Professional Documents
Culture Documents
Editrler
Prof.Dr. Mehmet LMEZ
Do.Dr. Can ZGR
ANADOLU NVERSTES
iii
indekiler
indekiler
nsz ..................................................................................................................
Ksaltmalar..........................................................................................................
x
xi
3
5
5
7
8
10
10
10
10
12
13
13
14
17
18
18
19
21
21
21
21
21
21
23
23
23
24
24
24
24
24
25
25
26
26
26
26
26
26
27
27
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
4. NTE
27
29
30
32
35
36
37
37
39
41
41
41
41
42
44
44
44
46
46
46
46
47
47
48
48
49
50
51
51
51
53
53
56
57
58
60
60
60
62
64
65
65
65
indekiler
5. NTE
67
67
70
70
70
71
72
72
72
73
73
74
76
76
77
78
79
79
80
83
84
85
85
85
85
86
86
87
87
87
87
88
88
88
88
89
89
89
90
90
90
90
91
91
91
6. NTE
vi
indekiler
7. NTE
92
92
93
93
93
94
94
95
96
96
96
97
100
102
103
103
104
107
108
108
108
108
109
109
109
109
110
110
111
111
112
112
113
113
114
114
114
114
115
115
116
117
117
117
118
118
indekiler
119
119
119
120
120
121
121
121
122
122
123
123
123
124
124
125
125
125
126
126
127
129
130
130
130
vii
133
134
134
135
135
136
136
137
137
138
138
138
138
139
140
140
140
140
141
142
142
142
8. NTE
viii
indekiler
eviriyaz ...............................................................................................................
eviri ......................................................................................................................
Kelime izahlar .......................................................................................................
zet ...............................................................................................................................
Kendimizi Snayalm ...................................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
9. NTE
142
143
144
145
146
147
147
147
149
150
150
150
151
151
151
152
152
153
154
154
155
155
156
157
157
157
157
158
158
158
158
159
159
159
159
159
160
160
160
161
162
163
164
164
ix
indekiler
167
168
168
169
170
170
170
171
172
173
173
173
174
175
175
175
176
176
176
177
178
178
178
179
180
180
180
180
181
182
182
182
184
185
187
188
188
188
10. NTE
nsz
nsz
Sevgili renciler,
Karahanl Trkesi ve Harezm Trkesi gerek sz varl gerek ses ve yap zellikleri gerekse bu dnemlerde verilen eserler ile Trk dili ve edebiyatnn en nemli dnemlerinden ikisidir. Madeniyet sahnesinde ykselen deer slamiyetin ilk Trke eseri Kutadgu Bilig (1069) pek ok ynden ilk olma zelliini tar. lk aruz, ilk mesnevi,
ilk siyaset-name. Trk dili, medeniyeti ve tarihi hakknda bilgiler edindiimiz Dvnu
Lugtit-Trk Karahanl Trkesi ile yazlm br nemli eserdir (1072). Karahanl
Trkesi blmnde bu iki eseri yakndan tanyacaksnz. Harezm Trkesi ise Karahanl Trkesi ile aatay Trkesi arasnda bir gei dnemidir. Bu dnem eserleri, dil
malzemesi asndan nem tamaktadr. Ders kitabnzda Harezm Trkesi eserlerinden Ouz Kaan Menkb Nehcl-Ferdis, Hsrev u irin, Mun l-Mrd, Kisas
l-Enbiy, Mukaddimet l-Edeb adl eserlerden seilen rnek metinler sayesinde Harezm Trkesinin dil zelliklerini daha iyi anlayacak; bu eserlerin kendi dnemi iinde
arzettii farkllklar ve Trk dili tarihi iindeki yerini kavrayacaksnz.
Elinizde bulunan kitapta Karahanl ve Harezm Trkesi eserleri, bu eserler zerine yaplan almalarn balcalar, her iki dnemin dil zellikleri hem lisans rencilerinin bilmesi gereken hem de aratrmaclara yn verebilecek seviyede sunulmutur.
Elinizdeki eser iki blm olarak hazrland. Birinci blm Karahanl Trkesine ikinci blm ise Harezm Trkesine ayrld. Her iki blmde de nce dnemin tarihi ve genel hususuyetleri ortaya konuldu. Ardndan ses ve yap zellikleri hakknda genel bilgiler verildi. Metin inceleme blmlerinde, Karahanl Trkesi ve Harezm Trkesi eserlerinden seilen metinlerin asl, eviriyazs ve evirileri verildi. Metinlerden seilen kelimelerin izah yapld. Kitaba alnan metinlerde geen kelimelerin anlamlar iin kitabn sonuna iki ayr szlk eklendi.
Bu ders kitabnn belirli yerlerine yerletirilen sra sizde ve kendimizi snayalm
blmleri okuyucuyu aratrmaa yneltecek okuduklarn hatrlamaa ve bildiklerini
snamaa imkn salayacaktr.
Siz genlerimizin, Trk dili ve edebiyatnn kaynak metinlerini beenerek okuyacanza ve reneceinize, dil zelliklerini kavrayacanza, yorumlayabileceinize ve zm bekleyen konulara zm retebileceinize, nihayetinde bu derste baarl olacanza inanyoruz.
Ksaltmalar
Ksaltmalar
AH: Atebetl-hakayk
DLT: Dvnu Lugatit-Trk
ET: Eski Trke
H : Husrav u irin
OrhT: Orhon Trkesi
KB: Kutadgu Bilig
KT: Karahanl Trkesi
KTer.: Kuran Tercmesi
MM: Muinu l-Murid
NF: Nahcu l-Faradis
Rabguzi : Kisasu l-Anbiya
TT: Trkiye Trkesi
Uyg.: Uygurca
xi
Amalarmz
Anahtar Kavramlar
Kutadgu Bilig
Atebetl-hakayk
Dvnu Lugatit-Trk
indekiler
KARAHANLI TRKES
KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI
ESERLER
KARAHANLI TRKESYLE YAZILMI
ESERLER ZERNE YAPILAN BELL BALI
ALIMALAR
Karahanl Trkesiyle
Yazlm Eserler
KARAHANLI TRKES
Eski Trk yaz dilinden gelien slm Orta Asya Trk yaz dilinin ilk evresi Karahanl
Trkesidir. 11. -13. yzyllar arasnda gelien bu yaz dilinin merkezi Dou Trkistanda
Kagard. Orhon ve Uygur Trkesinin devam olan bu dnem Trkesi iin Hakaniye
Trkesi terimi de kullanlmaktadr. Orta Asyadaki bu yaz dilinin, slami Dnem Dou
Trk edebiyatnn balang dneminin devamn ise Harezm-Altnorda Trkesi (XIIIXIV. yzyl) ve aatay Trkesi (XIV-XVI. yzyl) ile yazlm eserler oluturur.
Uygur Hakanlnn yklmasndan sonra Orta Asyann dousundaki boluk bu blgede yaayan Karluklarla beraber Yama, igil ve Tohs gibi Trk boylarnn da g etmelerine neden olmutur. Gen bu Trk boylar Tarm havzasnn batsna, Kagar ve civarna yerletiler. Buradaki Trk boylarnn dankl bir sre daha devam eder. 10. yzyln balarna doru evredeki Trk boylarn idaresi altna alarak mstakil bir Trk devleti kuran Karahanl Trkleri Satuk Bura Hann 950 tarihinde islamiyeti kabulyle de lk
slam-Trk devletini kurmu oldular. Devletin snrlar Dou Trkistanla Maverannehir
sahasn amtr. Dou Trkistann batsnda kurulan bu devletin kkeni muhtemelen
Karluklara dayanmaktayd. Karahanllarn hangi Trk boyundan kt konusu tarihiler arasnda tartma konusu olmutur. Bu konuyla ilgili olarak kaynaklarda eitli teoriler
ileri srlmtr. Bunlarn en nemlileri unlardr: 1. Uygur teorisi, 2. Trkmen teorisi, 3.
Yama teorisi, 4. Karluk teorisi, 5. Karluk-Yama teorisi, 6. igil teorisi, 7. Tu-che teorisi
Bu teorilerin en dorusu kabul edilen Karluk teorisine gre Karahanllar sllesi,
Tu-che A-shi-na hanedannn bir kolu olan Karluk hanedanna dayanmaktadr. Karluk
Trkleri 747-840 yllarnda Uygur birliine balydlar. 840 ylnda Uygur-Karluk birliinin kmesinden sonra kurulan Karahanl devletinin kurucusu Bilge Kl Kadr Handr.
Daha sonra idareyi ele alan iki olundan Tarazda bulunan Ogulak sonraki yllarda merkezini Kagara nakletmitir. Smnler arasndaki kargaalklardan yararlanan Ogulak,
Smnlerden birinin Artua snmasna izin vermitir. Bu mslman ehzade ile karlama, Ogulakn yeeni Satukun ilerde ahsen slmiyeti kabul etmesini (932) ve devletin bat ksmnda slmiyetin resmen kabuln salamtr. Satukun olu Bayta, btn
devleti 960 ylnda islamlatrmtr.
Devletin corafi snrlar Dou Trkistanla Mvernnehir sahasn amt. 1047deki
blnmeden nce devletin corafi snrlar yleydi: Douda, Dou Trkistann bat blm; kuzeyde Tarbagatay dalar, Balka gl, Aral gl; batda Karakum l, Amuderya
rma; gneyde Hindistan ve Hindiku, Pamir ve Karakum dalar. Fergana blgesi ise, bu
alann ortasnda bulunmaktayd. 1047den sonra devletin bat blmn Mvernnehir
blgesi, Fergana blgesinin bir blm, Buhara, Semerkand ve Amu Deryann yukar kesimi; dou blmn ise, eski adyla a (bugnk Takent), Talas ve sficab oluturmaktayd. Semerkand, Buhara, Otrar ve Takent nemli kltr merkezleriydi.
Saltanatta meydana gelen deiimler Karahanl devletinin bir btn iinde ynetilmesine engel olmutur. Kagarda 1014-1024 yllar arasnda hkm sren Yusuf Kadir Han
zamannda birlik salama giriimleri artmasna ramen onun da bu abalar fayda salamam, oullar 1047de Karahanl devletini paylamlardr. 1056 ylnda Kagarda Sleyman Arslan Handan sonra hkmdarla Tavga Ulug Bura Kara Han gemitir. Bura
Han adaletli ve drst ynetiminin yansra bilim ve sanat adamlarn korumasyla da n
salmtr. Kutadgu Bilig ve Divanu Lugatit-trk onun zamannda yazlmtr.
Eski Trk yaz dilinden gelien slm Orta Asya Trk yaz dilinin ilk evresi, Karahanl
Trkesiyle yazlm eserlerin oluturduu Karahanl Dnemidir. XI-XIII. yzyllar arasnda gelien bu yaz dilinin merkezi Dou Trkistanda Kagard. Orhon ve Uygur Trkesinin devam olan bu dnem Trkesi iin Hakaniye Trkesi terimi de kullanlmaktadr. Eski Trke ve Orta Trkenin hangi yzyllar ve hangi dnem dillerini kapsad konusu bilim adamlar tarafndan farkl biimlerde yorumlanm ve dolaysyla farkl grler ortaya kmtr.
Eski Trke, Orhon Yaztlarnn dili olan Orhon Trkesi ile balar ve Eski Uygur
Trkesi ile devam eder. VI. ve X. yzyllar kapsayan bu dnemden sonra gelen Karahanl Trkesi (= Hakaniye Trkesi) kronolojik olarak XI. yzyl ile balar. Karahanl Trkesi ile balayan dnem ilk yaplan almalarda Orta Trkenin balangc kabul edilmitir. K. Grnbech ile 1936 ylnda Der trkische Sprachbau almasyla balayan Trk dilinin tarihsel dnemlendirilmesi u biimde deerlendirilmitir:
1. Eski Trke: Orhon, Uygur
2. Orta Trke: Karahanl Trkesi, aatayca, Osmanlca Metinler
3. Yeni Trke: Gney Trkesi (Osmanl, Azeri, Trkmen), Bat Trkistan azlar
(zbek, Hive), Dou Trkesi (Kagar, Kua, Turfan), Kuzey Trkesi (Koybal, Altay, Abakan), Kpak Trkesi (Krgz, Volga leheleri (K. Grnbech, (ev. M. Akaln), Trkenin Yaps, 1995: 11-15).
A. von Gabain, 1941 ylnda yazd Altrkische Grammatik (ev. Mehmet Akaln, Eski
Trkenin Grameri, TDK Ankara 1988) adl almasnda Orhon yaztlar ve Uygur harfli
metinlerin tamamn Eski Trke iinde deerlendirmitir.
Louis Ligetinin de bu konudaki grlerini ieren bir almas vardr. Hasan Eren tarafndan Trkeye evrilen in Yazsiyle Yazlm Barbar Glossalar Meselesi adl makalede (Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, IX/3 Eyll Ankara 1951, s. 301-327) Ligeti
tarafndan yle bir snflandrma yaplmtr:
1. Eski Trke (VI-IX. yzyl): Gktrke, Uygurca devri
2. Orta Trke (X-XV. yzyl): Uygur yaz dilinin oluumu, aatay yaz dili, Kpak
ve Ouz dil yadigarlar
3. Yeni Trke (XVI. asrdan bugnk Trkenin kuruluuna kadar).
Ligetinin bu snflandrmasnda Gabainin grlerinin de etkisi olmutur.
Ahmet Caferolu da Trk Dili Tarihi I (1958) adl kitabnda Eski Trkenin iine sadece Orhon Trkesi ve Uygurcayla yazlm eserleri almtr.
Bu almalarn hepsinde Karahanl Trkesi Eski Trke iine alnmam. Karahanl
Trkesiyle yazlm eserler Orta Trkenin balangc olarak kabul edilmitir. Bunda islamiyetin kabulnn bu dnem iinde gereklemesinin pay vardr, ancak bunun ne derece doru olduu tartlr.
Bu konuda son yllarda yaplan almalar farkllklar gstermektedir. Marcel Erdal
tarafndan 2004 ylnda yaymlanan A Grammar of Old Turkic adl almada Karahan-
l Trkesine ait ilk metinler de Eski Trke metinler iinde deerlendirilmitir. Old Turkic Word Formation (1991) adl almasnda da Erdal, Karahanl Trkesiyle yazlm eserlerin szvarlna yer vermitir. Bu almadan biraz daha eskiye gittiimizde, 1991 tarihli Andrs Rna Tasn An Introduction to Turkology adl eserinde Eski Trkeyi 1200 ylnda bitirdiini grrz. 1200den itibaren balatt Karahanl Trkesini Ge Eski Trke
dneminden sonra yer verdii Orta Trke iinde deerlendirmitir. Burada dikkati eken
Orta Trke dnemini balatt tarihtir, bu tarih de Mool istilasnn balad yllara denk
gelmektedir. A. Rna Tastan sonra Lars Johanson da History of Turkic adl yazsnda
XIII. Yzyl Orta Dnemin balangc olarak ele almtr (Turkic Languages, 1998:81-125)
Orta Trke terimini Karahanl Trkesi iin ilk defa Carl Brockelmann, 1928 ylnda
yaymlad Dvnu Lugatit-Trkn szvarln inceledii Mitteltrkischer Wortschatz
nach Mahmd al-Kgaris Divn Lugt at-Turk adl almasnda kullanmtr. Grnbech,
Ligeti ve Brockelmannn Orta Trke terimini kullandklarn gryoruz. Ahmet Caferolu da Trk Dili Tarihi kitabnda Orta Trke dnemini Karahanl Trkesiyle balatr.
Grld gibi birbirinden farkl yaklamlarla Karahanl Trkesi ya Eski Trke
iinde deerlendirilmi ya da Orta Trkenin balang dnemi kabul edilerek 11. yzyln bandan itibaren tarihlendirilmitir. Mool istilasn yeni bir dnemin olumasnda nemli bir etken olarak kabul edersek Trk dilinin Orta dnemini 13. yzyldan itibaren ele almak mmkndr. Bu durumda Karahanl Trkesini Eski Trke iinde deerlendirmek gerekir.
Karahanl Trkesinin tarihsel olarak Trkenin hangi dnemi ierisinde deerlendirildiini tartnz.
Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hcib tarafndan yazlmtr. Hakknda fazla bilgisahibi olmadmz yazarla ilgili bilgilerimiz, Kutadgu Biligden ve eserin ba tarafndaki mukaddimeden renebildiklerimizle snrldr. Yusuf Has Hacibin doum ve lm tarihleri bilinmemektedir, eserinde ya hakknda verdii bilgilerden yola karak doum tarihini yaklak olarak tespit etmek mmkndr. 1069/1070 ylnda tamamlad eseri zerinde 18 ay
uratn ve eserini yazmaa balad zaman 50 yalarnda olduunu eserinde belirttiinden dolay 1019/1020 yllarnda doduunu tahmin etmekteyiz. Eserini 50sini yeni
getii sralarda bitirdii ve ondan sonra da daha fazla yaamad dnlen Yusuf Has
Hacibin Hakan Bura Hann tahtta olduu 1103 ylnda ld tahmin edilir.
Balasagunda doan Yusuf, alkan, akll, anlayl ve bilgili bir kiiydi. Ana dilinden
baka Arapa, Farsa ve ran dillerinden Sodaya hakimdi. Firdevsnin eh-nmesini,
Frbnin ve bn-i Sinnn Arapa felsefe kitaplarn okuduunu, efsanelere, aruza, belagat sanatna, slm bilgilere, Trk ataszlerine, devlet rgtne, felsefeye, matematie,
astronomiye, d yorumuna, hekimlie ve toplumbilimine merak saldn ve bunlar hakknda bilgi sahibi olduunu eserinden anlamaktayz. Kaynaklardaki bilgilere gre felsefe,
ahlak ve toplumbilimi alannda aa-yukar ada olan iki Trk filozofunu anlayarak
okumu ve onlarn retilerini benimsemitir. Bunlardan biri, Frb, dieri de bn-i Sin
idi. Yusuf Has Hcibin dorudan doruya bu ikisinin rencisi olup olmad hakkndaki bilgilerimiz de net deildir, ancak her ikisinin de yazlarn okuduunu ve onlarn grleri hakknda bilgi sahibi olduunu eserinden anlamaktayz. O yalnz Arap ve Fars dilini, kltrn, batdaki klasik bilgileri deil, slmdan nceki Trk dnyasn ve kltrn de ok iyi biliyordu.
fel) vezniyle yazlan bu didaktik eser, 6645 beyittten olumaktadr. Eserin btn her beyitin kendi arasnda kafiyeli olan mesnevi tarznda yazlmtr, yalnzca eserin sonundaki
blm gazel tarznda kafiyelenmitir.
Kutadgu Biligin yazma nshas vardr: Viyana (Herat) nshas, Msr nshas ve
Fergana nshas. 1439da Uygur harfleriyle kopyalanm olan Herat nshas bulunan ilk
nshadr. 15. yzyln ilk yarsnda Herat ve Semerkant siyaset, kltr ve bilim merkezleriydi. Bu dnemde Trkler Arap harflerini kullanyorlard ama kimi eserleri Uygur harfleriyle kopyalyorlard. Uygur haflerine olan bu ilgi Bat Trkln de etkilemitir, Osmanl saraylarnda Uygur hafleriyle ilgilenen yazclar bulunmutur. eyhzade Abdrrezzak Bah da bunlardan biriydi, Kutadgu Biligin Herat nshasn Tokattan stanbula getirtmitir ancak eser hakknda herhangi bir ey yaplmamtr. Bu nshay Avusturyal
dou bilgini Joseph von Hammer-Purgstall, 18. yzyln sonlarna doru bir sahaftan satn alarak Viyanaya gtrp Viyana Saray Kitaplna vermitir.
Kutadgu Biligin Msr nshasnn 1374ten nceki bir tarihte zzeddin Aydemir adna kopyaland dnlmektedir. Arap harfleriyle yazlm olan bu nsha (5800 beyit),
1896da Kahiredeki Hidiv Ktphanesi mdr Dr. Moritz tarafndan bulunmutur ve
halen Kahiredeki Msr Devlet Ktphanesindedir.
Kutadgu Biligin nc nshas olan Fergana nshasnn 14. yzyln ilk yarsnda
Harezm corafyasnda kopyaland tahmin edilmektedir. Bu nsha da Arap harflidir,
1914 ylnda Ferganada Zeki Velidi Togan tarafndan bulunmu ve bir yazyla bilim dnyasna tantlmtr.
Dvnu Lugatit-Trk
Karahanl dneminden bize kalan ikinci nemli eser ise, Trkenin bilinen ilk szl olan ve Kagarl Mahmud bin Hseyin bin Muhammed tarafndan yazlan Dvnu
Lugatit-Trktr (asl ad: haza kitabu divani lugatit-turk). Eldeki bilgilere gre Kagarl Mahmud eserini 1072 ylnda yazmaya balam 1077de bitirmitir. Yazar hakkndaki bilgilerimiz ise kendi kitabnda yazdklaryla snrldr. Bu bilgilere gre babasnn ad
Hseyindir. Kendisinin Kagarda doduu eserinden anlalyorsa da Barsgan ehrini anlatrken kulland bu ehir Mahmudun babasnn ehridir ifadesinden yola klarak
babasnn Barsganl olduu dnlmektedir. Yine eserinden anlaldna gre Trkeyi, Trkeninin lehelerini ve Arapay iyi bilmektedir. Szlnde verdii bilgilere dayanarak Kagarl Mahmudun szlklnn yansra filoloji ve az aratrmacl ynnn de olduunu syleyebiliriz, ayrca verdii rnek maniler, dizeler ve ataszlerinden
halk edebiyat ynnn de kuvvetli olduunu gryoruz. Kagarl Mahmudun bu eserinden baka bir de Cevahirn-nahv fi-Lugatit-Trk (Trk dilinin gramer cevherleri) adl
bir de gramer kitabnn olduu bilinmektedir, ancak eser bugne kadar bulunamamtr.
Ansiklopedik bir szlk olan Dvnu Lugatit-Trk (bundan sonra DLT eklinde ksaltma kullanlacaktr), ierik olarak bize o dnemdeki Trk boylar, bu boylarn kullandklar Trke arasndaki farkllklar ve en nemlisi de szckleri hakknda bilgi veren
geni bir szlktr. Trk Leheleri Divan anlamn tayan DLT, eserin yazarnn yaad dnemdeki Trk topluluklar ve onlarn dili hakknda ses, biim, anlam ve szvarl konusunda bilgiler vermektedir. Eser hem Araplara Trke retmek hem de szvarl, anlatm zellii, klterel zenginlik asndan Trkenin Arapadan hi de geri kalmayan bir dil olduunu gstermek amacyla meydana getirilmitir. DLTnin temel szvarln Kagarlnn kendisinin de mensubu olduu dnemin ve lkesinin yaz dili olan Karahanl (Hakaniye) Trkesi, yazarn kendi tabiriyle Trkenin oluturmasnn yan sra
Hakaniye Trkesinin yaylma alanna yakn igil, Yagma, Karluk, Yemek, Ouz, Bulgar,
Suvar, Argu, Kenek, Basml boylarnn dilleri de oluturmaktadr. Kagarl Mahmud ese-
rini hazrlarken bir alan aratrcs gibi alm, bylece Trk dilinin lehelere gre dilbilgisi kurallarn baaryla ilk kez belirlemitir.
