesyania: tekstw programujcych prac jednostek systemu,
wynikw pomiarw lub sw stanu jednostek (np. bajtu statusu urzdzenia). Liczba linii

107

w szynie danych od 1 (przy transmisji szeregowej) do wielokrotnoci 8 bitw (najczciej 8,

16, 24, 32, bity).
Szyna adresowa wykorzystywana jest przez kontroler systemu do tworzenia konfiguracji
jednostek w celu przeprowadzenia transmisji danych. Konfiguracja ta realizowana jest
poprzez adresowanie jednostek do nadawania lub odbioru, inaczej mwic poprzez wysyanie
adresw. Adresem nazwiemy cech identyfikujc jednostk funkcjonaln systemu (cae
urzdzenie lub jego cz). Nadajnikiem jest urzdzenie lub jego cz (jednostka
funkcjonalna), ktre wysya na magistral interfejsu komunikaty urzdzenia. Odbiorc jest
urzdzenie (lub jego cz), ktre odbiera komunikaty urzdze przesyane magistral
interfejsow. Szyna adresowa moe by typu rwnolegego lub gwiazdowego. W pierwszym
przypadku adresem jednostki jest sowo (czasem 2 sowa) wielo-liniowe (dla kadej jednostki
inne). Adresowanie polega na wysaniu adresu na magistral. Wszystkie jednostki doczone
do magistrali odczytuj adres. Do stanu zaadresowania przechodzi ta, ktra identyfikuje si
z tym adresem, tzn. stwierdzi zgodno adresu ustawionego na magistrali z adresem
przyporzdkowanym jej przez operatora przed uruchomieniem systemu. W drugim
przypadku, kada jednostka ma swoj indywidualn lini adresow doczon do kontrolera
systemu. Adresowanie polega na ustawieniu przez kontroler stanu aktywnego na linii
odpowiadajcej danej jednostce.
Szyna rozkazw suy do przesyania komunikatw jedno- lub wielo-liniowych (tzw.
rozkazw) sucych do zarzdzania systemem interfejsu (komunikaty interfejsu) lub do wywoania konkretnego zachowania si jednostki, do ktrej dany komunikat zosta wysany (komunikat urzdzenia). Rozkazy mona podzieli na uniwersalne (wykonywane przez
wszystkie jednostki niezalenie od stanu zaadresowania) i adresowane (wykonywane tylko
przez te jednostki, ktre zostay odpowiednio zaadresowane do odbioru).
Szyny zarzdzania su do zapewnienia odpowiedniej koordynacji dziaania wszystkich
jednostek funkcjonalnych systemu. W systemie pomiarowym istnieje wielka rnorodno
szyn zarzdzania. Mog by one typu magistralowego (najczciej) lub gwiazdowego,
ponadto jedno- lub wielo-liniowe. Wrd nich mona wymieni kilka najwaniejszych. S to
szyny zerowania, synchronizacji, impulsw zegarowych, wyzwalania, sterowania transmisj
(hand-shake), przerwa, arbitrau. Liczba linii szyn i sposb ich wykorzystania zaley cile
od danego standardu interfejsu, dlatego trudno w tym miejscu o jakiekolwiek oglne ich
omwienie.
Szyny zasilania su do doprowadzenia napi zasilajcych podstawowe i pomocnicze
jednostki systemu. Szyny te s zwykle stosowane w interfejsach systemw moduowych.
Wszystkie przedstawione wyej szyny magistrali interfejsu wystpuj w caoci lub
w podzbiorach w poszczeglnych standardach interfejsw. Ponadto cz szyn moe by
czona w jedn szyn multiplikowan.
4. Oprogramowanie systemw
Klasyczny sposb projektowania systemw pomiarowych polega na samodzielnym
opracowywaniu od podstaw programu sterujcego przy wykorzystaniu do tego jzykw wysokiego poziomu (Basic, Pascal, C), wzbogaconych o zestaw polece do komunikacji z kontrolerem, umoliwiajcych w prosty sposb wysyanie i odbir informacji od urzdze.
Stopie trudnoci i przejrzysto pisanego programu zale od tego, na jakim poziomie s
dostpne dla programisty instrukcje kontrolera i jak s one udokumentowane. Podobnie jest