Kagarl Mahmud eserinde ifade ettii u szle byle bir szl yazmaktaki amacn
dile getirmitir: Trk dili ile Arap dilinin atba beraber yrdkleri bilinsin diye Halilin
Kitabl-aynnda yapt gibi, kullanlmakta olan kelimelerle braklm bulunan kelimeleri
bu kitapta birlikte yazmak, arasra yreime doar dururdu. Kagarl Mahmud, Trkenin slmiyetten dolay Trklerin bulunduu corafyada nem kazanm olan Arapadan geri kalmadn gstermeye alm; szlnde yer verdii leheler arasndaki farkllklar, iirler, ataszleri ve deyimlerle bu amacn gerekletirmitir. Kagarl Mahmudun
bu szl yazmasndaki dier nemli bir neden de Araplara Trkeyi retmektir.
Kagarl Mahmud eserini yazarken nasl bir yol izlediini yle ifade etmitir: Ben onlarn (yani Trklerin) en uz dillisi, en ak anlatan, aklca en incesi, soyca en kkls, en
iyi karg kullanan olduum halde onlarn arlarn (= ehirlerini), llerini batan baa dolatm. Trk, Trkmen, Ouz, iil, Yama, Krgz boylarnn dillerini, kafiyelerini belliyerek faydalandm; yle ki, bende onlardan her boyun dili en iyi yolda yerlemitir. Ben onlar en iyi surette sralam, en iyi dzenle dzenlemiimdir. Eserinde her leheye ayn derecede arlk vermemitir. rnein yukarda verdiimiz kendi ifadesinde yer almasna
ramen eserde Krgzlarn diliyle ilgili hi bir bilgi yer almamaktadr.DLTte yer alan manzum paralar (dize says 764tr) ve ataszleri (289 tane) eserin edebi deerini arttrmaktadr. slmiyetin kabul edildii dnemde meydana getirilmi olan bu manzumeler zerine almalar yaplm ve iirlerin hece lsyle mi aruz lsyle mi yazld tartlmtr. Manzumeler zerine ilk yaplan almalarda iirlerin hepsinin hece lsyle yazld gr hakim olmutur. Daha sonra farkl aratrclar tarafndan iirlerin tamamnn
aruz vezniyle yazld iddia edilerek tam tersi gr savunulmutur. Sonuta bu iirlerin
hem eski Trk halk iiri rneklerini hem de XI. yzylda Karahanllar evresinde yetien ilk
mslman Trk airlerinin aruzla yazlm eserlerinden alnm manzum paralar ierdii; halk iiri ve aydn zmre iiri olarak iki kolda gelitii ortaya konmutur. iirlerde kullanlan nazm birimi ise beyit ve drtlktr. DLTdeki drtlk ve beyitler madde balarnda verilen szcklere ilikin rnekler olduu iin eserde dank halde bulunmaktadrlar.
Dvnu Lugatit-Trkn tek yazma nshas vardr. Bu nsha Diyarbakrl Ali Emir
Efendi tarafndan stanbulda 1917 ylnda bir sahafta bulunmutur. Ali Emiri Efendi sahafta kitab grnce tanm ve hemen satn almak istemitir, ancak paras yetmeyince bor
para bularak almay baarmtr. Eser halen Ali Emiri Efendinin balad kitaplarla kurulmu olan Millet Ktphanesindedir.
Kutadgu Bilig ve Dvnu Lugatit-Trk ierikleri bakmndan karlatrarak ne trde eserler olduunu aklaynz
Atebetl-Hakayk
10
slamiyet Trkler tarafndan X. yzylda devlet dini olarak kabul edilmitir. Bu dinin kutsal kitab olan Kurann Trkeye ilk tercmesinin kimin tarafndan ve ne zaman yapld bilinmemektedir. Ancak ilk tercmelerin islamiyetin kabul edildii X. yzyl ya da XI.
yzylda yapld tahmin edilmektedir. Karahanllar dneminde Karahanl Trkesiyle
yaplan ilk Kurn tercmeleri, satr-alt tercme niteliindedir. lk evirilerin ne zaman
yapld konusunda elimizde kesin bilgiler bulunmamaktadr. Satr-alt Kurn tercmelerinden Karahanllar dnemine ait olduu tahmin edilen eviriler unlardr:
1. Trk slm Eserleri Mzesi (TEM) No. 73te kaytl olan nsha: Bu nsha Muhammed bin el-Hc Devletah e-raz tarafndan 734/1333-34 ylnda kopyalanmtr. Eser
gsterdii dil zellikleri ynnden Karahanl Trkesiyle yazlm metniler arasna dahil edilmektedir. Trke blmler krmz mrekkeple ve nesih yaz stiliyle yazlmtr.
Szvarl asndan baka metinlerde bulunmayan yeni szcklere rastlanmaktadr.
Bunun yan sra szvarl Kutadgu Bilig ve Dvnu Lugatit-Trkn szvarlyla
rtmektedir. Yazmann sonunda harfler bititirilmeden farkl bir tarzda Kurann niin
hatm edildiine dair cmleler yer alr, bunu takiben Kuran vakf edenin kabrinin nurla
dolmas dileinde bulunulur, burada da farkl yaz kullanlmtr. 902 (451 varak) sayfadan
oluan bu tercmenin Kurn tercmeleri iinde en eskisi olduu kabul edilmektedir.
2. Anonim Tefsir: Bu eser Orta Asya Tefsiri, Anonim Tefsir ve Mellifi Mehul Kurn
Tefsiri adlaryla da bilinmektedir. Bu tefsir Peterburgdaki Asya Halklar Enstits
Kitaplndadr. Kopya edili tarihi, yeri ve kopyalayann kim olduu bilinmemektedir. Bu
tercmenin dierlerinden fark satr-aras tercmenin yan sra surelerle ilgili tefsir ve hikyelere de yer vermesidir. Satr-aras eviri Karahanl Trkesiyle, tefsir ve hikyeler ise,
Kpak, Ouz ve aatay unsurlarnn kullanld Harezm Trkesiyle yazlmtr. Eser,
1914 ylnda Zeki Velidi Togan tarafndan Ferganada bulunmutur.
3. Manchester-John Rylands Nshas: Manchester, Rylands Kitapl Arapa Yazmalar Blm 25-38de kaytl olan nshann telif ve istinsah tarihi belli deildir. Rylands nshas, Trke ve Farsa eviriyi iermektedir. Dili hakknda ileri srlen deiik
grleri deerlendiren Eckmann, tercmenin 12. yzyln sonu ile 13. yzyln bana ait
Karahanl Trkesi dil zelliklerini gsterdiini belirtir.
4. Takent, zbek Bilimler Akademisi, No. 2854te kaytl olan bu nsha da satr-aras
Trke ve Farsa eviri yer alr, yorumlar iermez. Bu yazma zerrine alan Semenova
gre Trke eviri Karahanl Trkesi dil zelliklerini yanstr.
Karahanl Trkesiyle yazlm Kuran Tercmelerinin genel zellikleri hakknda bilgi veriniz.
Yukarda da belirttiimiz gibi Kutadgu Biligin ilk bulunan nshas Viyana (Herat) nshasdr. 1439 ylnda Heratta Uygur yazsyla kopyalanm olan bu nsha nce Tokata oradan da 1474te Fenariolu Kad Ali Efendinin eliyle Abdrrezzak eyhzade Bah iin
Tokattan stanbula getirilmitir. Viyana (Herat) nshasn, 1796 sralarnda diplomat olarak stanbulda bulunan Avusturyal dou bilgini Joseph von Hammer-Purgstall bir sahaftan satn alarak Viyanaya gtrp Viyana Saray Kitaplna vermitir. Hammer kitabn
kimi sayfalarn Pariste bulunan Amde Jauberte gndermi, Jaubert de 1825te yazd
bir makaleyle Kutadgu Biligi bilim dnyasna tantmtr: Notice dun manuscrit turc en
caractres ouigours envoy par M. de Hammer Abel Rmusat, Journal Asiatique, c. VI,
s. 39-52; 78-95, Paris 1825. Bu yayn Kutadgu Bilig zerine yaplan ilk yayndr, ama bu
yaz fazla ilgi uyandrmamtr.
Eser zerindeki ikinci alma Hermann Vmbryye attir. Bu yazmann 915 beyitini matbaada dktrd Uygur harfleriyle ve Almanca eviriyle yaymlamtr: Uigurische Sprachdenkmler und das Kudatku Bilik. Uigurischer Text mit Transcription und
bersetzung nebst einem uigurisch - deutschen Wrterbuch und lithographierten Facsimile
aus dem Originaltext des Kudatku Bilik, nnsbruck 1870, IV+ 260 s. Ayn yazma zerine
daha sonra Wilhelm Radloff un almalar balad. Radloff ilk almasnda bu nshann
tpkbasmn yaymlar: Kudatku Bilik, Facsimile der Uigurischer Handschrift der K. K.
Hofbibliothek in Wien, St. Petersburg 1890. XIII+200 s. kinci almasnda ise eserin
eviriyazs yer alr. Das Kudatku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, Theil I. Der
Text in Transcription, 1891. XCIII+252 s.
Eserin bulunan ikinci nshas Msr nshasdr. 1896da Kahiredeki Hidiv Ktphanesi mdr Alman Dr. Moritz tarafndan bulunmutur. Radloff un 1891den sonraki almasnda Kahirede bulunan Msr nshas da yer alacaktr. Kutadgu Bilig zerine almalar devam eden Radloff, almasnn ikinci ksmna bu nshay da katp
karlatrmal metni Rus eviriyaz harfleri ve Almanca eviriyle yaymlar: Das Kudatku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, Theil II. Text und bersetzung nach den
Handschriften von Wien und Kairo, St. Petersburg 1900 (1) 1910 (2), XXIV+ 560 s.
Kutadgu Biligin nc nshas olan Fergana nshas ise, 1914 ylnda Ferganada
Zeki Velidi Togan tarafndan bulunmu ve bir yazyla bilim dnyasna tantlmtr: A. Z.
Validi, Vostoniye rukopisi v Ferganskoy oblast, ZVO (1914) c. XXII, s. 312/13. Arap
yazsyla yazlm olan bu nsha, 6095 beyittir. Birinci Dnya Sava ve Bolevik isyanlar
srasnda kaybolan bu nsha, 1925 ylnda zbek bilgini Ftrat tarafndan tekrar bulunmu
ve bir yazyla tantlmtr: Kutadgu Bilig, Marif ve Okutgu II (1925) Takent, s. 68-74,
Trkesi: TM c. I (1925) s. 344-347. Almancas: (Rachmeti) Qutadgu Bilig Ungarische
Jahrbcher, c. VI, s. 154-158.
Bu yaynlarn arkasndan Trk Dil Kurumu nshann tpkbasmn yaymlamtr:
Kutadgu Bilig Tpkbasm I Viyana Nshas, (A), Abdlkadir nann uzun bir giriiyle
(s. 11-111). TDK, stanbul 1942.
Kutadgu Bilig Tpkbasm II Fergana Nshas, (B), TDK, stanbul 1943.
Kutadgu Bilig Tpkbasm III Msr Nshas, (C), TDK, stanbul 1943.
Reit Rahmeti Arat, 1947 ylnda Kutadgu Biligin nshasn (A, B, C) karlatrarak
eserin metnini yaymlar. Aratn bu almalarn eviri ve indeks yaynlar izlemitir ancak indeksi tamamlayp yaymlayamadan aramzdan ayrld iin indeks Kemal Eraslan,
Osman F. Sertkaya ve Nuri Yce tarafndan yaymlanmtr:
2
3
Kutadgu Bilig I Metin, TDK, stanbul 1947, (Ankara 1979 , Ankara 1991 ).
2
3
5
Kutadgu Bilig I Tercme, TTK Ankara 1959, (1974 , 1985 , 1995 ).
Kutadgu Bilig III, ndex, TKAE Ankara 1979; ndeksi nere hazrlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yce.
Dizin zerine nemli bir yayn Semih Tezcan tarafndan yaplmtr: Kutadgu Bilig
Dizini zerine TTK-Belleten, c. XLV/2, say: 178, Nisan 1981, ss. 23-78.
Reit Rahmeti Aratn Kutadgu Biligin tercmesini yaymlad 1959 ylnda Mecdut
Mansurolu tarafndan Das Karakhanidische adl Karahanl Trkesi zerine yazlm
ilk kk Karahanl Trkesi grameri Philologiae Turcicae Fundamentada yaymlanmtr.
Baz dergilerin belli saylar Kutadgu Bilig zel Says olarak yaymlanr. Trk Kltrn Aratrma Enstits tarafndan yaymlanan zel say buna rnektir: TKAE, Trk
Kltr Kutadgu Bilig Says, say: 98, Aralk 1970
Kutadgu Bilig zerine Agop Dilaar tarafndan 900. yldnm dolaysyla hazrlanm
olan kitapta eser her ynyle incelenmitir: 900. Yldnm Dolayisiyle KUTADGU
BLG NCELEMES, TDK Ankara 1972.
11
12
Karahanllarn devlet anlaylarn ve devlet rgtlenmesini ayrntl bir biimde inceleyen Reat Genin Karahanl Devlet Tekilat adl almas 1981de yaymlanmtr.
Robert Dankoff tarafndan Kutadgu Biligin ngilizce evirisi yaplmtr: Wisdom of
Royal Glory (Kutadgu Bilig) A Turko-Islamic Mirror for princes, Chicago 1983.
Kutadgu Biligin sadece dilbilgisi asndan incelenmesine dayanan ilk alma Ahmet Bican Ercilasun tarafndan yaplmtr. Sadece filler konusunun incelendii bu alma 1984 ylnda yaymlanmtr: A. B. Ercilasun, Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, G Ankara
1984. Ayn yazarn dier almas ise, eser hakkndaki genel bilgileri iermektedir: Karahanl Devri Edebiyat, Byk Trk Klasikleri I, ss. 132-157, stanbul 1985.
Kutadgu Bilig dier Trk dillerine de evrilerek yaymlanmtr:
Askar Ekewbayev, Jusup Balasagun - Kutt Bilik, Almat 1986.
Kamil Veliyev-Ramiz Asker, Yusif Balasagunlu: Gutadgu Bilik - Xobehtliye Aparan
Elm, Bak 1994.
Tlgn Kozubekov, Cusup Balasagun-Kuttuu Bilim-Dastan, Moskva 1993.
Trk dillerine yaplan eviriler hakknda ayrntl bilgi veren bir alma ise Mehmet
lmez tarafndan yaplmtr: ada Trk Dillerinde Kutadgu Bilig evirileri, Kebike
1, 1995, ss. 43-52.
Eser eitli alardan incelenmitir. Bunlar arasnda ksaca Kutadgu Biligin kltr hayatmzdaki yeri, eserde yer alan eitli kavramlar ve kiilerin karakterlerinin incelenmesi
gibi konular sayabiliriz. Anlatm zellii asndan Orhon yaztlarndan beri grlen ikilemeler Kutadgu Biligde de yer alr, eser bu adan Zhal lmez tarafndan incelenmitir.
Zhal lmez, Kutadgu Biligde kilemeler (1), Trk Dilleri Aratrmalar, 7, 1997, ss. 19-40.
Dvnu Lugatit-Trk hakknda ilk alma, Ali Emiri tarafndan bulunan ve yaymlanmak zere sadece Kilisli Rfat Bilgeye verildiinden, ilk yayn Onun tarafndan yaplmtr: Kitab Divn Lugat-it-Trk, cild-i evvel 1333 (1917), cild-i sni 1333 (1917), cild-i
slis 1335 (1919), stanbul. Kilisli Rfat dank olan eserin sayfalarn dzenlemi, tpkbasm yaplan metindeki Arapay normal duruma getirerek byk bir hizmette bulunmutur. Dvndaki szvarl ise ilk defa Carl Brockelmann tarafndan incelenmitir: Mitteltrkischer Wortschsatz nach Mahmd Al-Kgrs Divn Lgat at-Trk, Budapest 1928.
Trk Dil Kurumu 1941 ylnda Dvnu Lugatit-Trkn tpkbasmn yaymlamtr:
Dvnu Lugatit-Trk Tpkbasm Faksimile, TDK Ankara 1941.
Eserin Besim Atalay tarafndan Trkeye evrilmesinden sonra Dvnu Lugatit-Trk
hakknda kitap, makale ve tez almalar olmak zere birok yayn yaplmtr, Trk kl-
13
tr ve dili asndan zengin bir malzeme olan eserle ilgili eitli almalar devam etmektedir. Besim Atalayn almas 1939-1943 yllar arasnda yaymlanmtr:
2
3
Divn Lgat-it-Trk Tercmesi I, Ankara 1939, TDK (1985 , 1994 )
2
3
Divn Lgat-it-Trk Tercmesi II, Ankara 1940, TDK (1986 , 1994 )
2
3
Divn Lgat-it-Trk Tercmesi III, Ankara 1941, TDK (1986 , 1994 )
2
3
Divn Lgat-it-Trk Dizini Endeks, Ankara 1943, (1986 , 1994 ).
Atalayn almasndan sonra zbek bilgini Salih Mutallibov Trkiy Szler Devani
adyla eserin zbekeye evirisini yaymlamtr. Bu alma evirinin yan sra indeksi
de ierir, drt ciltlik bir eserdir ve 1960, 1961, 1963, 1967 yllarnda Takentte baslmtr.
Eseri bir btn olarak ele alan dier bir alma James Kelly ve Robert Dankoff tarafndan ngilizce olarak yaymlanmtr. Birok okunu dzeltisini de ieren bu yayn 1982
ve 1985 yllarnda yaplmtr:
James Kelly-Robert Dankoff, Mahmud al-Kagar, Compendium of the Turkic Dialects
(Dwan lugat at-Turk), I 1982, II 1982, III 1985.
Dvnu Lugatit-Trkte yer alan manzum paralar Talat Tekin tarafndan incelenmitir:
Talat Tekin, XI. Yzyl Trk iiri, Dvnu Lugatit-Trkteki Manzum Paralar, TDK
Ankara 1989.
1941 ylnda yaplan tpkbasmdan sonra ikinci bir tpkbasm 1990 ylnda Kltr
Bakanl tarafndan yaplmtr:
Dvn Lugatit-Trk, Kagarl Mahmud, Tpkbasm/Facsimile, Ankara 1990.
Dvnu Lugatit-Trkn dilbilgisi zerine yaplan yksek lisans ve doktora tezlerinin
dnda ilk yayn Mehmet Vefa Nalbant tarafndan yaplmtr:
Mehmet Vefa Nalbant, Divn Lutit-Trk Grameri-I sim, Bilgeouz Yaynlar,
stanbul 2008
Eser zerine ayrntl tek alma Reit Rahmeti Arat tarafndan yaplmtr. Karlatrmal metin, eviri, notlar ve indeksi ieren bu alma 1951de yaymlanmtr.
TEM 73te kaytl nshann ilk yars Abdullah Kk tarafndan doktora tezi olarak yaplmtr: Karahanl Trkesi Satr-Aras Kuran Tercmesi (TEM 73 1v-235v/2) Girinceleme-Metin-Dizin, Ankara 2004 (Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi). kinci yars ise, Suat nl tarafndan doktora tezi olarak
allmtr: Karahanl Trkesi Satr-Aras Kuran Tercmesi (TEM 235v/3-450r7) GiriMetin-nceleme-Analitik Dizin, Ankara 2004 (Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi).
Anonim Tefsirin szvarl A. K. Borovkov tarafndan hazrlanmtr: Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII vv., Moscow, 1963. Borovkovun bu almas Halil brahim
Usta ve Eblfez Amanolu tarafndan Tkeye evrilmitir: Orta Asyada Bulunmu Kuran
Tefsirinin Sz Varl (XII.-XIII. Yzyllar), TDK, Ankara 2002.
John Rylands Kitaplndaki nshann szl Eckmann tarafndan hazrlanm, lmnden sonra 1979da L. Ligetinin nszyle yaymlanmtr: Middle Turkic Glosses of
the Rylands nterlinear Koran Translation, Bibliothece Orientalis Hungarica XXI, Akadmiai Kiad, Budapest 1976. Bu nsha zerine dier bir alma da Aysu Ata tarafndan
yaplmtr: Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES
(Giri-Metin-Notlar-Dizin), TDK, Ankara 2004.
Takentteki tercme zerine ise u alma yaplmtr: A. A. Semenov, Sobraniye
vostonh rukopisey, Takent 1957.
Kutadgu Bilig hakknda yaplan almalar kronolojik olarak sralaynz.
14
zet
1
Eserin ilk yars bu karakterlerin arasndaki ilikileri anlatr. Eserde bu drt ana karakterin dnda belli karakterleri temsil eden kii daha vardr: Ksemi (Ay Told bakente geldiinde ona yardm eden
kii), Ersig (hkmdarn mabeyncisi) ve Kumaru
(Odgurmun mridi)dir.
Didaktik bir eser olan Kutadgu Biliin banda mensur ve manzum mukaddimeler ile bablarn (=blmlerin) fihristi bulunmaktadr. Bunlarn devamnda yer
alan Tanr vgs ve Tanrya yakar slm Trk edebiyatnn bize kadar gelen ilk tevhid ve mnacaat rneidir. Otuz beyitten oluan bu manzume mesnevi
eklinde yazlmtr. Kutadgu Bilig 900 yllk bir gemii
olan slm Trk edebiyatnn ilk en byk rndr.
Aruzun mtekarib (feln feln feln fel) vezniyle
yazlan bu didaktik eser, 6645 beyittten olumaktadr.
Eserin btn her beyitin kendi arasnda kafiyeli olan
mesnevi tarznda yazlmtr, yalnzca eserin sonundaki blm gazel tarznda kafiyelenmitir.
Kutadgu Biligin yazma nshas vardr: Viyana (Herat) nshas, Msr nshas ve Fergana nshas. Bilim dnyasnn ilk tand nsha 1439da Uygur harfleriyle kopyalanm olan Herat nshasdr. eyhzade Abdrrezzak Bah Kutadgu Biligin Herat nshasn Tokattan stanbula getirtmitir. Bu nshay Avusturyal dou bilgini Joseph von Hammer-Purgstall,
18. yzyln sonlarna doru bir sahaftan satn alarak
Viyanaya gtrp Viyana Saray Kitaplna vermitir.
Arap harfleriyle kopyalanm olan Msr nshasnn ise,
1374ten nceki bir tarihte zzeddin Aydemir adna kopyaland dnlmektedir. 1896da Kahiredeki Hidiv
Ktphanesi mdr Dr. Moritz tarafndan bulunmutur ve halen Kahiredeki Msr Devlet Ktphanesindedir.
1914 ylnda Zeki Velidi Togan tarafndan bulunmu ve
bir yazyla bilim dnyasna tantlm olan Arap harfli
Fergana nshasnn 14. yzyln ilk yarsnda Harezm
corafyasnda kopyaland tahmin edilmektedir.
15
16
17
Kendimizi Snayalm
1. Karahanl Trkesiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi
yanltr?
a. Trkenin ilk szl bu dnemde yazlmtr.
b. slami dnem Trk Edebiyatnn balangcdr.
c. Orhon Trkesi ve Eski Uygurcann devamdr.
d. Trke ilk Kuran Tercmeleri bu dnemde yaplmtr.
e. Bu dnemdeki eserlerin hepsi Arap harfleriyle
yazlmtr.
2. Kutadgu Biligin szlk anlam aadakilerin hangisinde
doru olarak verilmitir?
a. Kut Bilimi
b. Mutlu Olma Bilgisi
c. Mutlu Etme Bilgisi
d. Kurtulma Bilgisi
e. Siyaset Bilimi
3. Kutadgu Biligin ve Atebetl-hakaykn
aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir?
a. mtefiln mtefiln
b. feiltn feiltn feiln
c. mfteiln mfteiln filn
d. feln feln feln fel
e. feiltn mefiln feiln
vezni
kez
kim
tarafndan
18
3. d
4. a
5. c
6. c
7. b
8. c
9. d
10. b
19
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 4
Amde Jaubert Notice dun manuscrit turc en caractres
ouigours envoy par M. de Hammer Abel Rmusat, Journal Asiatique, c. VI, s. 39-52; 78-95, Paris 1825.
Hermann Vmbryye Uigurische Sprachdenkmler und das
Kudatku Bilik. Uigurischer Text mit Transcription und bersetzung nebst einem uigurisch - deutschen Wrterbuch und
lithographierten Facsimile aus dem Originaltext des Kudatku
Bilik, nnsbruck 1870, IV+ 260 s.
Wilhelm Radloff, Kudatku Bilik, Facsimile der Uigurischer
Handschrift der K. K. Hofbibliothek in Wien, St. Petersburg
1890. XIII+200 s
W. Radloff, Das Kudatku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, Theil I. Der Text in Transcription, 1891. XCIII+252 s.
W. Radloff, Das Kudatku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus
Balasagun, Theil II. Text und bersetzung nach den Hand-schriften von Wien und Kairo, St. Petersburg 1900 (1) 1910
(2), XXIV+ 560 s.
Kutadgu Bilig Tpkbasm I Viyana Nshas, (A), Abdlkadir
nann uzun bir giriiyle (s. 11-111). TDK, stanbul 1942.
Kutadgu Bilig Tpkbasm II Fergana Nshas, (B), TDK,
stanbul 1943.
Kutadgu Bilig Tpkbasm III Msr Nshas, (C), TDK,
stanbul 1943.
2
Kutadgu Bilig I Metin, TDK, stanbul 1947, (Ankara 1979 ,
3
Ankara 1991 ).
2
3
Kutadgu Bilig I Tercme, TTK Ankara 1959, (1974 , 1985 ,
5
1995 ).
Kutadgu Bilig III, ndex, TKAE Ankara 1979; ndeksi nere
hazrlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yce.
Semih Tezcan, Kutadgu Bilig Dizini zerine TTK-Belleten,
c. XLV/2, say: 178, Nisan 1981, ss. 23-78.
Mecdut Mansurolu, Das Karakhanidische Philologiae Turcicae, Wiesbaden 1959.
Agop Dilaar, 900. Yldnm Dolayisiyle KUTADGU
BLG NCELEMES, TDK Ankara 1972.
Robert Dankoff, Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig) A
Turko-Islamic Mirror for princes, Chicago 1983.
Ahmet Bican Ercilasun, Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, G
Ankara 1984.
Mehmet lmez, ada Trk Dillerinde Kutadgu Bilig evirileri, Kebike 1, 1995, ss. 43-52.
Necmettin Haceminolu, Karahanl Trkesi Grameri, TDK
Ankara 1996.
brahim Ta, Kutadgu Biligde Sz Yapm, stanbul 2010
Amalarmz
Anahtar Kavramlar
nller
nszler
Ses Deiimleri
Addan Ad Yapm Ekleri
indekiler
XI-XIII. Yzyllar Trk Dili
AIKLAMA
SES BLGS
SZCK YAPIMI
1. Ad kk ve gvdelerinden sonra szce eklenen eklerden nce +; eylem kk ve gvdelerinden sonra szce eklenen eklerden nce iareti kullanlmtr.
2. ~ deiken (ikili) biimi gsterir.
3. > (=byktr) iareti, kendisinden nce gelen biimin asli biim olduunu gsterir.
4. < (=kktr) iareti, kendisinden nce gelen biimin asli biim olduunu gsterir.
5. Parantez iindeki X iareti ya nlnn byk harfle (I, U gibi) yazlmas yada balant nlsnn nlk-artlk, dzlk-yuvarlaklk uyumuna gre deiebileceini gsterir.
6. * (astariks) iareti, tahmini biimi gsterir.
SESBLGS
nller
nl Uyumu
nlk-Artlk Uyumu
Trkede ilk yazl metinlerden itibaren nlk-artlk uyumu vardr. Kurall olan bu uyum,
yaztlarda kimi eklerin yazmnda kullanlan n nlyle okumay gerektiren durumlarda
(3. kii iyelik eki +(s)i, belirli nesne durumu eki +in ve gemi zaman sfat-fiil eki -mI)
bozulmaktadr1.
Karahanl Trkesi metinlerinde bu uyumu bozacak rnekler bulunmamaktadr.
nlk-artlk uyumu daima korunmutur.
Dzlk-Yuvarlaklk Uyumu
Bugn Trkede yaygn biimde varln grdmz dzlk-yuvarlaklk uyumu, Orhon ve Uygur Trkesinde hem kimi szcklerde hem de kimi eklerde uyumsuzluk gs-
22
termektedir. Bu uyumsuzluk Karahanl Trkesinde de devam etmektedir. Dz nllerden sonra dz, yuvarlak nllerden sonra dz-geni ya da dar-yuvarlak nllerin birbirini takip etmesi kuralna dayanan bu uyuma uymayan szckler ve ekler bulunmaktadr.
Uyuma Girmeyen Szckler: Karahanl Trkesiyle yazlm metinlerde uyuma girmeyen dz ya da yuvarlak biimleri kalplam olan szck rnekleri unlardr: adruk
farkl, fark (KB 201; DLT (Ouzca) I-98), altun (KB 188, 213,483...; DLT I-52, II-24....,
KTer. 25/7b3=3:136), anuk hazr (KB 15, 99....653..., DLT I-18, 68.., KTer. 37/75a2=50:23),
au zehir (KB 1126, 2142..., AH 214, DLT III-339), artuk fazla, ok (KB 171, 629, 659...,
AH 190, DLT I-99, II-137, KTer. 34/39b2=37:147), artut hediye (AH 42, KB 1769, DLT
I-109), belg nian, alamet, iz (KB 180, 1522...1864.., KTer 30/372=16:16), azuk azk,
yiyecek (KB 1417, 1441..., AH 187, DLT I-7, 66...), edg iyi (KB 32, 108, 180....888...,
2998..., AH 240, 245, 406..., DLT I-34, 64..., II-153...), kamu btn, hepsi, her (KB 4, 5,
8, 14....116, 185)
bult (AH 57, 66, 223, KTer. 31/79a3=46:24) bulut (AH BC 57, 66, 223, III-217(bir
yerde), KTer. 31/79a2=46:24)2.
Uyuma Girmeyen Ekler: Dzlk-yuvarlaklk Uyumu bakmndan eklendikleri szcklerin nls ile uyuma girmeyip yuvarlak nll olan ekler:
1. +AU topluluk say ad yapan ekler: bireg (KB 343, 4202..., KTer. 33/1b2=33:32),
ikeg (KTer. 2715b3=4:176), eg (KB 802, 1669...), trteg (KB 4502), vd,
2. -U gelecek zaman/gereklilik eki: au (KB 1756, 2680), baru (KB, 1755, 2973),
barum (DLT II-69), kau (KB 1170), kelg (KB 4925, 6294), alumz (DLT I-341), vd.
-GU sfat-fiil eki: tirilg (kii) (AH 364), klg (yol) (AH 232), vd.
3. -Ur fiilden fiil yapma eki: aur- acktrmak, a brakmak (KB 6365), bur- piirmek (KB 636, 2782), ir- (KTer. 30/62b2=16:66), taur- tarmak DLT II-78), tegr(KTer. 27/55b1=5:49), vd.
4. -sU, -sUn, -sUnI 3. tekil kii emir kipi: alsu (KB 2491, AH 78), barsun (DLT II64), bils (AH 80), bilsn (AH 166), bolmasun (KTer. 27/8a2=4:165), ksun (KTer.
31/41b3=20:22), kalsun (KB 5607, 5655, 6086), kevilsn gevesin (DLT II-13), klsu (KB
1555, 4939), kutadsun (KB 2626), vd.
5. -U ula eki: al-u br- (KB 2542), bakn-u tur- (KB 4095), rau inleerek (DLT
III-398), mezet- (471, 586), snayu (KB 261, 346, 1187...), talatu darya yollayarak
(DLT II, 343), vd.
6. -GUI eki: alu (KB 2425, 3386), brgi (KTer 30/8b1=12:88) klgi (KB 492,
1227, 3019), szlegi (KB 433, 1407,...), tggi (AH 452), kegi cabbar, zorlayc
(KTer. 37/82b1=50:45), vd.
7. -Uz- eylemden eylem yapan ek: tirgz- (AH 20, KTer. 28/35b2=7:158), vd.
8. -Ur- eylemden eylem yapan ek: arur- yormak, zayflatmak (KB 5705), tirgr(KB 4717), szur- szdrmak, zayflatmak (KB 3384) turur- yapmak, ina etmek (KTer.
34/90b2=39:20), vd.
9. -DUk sfat-fiil eki: barduku (AH 436), bildgini (KTer. 29/11b2=9:16), kartukta
(KB 2310), klduku (KB 1878), vd.
10. -DUr- eylemden eylem yapan ek: bildr- (KB 398; AH 107), biltr- (DLT II-176),
indr- (KTer. 28/69b1=8:11), kldur- (KB 6153), kltur- (DLT II, 191), kltr- (KB 3842,
DLT II-195), sevdr- (AH 260, KTer. 37/58a3=49:7), vd.
11. -Dz- eylemden eylem yapan ek: bildz- bildirmek, retmek (Ouzca) (DLT
II-202), vd.
Dudak uyumu bakmndan eklendikleri szcklerin nls ile uyuma girmeyip dz
nll olan ekler:
23
1. -mI belirsiz gemi zaman: bolm (DLT I-93), boulm (KTer. 27/16a1=5:3), krmi (KB 2367, 4434, 6191, DLT III-125), krnmi (KB 3513), knmi (KB 1398), ukulm (KB 1203, 1277, 5015), yarutm (KB 129), vd.
-mI sfat-fiil eki: urulm (mesel) (AH 164), knmi (kii) (AH 144), vd.
2. +nI belirtme durumu eki: boynn (KB 286), klni (KB 1551, 3182, 6563..., AH
233, DLT II-243), kun (DLT I-253, II-359), kmni (KB 2411), lmni (KB 1141), szni (KB 153, 185, 209...; AH 156 357, KTer. 26/46b2=4:78), vd.
3. +DIn ayrlma durumu eki: busudn pusudan(KB 1381, 4826), kldin (KB 1265,
4808..;, AH 185), kndin (KTer. 38/542=62:9), stdin (KTer. 37/12b1=47:15), yazuktn
(KB 1329, 5692), yoldn (KTer. 28/3b3=7:102), lmdin (DLT II-134, AH 12), vd.
4. +DI belirli gemi zaman 3. tekil kii: bold (KB 4,..85, ...113, 134..., 2257...4790,...6635;
AH 93, 243....; KTer. 27/40b1=5:31), bould (DLT II-131), itrdi (DLT I-218, II-173),
ldi (KB 182, 234, 442..., DLT I-15, KTer. 29/60a2=9:84), ldrdi (KTr. 27/39b1=5:30),
sokt (KB 6071), tegrdi (KB 365, 431, 575...), vd.
5. +(s)I 3. tekil kii iyelik eki: anus ncesi (KB 4618), boyn (DLT II-233), kli
(KB 53, 211..., 2882, ..3279..; AH 255), kzi (DLT I-157, II-115, III-33), ki (KB 247, 362,
1055..., 6440, 6454), ordus saray, ehri (KB 310, 1658, 1906), orn (KB 110, 111...998,
1526...), vd.
6. -gl/-gil 2. tekil kii emir eki: arturl (KTer. 31/88a1=20:114), boll (KB 26, DLT
I-64), ktrgil (DLT II-44), srgil (KB 5496), turl (DLT II-43), ukl (KB 796, 916,....), vd.
7. -l sfat-fiil eki: bolul (KTer. 34/44b2=37:173), korkul (KTer. 3212b1=28:18),
turul (KB 100, , DLT II-57), yrgli (KB 4373, 4374), tgli (AH 178).
8. -InA ula eki: bolna (DLT I 59), kmauna (KTer. 27/35a1=5:22), tutna
(KB 3806)
Karahanl Trkesinde dzlk-yuvarlaklk uyumu var mdr? rneklerle aklaynz.
nl Deimeleri
Karahanl Trkesinde nller asndan gerek Eski Trkeye gre, gerekse kendi dnemi ierisinde belli durumlar dnda (dudak ekimi, ilerleyici ve gerileyici benzeme gibi)
deiim yoktur.
Yuvarlaklama
Karahanl Trkesinden sonraki dnem metinlerinde, Harezm ve aatay Trkesiyle yazlm metinlerde yaygn olarak grlen ift dudak nszlerinin (b, p, m, v) etkisiyle meydana
gelen nl yuvarlaklamalar, Karahanl Trkesinde de yaygn olmamakla beraber kimi rneklerde grlmektedir, ancak bu szckler hem dz hem de yuvarlak nlyle yazlmlardr:
avua ihtiyar (KB 6491) ~ ava (KB 1638)
evrl- (3194, 3533) ~ evril- dnmek, devretmek (KB 126, 744)
sevl- sevilmek (KB 2071, AH ABC nshalar 259 ~ sevil- (AH 259)
yapul- rtnmek, kapanmak, gizlenmek (KB 1321, 4638) ~ yapl- (KB 4023).
mn- binmek (KB 2354, 4711) ~ min- (KB 576, 1388...)
Benzeme
Yuvarlak nllerin ilerleyici ve gerileyici benzeme yoluyla birbirlerini etkiledii ve yuvarlaklamann gerekletii rneklerin says da azdr. Bu yolla gereklemi tutarl ve dzenli
deiimlerden sz etmek mmkn deildir. Metinlerden tesbit edilmi rnekler unlardr:
bult (KB 86, 6521, DLT I, 138,vd. 20 kez, AH 57, 66, 223, KTer. 31/79a3=46:24, vd., 5 kez
~ bulut (DLT III 39, 190, 2173, AH BC nshalar 57, 66, 23, KTer. 31/79a2=46:24 bir kez).
24
krkit- gstermek (KB 32, 48 vd., DLT II 3404, KTer. 27/39b3=5:31, vd.) ~ krkt- ( KB
666 A nshas, bir kez, KTer. 36/57a1=43:48 bir kez)
gdi vg (KB 239, 241 vd., DLT I 515, KTer. 30/69a3=16:75, AH 27) ~ gd (sadece AH A nshas 27).
sok (KB 1060, 4622, vd., 6 kez) ~ souk (KB 3581, 3584, 3395, DLT I 503, KTer.
26/29a1=4:57)
unt- (KB 757, 1124, vd., DLT I 215, II 325, KTer. 28/41a3=7:16, AH 354, 482,) ~ unut(KB 757 A nshas, KTer. 31/25b2=19:64, AH 354 BC nshas)5 vb.
Bzme
Ula eki alm asl eylemin zerine iktidarlk atsn kuran u- yardmc eyleminin gelmesiyle iki eylem birleerek olumluda -u-, olumsuzda ise, -uma-/-me- biimini oluturur:
kaumaz kaamaz < ka-u u-maz (KB, 700)
yiymedi yiyemedi < yiy- u-mad (KB, 2031, AH 274)
kirmez giremez < kir- u-maz (KB 3665)
ayuay syleyebileceim < ay-u u-ay (AH 3)
tapnuay men hizmet edebileceim < tapn-u u-ay ( KB 3055)
Bu bzme olayn ayrca ikeg szcnde grrz:
ikeg < iki+eg ikisi beraber, ikisi bir arada (KB 331, vd., KTer. 27/15b3=4:176)
nsz Deimeleri
-b-, -b > -v-, -v deiimi
Orh.T ebir- evirmek, dolanmak > Uyg. evir- > KT evr- (KTer. KB 403, 718, DLT I 178..,
AH 224, 28/24a1=7:146)
Orh.T sebin- > Uyg. sevin- > KT sevin- (KB 620, 1226..., DLT I 12,, 100..., AH 44, KTer.:
sevn- 25/28b3=3:188)
Orh.T abla- > Uyg. avla- > KT avla- (KB 3181, ... DLT I 287, KTer. 27/18a2=5:4)
Orh.T eb > Uyg. ev > KT ev (KB 744, 1418...., KTer. 28/83a1=8:35)
Orh.T sab > Uyg. sav > KT sav (KB 527, 1356, 1358..., DLT I 326, II 20, III 154...
Orh.T sub > Uyg. suv > KT suv (KB 73, 143, 669,..., DLT I 15, 20, 29..., AH 340, KTer.
28/69b2=8:11
- ~ - deiimi
pik ~ pik meyve yenildikten sonra atlan ey, r p (DLT I 390)6; ala- ~ alaalamak (DLT III 324, CTD II, s. 315, EDPT 408a)
Bu rneklerin dnda DLTde nszlerden sonraki hece bandaki durumlarda //nin
yerini bazen // alr ( > ), kimi rneklerde szcklerin //li biimleri de mevcuttur.
Uyg. yapur- > yapur- yaptrmak (DLT III 97-98) ~ yapur- (DLT III 99, CTD II, s.
196-197, EDPT 881a).
OrhT. kikr- > kikr- iki kiiyi birbirine kkrtmak (DLT II 195-196)
Uyg. tapur- > tapur- ulatrmak, teslim etmek (DLT II 175).
-z ~ -s deiimi
Daha ok geni zamann olumsuzunda grlen bu deiimin, nadiren kimi szcklerde
de (ikili biimlerle) gerekletii grlr:
kgz (DLT I 366, AH 278, 25/19b1=3:154, vd. drt kez) ~ kgs DLT I 230: kgsi, AH
ABC nshalar 278, KTer. 31/42b1=20:25 bir kez)
KB yaluz (KB 395, 591, vd....) ~ yalus (DLT I 333)
Olumsuz Geni Zaman ekiminde (bu ekimin maz ile yapld rnekler de vardr)
yaygn olarak grlen bu deiimin rnekleri unlardr:
bilmes sizler (KTer. 30/68b1=16:74, 37/54b3=49:2), bolmas (DLT I, 144, 326, vd.), bolmas men (KTer. 30/23a2=15:33), kelmes (DLT II 26), klmas sizler (KTer. 38/40a3=61:2),
konmas (DLT II 331), krmes (DLT I 369), tnmes men (KB 791 BC nshalar), tegmes
(DLT I 104) tegilmes (AH 234 BC nshalar), yatmas (DLT I 386), vd.
25
26
// ~ /m/ deiimi
// ~ /n/ deiimi
erek parmak (DLT I 104, 248...) ~ ernek (DLT I 104, KB 3578)
suk krk, krlm (DLT III 365) ~ snuk (DLT III 365, KB 1858)
meg (KTer. 30/42a=16:29) ~ meng (KTer. 38/15b3=58:22)
b- > m- deiimi
inde /n/ ve // seslerini bulunduran szcklerin bandaki /b/ sesi, gerileyici benzemeyle /m/ye deiir:
OrhT. beg ebedi, sonsuz > meg (DLT I 44, III 65, 378..., KB 6, 10,113..., KTer.
30/42a2=16:29)
OrhT. bu ihtiya, yokluk, dert, sknt > mu (DLT I 425, III 32,...KB 1302, 2151...,
AH 30, musuz: KTer. 34/81b3=39:7...)
Uyg. buyan sevap > muyan (DLT III 172, 179..., KB 3319, 324,...)
OrhT. beiz beniz > meiz (DLT I 60, 65..., KB 96, 97, 480...)
nsz Dmesi
r>
berk sk, salam (DLT I 349, III 445, KB 283, 702) ~ bek (DLT I 333, 349, KB 417, 436)
birle ile (DLT I 49, 61, 157, KB 1, 2, 3, AH 33, 101, KTer. 25/12b3=3:145) ~ bile (DLT
I 44, 82, 100, KB 39, 70, AH 275, 439, KTer. 37/61b3=49:11)
kurtul- kurtulmak (DLT II 121, 234, KTer. 26/41b3=3:130) ~ kutul- (DLT II 121, KB
671, 1040, AH 3)
27
Biimbilgisi
Yapm Ekleri: Karahanl Trkesinde ok sayda tretim eki bulunmaktadr. Eklerin hepsine yer vermek mmkn olmad iin bu eklerden bazlar ve onlarn genel ilevleri zerinde duruldu.