108

z tekstami programujcymi przyrzdy pomiarowe. Konkretna realizacja zaley zatem od

uytego kontrolera i przyrzdw.
Duym krokiem na drodze do ujednolicenia i uproszczenia procesu projektowania oraz
uruchamiania systemw pomiarowych, byo ustalenie przez najwikszych wiatowych
producentw aparatury pomiarowej, przemysowego standardu, okrelajcego metody
programowania przyrzdw pomiarowych. W ten sposb powsta standard instrukcji
programujcych prac przyrzdw pomiarowych o nazwie SCPI (ang. Standard Commands
for Programmable Instruments). Definiuje on zestaw instrukcji, ktre niezalenie od
producenta, czy modelu przyrzdu, pozwalaj na pene zaprogramowanie jego pracy,
uzaleniajc sposb programowania jedynie od realizowanego zadania pomiarowego. Ze
wzgldu na to, e SCPI jest standardem instrukcji programujcych, jest on niezaleny
sprztowo i moe by uywany w pracy nie tylko z systemem interfejsu w standardzie IEEE488, ale take innymi, jak: RS-232C czy VXI.
Kolejnym krokiem uatwiajcym projektowanie oprogramowania systemw pomiarowych
byo powstanie tzw. zintegrowanych rodowisk programowych, zawierajcych silne
mechanizmy wspomagania projektowania.
Znaczna moc obliczeniowa powszechnie dostpnych i stosunkowo tanich komputerw
typu IBM PC umoliwia w ostatnich latach opracowanie bardzo rozbudowanych rodowisk
programowych do komputerowego wspomagania projektowania systemw pomiarowych (np.
LabView, LabWindows, HP-VEE, HP-ITG, LabTech), radykalnie zmieniajcych podejcie
do procesu projektowania systemw. rodowiska te posiadaj bardzo silne mechanizmy
wspomagania projektowania z wykorzystaniem potnie rozbudowanego graficznego
interfejsu z uytkownikiem (grafika "pomiarowa"). Podstawowe cechy tych rodowisk s
nastpujce:
interakcyjno programu tworzenia oprogramowania uytkowego,
moliwo tworzenia na ekranie i wkomponowywania w oprogramowanie paneli sterujcych sprztem pomiarowym (cznie z panelami przyrzdw "wirtualnych"),
moliwo generowania programu przez wywoywanie paneli funkcyjnych (np.
LabWindows, LabView) lub przez rysowanie schematu blokowego kodujcego algorytm
dziaania systemu pomiarowego w postaci graficznej (np. LabTech, HP-VEE)
bogate biblioteki (m.in. sterownikw przyrzdw, dostpu do interfejsw pomiarowych,
analiz sygnaw pomiarowych),
Przedstawione wasnoci rodowisk programowych wyznaczaj kierunek rozwoju komputerowego wspomagania dziaa projektowych przy automatyzacji pomiarw.
5. Przyrzdy wirtualne
Przyrzdy wirtualne stanowi kombinacj odpowiednio oprogramowanego komputera
oglnego przeznaczenia z przyrzdami systemowymi lub urzdzeniami pomiarowymi nowej
generacji (np. karty typu plug-in). Struktur dwch typw wirtualnych przyrzdw pomiarowych przedstawiono w uproszczeniu na rys. 7 i rys. 8.
Przyrzd wirtualny mona okreli jako przyrzd skadajcy si z komputera oglnego
przeznaczenia i doczonych do niego sprztowych blokw funkcjonalnych (wewntrznych
i/lub zewntrznych), ktrego funkcje i moliwoci okrelone s przez zarwno przez sprzt,
jak i oprogramowanie, a obsuga odbywa si za pomoc ekranu komputerowego, klawiatury
i/lub myszy z wykorzystaniem graficznego interfejsu uytkownika.

109

Rys. 7. Struktura wirtualnego przyrzdu pomiarowego wykorzystujcego autonomiczny przyrzd pomiarowy (pominito bloki interfejsw)

Rys. 8. Struktura wirtualnego przyrzdu wykorzystujcego bloki zbierania danych pomiarowych (pominito bloki interfejsw)

Kady z blokw sprztowych - takich jak: pakiety zbierania danych, moduy VXI,
przyrzdy IEC-625, i in. - jest doczony do komputera albo jako karta typu plug-in wstawiona bezporednio do komputera, albo jako urzdzenie zewntrzne poprzez interfejs. Przyrzd wirtualny moe by projektowany i budowany zarwno przez producenta firmowego, jak
i przez uytkownika, ktry definiuje jego przeznaczenie i funkcje konstruujc odpowiednie
oprogramowanie. Oprogramowanie to integruje komputer i pomiarowe bloki sprztowe tworzc z nich przyrzd; jest ono zatem integraln czci przyrzdu wirtualnego.