SZCK YAPIMI
Addan Ad Treten Ekler
+au/+eg: Daha ok vcud adlarna eklenerek eklendii adla ilgli karakteristik zellik
ifade eden adlar yapar:
ieg kaburga kemiklerinin i tarafndaki ksm (DLT I 137) < i
karnau koca karnl adam (DLT I 441) < karn
boynau zorba, cebredici, isyankr (KTer. 31/8a3=19:14) < boyun
+(a)u(n)/+(e)g(n): Topluluk say adlar yapar:
kadnaun kaynbabalar (DLT I, 528) < kadn
adnau bakalar (DLT III 68, KB 5295) < adn
bireg biri, birisi (KB 343,..., KTer. 26/19a1=4:43) < bir
eg (KB 802, 1669...) <
trteg drd (KB 4502) < trt
+, +a/+e: Kltme ve sevgi bildiren adlar yapar:
ana anne gibi davranan kk kz (DLT I, 52) < ana
ata olgun kii gibi davranan ocuk (DLT I, 52) < ata
bege beyceiz (DLT I, 357) < beg
eke abla gibi davranan kk kz (DLT I, 52)
+a/+e: Kltme ve kuvvetlendirme bildiren adlar yapan bu ek eitlik durumu ekinin kalplamasyla yapm eki ilevini kazanmtr:
bara hepsi (DLT I, 417, KB 5, 28, KTer. 33/70a1=35:10) < bar
nee ka, ne kadar (DLT III, 220, KB 23, 114, AH 203, 262, KTer. 26/36a1=4:63) < ne
+/+i: Meslek adlar yapan bu ekle tremi szckler ok olduu iin bir ksmna yer verdik.
a ipek kumalar muhafaza eden kii, hazinedar (DLT I 136, KB 2494) < a
ajun hkmdar, idareci (KB 446, 2056...) < ajun
al hilekar, aldatc (KB 2312, 2327) < al
ba nc, nder (KTer. 32/5a2=28:5) < ba
bedizi nakka, ressam (KB 4458) < bediz
etki izmeci (DLT II, 48, KB 2494, 4458) < etk
temri demirci (KB 4458) < temr
yol yol gsterici (KTer. 36/98b2=45:20) < yol
+Il: Sfat trnde szckler tretir:
yamurl yamuru ok olan yer (DLT III, 56) < yamur
igil hastalkl, hasta (KB 1058, 4672, DLT III 57) < ig
+da/+de: Ortaklk ve eitlik ifade eden adlar yapar:
kada karde (DLT I, 369, KB 317, 524,...KTer. 29/8b3=9:11) < ka akraba, karde
karnda karde (KB 2560, 2924, DLT I 407)
kanda babalar bir olan kardeler (DLT III, 382) < kan
kolda hizmetkr (DLT I 461, KB 766, 4896, KTer. 26/40a1=4:69) < kol
yerde hemehri (Ouzca) (DLT III, 40) < yer
28
+DAm: Az sayda szck treten bu ek, belirte ya da soyut ad trnde szckler tretir:
birtem btnyle, tamamen; uzun sre (DLT I 484, KB 339,4349) < bir
erdem erdem, fazilet (DLT I, 107, KB 148, 281, 284,...) < er adam
oktam ok atm, okluk(DLT I, 107) < ok
+dak: Fazla rnei olmayan bu ekle tretilmi szckler eya ad ya da sfat trndedirler:
bardak korse (DLT I, 502) < bar
kovdak clz (KB 4672) < kov ii bo, kof
+e: Aadaki szck, yaklama-bulunma durumu eki olan +enin kalplamasyla tremitir:
kee gece (DLT III, 219, KTer. 28/63b1=7:205) < ke ge
+er: Gnmz Trkesinde de ayn anlamda kullanlan bu ek, Eski Trkeden beri
letirme say adlar yapar:
birer birer (KB 172, 1014...) < bir
mier biner (KB 2, 21, 31) < b
+a: Kltme adlar yapar:
kua sere (DLT I, 455) < ku
ya aa (DLT III, 28, KTer. 38/59b2=63:4) < Orh. a aa < * aa
+gey: Niteleme sfatlar tretir:
kgey zalim, zorba (KB 814, 2030..) < k
zgey sadk, vefal (KB 2237, 2571...) < z
+l/+gil: Bu ek, renk adlar ve geometrik ekillerle ilgili adlar tretir:
bagl (at) ba beyaz, drt ayakl hayvan (DLT I 481) < ba
krl krll (DLT I, 483, KB 2371, 2372) < kr
trtgil drt keli (DLT III, 417) < trt
gil gen (DLT I, 105) <
+k, +ak/+ek: Kltme ismi yapar:
baak okun temreni (DLT I, 378) < ba
butk budak, dal (DLT I, 377, KB 4892) < but but, bacak
karak gz bebei (DLT I, 382, KB 374, 2205) < kara
ksrak ksrak (DLT I, 474) < ksr doum yapmam at
olak olak (DLT I, 119, KB 141) < oul
ortak ortak (DLT I, 99, KTer. 34/55a2=38:24) < ortu ~ orta
sarak kk kap, kse, byk kadeh (DLT I, 471, KTer. 36/67a1=43:71) < sar kap
yolak kk yol (DLT III, 17) < yol, vd.
+kya/+kiye,+ kna: Kltme adlar tretir:
kzkya kzcaz (DLT III, 170) < kz
szkiye szceiz (DLT III, 359) < sz
kzkiye gzceiz (DLT III, 359) < kz
azkna azck, pek az (KB 3964, 5440, KTer. 29/30a1=9:38) < az
+l: Renk ve benzerlik ifade eden adlar tretir:
bal beyaz tepeli (DLT I, 392) < ba
kzl kzl (DLT I, 394, KB 67, 76,120, AH 26) < *kz krmz
yal yeil (DLT III, 19, KB 3, 22, 44) < *y taze
+la/+le: Belirte trnde adlar tretir:
arala arasnda (KB 3424, 3596...) < ara
tnle geceleyin (KB 760, 2314,...KTer. 34/37b3=31:138) < tn
birle birlikte (DLT I, 430, KB 1, 2, KTer. 25/12b3=3:145) < bir
+lA: Genellikle yer adlar tretir:
tarla ekilen yer, tarla (DLT I, 496, KB 1393, 4733,.., KTer. haslat, kazan, kr:
36/14a3=42:20) < tar
+A-: Geili ve geisiz eylemler treten bu ekle tremi szcklerden bazlar unlardr:
Geili eylem tretenler:
aa- yemek yemek (DLT III, 253, KB 123, 836..) < a
tuza- tuzlamak (DLT III, 263) < tuz
ke- zorlamak, zulmetmek (KB 1284, 3365, DLT III 258, AH 182, KTer.
37/82b1=50:45) < k
Geisiz eylem tretenler:
adna- deimek (DLT I, 288, KTer. 37/12b2:47:15) < adn baka, dier
orna- yerlemek (DLT I, 288, KTer. 28/38a3=7:161) < orun yer
meze- benzemek (DLT III, 403, KB 442, ) < meiz yz
tne- gecelemek (DLT III, 273, KB 489, ) < tn gece, vd.
+(A)d-: Geisiz eylemler tretir:
bilged- akllanmak (DLT II, 340) < bilig
kped- oalmak (KB 2262) < kp
kutad- mutlu olmak (DLT II, 29, KB 88, 350) < kut mutlu
yokad- yok olmak (KB 14, 4245,...) < yok
+(A)r-: Geisiz eylemler tretir:
karar- kararmak (DLT II 77, KB 3285, 5028) < kara
sarar- sararmak (DLT II, 187, KTer. 34/91b3=39:21) < sar sar
yaar- yeermek (DLT III, 68, KB 133, 1807) < ya taze
belgr- belirmek (DLT II, 172, KTer. 31/90a1=20:121) < belg iaret
29
30
uktur- bildirmek, anlatmak (KB 398, 510, KTer. 325b/=28:7,...) < uk-, vd.
-Ir-: rneklerini sadece DLTde tesbit ettiimiz bu ekle tretilen szckler benzerlik
bildiren eylemler yapar:
kolr- ister gibi olmak (DLT II, 194) < kol- istemek
kelgir- gelir gibi yapmak (DLT II, 196) < keltamur- damlar gibi olmak (DLT II, 179) < tam- damlamak, vd.
-Ur-: Ettirgen atl eylemler tretir:
arur- yormak (DLT I, 225, KB 5705) < ar- yorulmak
tgr- geirmek (DLT I, 226) < t- gemek
szur- (ya) eritmek (DLT II,188, KB 3384, 6158...KTer. 36/85b3=44:45) < sz- erimek
todur- doyurmak (DLT II, 176) < tod- doymak
tirgr- diriltmek (DLT II, 179, KB 4717, KTer. 37/3a1=46:33) < tir-(X)k-: Dnl ve edilgen atl eylemler tretir:
ouk- solmak (DLT I, 216) < o- solmak (DLT I, 175)
k- nefesi kesilmek (DLT I, 192, KB 3951) < - nefesi kesilmek; snmek (DLT I, 166)
31
32
33
34
sprndi sprnt (DLT I 493) < spryrindi iren, kt, alak, deersiz, baya (KB 5327) < yr- yermek, beenmemek, vd.
(X): Eylemden somut ve soyut adlar tretir:
a ykseli (DLT I 61) < abili bili (DLT I, 367, KB 492, 497,...) < bilk son, biti, k; gider, masraf (KB 1316, 1325) < kkei geme; geit (KB 3665, 6076, DLT I 369) < keke grme, danma (DLT III 365, KB 3475, 3482...) < keuku akl, anlay (KB 150, 151, 154,...AH 22, 47) < uk-, vd.
-(U)t: Eylemden somut ve soyut adlar tretir:
basut yardm, arka (KB 419, 1267,...) < baskt ksa, ksalk, ccelik (DLT I 356, KB 2086) < kkedt giyecek, hilat (KB 1766) < kedyanut karlk, cevap (DLT III, 28, KB 538, 623,.., AH 327, 374, KTer. 29/59a1=9:82,..)
< yan- dnmek, vd.
Karahanl Trkesindeki yapm eklerinden hangilerinin Trkede yaadn rneklerle karlatrma yaparak belirleyiniz.
35
zet
1
36
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Karahanl Trkesinin dil zelliklerinden biri deildir?
a. Orhon Trkesindeki sz ii ve sonu /d/ sesinin, Karahanl Trkesinde /d/ye deimesi
b. Orhon Trkesindeki sz ii ve sz sonu /b/ sesinin,
Karahanl Trkesinde /v/ye deimesi
c. Orhon Trkesindeki n nll szcklerin bandaki
/k/ sesinin, Karahanl Trkesinde /g/ye deimesi.
d. Orhon Trkesindeki sz ba /b/ sesinin, Karahanl Trkesinde iinde genizsil /n, / bulunmas durumunda /m/ye deimesi.
e. Orhon Trkesinde bulunan palatal n (ny) sesinin,
Karahanl Trkesinde bulunmamas.
2. Karahanl Trkesinde meydana gelen ses deiimi aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir?
a. > m deiimi
b. k > g deiimi
c. b > v deiimi
d. v > v deiimi
e. t > d deiimi
3. Aadaki dizelerin hangisinde dzlk-yuvarlaklk uyumuna aykr szck yoktur?
a. krgli ne barmu yig ig a
b. yarag krse hacib tnse szm
c. okgl kiini sevinsn can
d. bult hedye klsa uak katreni
e. bu beglik kki ol knilik yol
4. Karahanl Trkesinde hangi nszler arasnda nbetleme yoktur?
a. k ~ g
b. ~ n
c. d ~ y
d. z ~ s
e. k ~ h
5. Aadakilerin hangisinde yaar- szcnn anlam
doru olarak verilmitir?
a. gz ya akmak
b. yalanmak
c. yeermek
d. yaatmak
e. yaamak
37
Sra Sizde 2
Karahanl Trkesinde belli durumlar dnda (dudak ekimi,
ilerleyici ve gerileyici benzeme gibi) nllerde deiim yoktur.
Harezm ve aatay Trkesiyle yazlm metinlerde yaygn
olarak grlen ift dudak nszlerinin (b, p, m, v) etkisiyle
meydana gelen nl yuvarlaklamalar, Karahanl Trkesinde de az sayda rnekte ikili biimde grlmektedir: avua
~ ava, evrl- ~ evril-, mn- ~ min- gibi
Yuvarlak nllerin ilerleyici ve gerileyici benzeme yoluyla
birbirlerini etkiledii ve yuvarlaklamann gerekletii rneklerin says da azdr:
bult ~ bulut, krkit- ~ krkt-, sok ~ souk, unt- ~ unut-, vd.
Ula eki alm bir eylem, u- yardmc eylemiyle birleip bzlerek olumluda u-, olumsuzda ise, -uma-/-me- biimini alr:
kaumaz kaamaz < ka-u u-maz, yiymedi yiyemedi <
yiy- u-mad, kirmez giremez < kir- u-maz, vd.
Sra Sizde 3
Orhon ve Uygur Trkesindeki nszlerin bazlar Karahanl
Trkesinde deimitir, bu deiimler ksaca yledir:
-b-, -b > -v-, -v deiimi: Orh.T ebir- evirmek, dolanmak >
Uyg. evir- > KT evr-; OrhT sebin- > Uyg. sevin- > KT sevin-;
OrhT eb > Uyg. ev > KT ev, vd.
-z ~ -s deiimi: Bu deiim, geni zamann olumsuzunda ve
nadiren de kimi szcklerde grlr:
kgz ~ kgs, yaluz ~ yalus; bilmes sizler, klmas sizler,
krmes, tegmes,vd.
-d- / -d ~ -d- / -d deiimi: Karahanl Trkesinde /d/ sesinin, dal (d), zel (d) bazen de ye /y/ ile yazld grlr:
/d/ ~ /d/ deiimi: bod ~ bod, kudu ~ kudu, kudruk ~ kudruk, ked ~ ked /d/ > /d/ deiimi: ET adak > KT adak, ET
adr- > adr-, ET kod- > KT kod- /d/ ~ /y/ deiimi: kadn ~
kayn, kedim ~ keyim, kod- ~ koy// ~ /m/ deiimi: ahsu ~ ahsum, iir ~ imir
// ~ /n/ deiimi: erek ~ ernek, suk ~ snuk,
meg ~ meng
b- > m- deiimi: Szbandaki /b/ sesi, szcn iindeki /n/ ve // seslerinin etkisiyle gerileyici benzeme yoluyla /m/ye deiir: OrhT. beg > KT meg, OrhT. bu > KT
mu, Uyg. buyan > KT muyan.
38
Sra Sizde 4
Karahanl Trkesinde yer alan yapm eklerinin ou Trkede
de kullanlmaktadr. Ortak yapm ekleri ve szckler unlardr:
Addan Ad Treten Ekler
1. +, +a/+e: KT: ana, ata, bege; TT: ana, topa, ata.
2. +a/+e: KT: bara, nee; TT: kardee, yaa, bence.
3. +/+i: KT: a hazinedar, al hilekar, aldatc; TT:
dii, ii, mobilyac, ayakkabc.
4. +Il: KT: yamurl yamurlu yer, igil hastalkl, hasta;
TT: insancl, bencil, lmcl.
5. +da/+de: KT: kada, karnda karde, yerde hemehri, TT karde < karnda, meslekda, yolda.
6. +DAm: KT erdem erdem, fazilet, oktam ok atm, okluk; TT erdem, gndem, yntem.
7. +er: KT birer, mier biner; TT birer, beer, onar.
8. +k, +ak/+ek: KT baak okun temreni, ksrak ksrak <
ksr, yolak kk yol; TT baak, ksrak, olak.
9. +l: KT bal beyaz tepeli, kzl kzl < *kz krmz, yal yeil < *y taze; TT kzl, yeil, ardl
10. +lXg: KT adakl ayakl < adak, asl faydal < as
fayda, klg zorba, zalim < k; TT canl, ayakl, gl, bilgili (Trkiye Trkesinde bu ekin sonundaki /g/ sesi dmtr).
11. +lXk: KT alk aevi < a, eliglik eldiven < elig ; TT balk, gzlk, iyilik
12. +sXz: KT arsz kirli, pis, murdar < ar, emgeksiz
zahmetsiz < emgek zahmet, klsz gnlsz, zorla;
TT adsz, gnlsz, elsiz, gzsz
Addan Eylem Treten Ekler
1. +A-: KT aa- yemek yemek < a, tuza- tuzlamak < tuz,
meze- benzemek < meiz yz; TT benze-, kana-, oyna2. +(A)r-: KT karar- kararmak < kara, sarar- sararmak,
< sar sar; TT morar-, yeer- < ya taze
3. +I-: KT tat- tat vermek < tat, li- nemlenmek < l
nem; TT bay- zenginlemek, berki -.
4. +(X)k-: KT andk- and imek < and, birik-; TT ack-, gzk-, birik5. +la-/+le-: KT adutla- avulamak < adut avu, bala-,
emle- ilalamak < em il; TT avla-, bala-, gzle-, dorula-.
6. +lAn-: KT azlan- azmsamak, emgeklen- zahmet ekmek < emgek; TT dertlen-, glen-, darlan-.
Eylemden Eylem Treten Ekler
1. -ar-/-er-: KT ker- < k-, kter- ortadan kaldrmak <
kt-; TT gider-,
2. -DUr-: KT atur- atrmak, uktur- bildirmek, anlatmak
< uk-; TT atr-, aldr-, daldr-, elendir-, sevdir-, tuttur3. -(X)k-: KT ouk- solmak < o- solmak, turuk- < turdurmak, blk- blklere ayrlmak < bl- blmek; TT
ayk-, grk-
Yararlanlan Kaynaklar
Ata, Aysu, Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES (Giri-Metin-Notlar-Dizin), TDK,
Ankara 2004.
Arat, Reit Rahmeti, Edib Ahmed b. Mahmud Ygneki.
Atabetl-Hakayk, TDK, Ankara 1992.
------------ , Kutadgu Bilig, I, Metin, TDK yay., Ankara
1979(Kuran Tercmesindeki rnekler u kaynaktan alnmtr: Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES (Giri-Metin-Notlar-Dizin), TDK,
Ankara 2004.)
Atalay, Besim, Divan Lugat-it-Trk Tercmesi I, II, III, TDK
yay. Ankara 1943.
------------, Divan Lugati-it-Trk, IV, Endeks, Ankara 1943
Brockelmann, Carl, Osttrkische Grammatik der slamischen
Litteratursprachen Mittelasiens, Leiden 1954.
Clauson, Gerard, An Etymological Dictionary of PreThirteenth Century Turkish, Oxford 1972.
Dankoff, Robert, James Kelly, Compendium of the Turkic Dialects I, Harvard University, 1982.
Erdal, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston
2004, Leiden-Boston 2004.
------------, Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Vol. I-II, Wiesbaden 1991.
------------, The Turkish Yarkand Dokuments, Bulletin of
the School of Oriental and African Studies, University of
London, Vol. XLVII, Part 2 1984, pp. 260-301
Haceminolu, Necmettin, Karahanl Trkesi Grameri, TDK
Yaynlar, Ankara 2003.
Kk, Abdullah, Karahanl Trkesi Satr-Aras Kuran Tercmesi (TEM 73 1v-235v/2), Giri-nceleme-Metin-Dizin,
Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara 2004.
Kutadgu Bilig, Tpkbasm I, Viyana Nshas, stanbul 1942.
Kutadgu Bilig, Tpkbasm III, Fergana Nshas, stanbul 1943.
Kutadgu Bilig, Tpkbasm III, Msr Nshas, stanbul 1943
Mansurolu, Mecdut, Karahanlca, (ev. Mehmet Akaln),
Tarihi Trk iveleri, s. 141-182, Ankara 1979.
nl, Suat, Karahanl Trkesi Satr-Aras Kuran Tercmesi
(TEM 235v/3-450r7), Giri-Metin-nceme- Analitik Dizin, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara 2004, s. 5
39
Amalarmz
Anahtar Kavramlar
okluk ekleri
yelik ekleri
sim Durum Ekleri
Asl Saylar
Sra Saylar
Topluluk Saylar
Kii Zamirleri
aret Zamirleri
Zarf
Sontak
Bala
indekiler
SM
ZAMRLER VE ZAMRLERN EKM
ZARFLAR
SONTAKILAR
BALALAR
+An
Orhon ve Uygur Trkesinde daha ok rnekte grdmz bu ek, Karahanl Trkesinde kalplam birka szckte grlr:
Er+en adamlar (KB 234, 462; DLT I 85, AH 89, 90)
Og(u)l+an oullar (KB 462, DLT I 208)
yelik Ekleri
Karahanl Trkesinde iyelik ekleri, Orhon ve Uygur Trkesindeki gibi ses uyumlarna
uyar. yelik ekleri unlardr:
1. Tekil Kii: +(X)m: ata+m atam, babam (DLT III 212, KB 110, 111, 1166,...) idi+m
Tanrm (KB 5, 24,...), kz+m gzm (DLT I 46, 222, KB 663, 1589,...).
2. Tekil Kii: +(X): ata+ atan, baban (KB 651, 1552,..., KTer. 31/11b3=19:28),
sz+ szn (AH 430), ku+u kuun(KB 6368), k()l+ gnln(KB 1109).
DLTde bir yerde geen kan+ (senin) kann szcnde iyelik ekini +g biiminde buluruz.
3. Tekil Kii: +(s)I(n+): ata+s atas, babas (DLT, II 311, KB 1166, 1184,...), bara+s
hepsi, btn (KB 5945), k+i gc (DLT II 13), sz+i sz(AH 125), k()l+i
gnl(KTer. 32/7b3=16:78).
1. oul Kii: +(X)mIz: k()l+miz gnlmz (KB 4913), at+mz atmz (DLT
328), z+miz zmz, kendimiz (KB 4909, 5841)
2. oul Kii: +(X)Iz: k()l+iz gnlnz(KTer. 37/58b1=49:7), sezini+iz
zannnz, pheniz (KTer. 34/27a3=37:87), kzleri+iz gzleriniz(KTer. 29/4b1=8:44)
42
3. oul Kii: +(s)I(n+), +lArI(n+): 3. oul kii iyelik eki olarak +(s)I da kullanlmaktadr. Bunun rnekleri yukarda verildii iin burada yalnz +lar/+lerinin rnekleri verilecektir: erek+leri parmaklar (DLT I 248), i+leri ileri (KTer. 30/90a1=16:108...),
kn+leri gnleri (KTer. 28/40a2=7:163)
ay+n ay (KTer. 34/7a3=36:40), kl+ni gnl (DLT II 243, KB 1551, 3182), sz+ni
sz (KB 153, 185, 209...), ata+n baban (K 1569), szi+ni szn KB 2504, 2876,...).