110

W typowym torze pomiarowym mona wyrni trzy gwne elementy funkcjonalne: blok
zbierania danych pomiarowych, blok analizy i przetwarzania danych, blok interfejsu
uytkownika (sterowanie przyrzdem i prezentacja wynikw).
Wszystkie te elementy musi zawiera przyrzd pomiarowy, w tym rwnie wirtualny, ale
realizacja techniczna poszczeglnych funkcji moe by rna, zalenie od typu przyrzdu.
Cech wirtualnego przyrzdu pomiarowego jest jego otwarta architektura. Otwarto architektury oznacza m.in. dostp do magistrali interfejsu czcego komputer z czci sprztow.
W przypadku sprztowych blokw funkcjonalnych wewntrznych magistral t jest
magistrala mikroprocesorowa komputera, a w przypadku blokw zewntrznych - najczciej
magistrala jednego ze standardowych interfejsw pomiarowych (IEC-625, VXI, RS-232, RS485). Inn istotn cech przyrzdu wirtualnego jest
funkcjonalna elastyczno
i rekonfigurowalno; oznacza to, e jeden sprztowy blok funkcjonalny (lub ich zbir)
umoliwia stworzenie szerokiego zbioru rnych przyrzdw wirtualnych realizujcych
bardzo rnorodne funkcje. Redukcja czci sprztowej przyrzdu wirtualnego zarwno
zmniejszya jego koszt, jak i skrcia czas jego opracowania i dalszych modyfikacji.
Projektowanie przyrzdw wirtualnych wie si ze stworzeniem odpowiedniego
oprogramowania w komputerze oglnego przeznaczenia. Struktur oprogramowania tych
przyrzdw mona przedstawi symbolicznie jak na rys.9.

Panel graficzny przyrzdu

Pomiary

Analiza

Prezentacja

Program obsugi panelu graficznego

Sterowniki czci sprztowej
Sterowniki

IEC-625

VXI

interfejsw

szyna
komputera

RS-232

do czci sprztowej

Rys. 9. Struktura oprogramowania wirtualnego przyrzdu pomiarowego

Panel graficzny odwzorowuje na ekranie komputera pyt czoow przyrzdu wirtualnego.

Panel ten zawiera zbir symboli graficznych, sucych do obsugi przyrzdu, takich jak:
przeczniki, pola znakowe lub numeryczne, wskaniki, pola wykresw i inne.
Sterownik czci sprztowej (sterownik przyrzdu) odwzorowuje funkcje przyrzdu.
Stanowi go zbir funkcji wykorzystywanych przy komunikacji z przyrzdem (takich jak: programowanie nastaw, wyzwalanie pomiaru, odbir wynikw, wywietlanie wynikw itp.).
Sterowniki interfejsw zawieraj programy obsugi magistral interfejsw standardowych
(np. IEC-625, VXI, RS-232) lub/i niestandardowych (np. szyna komputera do ktrej
doczony jest pakiet akwizycji danych). Sterowniki interfejsw wykorzystywane s przez
sterowniki czci sprztowej, a te z kolei - przez program obsugi panelu graficznego.

111

Koncepcja projektowania oprogramowania przyrzdu wirtualnego rni si od koncepcji

klasycznego projektowania oprogramowania. Koncepcja ta wykorzystuje obiektowe podejcie
do programowania, tj. podejcie pozwalajce na budow systemu oprogramowania jako
otwartego zbioru obiektw programowych wielokrotnego uycia. Obiekty te reprezentuj
zarwno fizyczne bloki funkcjonalne, jak i procedury pomiarowe, procedury przetwarzania
danych oraz elementy graficznego interfejsu uytkownika. Wszystkie te obiekty programowe
mog by reprezentowane w komputerze przez odpowiednie symbole graficzne lub tekstowe.
Tworzc panel przyrzdu wirtualnego operujemy obiektami przedstawionymi w formie
graficznej (tzn. obiektami graficznymi) rozmieszczanymi na ekranie komputera
i obsugiwanymi za pomoc myszy. Struktura programu obsugi panelu jest zasadniczo rna
od klasycznej. Kade kliknicie mysz na danym obiekcie graficznym powoduje powstanie
tzw. zdarzenia. Oprogramowanie obsugi panelu jest zatem zbiorem obsugi tych zdarze.
Narzdzia do projektowania przyrzdw wirtualnych mona podzieli na: podstawowe
(klasyczne jzyki wysokiego poziomu jak Basic, Pascal, C lub jzyki typu Visual Basic) i zaawansowane
(zintegrowane
rodowiska
programowe).
Obecnie
powszechnie
wykorzystywane s narzdzia zaawansowane. Integruj one funkcje sterowania prac
systemu, gromadzenia i przetwarzania danych pomiarowych oraz prezentacji wynikw, a
take oferuj jzyki programowania wyszego rzdu (w tym graficzne), edytor, uruchamiacz
(ang. debugger) i rozbudowane mechanizmy wspomagajce - upraszczajce obsug aparatury
pomiarowej i uatwiajce pisanie wasnych programw sterujcych prac caego systemu
(koncepcja przyjaznoci dla uytkownika - user friendly). Takie specjalizowane pakiety
programowe
mona
nazwa
zintegrowanymi
rodowiskami
programowymi.
Najpopularniejszymi przedstawicielami powyszej idei s produkty firm: National
Instruments (LabWindowsfor DOS, LabWindows/CVI, LabView), Hewlett-Packard
(HP VEE), Keithley (TestPoint). rodowiska te wykorzystuj koncepcj programowania
z wykorzystaniem obiektw programowych. Projektowanie zarwno paneli jak i programw
ich obsugi realizowane jest tu poprzez wybr z bogatego menu tekstowego lub graficznego
odpowiednich opcji, a z nich - wymaganych funkcji lub symboli graficznych. Projektowanie
oprogramowania moliwe jest z wykorzystaniem klasycznych jzykw programowania (np.
C lub Basic) albo jzykw graficznych. Pierwsz moliwo zapewnia m.in. rodowisko
LabWindows/CVI, drug - m.in. LabView i HP VEE.
Oglny sposb postpowania przy projektowaniu przyrzdu wirtualnego z
wykorzystaniem zintegrowanych rodowisk programowych polega na:
okreleniu funkcji i parametrw przyrzdu wirtualnego;
doborze czci sprztowej;
analizie sterownika czci sprztowej lub zaprojektowaniu wasnego sterownika;
zaprojektowaniu panelu graficznego
przez wybr rodzajw obiektw graficznych (przeczniki, wywietlacze, itp.);
przez wybr dla kadego z rodzajw obiektw konkretnego reprezentanta;
przez rozmieszczenie obiektw na panelu;
przez ustalenie wymiarw obiektw;
przez ustalenie kolorw obiektw, koloru ta, kroju liter, itp.;
zaprojektowaniu oprogramowania przyrzdu wirtualnego
przez zbudowanie osnowy programu obsugi (zalenie od rodowiska - graficznego
lub tekstowego),

112

przez uzupenienie osnowy o procedury obsugi zdarze (graficzne - poprzez wybr

ikon z menu i poczenie ich nitk; lub tekstowe - poprzez wybr konkretnych
funkcji z menu i wstawienie automatycznie budowanych linii do odpowiednich miejsc
osnowy programu);
uruchomieniu oprogramowania.
Szczegowy algorytm projektowania zaley od konkretnego zintegrowanego rodowiska
programowego uytego przy projektowaniu. Na przykad w rodowisku HP VEE projekt panelu poprzedzony jest zaprojektowaniem schematu blokowego przyrzdu (w postaci graficznej), penicego funkcj oprogramowania przyrzdu - czyli etap projektowania oprogramowania wystpuje tu przed etapem projektowania panelu. Panel czoowy tworzony jest tu na podstawie schematu blokowego. Na panelu tym mog znajdowa si tylko te obiekty, ktre wystpuj na schemacie blokowym. Przykady rozwizania projektu panelu pokazano na rys. 10
i rys. 11.

kHz

Rys. 10. Przykad panelu graficznego wirtualnego generatora funkcji

Text Message

Numeric

Command Button

Rys. 11. Przykad panelu graficznego wirtualnego multimetru

Ring

LED

113

Jedn z najwaniejszych cech przyrzdw wirtualnych jest moliwo ich projektowania

bezporednio przez uytkownika. Jednak coraz wicej firm oferuje gotowe przyrzdy
wirtualne, ktre najczciej skadaj si z karty pomiarowej umieszczanej w komputerze lub
w kasecie pomiarowej oraz odpowiedniego oprogramowania. Coraz czciej pojawiaj si
rwnie przykady rozwiza przyrzdw wirtualnych zawierajcych w panelu graficznym
zarwno cz pomiarow jak i generacyjn. Cz generacyjna moe zawiera wyjcie
analogowe i/lub cyfrowe. Przykadem mog tu by przyrzdy wirtualne firmy National
Instruments, prezentowane pod nazw DAQInstruments. Jest to zestaw kilku kart: multimetru
(51/2 cyfry), generatora sygnaowego (16 MHz, rozdzielczo 12 bitw), oscyloskopu (pasmo
15 MHz , rozdzielczo 8 bitw), analizatora widma (dwu- lub cztero-kanaowy, pasmo 95
kHz), uzupenionych o odpowiednie oprogramowanie.