3) +n: Orhon ve Uygur Trkesinde tm iyelik eklerinden sonra eklenen +n eki Karahanl Trkesinde sadece 3. tekil ve oul kii iyelik eklerinden sonra kullanlmtr:
ad+n adn (KB 2554), ba+n ban (DLT II24), evi+n evini (DLT I 283, 343...),
evleri+n evlerini (DLT I 231)
4) +/+i: Karahanl Trkesinden nceki dnem metinlerinde bulunmayan bu ek, bu
dnem metinlerinde de az kullanlmaktadr:
ba+ ba(KB 2420, 2510...), i+i ii(KB 2777), klm+i gnlm (KB 47, 5021,
6068), meizi+i benzini(KB 4455, 5686, 6229), kitab+ kitab (AH B 77, ABC 465).
4. Ynelme Durumu (Verme, Datif): ayr ekle kurulmaktadr. Bunlardan biri
+ka/+ke ve +a/+gedir. +ka/+ke daha ok kullanlmaktadr.
av+ka ava (DLT I, 81), a+ka aa (DLT I 227), at+ka ata (DLT I 35, 53...), kl+ke
gnle (KB 11), kaz+ka (DLT II, 181)~ kaz+a kaza (DLT I 254)
1. ve 2. kii tekil ve oul iyelik eki alm szcklerden sonra ek, +a/+e ve +ka/+ke biiminde grlr:
kzm+e gzme (DLT I 172), iim+e iime, kada+a kardeine (KB 4976),
zm+ke zme (KB 1175), tilekleriiz+ke dileklerinize (KTer. 27/53b1=5:48), vb.
3. tekil kii iyelik eklerinden sonra ek, +a/+e biimindedir:
atas+a atasna, babasna (DLT II 120, 178), ba+a bana (DLT II 233, 234..),
ii+e iine (KB 430, 439,...), ya+a yana (KB 440, 5802), zi+e zne (KTer.
23/2b1=27:92), vb.
4. Bulunma Durumu (Kalma, Lokatif): Bulunma durumu eki +da/+de/+ta/+tedir:
ev+de evde (DLT II 104), ba+ta bata, kapu+da kapda (KB 595, 1413...), yol+da
yolda (KTer. 27/27b1=5:12).
5. Ayrlma Durumu (kma, Ablatif): Eski Trkedeki +da/+de eki, az sayda olmakla beraber Karahanl Trkesinde de bulunmaktadr:
a) Ayrlma, kma ve mene ifade eder : yerde kop- yerden kopmak, (kmak) (DLT I I
234); tlda k- dilden kmak (DLT III 161); yazukta tdn- gnahtan syrlmak (KB 1380).
b) Karlatrma ifade eder: kamuda esizrek herkesten daha kt (KB 5319); kzda
kzrak kttan daha kt (AH 444); akarda tatl ekerden tatl (KB 4768).
c) Btnn parasn gsterir: miind bir binde bir (AH 204),
d) Baz edatlardan nce kullanlr: kzinde adn gznden baka (DLT III 151:19);
katlmazda anu katlmadan, dnten nce (KB 1304); lmde basa lmden sonra
(KB 5416); kelmiide ber geldiinden beri (KB 3364), bu knde naru bu gnden itibaren (KB 4849).
Karahanl Trkesinde kullanlan asl ayrlma durumu eki +dn/+din/+tn/+tindir:
cn+dn candan (KB 1115), kapu+dn kapdan (KB 5967), ya+dn aatan (KTer.
32/21a1=28:30), yol+dn yoldan (DLT I 78), tilin+din dilinden (AH 142, 145, 146).
DLTde ekin +dan/+den/+tan/+ten biimleri de vardr:
yr+den yerden (DLT I 525), kz+den gzden (DLT III, 366), at+tan attan
(DLT I 94, bir kez),
Ayrlma durumu ilgi durumu ekiyle birlikte de kullanlmaktadr. lgi durumu eki zerine ayrlma durumu ilevinde kullanlan +da/+denin geldii rneklerden bazlar unlardr:
menide basa benden sonra (KB 1092, 3150...), senide adn senden baka
(KB 1151), senide oza senden nce (KB 1236), anda ndin ondan nce (KTer.
38/31a2=59:22)
6. Vasta Durumu (Ara, Instrumental): En ok kullanlan vasta durumu eki, Karahanl Trkesinden nceki metinlerde olduu gibi +(X)ndir:
a) aracyla, araclyla anlam verir: el(i)g+in emle- elle gstermek (DLT I 82), kz+n
bak- gzle bakmak (DLT I 183), kut+un tiril- mutlulukla yaamak (KB 1251, farkl
eylemlerle ve farkl yaplarda 40 defa), k+n zorla, zorbalkla (KTer. 29/39a1=9:53).
b) Zaman belirteler kurar: yaz+n yazn (DLT I, 285), k+n kn (DLT III, 159), terk
dn kel- hemen gelmek (KB 5408).
7. Eitlik Durumu (Ekvatif): +A ekiyle kurulan bu durum eki aadaki ilevlerde kullanlr.
a) kadar, gibi, gre: uana telim kl- (bir eyi)mmkn olduu kadar ok yapmak
(DLT I 44), kirmie bol- girmi gibi olmak (DLT I 251), kle yor- gnlnn istedii gibi yrmek (KB 5276).
b) yn bidirir ve tarafndan anlam katar:
sola kel- sol taraftan gelmek (KB 1392), oa kel- sadan/dorudan gelmek (KB 1392)
c) kana, bara nee gibi szcklerde de kalplam olarak bulunur.
8. Yn Gsterme (Direktif): Aadaki eklerle kurulur:
a) +ArU eki: ya+aru dmana doru (DLT II 83), yay+aru bahara doru
(DLT III, 278), Teri+ger Tanrya doru (DLT III 251).
43
44
Saylar
1.Asl Saylar: Asl saylar gsteren szckler Trkiye Trkesinden ok da farkl deildir. Karahanl Trkesindeki asl saylar yledir:
Bir, iki, , trt, b, yti ~ ytti, skkiz ~ skiz, tokkuz ~ tokuz, on, yigirme, ottuz, krk,
ellig, altm, yz, mi bin, tmen on bin.
Bu asl saylarn dnda seksen ve doksan saylar iin Kagarl Mahmudun eserinde
u bilgiler verilir: seksn: seksen. Asl sekiz ondur. Sekiz kere on demektir. ki kelime birletirilmitir. Toksun: Doksan. Asl tokuz ondur. Dokuz kere on demektir. ki kelime birletirilmitir (DLT 1 437).
2. Sra Saylar: Say szcklerine +(X)n, +(X)nI ekleri getirilerek elde edilir: birin
birinci (DLT III, 373), kin ikinci (KB 132), kini ikinci (KB 788), n nc
(KB 267), trtn drdnc (DLT III, 449), bin beinci (DLT III 449), onun onuncu (DLT I, 132), ygirmin yirminci (DLT I, 132).
3. letirme Saylar: Karahanl Trkesinde letirme saylar olarak birer ve mier
saylar kullanlmtr:
birer birer (KB 1014), mier biner (KB 3421)
DLTde bir saysna gelen +In vasta durumu ekiyle olumu yap birer birer anlamn vermektedir.
Birin birin mi bolur tama tama kl bolur birer birer bin olur, damlaya damlaya gl
olur (DLT II, 360).
4. Topluluk Saylar: Say isimlerine +eg(n) eki getirilerek yaplr: bir+eg her birisi, (KB 343), +eg her (KB 802), +egn her (KB 1664).
siz+ni (KTer. 25/16a1-2=3:152), siler+ni (KTer. 30/763=16:86) olar+n (KB 62, 3305,...,
KTer. 25/4a1=3:128,...), olar+ (KB 259, 4350,..), anlar+n (KTer. 26/22b3=4:47,....)
Bulunma Durumu: +da/+de
men+de (DLT I 420,..., KB 83, 186,..., KTer. 25/27a3=3:183,..) sen+de (DLT III, 147,
154.., AH 175, KTer. 26/31b1=4:60,...), anda (DLT I 109,..., KB 395, 489,.., AH 244,.., KTer.
27/15b1=4:176,..)
siz+de (DLT I 407, KTer. 25/8a3=3:137,...), olarda (KB 2940, 3738, ..., KTer.
28/43a3=7:168,..)
Bulunma durumu ilgi durumu ekini alm szcklerle birlikte de kullanlmaktadr. Bu
yapnn, bulunma durumunun ayrlma durumu ilevinde kullanld szcklerdeki rnekleri daha fazladr. Bu rnekler daha ok Kutadgu Biligde grlmektedir:
meni+de turur bendendir (KB 4877), meni+de bar bende var (KB 4864),
seni+de bar sende var (KB 362), seni+de turur sendedir (KB 4877, 5244), an+da
bolur ondan olur (KB 2888), kimi+de bol- kimden olmak(KB 2006).
Ayrlma Durumu: +dIn, bu ekin yan sra az da olsa +dAn eki de kullanlmaktadr.
men+den (DLT I 40), men+din (DLT I 20, KB 381, 812, KTer. 27/51a2=5:44,...)
sen+den (DLT I 529, IIII 178,), sen+din (KTer. 26/33a1=4:61,...)
andn (DLT I 60,...KB 259, 367,..., KTer. 26/27a1=4:55,..)
biz+din (KTer. 28/16a2=7:134)
olar+dn (KB 269, 1931, KTer. 25/16a1=3:152,..)
mun+dn (KB 476, 1445,..), bular+dn (KB 2423, 2734,..)
Ayrlma durumu eki de ilgi durumu eki alm yaplarn zerine gelmektedir:
meni+din (KB 61, 62, 188,..)
meni+de basa benden sonra (KB 1092, 3150,...)
meni+de kidin benden sonra (KB 1217, 1277,...)
seni+de (KB 1151, 1230,...rneklerin ou ayrlma durumu ilevindedir)
seni+din (KB 6, 7, 23, 379,...)
an+da adn ondan baka (KB 1280)
an+da basa ondan sonra (KB 132, 357, 484,...)
an+da naru ondan teye (KB 266, 3165,...), bizi+de (KB 2699, 5339,..)
Ynelme Durumu:
maa (KB 29, 60, 82..., AH 39, 319,.., KTer. 27/38b1=5:28,..)
saa (KB 8, 20, 24,..KTer. 25/3b3=3:128,...)
aa (KB 1376, 1632,...KTer. 25/13a3=3:145,..)
biz+ke (DLT I 24, 25,..., KB 5343, 6408, KTer. 25/18b3=3:154,..) siz+ke (KTer. 25/1b23=3:120,...), siler+ke (KB 4864, 6124, KTer. 37/56b3=49:6)
olar+ka (KB 2433, 2495,..., KTer. 2571b3=3:120,...)
Yn Gsterme Durumu:
maar bana doru (KTer. 31/7a1=19:10..)
saar sana doru (KB 29, 391, 600,..KTer. 29/33b3=9:43,..)
aar ona doru (DLT I 35, 48,..., KB 2, 5, 19,...)
Eitlik Durumu: +A
mene bence, bana gre (KB 6580)
ana ona gre (DLT I 63, 88,..., KB 128,129,..., KTer. 33/48b1-2=34:31,..)
Vasta Durumu: +(X)n
ann onunla (DLT I 155, 285...)
45
46
aret Adllar
ZARFLAR
Yer Zarflar
Karahanl Trkesinde yer zarflar eitli ad durum ekleriyle oluturulmutur. Bunun iin
+A, +DA, +DIn, +(A)rU, +rA, +A ve +In eklerinden yararlanlmtr. Bu eklerle yaplm
zarf olarak kullanlan szckler unlardr:
1. +A Ekiyle Kurulmu Yer Zarflar: ze < z+e stte, yukarda
Yal kk yaratt ze yulduz mavi gn zerinde yldz yaratt
2. +DA Ekiyle Kurulmu Yer Zarflar: Kayda, Kayuda, Kanda < *ka nerede
Kayuda bilig bolsa beglik bulur Bilgi neredeyse beylik oradadr (KB, 301)
Kanda erdi Neredeydin (DLT I, 418)
3. +DIn Ekiyle Kurulmu Yer Zarflar: dn < +dn nde, n tarafta
kamu anuda sen sen dn kidin hereyden nce, nde ve arkada olan sensin (KB, 8)
Kdin < *k+din arkada; sonra
Er kdin kald Adam geri kald (DLT II, 25)
Altn < *alt+tn altta
Bularda en altn bu yalk yorr bunlarn en altnda bu ay dolar (KB, 137)
Astn < *as+tn altta
Ne altn ne stn ne otru orun Ne altta, ne stte, ne kar tarafta (KB, 18)
stn < st+tin stte, yukarda
Uku orn stn meede-turur anlayn yeri yukardadr (KB, 1836)
4. +A Ekiyle Kurulmu Zarflar: Kana < *ka+n+a nereye, nereye
Kana bard ey oul ey oul nereye gittin (DLT I, 74)
5. +rA, +rU Ekiyle Kurulmu Zarflar
Asra < *ast+ra aada, aaya doru (DLT I, 126)
Tara < *ta+ra dar, darda
Tama suv tara kp ta ter bu suyun kolu darya karak da geer (DLT I, 424)
Ber < *ber+r beri, beriye, beride
evindin turup kt keldi ber evinden kp beri geldi (KB, 486)
Zaman Zarflar
Karahanl Trkesinde emdi imdi, kn gn kndz gndz, kidin sonra, tn gece, tnle geceleyin, kn kn, yazn yazn gibi szckler zaman zarf olarak kullanlmaktadr.
Durum Zarflar
Miktar Zarflar
Bu dnem eserlerinde kullanlan bu zarflarn says ok deildir. Artuk fazla, ok, az az,
k ok, kp ok, telim ok, bedk byk, tkel btn, hep gibi szckler miktar
zarf olarak kullanlr. Bunlardan bazlarnn rnekleri aada verilmitir.
Artuk: lig but artuk karartt meiz hkmdar fkelendi benzini ok karartt (KB 629)
Az: k szleme sz birer szle az Sz ok syleme birer birer az syle (KB, 172)
k: Bu er ol k katurkan Bu adam ok sevinen, glen bir kiidir (DLT I, 516)
Telim: Kidin telim kndi sonra ok piman oldu (DLT I, 200)
47
48
SONTAKILAR
BALALAR
Ayn grevli ya da birbiriyle ilgili szckleri, szck beklerini, zellikle tmceleri balamaya yarayan, bunlar arasnda anlam ve biim ynnden balant kuran szcklere bala denir.
Bile ile, birlikte, tak ve apa eer, kal eer, azu yoksa, veya szckleri Karahanl Trkesinde bala olarak kullanlmaktadr.
Bile, Birle: Bala olarak kullanld rnekler ok sayda deildir. rnekler daha ok
KB ve DLTde grlr:
Buaklk bile erke vke yavuz hiddet ve fke insan iin fenadr(KB,332)
Tak: Bala olarak kullanld rnekler azdr.
kaz tak kordaym kazm ve ku kularm (DLT, II 177)
Apa: Karahanl Trkesinden nce az sayda kullanlan apa balac bu dnem metinlerinde daha ok grlr.
Apa edg bolsa bu begler zn Eer bu beylerin kendileri iyi olursa (KB, 895)
Azu: ki eyi karlatrarak birbirine balayan bu bala KB ve DLTde grlmektedir.
Tilk m togd azu bri m Tilkimi dodu yoksa kurt mu? (DLT, I 429).
49
zet
1
50
Kendimizi Snayalm
1. Aada koyu renkli szcklerin hangisinde 1. tekil kii
iyelik eki yoktur?
a. Szm munda kalur
b. Edip Ahmet atm
c. Erdem ze tglr
d. dimni germen
e. Bu kam tgki
51
Sra Sizde 2
Yaln Durum: Eksizdir, kk ya da gvdeyle ayndr.
Tamlayan Durumu (lgi, Genetif): +X, +(n)X: v+i
Belirtme Durumu (Ykleme, Akuzatif): +n/+ni, +Xg/+X
+In, +/i
Yaln durumda genellikle +n/+ni, +Xg/+X kullanlr: v +ni
nc tekil kii iyelik eki alm szcklerden sonra +In gelir: v +i+n
Az da olsa +/inin de kullanld grlr: v +i
Ynelme Durumu (Verme, Datif): +ka/+ke ve +a/+ge, +A,
+a/+e : v+ke
ve 2. kii tekil ve oul iyelik eki alm szcklerden sonra ek,
+a/+e ve +ka/+ke iiminde grlebilir: v+im+e
3. tekil kii iyelik eklerinden sonra ek, +a/+e biimindedir: v+i+e
5. Bulunma Durumu (Kalma, Lokatif): +da/+de/+ta/+te: v +de
6. Ayrlma Durumu (kma, Ablatif):
+da/+de; +dn/+din/+tn/+tin: v +de
Yararlanlan Kaynaklar
Ata, Aysu, Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES (Giri-Metin-Notlar-Dizin), TDK,
Ankara 2004.
Arat, Reit Rahmeti, Edib Ahmed b. Mahmud Ygneki.
Atabetl-Hakayk, TDK, Ankara 1992.
------------, Kutadgu Bilig, I, Metin, TDK yay., Ankara 19792
Atalay, Besim, Divan Lugat-it-Trk Tercmesi I, II, III, TDK
yay. Ankara 1943.
------------, Divan Lugati-it-Trk, IV, Endeks, Ankara 1943
Brockelmann, Carl, Osttrkische Grammatik der slamischen
Litteratursprachen Mittelasiens, Leiden 1954.
Clauson, Gerard, An Etymological Dictionary of PreThirteenth Century Turkish, Oxford 1972.
Dankoff, Robert, James Kelly, Compendium of the Turkic Dialects I, Harvard University, 1982.
Erdal, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston
2004, Leiden-Boston 2004.
-------------, Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Vol. I-II, Wiesbaden 1991.
Haceminolu, Necmettin, Karahanl Trkesi Grameri, TDK
Yaynlar, Ankara 2003.
Mansurolu, Mecdut, Karahanlca, (ev. Mehmet Akaln),
Tarihi Trk iveleri, s. 141-182, Ankara 1979.
nl, Suat, Karahanl Trkesi Satr-Aras Kuran Tercmesi
(TEM 235v/3-450r7), Giri-Metin-nceme- Analitik Dizin, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara 2004, s. 5
Nalbant, Mehmet Vefa, Divn Lutit-Trk Grameri-I sim,
Bilgeouz Yaynlar, stanbul 2008.
Amalarmz
Anahtar Kavramlar
Fiil ekim Ekleri
Birleik Fiil ekimleri
Sfat-fiiller
Zarf-fiiller
Birleik Fiiller
indekiler
FL
SIFAT-FLLER (ORTALAR)
ZARF-FLLER
BRLEK FLLER
Karahanl Trkesinde Orhon, Uygur ve Trkiye Trkesinde olduu gibi fiil ekimlerinde farkl tipte kii ekleri kullanlmaktadr. Bu dnem metinlerinde yer alan fiil ekimlerini
srasyla aklarken hangi tipte kii eklerinin kullanldn da belirteceiz.
Belirli Gemi Zaman (Bilinen Gemi Zaman): Bu zamandaki fiillerin ekiminde
iyelik eki kaynakl kii ekleri kullanlr.
1. Tekil Kii: {-DXm} ekiyle kurulur: ba-dm baladm (KB 5899), bol-dum (KB 373,
1586,..), ker-dm geirdim (KB 649,...)
2. Tekil Kii: {-DX} ekiyle kurulur: ay-d syledin(KB 147, 354,..), biti-di yazdn
(KTer. 26/45b2=4:77), bul-du (KB, 940)
3. Tekil Kii: {-DI} ekiyle kurulur: bak-t (KB 1572, 1752,..., DLT II 33,295), bar-d
gitti(AH 202, 391,..), bol-d (KB 4, 45, 85,..., DLT I 36,...), kl-di (KB 6341),
3. tekil kiinin -mat/-met ekiyle geniletilmi biimi de vardr:
kevil-dimet zayflad (DLT I, 397), yaval-dmat yavalad (DLT I 397), yuvul-dmat
yuvarland (DLT I 397)
1. oul Kii: {-DXmXz} ekiyle kurulur: a-tmz atk (DLT III 235), ay-dmz syledik (KTer. 28/42a2=7:166), bar-dmz gittik (DLT I 327),
Kuran Tercmesinde uyum d rnekler vardr:
bol-dmz olduk (KTer. 34/24a1=37:32), tut-tumz tuttuk (KTer. 34/69b3=38:63),
kod-tmz koyduk (KTer. 34/32a1=37:108,...)
DLTde /-DUk/ ekiyle kurulmu Ouzca biimler de yer alr.
bar-duk gittik (DLT II 62, 63), kur-duk (DLT II 61), kir-dk (DLT II 61), kel-dk
(DLT II 61, 62, 63).
2. oul Kii: {-DXXz} ekiyle kurulur:
ay-dz sylediniz(KTer. 25/27b1=3:183), bar-dz gittiniz (DLT II 47), bol-duuz
oldunuz (KTer. 35/86a2=41:23),
-ler ekiyle geniletilmi biim: kr-dzler grdnz (KTer. 25/11b1=3:143)
3. oul kii: -DI(lAr) ekiyle kurulur: bol-dlar oldular (KB 6476, 6492), berkt-tiler
salamlatrdlar (KTer. 36/70a1=43:79), kr-diler (KB 1057).
Kuran Tercmesinde 3. kii oul ekinin /r/siz iki rnei mevcuttur: ay-dla
sylediler(KTer. 30/27b3=15:58, 30/40b3=16:27)
54
Belirsiz Gemi Zaman (renilen Gemi Zaman): {-mI} eki her zaman dz nlldr. Kii eki olarak kii zamirleri kullanlr:
1. Tekil Kii: {-mI men} ekiyle kurulur: unt-m men unutmuum (KB 1577)
2. Tekil Kii: {-mI sen} ekiyle kurulur: bekle-mi sen beklemisin (KB 6308), kizlemi sen (KB 6308)
3. Tekil Kii: {-mI} ekiyle kurulur: al-m (KB 5487), bol-m olmu(KB 257,
1627..., DLT I 93)
Geni Zaman: {-(yX)r} ve -ar/-er eklerinin eylemlere ekleni biimlerinde belli bir kural yoktur. nl ile biten eylemlere ounlukla -r eki gelir. Bunun dnda nl ile biten
eylemlere -ur/-r de eklenir, bu durumda araya -y- yardmc sesi girer. Kii eki olarak kii
zamirleri kullanlr.
1. Tekil Kii: {-(y)Xr} -ar/-er men ekiyle kurulur:
bak-ar men bakarm (DLT III 194), szik-er men phelenirim (DLT II 117) tur-ur men
dururum (KTer 31/12a3=19:30), al-r men alrm (KB 6035), kse-r men isterim (KB 363)
4. nite - Karahanl Trkesi Grameri III: Fiil, Sfat-Fiiller, Zarf-Fiiller, Birleik Fiiller
-u/-g eki daha az kullanlr. Bu ek orta eki olduundan daha ok bu ileviyle kullanlmtr. Gelecek zaman olarak kullanld rnekler ounlukla 3. tekil kiiyledir:
ay-u syleyecek (KB 1011, 1910,...), katl-u katlacak (KB 4316), ke-g turur geecek (KB 5324).