114

Wykad 13 i 14

Technika mierzenia
Przegld zasad techniki mierzenia. Pisanie raportu. Przykad penego cyklu procesu pomiarowego: przygotowanie, wykonanie i opracowanie wynikw.
1. Oglne zasady mierzenia
Wychodzc z koncepcji pomiaru traktowanego jako identyfikacja parametryczna (patrz
wykad 2) mona skonstruowa oglny model pomiaru (rys. 1) oraz oglny schemat
organizacji pomiaru (rys. 2). Model obiektu opisuje jego zachowanie i waciwoci tylko w
przyblieniu - zaznaczono to graficznie na rys. 1. Spowodowane to jest dwoma przyczynami:
niedokadnoci wyznaczenia parametrw modelu oraz nieadekwatnoci struktury modelu.
Aby wykona pomiar naley:
1) przyj model obiektu i ustali mezurandy (czsto model moe by dany a priori);
2) przyj rwnanie modelu (relacja midzy pobudzeniem i odpowiedzi obiektu);
3) zaprojektowa i zrealizowa procedury generacji pobudze i odbierania oraz przetwarzania
sygnaw w systemie pomiarowym, prowadzce do wyznaczenia mezurandw.
Zarwno przyjta koncepcja pomiaru jak i praktyka wspczesnych pomiarw pocigaj za
sob konieczno uwzgldniania w procesie pomiaru weryfikacji wynikw (tj. weryfikacji
procedur odbierania i przetwarzania sygnaw pomiarowych), weryfikacji przyjtych rwna
modelu oraz weryfikacji struktury modelu. Potrzeba weryfikacji wynika z bdw instrumentalnych wnoszonych przez system pomiarowy oraz z bdw jakimi moe by obarczone rwnanie modelu, a take z bdw wynikajcych z przyjcia niewaciwej struktury
modelu. Wymienione tu przyczyny weryfikacji wymagaj, by wykonywaniu pomiaru
towarzyszy proces o charakterze iteracyjnym, polegajcy na kolejnej eliminacji czynnikw
pasoytniczych i niedostatkw koncepcyjnych. W procesie tym bardzo pomocne jest pojcie
modelu rozszerzonego (wykad 2).
Projektowanie pomiaru powinno by poprzedzone prb odpowiedzi na elementarne
pytania:
Czego poszukuj? Jaka jest moja hipoteza?
Jak dokadna powinna by odpowied?
Jakie prawa fizyki dotycz obiektu lub wielkoci, ktre s badane?
Jakie wielkoci zmienne powinny by poddane sterowaniu lub stabilizacji?
Jakie wielkoci powinny by mierzone? Jak dokadnie?
Jakie rodki techniczne (narzdzia) powinny by zastosowane?
Ile informacji (danych) naley zgromadzi?
Jakie procedury przetwarzania i analizy danych naley uruchomi?
Jak posta powinien przyj raport z przeprowadzonych pomiarw?
Jakie s najskuteczniejsze sposoby prezentacji wynikw?
Czy postawione wymagania dadz si zrealizowa w granicach dostpnego budetu i
czasu?
Jest to - bez wtpliwoci - lista pyta niekompletna, ale trudno mwi o sukcesie w
pomiarach bez ich postawienia.

115

odpowiedzi

mezurandy

SYSTEM
POMIAROWY

MODEL
Cloud
OBIEKTU
pobudzenia

OBIEKT M IERZONY
Rys. 1. Oglny model pomiaru

Rys. 2. Oglny schemat organizacji pomiaru

Przykad 1. Rwnania modelu dla wyznaczenia mocy pobieranej przez obiekt zasilany prdem staym
Niech naszym obiektem bdzie rezystor. Rezystancja rezystora zaley od temperatury. Przyjmijmy, e
wspczynnik temperaturowy obiektu ma warto sta i wystarczajco dokadnie opisuje zmiany rezystancji w
funkcji temperatury zgodnie z wzorem

R R0 1 t t 0

Jeli skorzystamy z rwnania o postaci

U2
R

i wstawimy do niego wzr opisujcy rezystancj, otrzymamy rwnanie modelu dla wyznaczenia mocy obiektu
zasilanego prdem staym metod kalorymetryczn (wymagany jest tu pomiar przyrostu temperatury rezystora w
rodowisku izolowanym termicznie)

P f U , R0 , , t

U2
R0 1 t t0

Pomiary U, R0, i t pozwalaj na wyznaczenie mocy P. Jeli zamiast pomiaru napicia U wygodniej bdzie
zmierzy prd I, to
P I 2 R I 2 R0 1 t t0

116
Moc mona wyznaczy take mierzc jedynie prd i napicie i wstawiajc otrzymane wartoci do rwnania
P UI

Wybr jednego z przytoczonych rwna modelu bdzie zalea wic od dostpnych przyrzdw i od analizy
bdu granicznego lub niepewnoci wyniku. Przy okazji sprbujmy odpowiedzie na pytanie, czy przedstawiona
tu metoda wyznaczania mocy obiektu zasilanego prdem staym moe posuy do wyznaczania mocy czynnej
obiektu zasilanego prdem zmiennym? Czy mona posuy si tu ide komparacji nierwnoczesnej?

2. Pisanie raportu
Schemat raportu z pomiarw jest podobny do typowego schematu sprawozdania z pracy
naukowej, a jego podstawowe czci, to
- Wstp
- Metoda pomiarowa
- Wyniki
- Omwienie wynikw, wnioski
- Literatura
We wstpie naley poda podstawowy cel pomiarw, a take sformuowa hipotez, ktr
otrzymane wyniki potwierdzaj lub podwaaj. Opis metody pomiarowej powinien zawiera
niezbdne schematy ilustrujce podstawowe operacje przetwarzania sygnaw stosowane w
przeprowadzonych pomiarach. Powinna im towarzyszy analiza bdw oraz uwagi
dotyczce warunkw otoczenia, czynnikw zakcajcych, zjawisk pasoytniczych itd., itp.
Wyniki naley poda bezbdnie i wiernie, co nie oznacza jednak, e naley przedstawi
wszystkie otrzymane wyniki. Stosunkowo czstym niedocigniciem jest przepisywanie
wszystkich wynikw wprost z zapisw roboczych. Zapisy te naley uporzdkowa i
przedstawi je w formie tabel, wykresw lub diagramw. Kocowej prezentacji wynikw
naley nada tak form, ktra w omwieniu wynikw umoliwi poparcie lub odrzucenie
sprawdzanej hipotezy. Tabele, wykresy i diagramy powinny by opisane szczegowo i
jednoznacznie, a take stanowi zamknit cao. Powinny uzupenia tekst omwienia
wynikw, a nie go zastpowa.
W omwieniu wynikw zasadniczym problemem jest rozstrzygnicie, czy fakty potwierdzaj wysunit na wstpie hipotez. Jeeli w trakcie pomiarw pojawi si inne warte
uwagi kwestie, naley take je tu omwi. Zestawienie otrzymanych wynikw, analiza zarejestrowanej informacji o warunkach pomiaru i powtrne przyjrzenie si waciwociom
zastosowanej metody pozwala na sformuowanie wnioskw kocowych dotyczcych
przedmiotu pomiarw oraz wnioskw dotyczcych metody, narzdzi i warunkw pomiaru.
Kocowa posta raportu powinna si charakteryzowa czytelnoci tekstu oraz starannoci
wykonania wykresw i rysunkw. Powinna ponadto spenia wymagania poprawnoci
jzykowej (terminologiczne, gramatyczne i stylistyczne). Pozycje literaturowe naley
cytowa w taki sam sposb jak to jest przyjte w publikacjach naukowych. Naley
wystrzega si niecisoci i nie myli numerw odnonikw w tekcie.
Krtki oglny przepis na pisanie raportu mona przedstawi nastpujco:
1. Zrb pisemny schemat raportu, tak szczegowo, jak to tylko moliwe.
2. "Zamro" ten schemat na pewien niezbyt dugi czas, zajmujc si innymi sprawami.
3. Wr do schematu raportu i dokonaj zmian, ktre uznasz za niezbdne.
4. Napisz raport w postaci szkicowej tak szybko jak tylko moesz.
5. Po upywie mniej wicej tygodnia przeprowad korekt i sprbuj podda raport
krytyce zewntrznej (np. kolegw).
6. Po ewentualnym uwzgldnieniu uwag przepisz raport w postaci kocowej.