Karahanl Trkesinde bu gelecek zaman eklerinin dnda yakn gelecek zaman karlayan ve metinlerde ok fazla rneinin bulunmad dier bir gelecek zaman eki de
-alr/-gelir ekidir.
bar-alr men hemen geleceim (DLT II 67), at-alr hemen atacak (DLT II 20),
szur-alr eritmek zeredir (DLT II 188), al-alr almak zeredir (KB 1472), bar-alr
gitmek zeredir (KB 5976), kal-alr kalmak zeredir (KB 1074).
art Kipi: Orhon ve Uygur Trkesinde -sar/-ser ekiyle kurulan art kipinin -sa/-se biimi Uygur dnemine ait kimi tp ve astroloji metinlerinde grlr, Karahanl Trkesinde ek artk tamamiyle sa/-se biimindedir.
1. Tekil Kii: sa/-se men ekiyle kurulur. Kii adl kaynakl kii ekleri kullanlmaktadr:
bar-sa men gitsem (KB 5752), kr-se men grsem (KB 815), bol-sa men olsam
(KTer. 27/40a2=5:31)
Kuran Tercmesinde az saydada olsa iyelik eki tipindeki kii ekleriyle yaplm ekimlere rastlamaktayz: bol-sam olsam (KTer. 26/41b2=4:73...4 kez)
2. Tekil Kii: sa/-se sen ekiyle kurulur: bar-sa sen gitsen (DLT I 134), i-se sen isen
(KB 6148), kol-sa sen istesen (KB (1450,..)
iyelik eki tipindeki kii ekleriyle olumu rnekler kr-se grsen (KTer.
28/60a1=7:198), bol-sa olsan (KTer. 26/68b2=4:102).
3. Tekil Kii: sa/-se ekiyle kurulur: a-sa asa (KB 1126, KTer. 30/553=16:54), bak-sa
baksa (DLT I 340) bil-se bilse (KB 329, 337,...)
1. oul Kii: sa/-se miz ekiyle kurulur: biti-se miz yazsak (KTer. 26/38a1=4::66),
bol-sa miz olsak (KTer.28/2b3=7:88), buz-sa mz bozsak (KB 4016), ur-sa mz vursak (KB 4016)
2. oul Kii: sa/-se siz/sizler ekiyle kurulur: bil-se sizler bilseniz (KTer. 26/18a3=4:43),
bul-sa siz bulsanz (KTer. 26/55a2=4:89), kl-sa siz yapsanz (KTer. 26/87b3=4:128),
yaur-sa siz gizleseniz (KTer. 33/18a3=33:54)
3. oul Kii: sa/-se+lar/ler ekiyle kurulur: bol-salar olsalar (KTer. 25/20b3=1:156, KB
5582), bul-salar bulsalar (KTer. 29/41a1=9:57), szle-seler syleseler(KB 3426, 5883)
Emir Kipi: Btn kiileri ayr eklerle kurulur. Kii eki olarak da her kii iin Trkiye
Trkesinde, Orhon ve Uygur Trkesinde olduu gibi farkl ekler kullanlr.
1. Tekil Kii: -(A)yI(n) ekiyle kurulur: ay-ayn syleyeyim (KB 196, 198.. AH 4, 266),
ay-ay syleyeyim (KB 6581), beze-yin ssleyeyim (AH 43), tne-yi geceyi geireyim
(KB 6571), te-y (KB 1033)
2. Tekil Kii: -l/-gil ekiyle ya da eksiz kurulur: ay-l syle(KB 672, 683...), bil-gil
bil (KTer. 27/55a3=5:49), d-l gnder (KB 395), it-gil iit (KB 153, 196,...), bol-l
(DLT I 64), kr-gil gr (AH 99), y-gil ye (DLT I 88)
ay! syle(K 267, 513...), bol! ol(KB 4, 19,....), kr! gr (KB 38, 58, 73,...)
3. Tekil Kii: -sun/-sn, -su/-s, -sun/-sni ekleriyle kurulur:
bil-sn bilsin (AH166), bol-sun olsun (AH 492), kir-sn girsin (DLT I 362), klsn gelsin (DLT II 64)
al-su alsn (AH 78), bol-su olsun (KB 111, 119,..., AH 76), kl-su yapsn (KB 1555,
4939...), kr-s grsn (KB 104, 513)
bol-sun olsun (KB 4957, 5491,...), kl-sun yapsn (KB 5491), kr-sni grsn (KB
509, 540..)
55
56
Karahanl Trkesinde fiil ekiminde kullanlan eklerin Trkiye Trkesinde nasl kullanldklarn karlatrarak hatrlaynz.
Birleik fiil ekimleri er- yardmc fiilinin zerine zaman ve kii ekim eklerinin getirilmesiyle yaplr. Bu tr zaman ekimleriyle ilgili rnekler metinlerde ok fazla yer almaz; bu
nedenle ilgili zamann her kii ekiyle ekimi bulunmamaktadr.
Hikye Birleik Zaman: Zaman ekini alan fiilin zerine -DI+kii eki ile oluturulmu
r- yardmc fiilinin getirilmesiyle kurulur.
Fiil+er+DI+kii ekleri
Belirli (Bilinen) Gemi Zamann Hikyesi:
aydm erdi syledimdi (KB 1089), kldm rdi yaptmd (KB 1120), ayttlar rdi
syledilerdi (KTer. 28/8b1=7:117)
Belirsiz (renilen) Gemi Zamann Hikyesi:
trtlmi rdi yaratlmtn (KB 1242), ulanm rdi balanmtn (KTer.
31/68a2=20:92)
Geni Zamann Hikyesi:
korkur rdim korkardm (KB 5070), tiler rdim dilerdim (KB 571, 572), tuar rdi
doard, klmaz rdiler yapmazlard (KTer. 28/40a3=7:163)
Gelecek Zamann Hikyesi:
buzay rdi bozacakt (KB 3464), kalay rdi kalacakt (KB 3656, 6059), bolay
rdim olacaktm (KTer. 38/64b1=63:10),
Kuran Tercmesinde gelecek zamann hikye birleik ekiminde farkl bir yapyla karlamaktayz:
bolayt olacakt (37/17b2=47:21) < bolay rti
klat yapacakt(36/4a3=42:8) < kla rti
lmegetiler lmeyeceklerdi (25/21a2=3:156) < lmegey erti
4. nite - Karahanl Trkesi Grameri III: Fiil, Sfat-Fiiller, Zarf-Fiiller, Birleik Fiiller
artn Hikyesi: barsa rdi gitseydi(KB 425), bolsa rdi olsayd (KB 4920), bolsa
rdiiz olsaydnz (KTer. 25/19a1=3:154), krseler rdi grselerdi (KTer. 33/61b3=34:51)
Rivayet Birleik Zaman: Zaman ekini alan fiilin zerine -mI+kii eki alm r- yardmc fiilinin getirilmesiyle kurulur.
Fiil+r+mI+kii ekleri
Geni Zamann Rivyeti
tiler rmi dilermi (KB 469)
artn Rivyeti:
sevse ermi sevseymi (KB 3478)
art Birleik Zaman: Rivayet Birleik ekimi: Zaman ekini alm fiilin zerine
-sA+kii eki alan r- yardmc fiilinin getirilmesiyle kurulur.
Fiil+er+sA+kii ekleri
Belirli (Bilinen) Gemi Zamann art:
krdm rse grdysem (KB 790), bard rse ulatysan (KB 4100), brdi rse
verdiysen (KB 5232)
Belirsiz (renilen) Gemi Zamann art:
basm rse basmsa (KB 2884), bitimi rse yazmsa (KTer. 38/18b3=59:3), kodm rse koymusa (6594)
Geni Zamann art:
barr rse giderse (KB 6097), bulur rse bulursa (KB 4137), kolur rse isterse (KB
226), bilr rseler bilirlerse (KTer. 30/50b1=16:41)
Gelecek Zamann art:
ayu rse syleyecekse (KB 3886), bulu rse bulacaksa (KB 6566), kalu rse kalacaksa (4739)
SIFAT-FLLER (ORTALAR)
Fiilden treyen sfat-fiiller isim ekim eklerini alabilirler. Fiilin sfat biimi olduklar iin
hem adn, hem sfatn hem de eylemin zelliklerini tayabilirler. Fiilin gsterdii eylemi
yapan da gsterirler. Bu tr szcklerin fiilden tredikleri iin zaman kavram tadklar,
olumsuzluk ekini aldklar ve deiik atlara girdii grlr. Sadece kii kavram tamazlar.
1. -DUk: Gemi zaman sfat-fiil eki
zi bilmedkin andn kolur kendisi bilmedii iin ondan sorar (KB 1909)
bolup tomaduk teg yitip bard cn Ruh hi domam gibi kayboldu gitti (KB 1522)
biliglig ukulu tidk n bilgili ve akll dediin iin (KB 3164)
2. -mI: Gemi zaman sfat-fiili
maa kelmiide ber men bu kn bana geldiinden beri ben bugn (KB 3364)
lg bile kould/ tom kni u batar l ile birleti, doan gnei imdi batar (DLT II 128)
bilr ol edibni ne kim aym o bilginin ne sylediini bilir (AH 502)
Tar ldrr tenlerni lmii vaktinde Tanr tenleri lm vaktinde ldrr (KTer.
35/1a2=39:42)
3. -Ar/ -Ir / -(y)Ir: Geni zaman sfat-filli
busudn kar teg kar dszn beklemediin bir anda pusudan kar (KB 4826)
kaynar gz keiksiz bolmas cokun su geitsiz olmaz (DLT I 390)
4. -mAz/ -mAs: Geni zaman sfat-fiilinin olumsuzudur
zm taplamaz ne biri yalan ol benim beenmediim eylerden biri yalandr (KB 848)
yazmas atm yamur yalmas bilge yaku usta atc yamurdur; yanlmaz bilgin bir
yankdr (DLT III 380)
bahllk otalap oulmaz ig ol kskanlk ilala gemeyen bir hastalktr (AH 253)
57
58
ZARF-FLLER
Eylemden treyen ancak tmce iinde ounlukla belirte grevi yapan szcklere zarffiil denir. Cmlede ounlukla szckler arasnda ilgi kurarlar. Balayc olma zellikleri
bulunduundan zne, tmle, nesne olularna rastlanmaz. Eylem ekimine girmedikleri iin kii ve kesin bir zaman kavram tamazlar. Karahanl Trkesinde Trkiye Trkesinde olduu gibi zarf-fiillerin says fazladr, burada enok kullanlanlara yer verilecektir.
1. -(I)p: Eklendii eylemi yan tmceye balar; ve balac gibi kullanlmasnn yan
sra tmceye -arak/-erek anlam da katar. Asl eylemden nce gereklemi bir eylemi
59
4. nite - Karahanl Trkesi Grameri III: Fiil, Sfat-Fiiller, Zarf-Fiiller, Birleik Fiiller
gsterir. Trkiye Trkesindeki durumun aksine nl ile bitenlere eklendiinde araya /y/
kaynatrma nsz girmez. Bu zellik Orhon ve Uygur Trkesindeki gibidir.
kapu at kt kadan krp kapy at kt kardeini grp(KB 3292)
ylk yazn atlanur/ otlap ann etlenr ylk ilkbaharda at haline gelir, otlayarak etlenir (DLT I 285)
kereksiz szini kmp kizleyr gereksiz sz gmerek gizler (AH 118)
iim tp nanp sr ayma sakn eim deyip inanp srrn syleme sakn (AH 22)
2. -(y)I: Bu zarf-fiille oluturulan biimler, asl fiil ile ayn zamanda meydana gelen eylemi ve hareketi gsterir. Fiilin tarzn gsterir. Birleik fiillerde tasviri fiili asl fiile balama grevinde de kullanlan bu ek, Trkiye Trkesinde de Orhon ve Uygur Trkesinde
de ilek olarak yer alr.
arlayu tut sen asl kiig faydal olan insana sayg gster (KB 5539)
vebal ktr bard zele sk vebal yklenerek ve stne bir de svme (kfr) alp
gitti (AH 242)
negke bu an ulau knar niin bu (dnya) ona durmadan eziyet ektirir (AH 446)
3. -A: -(y)I ile ayn anlam ve ilevde kullanlr.
sak birle adra tutar bilge bt bilge kii bunlar hesaplayp birbirinden ayrarak zapteder (KB 4383)
ta ata yortalm/ Budru kann irtelim tan atarak (tan attnda) yryelim Budru
kann isteyelim (DLT III 356)
4. -gAlI: Eklendii fiile -mak iin anlam katar. Asl eylemin amacn ifade eder. Gnmz Trkesindeki biimi -AlIdr.
lmke baskma kelir alal lm yendim sanma seni almak iin gelir (KB 5145)
ne i tu kadalar yzin krgeli e dost ve kardelerinin yzn grmek iin (KB 4921)
yakadak yalaal eligdeki nur yakadaki yalanrken eldeki kaybedilir (DLT I 253)
5. -gInA: Asl eylemin gerekleecei zamann snrn belirler. Bu ek, Trkiye Trkesinde -(y)Incaya kadar yapsyla kullanlmaktadr.
mi edgg adakn tutna sen Sen bin iyinin ayan tutuncaya kadar (KB 3806)
elig tutna ot tut el tutacana ate tut (kefil olacana ate tut) (DLT II 292)
suv krmegine etk tartma suyu grmedike izmeni karma (DLT III 426)
6. -mAdIn: Yklemin gsterdii hareketin gerekletii srada, ekin eklendii eylemin gsterdii hareketin henz gereklemediini ifade eder. Orhon ve Uygur Trkesinde mAtI(n) biiminde olan ek, bugn -madan/-meden olarak yer alr.
yarn bolsa ii kalur klmadn yarn olursa yaplmadan kalr (bugnn iini yarna
brakma yarn olduunda yaplmadan kalr) (KB 5503) kayu baka tegse suv eksmedin
hangi baheye su eksilmeden ularsa(KB 1808)
biligsiz ne aysa ayur ukmadn bilgisiz ne sylerse anlamadan syler (AH 119)
7. -(X)pan: -(X)pn geniletilmi biimidir.
ukulu ukupan kzetr an anlayl anlayarak onu korur (KB 22)
yay baruban erkzi/ akt akn mundz bahar giderken erimi olan karlar cokun seller gibi akt (DLT I 96-8)
ol anda yatpan birr sann o orada yatarak cann verir (AH 276)
8. -er/-mez erken: Eklendii eyleme -d zaman, -dnda anlamlar katar.
kl teprer erken ya tepremez kl hareket ettiinde dman kmldamaz (KB 2144)
lm tutmaz erken odun ay ilig ey hkmdar, lm henz yaklamadan uyan (KB 1366)
er barr erken kadtt adam giderken dnd (DLT II 301)
Karahanl Trkesindeki zarf-fiil ekleriyle Trkiye Trkesindekileri karlatrnz, bunlardan hangilerinin bugn kullanldn belirleyiniz.
60
BRLEK FLLER
sim, Sfat+Yardmc Fiil Biiminde Olan Birleik Filler
Bu yapdaki birleik fiiller, isim ya da sfatla birlikte ounlukla bol-, kl-; daha az da et-,
tur- ve tut- yardmc fiillerinden birinin kullanlmasyla oluturulur:
a. bol-:
bulun bol- esir olmak (KB 3994)
bu bol- fkelenmek (KB 1414)
krnmez bol- grnmez olmak (KB 537)
ter bol- terlemek (DLT I 322)
ufut bol- haya etmek, utanmak (DLT I 309)
ayb bol- ayp olmak, ayp etmek (AH 362)
edg bol- iyi olmak (AH 377)
b. kl-:
as kl- fayda salamak (KB 292)
bo kl- brakmak, azad etmek (DLT I 330)
cefa kl- eziyet etmek (KB 22)
ar kl- itibarl olmak (KB 210)
kul kl- kul etmek, kul yapmak (AH 422)
terk kl- abuk gelmek (DLT I 350)
c. tur-:
dik tur- dik durmak (DLT I, 342)
yrak tur- uzak durmak (AH 153)
d. et-:
ak et- ses karmak (DLT I 333)
et- nlamak (DLT III 357)
b et- ar bir ey drerek ses vermek (DLT III 354)
kar kur et- guruldamak (DLT I 324)
e. tut- :
elig tut- yardm etmek (KB 29)
umun tut- mit balamak (KB 2987)
edg tut- iyi korumak, iyi davranmak (KB 5860)
arl tut- arlamak (DLT I 45)
lig tut- kefil olmak (DLT II 292)
-A/-U/-I zarf-fiil eki alm asl fiilin bar-, bil-, br-, kl- kr- tur-gibi tasviri fiillerle birlikte
kullanlmsyla oluur. Tasviri fiillerin hepsinin grevi ayrdr.
a. bar-: Bu tasviri fiille yaplan birleik yaplar asl eylemin devam ettiini gsterir:
arta bar- artmaya devam etmek
ili arta baray kigey yri lken gnden gne geniler ve topraklarn artar (KB 5915)
kit-e bar- gide durmak, gitmeye devam etmek
kite bard knde zldi ki gc hergn (biraz daha) azalmaya devam edip (sonunda) tkendi (KB 247)
ktr bar- yklenmek, zerine almaya devam etmek
vebal ktr bard zele sk vebal yklenerek stelik bir de ve stelik bir de s
alarak gitti (AH 242)
b. bil-: Bu yapdaki birleik fiiller bir ii yapabilme, gc yetebilme anlamnda fiiller
olutururlar
4. nite - Karahanl Trkesi Grameri III: Fiil, Sfat-Fiiller, Zarf-Fiiller, Birleik Fiiller
61
62
zet
1
aktu kerek aktmak gerek, aktu kan kan aktmak gerek (KB 1058)
Birleik Fiil ekimleri
Hikye Birleik Zaman: Fiil+er+DI+kii ekleri
Belirli (Bilinen) Gemi Zamann Hikyesi: aydm
erdi syledimdi
Belirsiz (renilen) Gemi Zamann Hikyesi: trtlmi erdi yaratlmtn
Geni Zamann Hikyesi: korkur rdim korkardm
Gelecek Zamann Hikyesi: buzay rdi bozacakt
artn Hikyesi: barsa rdi gitseydi
Rivayet Birleik Zaman: Fiil+er+mI+kii ekleri
Geni Zamann Rivyeti: tiler rmi dilermi
artn Rivyeti: sevse ermi sevseymi
art Birleik Zaman: Fiil+-sA+kii eki+erRivayet Birleik ekimi: Zaman ekini alm fiilin
zerine -sA+kii eki alm er- yardmc fiilinin getirilmesiyle kurulur.
Fiil+er+sA+kii ekleri
Bilinen (Belirli) Gemi Zamann art: krdm rse
grdysem
renilen (Belirsiz) Gemi Zamann art: basm
erse basmsa
Geni Zamann art: barr rse giderse
Gelecek Zamann art: ayu rse syleyecekse
4. nite - Karahanl Trkesi Grameri III: Fiil, Sfat-Fiiller, Zarf-Fiiller, Birleik Fiiller
63
64
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki cmlelerin hangisinde fiil belirli gemi zaman ekiyle ekimlenmemitir?
a. iveklik bu rdi seni bilmedin
b. telim balar yuvaldmat
c. yiymedi bard kr halini
d. bu krsi zele z oldurduk
e. aa brdi szm yortt tilig
2. Aadaki cmlelerin hangisinde fiil gelecek zaman
ekiyle ekimlenmemitir?
a. szuralr dikler essiz yzi bururar
b. tilek arzu bulay bu kolsa kal
c. aytu szm bar ayu br maa
d. men ndep olar ma maa klgeler
e. meger bitgey k aar lmiinde burun
3. Aadaki cmlelerin hangisinde fiilde 1. oul kii ekimi
kullanlmtr?
a. ng tr itgil kni szlg r
b. kl taplam ini klu kerek
c. neg teg yaraur tr buzsamz
d. biliglig kii kr bilr i din
e. biligsiz tirig erken at lg
4. Aadaki cmlelerin hangisinde birleik fiil yoktur?
a. tar fermanka bolayt yahrak olar
b. kimi sevse ermi kl arzulap
c. tiler rmi erdem idilerin ol
d. bu tamu ol kim vade klnur rdiizler
e. ukulu biliglig bg rmi ol
5. Aadaki cmlelerin fiil hangisinde geni zamann
hikyesiyle ekimlenmitir?
a. tiler erdim emdi bu yal kiig
b. bir ol yaar rse kereksiz szg
c. kaan keldi rse Medyen suva buld
d. Tar tirgzr hem ldrr
e. ukar rse ir hem koar rse z
6. Aadaki cmlelerin hangisinde sfat-fiil eki yoktur?
a. ar ne kamu ar kluka
b. toul kim lmez tse btmegil
c. klnm yay tp ne ersel zm
d. trtmite yok bil aa tu tee
e. kni szni ydgen ukulug ere
4. nite - Karahanl Trkesi Grameri III: Fiil, Sfat-Fiiller, Zarf-Fiiller, Birleik Fiiller
65
Yantnz yanl ise, Belirli Gemi Zaman konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanl ise, Gelecek Zaman balkl blm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Fiil ekim Ekleri konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanl ise, Birleik Fiil ekimleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanl ise, Birleik Fiil ekimleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanl ise, Sfat-Fiiller konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanl ise, Zarf-Fiiller konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanl ise, Birleik Fiiller konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanl ise, Birleik Fiiller konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanl ise, Birleik Fiiller konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Karahanl Trkesindeki zarf-fiil ekleri unlardr:
-(I)p, -(y)I, -A:
Bu ekler Trkiye Trkesinde de kullanlmaktadr.
-gAlI: Trkiye Trkesinde al/-eli biimindedir
-gInA: Trkiye Trkesinde nca/-ince biimindedir
-mAdIn: Trkiye Trkesinde madan/-meden biimindedir
-(X)pan: Trkiye Trkesinde yoktur
-er/-mez erken: Trkiye Trkesinde -er/-mez iken biimindedir
Yararlanlan Kaynaklar
Arat, Reid Rahmeti, Atebetl-hakayk, stanbul 1951.
------, Reid Rahmeti, Kutadgu Bilig III, ndex, TKAE Ankara
1979; ndeksi nere hazrlayanlar: Kemal Eraslan, Osman
F. Sertkaya, Nuri Yce.
------, Reid Rahmeti, Kutadgu Bilig I Metin, TDK, Ankara 1979.
Ata, Aysu, Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES (Giri-Metin-Notlar-Dizin), TDK,
Ankara 2004.
Atalay, Besim, Divn Lgat-it-Trk Tercmesi I, TDK, Ankara 1985.
------, Divn Lgat-it-Trk Tercmesi II, TDK, Ankara 1986.
------, Divn Lgat-it-Trk Tercmesi III, TDK, Ankara 1986.
------,Divn Lgat-it-Trk Dizini Endeks, TDK Ankara 1986.
Bayraktar, Nesrin, Trkede Fiilimsiler, TDK Yaylar, Ankara 2004.
Bilgen, pek, Dvnu Lugtit-Turkte Sz Yapm, Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara 1989
Ercilasun, Ahmet, Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, Gazi niversitesi, Ankara 1984
Dilaar, Agop, 900. Yldnm Dolayisiyle KUTADGU BLG
NCELEMES, TDK Ankara 1972.
Eraslan, Kemal, Eski Tkede sim-filler, stanbul 1980.
Erdal, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston 2004.
Nalbant, Mehmet Vefa, Divn Lutit-Trk Grameri - I
sim, stanbul 2008.
Ta, brahim, Kutadgu Biligde Sz Yapm, TDK, Ankara 2009.
Amalarmz
Anahtar Kavramlar
Karahanl Trkesi rnek
Metinler
Szcklerin yaps
Szcklerin anlamlar
indekiler
Kutadgu Biligin Yaruk Yaz Fasln Ulug Tavga Bugra Han gdisin Ayur Blm
Orjinal Metin (Fergana nshas 17. 18. sayfa)
eviriyaz
0065.
3.
4.
0067.
5.
0068.
6.
0
7.
0070.
8.
68
0071.
9.
0
10. kaz rdek kuu kl kalk tud
kaklayu kaynar yokaru kud
11. kayus kopar kr kayus konar
kayus apar kr kayu suv ier
0074.
12. kki turna kkte nn yakular
tizilmi titir teg uar ylgrer
00
13. ular ku nin tzdi nder in
silig kz okr teg kl brmiin
0076.
14. nn tti keklik kler katura
kzl az kan teg ka kap kara
0077.
15. kara umuk tti sata tumukn
ni olau kz ni tg yakn
00
16. eklikte sandva ter mi nn
okr sr- cibri tnn hem knn
0079.
17. elik klmiz oynar ekler ze
sun muyak anar yorr tp keze
0080.
18. kalk ka tgdi kzi ya saar
ek yazd yz kr kler katurar
00
19. ilet maa at dny szin
ayur krmedim bu hakan yzin
0081.
20. udr rdi rse tur a emdi kz
itmedi rse it mende sz
69
Metin 5.2
Fergana Nshas.
70
METN NCELEME II
eviriyaz
3.
4.
71
5.
6.
7.
8.
9.
72
7. Eer ben doru bir ekilde yaadmsa ihtiyarln zarar yok; nafile, bou bouna
geen hayatm ben ktlkle geirdim.
8. Ey genlik, ben sana acyorum; btn gzelliimi sen uzaklatrdn, ben uzaklatrdm.
9. Tam bir erguvan gibi krmz yzm vard; bugn yzme safran tohumu srdm.
10. Misk gibi siyah olan bama (beyaz) kafur satm; dolunay gibi olan yz nereye
gtrdm.
(O) baygn gz (ler) beni esir ediyor (avlyor), zerinde kara benler bulunan pembe yz
(beni tutsak ediyor); btn gzellik (ler) ondan damlyor (sanki), beni tutsak ediyor sonra yine kap gidiyor.
2. Drtlk
Avlap meni koymaz
Ayk ayp koymaz
Akar kzm u teiz
Tegre yre ku uar (DLT II, 45)
Metin 5.5
DLT II, 45.
Beni avlayp brakmayn, sz verip sznzden dnmeyin; gzlerimden deniz gibi yalar
akyor, gzyalarmn etrafnda kular uuyor.
3. Drtlk
Kemi ire oldurup
Ila suvn ketimiz
Uyur tapa balanp
Mlak ilin atmz (DLT III, 235)
73
Kayk iine oturup Ila rman getik. Uygur (lar)a doru ynelip Mlak lkesini fethettik.
4. Drtlk
Yay k bile kart
Erdem yasn kurt
erig tutup kreti
Oktaal utruur (DLT II, 97)
Metin 5.7
DLT II, 97.
Yaz (mevsimi) k ile karlat ve karlkl olarak erdem yayn kurdular. Asker (ler) saf
oluturup savatlar ve birbirlerine ok atmak iin kar karya geldiler.
Metin 5.8
DLT II, 97.
74
METN NCELEME IV
Atebetl-hakayktan Drtlkler
VI. Blm
Bilginin Faydas ve Bilgisizliin Zarar Hakknda
biligdin urur men szmke ula
biligligke ya dost zni ula
bilig birle bulnur saadet yol
bilig bil saadet yoln bula
bahal dinar ol biliglig kii
bu cahil biligsiz bahasz bii
biliglig biligsiz kaan te bolur
biliglig tii er cahil er tii
sekke yilig teg erenke bilig
eren krki akl ol sekni yilig
biligsiz yiligsiz sek teg hli
yiligsiz sekke sunulmaz lig
bilig bildi bold eren belglg
biligsiz tirigle yitk krglg
biliglig er ldi at lmedi
biligsiz tirig erken at l
75
76
Szme bilgi ile temel atarm, ey dost! Bilgiliye yaklamaya al; mutluluun yolu bilgi ile
bulunur, bilgi edin ve mutluluk bul!
Bilgili insan deerli dinar (gibi)dir, cahil ve bilgisiz adam deersiz bir ake (gibi)dir.
Bilgili ve bilgisiz ne zaman (nasl) eit olur? Bilgili dii erkek, cahil erkek ise diidir (bilgili olan kadn erkek gibidir, cahil olan erkek ise kadn gibidir)
Kemik iin ilik ne ise, insan iin de bilgi odur; insann ss, gzellii akldr, kemiinki ise iliktir. Bilgisiz kii iliksiz kemik gibi botur; iliksiz kemie kimse el uzatmaz.
nsanlar bilgi ile tannr, bilgisiz hayatta iken kaybolmu gibidir. Bilgili adam lnce
ad kalr; bilgisiz sa iken ldr.
METN NCELEME V
Atebetl-hakayktan Drtlkler
VII. Blm
Dilin Muhafazas Hakknda
itgil biliglig neg tp ayur
edebler ba til kdezmek tyr
tili bekte tutl tii snmasun
kal ksa bektin tiini syur
ne kim klse erke tilindin klr
tilindin kim edg kim siz bolur
it bt bu szke kamu tada ten
turup tilke yknp tazarru klur
kdezgil tilini kl az kl sz
kdezilse bu til kdezlr z
resul erni otka yzin atu
til ol tdi y til yul ottn yz
Metin 5.10
Atabetl-Hakayk
C 13.
77
Metin 5.12
Atabetl-Hakayk
C15.
Dinle, bilgili (kii) ne diyor: Edeplerin bann dili korumak (dili doru kullanmak) olduunu syler. Dilini tut, diin krlmasn; eer dilini tutmazsan (dilin muhafaza altndan karsa) diin krlr.
nsana ne gelirse, dilinden gelir; dili yznden kimi iyi, kimi kt olur. Dinle ve bu
sze inan vcut her sabah kalkp eilerek dile yalvarr
Dilini sk tut, gel, szn ksa kes (az konu); dilini korursan kendini de korumu
olursun, Peygamber: nsan yz koyun (yz st) atee atan dildir dedi; dilini sk tut
yzn ateten kurtar.
Aklama: Yukardaki drtlklerde yer alan tili, z, sz, yz gibi szcklerde
eviride de grld gibi eksiz belirtme durumu kullanlmtr. Bu zellik, baka ekler
iin baka metinlerde de grlen bir zelliktir.
Eski dnem metinlerinde kimi durum ekleri eksiz de ifade edilmektedir. Yukardaki metinde bu zellii gsteren yaplar belirleyin ve aklayn.
78
Kendimizi Snayalm
1. tmen t ekler yazld kle
dizesinin Trkiye Trkesine doru evirisi aadakilerden
hangisidir?
a. Binlerce renkteki iekler glerek ald
b. eitli renkteki iekler glerek yayld
c. Yzlerce renkteki iek glerek ald
d. Binlerce renkli iek alarak gld
e. Birok renkli iek glerek ald
2. yorl bult tg yigitlikni dtm
dizesinin Trkiye Trkesine doru evirisi aadakilerden
hangisidir?
a. Koan bir bulut gibi yiitlii gnderdim
b. Yryen bulut gibi genlii gnderdim
c. Yryen bulut gibi yiitlii gnderdim
d. Koan bulut gibi genlii kovaladm.
e. Yryen bulut gibi yiitlii bekledim.
3. kurm yalar tonand yal dizesindeki tonand szcnn ald ekler aadakilerin hangisinde srasyla ve doru olarak doru olarak verilmitir?
a. simden isim yapm eki, isimden fiil yapm eki, belirsiz gemi zaman eki
b. Fiilden isim yapm eki, isimden fiil yapm eki, belirli
gemi zaman eki
c. simden fiil yapm eki, fillden fiil yapm eki, belirsiz
gemi zaman eki
d. simden fiil yapm eki, fiilden fiil yapm eki, belirli
gemi zaman eki
e. Fiilden fiil yapm eki, fiilden fiil yapm eki, belirli
gemi zaman eki
4. yiligsiz sekke sunulmaz lig ifadesinde aadaki isim
ekim eklerinden hangisi kullanlmtr?
a. Belirtme durumu eki
b. Ynelme durumu eki
c. Birliktelik eki
d. yelik eki
e. Ayrlma durumu eki
5. Ila suvn ketimiz cmlesindeki ketimiz szc ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Szbandaki k- Trkiye Trkesinde g-ye deimitir.
b. Kii adl kaynakl kii eki kullanlmtr.
c. Belirli gemi zaman ekiyle ekimlenmitir.
d. Szck ke- kkne dayanr.
e. oul kii ekiyle ekimlenmitir
6. eren krki akl ol sekni yilig cmlesinin Trkiye Tkesine doru evirisi aadakilerden hangisidir?
a. nsann ve kemiin akl ve ilie ihtiyac vardr
b. Erenlerin grkemi akldr, kemiin ise akl
c. nsann ss, gzellii akldr, kemiinki ise iliktir.
d. nsan kemik ilii ile akllanr, gzelleir
e. Ermi kiilerin gc akldr kemiin ise iliktir
7. balk kudrukndn koz burna cmlesindeki burna
szcnn ald ekler, aadakilerin hangisinde srasyla
ve doru verilmitir?
a. 3. tekil kii iyelik eki, ynelme durumu eki
b. Belirtme durumu eki, yn gsterme durumu eki
c. 2. tekil kii iyelik eki, ynelme durumu eki
d. 2. tekil kii iyelik eki, yn gsterme durumu eki
e. 3. tekil kii iyelik eki, yn gsterme durumu eki
8. udr rdi rse tur a emdi kz cmlesindeki udr rdi
rsenin ekimi, aadakilerin hangisinde doru olarak
verilmitir?
a. 3. tekil kii geni zamann artnn hikyesi
b. 3. tekil kii geni zamann hikyesinin art
c. 2. tekil kii geni zamann hikyesinin art
d. 2. tekil kii geni zamann artnn hikyesi
e. 3. tekil kii geni zamann hikyesinin art
9. ve 10. sorular aadaki cmleye gre cevaplandrnz.
Avlap meni koymaz
9. Yukardaki cmlede aadaki eklerden hangisi yoktur?
a. Zarf-fiil eki
b. Ynelme durumu eki
c. Belirtme durumu eki
d. simden fiil yapm eki
e. 2. oul kii emir kipi
10. Yukardakilerin cmlenin TrkiyeTrkesine doru
evirisi aadakilerin hangisidir?
a. Beni avlayp brakn
b. Beni avlayarak koyun
c. Beni brakmayn avlayn
d. Beni avlayp brakmayn
e. Beni avlayp koyun
79
4. b
5. e
6. c
7. a
8. c
9. b
10. d
Sra Sizde 2
esirkep ar-men saa ay yigitlik
kamu krkmi sen yratt yrattm
Ey genlik, ben sana acyorum; btn gzelliimi sen
uzaklatrdn, ben uzaklatrdm
esirke- esirgemek, acmak-p (zarf-fiil eki)
a- acmak-r (geni zaman eki)-men (1.tekil kii eki)
saa sen adlnn ynelme durumu
ay ey
kamu btn, hep
krk gzellik < kr- grmek-k (fiilden isim yapm
eki)+()+m (1.tekil kii iyelik eki)+i(belirtme durumu eki)
sen ikinci tekil kii adl
yrat- uzaklatrmak < yra- uzaklamak-t (fiilden fiil
yapm eki)-t (belirli gemi zaman eki)-(2.tekil kii eki)
yrat- uzaklatrmak < yra- uzaklamak-t (fiilden fiil
yapm eki)-t (belirli gemi zaman eki)-m (1.tekil kii eki)
Sra Sizde 3
Bulnar meni les kz
Kara meiz kzl yz
Andn tamar tkel tuz
Bulnap yana ol kaar
(O) baygn gz (ler) beni esir ediyor (avlyor), zerinde
kara benler bulunan pembe yz (beni tutsak ediyor); btn
gzellik(ler) ondan damlyor (sanki), beni tutsak ediyor sonra yine kap gidiyor.
bul(u)na- esir etmek < bulun esir+a (isimden fiil yapm
eki)-r (geni zaman eki), bul-(u)n (fiilden isim yapm eki)
men ben+i (belirtme durumu eki)
les szgn, baygn
kz gz
kara kara, siyah
meiz beniz, yz
kzl kzl, krmz
yz yz
andn ondan (ol zamirinin ayrlma durumu)
tam- damlamak-ar (geni zaman eki)
tkel tamam, btn < tke- tamamlamak-l (fiilden isim
yapm eki)
tuz tuz
eki)-p (zarf-fiil eki), bul-(u)n (fiilden isim yapm eki)
yana yine, tekrar
ol o
ka- kamak-ar (3. tekil kii geni zaman eki)
80
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 4
bahal dinar ol biliglig kii
bu cahil biligsiz bahasz bii
biliglig biligsiz kaan te bolur
biliglig tii er cahil er tii
Bilgili insan deerli dinar (gibi)dir, cahil ve bilgisiz adam deersiz bir ake (gibi)dir. Bilgili ve bilgisiz ne zaman (nasl)
eit olur? Bilgili dii erkek, cahil erkek ise diidir (bilgili olan
kadn erkek gibidir, cahil olan erkek ise kadn gibidir)
bahal deerli < baha kymet, deer+l (isimden isim
yapm eki)
dinar dinar
ol -dr/-dir bildirme eki ilevinde kullanlmtr
biliglig bilgili < bil- bilmek- (i)g (fiilden isim yapm
eki)+lig (isimden isim (sfat) yapm eki)
kii kii, insan
bu bu, iaret sfat
cahil cahil, bilgisiz
biligsiz bilgisiz, cahil < bil- bilmek- (i)g (fiilden isim yapm eki)+siz (isimden isim (sfat) yapm eki)
bahasz deersiz < baha kymet, deer+sz (isimden isim
(sfat) yapm eki)
bii ake, pul
kaan ne zaman
te denk, eit
bol- olmak+(u)r (3. tekil kii geni zaman eki)
tii dii, kadn
er erkek
cahil cahil, bilgisiz
Sra Sizde 5
tili bekte tutl tii snmasun
------kdezgil tilini kl az kl sz
------kdezilse bu til kdezlr z
------til ol tdi y til yul ottn yz
Bu dizeleri Trkeye evirdiimizde bu dizelerde yer alan
tili, sz, z, yz szckleri dilini, szn, zn ve
yzn biiminde evrilmektedir. Bu nedenle bu szcklerde eksiz belirtme durumu bulunmaktadr.
Amalarmz
Anahtar Kavramlar
Harezm
Harezm Trkesi
Harezm Trkesi Eserleri
nl deimeleri
nsz deimeleri
okluk ekleri
yelik ekleri
sim hl ekleri
Bildirme ekleri
Zamirler
Sfat fiil ekleri
Zarf fiil ekleri
Fiil ekimi
indekiler
HAREZM TARH
HAREZM TRKES
HAREZM TRKES ESERLER
HAREZM TRKES GRAMER SES VE
EKL ZELLKLER
SES YAPISI
EKL BLGS
Harezm Tarihi ve
Harezm Trkesi
HAREZM VE TARH
Harezm, Aral Glne dklen Ceyhun nehrinin her iki tarafnda uzanan blgeye verilen
addr. Bugn zbekistan ve Trkmenistan snrlar iinde kalmaktadr. Blgenin Araplar
tarafndan fethinden sonra yalnzca lke ad olarak kullanlm, burada yaayan halka da
Harezm (=Harezmli) denilmitir.
Harezm, Semerkand ve Buhara gibi merkezler dnda bozkr ve llerle kapldr. in,
Hindistan, ran, Rusya gibi lkeleri birbirine balayan kavak noktalarnda olmas hasebiyle mhim bir ticaret merkezidir.
Blgenin tabi barikat grevi yapan Ceyhun nehri ve kanallaryla evrili olmas savunulmasn kolaylatrm, fethini gletirmitir. Bu yzden Smnllar ve Seluklular tarafndan blgeye atanan valiler ksa zamanda istiklallerini ilan edebilmilerdir.
Harezmah, slmiyetten nceki zamanlardan beri blgeye hkim olanlara verilen unvandr. Araplar tarafndan fethedilene kadar blgeye Afrigoullar hkim olmutur. Afrigoullarnn kendi dili, dini, takvimi, ls ve paras vardr. Yaplan aratrmalar Harezmce diye de adlandrlan bir dil kullandklarn; bu dilin, ran bir dil olduunu gstermitir. Komularyla yaptklar ticaret sayesinde ok zenginlemi, sulama kanallaryla da
tarmda ileri bir seviyeye ulamlardr.
Blge 717 ylnda Emevler tarafndan fethedilmi; ama Afrigoullar blgede Harezmah unvanyla braklmtr. 995 ylnda blge Smnllar tarafndan fethedilmi, bakent
rgene tanm, son Afrigoullar temsilcisi ldrlerek yeni bir hanedanlk kurulmutur.
X. yzyl Arap corafyaclar ve tarihilerinin kaydettiklerine gre rgen ve Zencana
Trk kaps denilmesi, XI. yzylda Dvn Lgtit-Trkte blgede yerleik Trk boyunun ad olarak Ket isminin gemesi blgede daha o dnemdeki Trk varln gstermesi bakmndan nemlidir.
1017 ylnda Gazneliler blgeyi fethederek Altunta vali olarak atamlar, 1041 ylndan itibaren de blge Kpak ve Kangl boylarnn idaresine gemitir. Bu srada blgeye
bir sreden beri yerlemee balayan Ouzlarn yannda Kpak ve Kangllarn da yerlemesiyle Harezm blgesinin nfus yaps Trklerin lehine deimee balamtr. Bu dnemde Harezmde Kpak, Kangl ve Ouz Trkelerinin karm Harezm Trkesi de
olumutur. Gazneliler ve Seluklular dneminde idare ve ordu Trklerin elinde olmasna
ramen Trke yaz ve edebiyat dili olamamtr.
1097de Sultan Sencer, Kutbuddin Muhammedi Harezm ah tayin edince blgede
1231 ylna kadar srecek olan Harezmahlar hanedan dnemi balamtr. Harezm Trkesiyle eser verilmesi de bu dneme rastlar. Atsz [1127-1156] devrinde yar mstakil bir
84
Cengiz Hann 1227de lmnden sonra blge Coinin payna dmtr. Blge XIII.
yy.n balarndan XIV. yy.n sonlarna kadar Altunordaya bal kalmtr. 1373te Temrn
istilasna uram, onun 1405te lmnden sonra da zbekler tarafndan alnmtr.
XVI.-XIX. yzyllar arasndaki hanlklar dneminde ilim ve kltr hayat zayflam,
Kalmuk saldrlar yznden ticaret sekteye uram ve 1873te Ruslar tarafndan igal edilmitir. 1920ye kadar Bat Harezm Hanl Ruslara tabi olarak ynetilmi, 1920de Harezm
Halk Cumhuriyeti kurulmu, 1921de Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmutur.
Blgenin 1924te dou taraf zbekistana, bat taraf Trkmenistana braklmtr.
HAREZM TRKES
Harezm Trkesi, XI-XIII. yzyllarda nfus yaps ve siyas bakmdan Trkleen Harezm
blgesinde Ouz, Kpak ve Kangl boylarnn yerleik hayata gemeleriyle Trkenin
dou kolunu tekil eden Karahanl Trkesi temelinde Ouz ve Kpak Trkelerinin bu
blgede iyice karp kaynamasndan oluan dile verilen addr.
Harezm Trkesinin esas dil zelliklerini Ouz, Kpak ve Kangl boylarnn azlarndan
alnan kelime ve ekil bilgisi oluturur. Karahanl Trkesi de, Harezm Trkesi zerinde yaz
ve sz varl bakmndan etkili olmutur. XIII. yzyldan itibaren rn vermee balayan ve
Orta Trke dneminin ikinci basaman tekil eden bu yaz dili XIV. yzylda altn an
yaamtr. Bu blgeyle snrl kalmayp Altnordann baz ehirleriyle Krmda da yaz dili
olarak kullanlmtr. XIV. yzyldan sonra yerini aataycaya brakmtr.
Karahanl Trkesiyle aatayca arasnda bir gei dilidir. Bu dnemin eserleri genellikle Arap harfli olup ok az ksm Uygur harflidir. Yazmda Karahanl Trkesi gelenei devam ettirilmi, metinlerde nller Uygur yaz geleneine bal kalnarak yazlmtr.
Harekeli metinlerde bile nller harflerle yazlarak gsterilmitir.
Zamaheri tarafndan Arapay retmek iin 1128-1144 yllar arasnda yazlp Harezm
ah Atsz [1075-1144]a sunulmutur.
Arapay renmek isteyenler iin ksa cmleler ve kelimelerden oluan bir szlk
olan Mukaddimet l-Edeb isimler, fiiller, isim ve fiil dndaki dil bilgisi unsurlar, isim ekimi, fiil ekimi diye be ana blmden olumaktadr. Arapa ifadelerin altnda eitli yazmalarda Harezm Trkesi, Farsa, Moolca, aatayca ve Osmanlcadaki anlamlar verilmitir. Abece srasnda bir szlk eklinde olmayp fiiller Arapa baplara gre sralanmtr.