117

3. Przykad penego cyklu procesu pomiarowego

Przyjmijmy, e naszym zadaniem pomiarowym jest wyznaczenie indukcyjnoci cewki bez
rdzenia ferromagnetycznego w zakresie maych czstotliwoci.
Cewki indukcyjne, zwane rwnie induktorami, nale do podstawowych elementw
obwodw elektrycznych. Najwaniejszym parametrem cewki jest indukcyjno wasna.
Jednostk indukcyjnoci jest 1 henr (1 H = 1s). Pojcie indukcyjnoci wasnej jest
wykorzystywane przy analizie rnych zjawisk fizycznych, np. przy okrelaniu energii
magazynowanej w polu magnetycznym, czy te przy okrelaniu impedancji cewki.
Przygotowanie pomiaru - wybr modelu obiektu
Najczciej stosowanym modelem cewki dla maych czstotliwoci, konstruowanym przy
uwzgldnieniu strat energii, jest model przedstawiany w postaci dwjnika, zoonego z
poczonych szeregowo: indukcyjnoci Ls i rezystancji Rs (rys.3) - nazwijmy go modelem
podstawowym. Jego impedancja wyraa si wzorem:
(1)
Z s Rs jLs
Spotyka si wiele rnych schematw zastpczych, zalenie od przeznaczenia. Gwnym
deniem przy ich tworzeniu jest, by dany model przyblia moliwie dokadnie impedancj
cewki lub tylko jej indukcyjno w danym pamie czstotliwoci. Praktyka pokazuje, e
niemoliwym jest zbudowanie dla cewki modelu uniwersalnego, ktry z jednakow
dokadnoci odtwarzaby parametry w szerokim pamie czstotliwoci.
Zalenie od przyjtych granic bdu oraz celu, dla ktrego warto indukcyjnoci jest
wyznaczana model przedstawiony na rys. 3 moe okaza si za mao dokadny. Mona wtedy
przyj model rozszerzony, uwzgldniajcy dodatkowo np. wpyw pojemnoci midzy-zwojowych (rys. 4). Przyrwnujc skadowe czynn i biern obu modeli mona okreli
Ro
(2)
Rs
2
2
1 2 Lo Co Ro Co

Ls

Lo (1 Lo Co ) Ro2 Co
2

(1 2 Lo Co ) 2 Ro Co

(3)

Sposb poczenia elementw Lo, Co i Ro podyktowany jest tym, e straty w cewkach

bezrdzeniowych powstaj gwnie w przewodzie miedzianym, ktrym cewka jest nawinita,
natomiast pole elektryczne (reprezentowane przez pojemno Co) wystpuje gwnie midzy
zwojami i zaciskami, a wic bocznikuje cewk.
a)

Rs

b)

U
Ls

UL

UR

UL

UR
I

Rys. 3. Model podstawowy cewki dla maych czstotliwoci; a) schemat zastpczy, b) wykres wskazowy

118

a)

IL

Ro

Lo
UL

IC

UR
Co

b)

U
UL
UR
I

IL

IC

Rys. 4. Model rozszerzony cewki dla maych czstotliwoci; a) schemat zastpczy, b) wykres wskazowy

Przygotowanie pomiaru - wybr metody

Metody pomiaru indukcyjnoci w pamie maych czstotliwoci stanowi silnie
zrnicowan grup. Zalenie od zakresu pomiaru i od wymaganej dokadnoci dokonuje si
wyboru metody i przyrzdu. Prcz tego przy takim wyborze du rol spenia cena
i dostpno odpowiedniej aparatury. Poniewa w licznych laboratoriach do popularnych
przyrzdw o najwikszej dostpnoci naley woltomierz, to nasz prb pomiaru
indukcyjnoci podejmiemy nawizujc do tzw. metody trzech woltomierzy, znanej niemal od
pocztkw elektrycznej techniki pomiarowej. Zasad tej metody ilustruj ukad pomiarowy
i wykres wskazowy przedstawione na rys. 5. Z wykresu wskazowego znajdujemy:
U 2 U 22 U 32
(4)
cos x 1
2U 2U 3

a)

b)

Rw

U1

V
U2
V U1

U3

U2
U3 V

Zx

URx

ULx

x
I

Rys. 5. Metoda trzech woltomierzy przy wyznaczaniu parametrw modelu cewki; a) schemat ukadu
pomiarowego, b) wykres wskazowy ilustrujcy ide metody

Znajc pulsacj = 2f (f -czstotliwo napicia zasilajcego ukad pomiarowy), rezystancj

opornika wzorcowego Rw oraz cosx mona wyznaczy take impedancj Zx, rezystancj Rx,
reaktancj Xx oraz indukcyjno Lx:
U
U
Z x 3 3 Rw
(5)
I
U2

Rx Z x cos x

(6)

X x Z x2 Rx2

(7)

Xx
X
x

2 f

(8)

Lx

119

Wykonanie pomiaru
Mimo nazwy metody sugerujcej udzia trzech woltomierzy przy pomiarze, wszystkie trzy
napicia mona zmierzy za pomoc jednego woltomierza. Stosowanie jej jest celowe jednak
tylko wtedy, gdy rezystancja wejciowa woltomierza jest dostatecznie dua w odniesieniu
zarwno do badanej impedancji jak i do rezystancji wzorcowej - wpyw woltomierza na stan
obwodu powinien by pomijalnie may.
Przy potrzebie prowadzenia pomiarw wielokrotnych metoda ta stosunkowo atwo poddaje
si automatyzacji przy wykorzystaniu komputera (rys. 6). Przyrzdy pracujce w systemie,
ktrego jednostk centraln jest np. komputer typu IBM PC, stanowi typowe wyposaenie
laboratoriw naukowych i przemysowych. Czstotliwo sygnau pomiarowego oraz jego
warto mog by ustawiane tak, by parametry badanego elementu byy wyznaczane w
warunkach bardzo zblionych do jego warunkw pracy. Blok 3V na rys. 6 jest jedynie zestawem rezystorw wzorcowych i kluczy sterowanych, za pomoc ktrych wybierana jest warto rezystancji Rw oraz miejsce pomiaru napicia (rys. 7). Sterowanie kluczy w bloku 3V jest
zrealizowane za pomoc prostego uniwersalnego interfejsu I/O 8255. Zestaw rezystorw
mona wykona w technice cienkowarstwowej, pozwalajcej na otrzymanie duej stabilnoci
temperaturowej i czasowej i zminimalizowanych parametrw resztkowych (pojemno,
indukcyjno). Zoono zadania pomiarowego metody wie si gwnie z zagadnieniem
waciwego doboru wartoci rezystancji wzorcowej Rw oraz z estymacj wynikw i bdw
granicznych (niepewnoci). Mona tu wkroczy na grunt adaptacyjnych algorytmw pomiaru
i metod w peni zautomatyzowa.

MIKROKOMPUTER TYPU IBM PC

UNIWERSALNY
INTERFEJS
PROGRAMOWANY
I/O 8255

KONTROLER
INTERFEJSU
IEC-625

GENERATOR

MULTIMETR
(woltomierz+czsociomierz)

BLOK 3V

Zx

Rys. 6. Schemat blokowy systemu pomiarowego realizujcego metod trzech woltomierzy

120

Rys. 7. Schemat pocze wewntrznych bloku 3V (patrz rys. 6)

Opracowanie wynikw
Podstawowe problemy waciwego opracowania wynikw wi si z zastosowaniem
waciwych metod numerycznych przy obliczeniach wyznaczanych parametrw i szacowaniu
bdw. W rozpatrywanym przykadzie podstawowa trudno oblicze wie si z
problemem tzw. dobrego uwarunkowania numerycznego zadania rozwizywania trjkta.
Najprociej to ujmujc naley dy przy pomiarach (poprzez dobr wartoci rezystora R w ),
by wyznaczany trjkt napi mia ramiona o wartociach moliwie porwnywalnych. Wtedy
bdy oblicze i bdy systematyczne graniczne wyznaczanych parametrw, wynikajce z
bdw systematycznych popenianych przy pomiarach napi i czstotliwoci, bd
najmniejsze.
Tablica 1. Przykad zapisu wynikw pomiarw metod trzech woltomierzy
Lp.
f
U1
U2
U3
Rw
Zx
Rx
Zx
Hz
V
V
V
%

1
2

50,0
50,0

9,13
12,13

2,41
3,13

8,22
11,38

10
100

34,1
363,6

0,5
0,5

8,59
40,0

Rx
%

Lx
mH

Lx
%

1,4
1,4

105,1
1150

1,1
1,1

121

Rys. 8. Przykad prezentacji wynikw pomiarw indukcyjnoci w funkcji czstotliwoci

Przykad zapisu wynikw pomiarw i oblicze pokazuje tablica 1. Na rys. 8 pokazano za

przykad prezentacji wynikw pomiarw indukcyjnoci w funkcji czstotliwoci - w postaci
graficznej. W tym przypadku wykres przedstawia funkcj w sposb bardziej pogldowy i ilustracyjny ni wartoci, ktre mona by zestawi w tablicy. Wykres powinien by zawsze opatrzony informacj o osiach wsprzdnych (wielkoci, jednostki), za punkty zmierzone powinny by zaznaczone odpowiednimi symbolami (np. kka, krzyyki, iksy, trjkty).