Eserin bilinen yirmi nshas mevcuttur. Bunlardan en eski nshalar Harezm Trkesi
ve Farsa ile tercmeli olan Yozgat (istinsah tarihi 1257) ve Berlin (istinsah tarihi 1282) nshalardr. Bunun dnda Paris, uster, Hive, Takent, stanbul niversitesi, Sleymaniye Ktphanesi, Arkeoloji Mzesi, Millet Ktphanesi ve British Museumda da nshalar vardr.
Polonyal Trkbilimci Ananiasz ZAJCZKOWSKI 1967de Yozgat nshasnn hayvanlarla ilgili blmn yaynlamtr. Nuri YCE uster nshasnn neretmitir. Moolca
nshasn 1938de N. N. POPPE neretmi bu nshann szlk ksm 2009da M. S. KAALN tarafndan Trkeye evrilmitir.
Harezm Trkesi dneminin ilk eseridir. Nasiru d-din bin Burhanud-din ar-Rabguzi tarafndan 1310-1311 ylnda yazlp Nasiru d-din Tok Bugaya sunulan Farsa bir eserin
Trkeye uyarlanm hlidir.
Peygamber kssalarn konu alan eserde Rabguzi, dini konular edebi bir dille nakletmi,
Arapa ve Trke manzumelere yer vermitir. Eserde peygamberlere ve din byklerine yazlm kasidelerden baka ak, tabiat gibi konularn ilendii manzumeler de bulunmaktadr.
Eserin Londrada bir, Saint Petersburgda alt, Pariste bir, Bakde bir ve svete iki nshas vardr. Kazanda birka defa baslmtr. En eski nshas Londra British Museum Add.
7851de muhafaza edilen nshasdr. brlerine gre daha iyi bir durumdaki bu nsha Kaare
GRNBECH tarafndan tpkbasm olarak 1948de Kopenhagda baslmtr. 1995te Hendrik BOESCHOTEN, M. VANDAMME ve Semih TEZCAN eserin karlatrmal nerini ve
ngilizce evirisini yaynlamlar, 1997de de Trkiyede Aysu ATA tarafndan yaynlanmtr.
1313-1314 yllarnda slam adnda bir air tarafndan Harezm blgesinde yazlan ve yerli dil zelliklerini ihtiva eden bir eserdir. ecere-i Terakimede eserin Trkmenler arasnda
ok yaygn olduu ve Trkmenlerin ona gre hareket ettikleri sylenmektedir.
85
86
Dini iirlerden meydana gelen eser yaklak 900 beyittir. Esas olarak Arapa bilmeyen
gebe Trkmenlere fkh ve tasavvufla ilgili bilgiler vermek zere yazlmtr. Kutadgu
Bilig ve Atabetl- Hakaykla ayn vezinde yazlan eserin dikkat ekici bir zellii de drtlklerle yazlm olmasdr. Eser; iman, marifetl-hak ve Hz. Peygamber, nasihat, zekat,
iradat, edep, iktida, sohbet, eriat-tarikat, nefis ve kalp, sluk, kr ve zikir blmlerinden oluur.
Bilinen tek yazmas Bursa Yazma ve Basma Eserler Ktphanesinde 1605/18. nr.l
a
b
mecmuatu r-resail ierisinde 177 -202 yapraklar arasndadr.
1988de Recep TOPARLI tarafndan yaymlanan eser, 2008de Recep TOPARLI ve
Mustafa ARGUNAH tarafndan tekrar neredilmitir.
Hsrev irin
dny ved-dn III. Turul ah [1176-1194] ile ldenizolu [1145-1225] Cihn Pehlivn
Eb Cafer Nusretud-dn Muhammed Atabeg [1175-1186] ve kardei Eb Cafer
Muzafferud-dn Kzl Arslan Osman Atabeg [1186-1191] adlarna 1180 ylnda kaleme ald 6512 beyitlik manzum romandr.
Kutb adl airin Altunorda [1127-1502] han zibekolu Tnbek Han [1341-1342] ve
ei Melike Hatun adna Harezm Trkesiyle yaplan ilk manzum evirisinin Brekzolu
Berke tarafndan krk iki yl sonra 1383te skenderiyede Altunbua adna oaltlan yazmas eldedir.
Bu yazma Bibliothque Nationale Turc 312. sy.da olup ilkin Ananiasz ZAJCZKOWSKI
[1903-1970] tarafndan allmtr (Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba I-II: Warszawa 1958). 1968de de Necmeddin HACIEMNOLU tarafndan stanbulda yaynlanmtr.
4370 beyitten oluan eserin konusu Ssnl hkmdar Husrev Perviz ve Ermeni hkmdar Mihin Banunun kardeinin kz irinin kdr. kinci kademede Husrevin siyasi hayat anlatlmaktadr. Kutbun eseri Nizamninkinden daha ksa olmasna ramen
konu balklar ayndr.
Trk edebiyatndaki krk hadis evirilerinin ilk rnei olan Nehc l-Feradis Mahmud bin
Ali tarafndan 1357-1358 yllarnda yazlmtr.
Eser onar fasll drt baptan meydana gelmektedir. Birinci bap Hz. Peygamberi, ikinci
bap drt halifeyi, nc bap ehli beyti ve drt imam, drdnc bap Allaha ho gelmeyen amelleri anlatr. Her fasl Arapa bir hadisle balar, Trke evirisi verildikten sonra
slam limlerinin eserlerinden o hadisin manasn aydnlatan ksmlar tank olarak verilir.
Eser, dnya ve ahirette mutlu olmak iin gerekli Mslmanlk bilgilerinin el kitab gibidir.
slubu gayet sade ve aktr. Edebi ynden ok deerli olmasa da Trk dilinin nemli bir
yadigr olmas kymetini artrmaktadr.
Eserin stanbul (Yeni Cami Ktphanesi), Paris, Kazan, Krmda nshalar bulunmaktadr. Yeni Cami nshas tam ve harekeli olmas bakmndan nemlidir. Paris nshas batan ve sondan eksiktir. Yeni Cami nshas 1956da Jnos ECKMANN tarafndan tpkbasm olarak yaynlanm, Ali Fehmi KARAMANLIOLU ise eserin dil zellikleri zerinde durarak metnin bir ksmnn yazevrimini yapmtr. Eserin tamamnn yazevrimi
1984te yaymlanmtr.
87
Muhabbet-name
Mirac-name
Oguz Kagan Menakbnn bilinen tek yazma nshas, Paris Bibliothque Nationale, Supplement Turc, no. 1001de kaytldr. 1300lerde Uygur harfleriyle yazlan ve 21 varaktan (42
sayfa) oluan eserin her sayfasnda 9 satr bulunmaktadr. Son sayfasndaki iki satr ise eksiktir. Kimi sayfalarn baz yerleri okunamaz hldedir.
Yazmann ilk neri (bir blm olmak kaydyla) Radloff tarafndan yapld. W. BANG
ve R. Rachmati (Reit Rahmeti ARAT) eseri Almanca olarak neretti. ARAT bu neri
1933te Trkeye tercme ederek yaymlad. Bu tercme kimi deiikliklerle 1000 Temel
Eser serisinde yaymland.
Oguz Kagan Menakb, ilim lemince Ouz Kaan Destan olarak bilinmektedir. Ouz
Kaan Destanndaki destan kelimesi, bir kiinin vnle anlatlan durumlar anlamnda manakib vgnlkler anlalmaldr.1 Ouz Kaann menkbelerini anlatt iin
bu eseri Oguz Kagan Menakb olarak adlandrmak daha yerinde olacaktr. Ouz Kaan
Destannda Moolca szcklerin bulunmas inggis Kaan [1167-1227]dan sonraki dnemin izlerini tadn gsterir. Ouz Kaan Destanndan Kgarlnn eserinde iz bulunmamas, Moolca szcklerin fazlaca grlmesi, yaz tarz Ouz Kaan Destann Gazan Han [1295-1304] ya da sonras yllarn bir yadigr olduu sonucuna gtrmektedir.2 1300l yllarda yazlm olduu anlalan bu eserin iml zellikleri, Ouz Karluk ive
zelliklerini gstermesi, ierdii Moolca kelimeler dikkate alndnda Harezm Trkesi metni saylmas gerekir.
Harezm Trkesinin genel zellikleri hakknda bilgi veriniz ve Harezm Trkesi eserlerinin
belli ballarn saynz.
Daha nceki derslerinizde rendiiniz Orhun, Uygur ve Karahanl Trkesi gramer bilgilerinin Harezm Trkesi iin de geerli olduunu unutmayn. Bu nitede Harezm Trkesinin btnlkl bir grameri deil; belli bal gramer zellikleri anlatlacaktr. Orhun, Uygur ve Karahanl Trkesinden farkllaan ynlerine dikkat ediniz.
88
SES YAPISI
Aklama:
1. rnekler verilirken isim kk ve gvdelerine gelen ekler +, fiil kk ve gvdelerine gelen ekler - iareti ile belirtilmitir.
2. < (=kktr) iareti ve > (=byktr) iareti kelimenin eski eklinden yeni ekle
gelime ynn gsterir. (atlg > atl, atl < atlg)
3. / (=eik izgi) ekin veya kelimenin farkl ekillerini ayrmada kullanlmtr.
4. ~ deiken ekil
nller
2. nl yuvarlaklamas grlmektedir:
a) Kelime kklerinde: sabr > sabur, bri > br, yri- > yrb) Eklerde: ademn, zaifluk
nl Deimeleri
nsz Deimeleri
89
EKL BLGS
sim ekim Ekleri
yelik Ekleri
90
Zamirler
a) Kii Zamirleri
Teklik 1. Kii: men, meni, menim, maa, mende, mendin, mene, mensiz, menile
(mn, mni, mnim, mnde, mndin, mne, mnsiz, mnile)
Teklik 2. Kii: sen, seni, saa, sende, sendin, sene, sensiz, senile (sn, sni, snde,
sndin, sne, snsiz, snile)
Teklik 3. Kii: ol, an, an, aa, aar, anda, andn, ana, ansz, anla.
okluk 1. Kii: biz (bizler); bizi (bizim, bizni, bizlerni, bizleri); bizni (bizlerni,
bizi); bizge (bize, bizlerge); bizde (bizlerde); bizden (bizlerdin)
okluk 2. Kii: siz (sizler); sizi (sizim, sizni, sizlerni, sizleri); sizni (sizlerni, sizi);
sizge (size, sizlerge); sizde (sizlerde); sizden (sizlerdin)
okluk 3. Kii: alar (olar, anlar); alarn, (anlarn); alarn (anlarn); alarga (allarka,
anlarka, anlarga); alarda (anlarda); alardn (anlardn)
b) aret Zamirleri
bu: munu; mun; mua (muar); munda; mundn; muna; muntg; munu tg;
mundag
ol: an, an, aa, aar, anda, andn, ana, anla.
bular (munlar) : bularn (munlarn); bularn (munlarn, munlar); bularga (munlarga); bularda (munlarda); bulardn (munlardn).
olar (anlar, alar) : alarn (olarn, anlarn); alarn (olarn, anlarn); alarga (olarga,
anlarga); alarda (olarda, anlarda); alardn (onlardn, anlardn).
c) Soru Zamirleri
kim, ne (n), kayus, neme (nme), kayu
d) Belgisiz Zamirler
adn, baras, baralar, bazs, bazlar, biri, birisi, cmlesi, kamug, kamug
Sfat-Fiil Ekleri
Gemi Zaman Sfat-Fiilleri
1. -duk / -dk: kl-duk+um ilerni, utmahlg er-dk+i cennetlik olduu, haberlig
br-dk+indin, mal tr-dk+indin.
2. -m / -mi: ay-m szleridin, kl-m ilerini, kuwar-m ta, ta at-m+ta, tog-m+ta
doduu zaman, l-mi kii, km yet-mi+e gcm yettiince, Resuln t-mi+i.
1. -gu / -g (gelecek ve zorunluluk): sgn-gu yer snacak yer, yat-gu yr, klma-gu i
yaplmayacak i, kel-g yazuklaruuzn gelecek gnahlarnz,
2. -gu / -gi: kl-gu yapan, yapc, tut-gu tutucu, yuw-gu ykayc, bt-gi
inanc, br-gi verici, biti-gi yazc.
3. -guluk / -glk: al-guluk+n, kr-glk bolsa, y-glk ne erse yiyecek ne ise.
4. -gusuz / -gsz: ke-gsz alamayan.
5. da / -dei (NF): kl-da zelletler yaplacak gnahlar, kelmi dak kel+dei yazuk gelmi ve gelecek gnah.
6. -gesi, -as / esi: andn y-gesi, bak-as, kl-as, kurtul-as.
7. -gl / -gli, -gl / -igli, -ugl / -gli an / en: oku-gl, y-gli+ni, rengin al-gl, br-igli
Tar veren Tanr, bi-igli targ, nak it-igli, yol ur-ugl yol kesen, kr-gli, ky-gli,
l-gli.
Zarf-Fiil Ekleri
1. -a / -e : a-a, ak-a, ayt-a ~ ayt-u, d-a, kr-e ~ kr-, bt-e, r-e ~ r-.
2. - (az), -u / -: yakul- tursa, al-u baru, awla-yu, ayt-u balad, bol-u, ykl-u yazd,
haber ber-, kr- ~ kr-e, sewn-, tegir-, tebren-, t-y bilse.
3. -p, -p / -ip, -up / -p: agrla-p, bagla-p, szle-p, izde-p, t-p, y-p, a-p, al-p, korkp, yalbar-p, k-ip, kit-ip, kon-up, sor-up, tap-up, yap-up, ew-p ~ w-p, bile-y-p,
mn-p, kr-p, tz-p.
Bu zarf fiilin geniletilmi ekilleri -iben, -ben, -upan: kl-iben, bl-ben, tutupan (MM)
4. -madn / -medin, (nadiren) -meyin madan / meden anlamnda: ay-madn, bolmadn, sor-madn, tap-madn, bil-medin, emgen-medin, i-medin, emget-meyin, kirmeyin, kr-meyin H.
5. -gna / -gine, (Rabgz ve MMde tek tk rastlanan -guna / -gne nca, ncaya kadar, NFte -gime, -gme: at-gna atncaya kadar, tamam bol-gna, yum-gna
yumuncaya kadar, kel-gine, kr-gine, ltr-gine, yet-gine, eitme-gne, men kelgime, men l-gme benim lmme kadar.
6. -al / -eli, -gal / -geli, -galu / -gel (Bunlar seyrektir): yat-al H, kl-gal, kop-gal,
l-geli, al-galu, kol-galu, kop-galu.
7. -ak, -iek, -uak / -ek: bar-uak.
8. -ga / -ge nca (MM ve NFte yok): al-ga, bol-ga, oltur-ga, tug-ga, yr p-ge
yer pnce, srt-ge srtnce.
9. -ken (i- fiilinin zarf-fiil ekli olan ve cevher fiilinin dmesi ile ekleerek bir birleik
zarf-fiil eki halini almtr): yriyr er-ken yrrken, izder r-ken, ier-ken.
Bildirme Ekleri
a) Geni zaman
Teklik 1. kii: bek r-r-men; men ol ku-men.
Olumsuzu: ivek r-mez-men, konak r-mez-men, ku i-mez-men.
Teklik 2. kii: suw-sen; kln-sen.
Teklik 3. kii: ay-ol; sanlg-ol; az r-r.
Olumsuzu: yreklig r-mez, toprak i-mez.
91
92
Fiil ekimleri
Emir-stek
Teklik 1. kii: -ayn / -eyin, -gayn / -geyin,-aym / -eyim (nadiren), -gaym / -geyim (tek
tk), -ayn-men / -eyin-men (H), -yn (H tek rnek):
ayt-ayn, ku-ayn, bol-ayn, bil-eyin, iit-eyin, l-eyin.
bagla-gayn, ygla-gayn, tile-geyin, min-geyin, szle-geyin.
aya-ym, bar-aym, kl-aym, bil-eyim, ek-eyim.
yarga-gaym, y-geyim.
aya-yn-men, bara-yn-men, bil-eyin-men.
sna-yn.
Teklik 2. kii: fiil kk , -gl / -gil, -gul / -gl (tek tk), -kl:
bar-gl, kr-gil, bol-gul, t-gl, sew-gl, bayt-kl.
Teklik 3. kii: -su / -s (tek tk MM ve H), -sun /-sn:
bol-su, kan-su, koy-su, tur-su, k-s, kir-s, kl-s.
al-sun, kl-sun, tut-sun, at-sun, bar-sun, bil-sn, kl-sn, t-sn.
okluk 1. kii: -al / -eli, -l / -li, -alm / -elim (nadiren), -gal, -gelim:
bar-al, k-al, bil-eli, kr-eli.
awla-l, d-al, oyna-l, sna-l, izde-li, tile-li.
d-alm, kl-alm, ewir-elim.
inanma-gal, y-gelim.
okluk 2. kii: -, -z / -iz, -uz,- / -i, -u / -, -z / -iiz, -uuz, -uz, -lar
/ -ler, -lar:
bala-, yat-ma-, ok-, ederle-.
ayt-, aktar-, kil-i, klire-y-i.
buyur-u, koy-u, tap-u, kltr-, kr-.
te-iz, ayt-z, sa-z, bil-iiz, bol-uz.
oku-uz, oltur-uuz, kr-z.
oku-lar, biti-ler, ayt-lar, bil-iler,
3. kii: -sunlar / -snler: agla-sunlar, al-sunlar, kel-snler, kltr-snler.
Geni Zaman
Geni zamann yannda imdiki zaman ve gelecek zaman ifadesi de tar.
Teklik 1. kii: -r-men, -ar-men / -er-men, -ur-men / -r-men, -yur-men / -yr-men,
93
94
imdiki Zaman
Zarf-fiil + (turur) + kii zamiri. Bu imdiki zaman ekli XIV. yzyl metinlerinde ok
seyrektir. XIV. yzyl metinlerinde geni zaman yerine kullanlr. Bu ekil aatay dneminde imdiki zaman haline gelmitir. Rabguzide grlen -y-men, -y-sen, iit-me-y-siz
gibi aataycaya has zellikler br metinlerde bulunmaz.
Teklik 1. kii -a (u, yu) turur-men: bar-a turur-men gidiyorum, gitmekteyim.
Teklik 2. kii -a (u, yu) turur-sen: bar-a turur-sen,
Teklik 3. kii -a (u, yu) turur: bar-a turur.
okluk 1. kii -a (u, yu) turur-miz: bar-a turur-miz, kl-u turur-miz.
okluk 2. kii -a (u, yu) turur-siz: bar-a turur-siz.
okluk 3. kii -a (u, yu) turur-lar: bar-a tururlar.
Gelecek Zaman
-gay / -gey + kii zamiri (gelecek zaman-gereklilik),
-ga / -ge + kii zamiri (gelecek zaman-gereklilik ve istek),
-sar + kii zamiri, -m bolgay + kii zamiri (tam kesin gelecek zaman),
-gum / -gm (+ turur), -gam / -gem (belirli gelecek zaman) ekleriyle tekil edilir.
Teklik 1. kii:
a) -ga / -ge + men (Gelecek zaman gereklilik). tut-ga-men, tap-ga-men.
b) -gay / -gey-men (gelecek zaman-gereklilik), -kay / -key-men. aldur-gay-men, bolgay-men, yrit-gey-men.
c) -as / -esi-men (az kullanlr).
d) -gum / -gm (turur) (Belirli gelecek zaman): trt l kl-gum turur drt para yapacam. Olumsuzu: -gum / -gm yok.
e) -gam / -gem: itke sal-gam ite salacam, men me sanga bol-gam ben de senin olacam, sanga br-gem sana vereceim.
f) -m bol-gay-men: nakl kl-m bol-gay-men nakletmi olacam.
Teklik 2. kii:
a) -ga / -ge-sen: ur-ga-sen
b) -gay-sen / -gey-sen: bol-gay-sen, sakn-gay-sen, kel-gey-sen, tz-gey-sen.
c) -gey-se: d) -as / -esi-se: e) -g: evvel ahir l-g evvel ahir leceksin. kel-g yok gelecein yok.
Teklik 3. kii:
a) -ga / -ge. tap-ga.
b) -gay / -gey, -key. bol-gay, biti-gey.
c) -gesi: an kadgusn ndin y-gesi onun kaygsn neden yiyecek.
d) -as / -esi. bak-as, kl-as.
e) Ouz unsuru olarak -sar: ygla-y-sar, bol-sar, sol-sar.
f) -gu / -g, gus / -gsi turur: anung kargs bol-gus turur onun bedduas yerine gelecektir. ol tak kel-gsi turur o da gelecektir.
g) -m bol-gay: toku-m bol-gay rm olacak.
h) -aak: okluk 1. kii:
a) -ga / -ge-miz / biz:
b) -gay / -gey-miz / biz: adr-gay-miz ayracaz, bol-gay-miz, bil-gey-miz, kir-gey-miz.
c) -as / -esi-biz:
d) -eek-biz:
e) -gumz: knlar kl-gumz eziyetler klacaz.
okluk 2. kii:
a) -ga-siz: al-ga-siz
b) -gay-siz / -gey-siz: bol-gay-siz, ltr-gey-siz.
c) -gey-siz-ler :
d) -as / -esi-siz:
okluk 3. kii:
a) -gay-lar / -gey-ler: bol-gaylar, bil-geyler.
b) -aslar / -esi-ler:
c) -gleri: karnka mengizlig yenigleri karnca gibi paralanacaklar.
Gereklilik
-gu / -g + kii zamiri
Teklik 2. kii: -g-sen: tamam z-g-sen koparmalsn.
Teklik 3. kii: -gu / -g: kl-gu etmeli, bil-g bilmeli.
95
96
Dilek-stek
Teklik 1. kii:
a) -a / -e-men:
b) -ga / -ge-men: targa-men, kyge-men
c) -am / -em: d) -gam / -gem: bol-gam
e) -ay / -ey-men: Teklik 2. kii: -ga / -ge-sen: tutga-sen, ulganga-sen
Teklik 3. kii: -a / -e: okluk 1. kii: -a / -e-biz, -ga / -ge-biz, -ka-biz: okluk 1. kii: -ga-siz: yay-ga-siz
okluk 1. kii: -
art
Teklik 1. kii: -sa-men / -se-men, -sam / -sem: tap-sa-men
Teklik 2. kii: -sa / -se: szlet-me-se
Teklik 3. kii: -sa / -se: tedi er-se
okluk 1. kii: -sa-biz / -se-biz, -sa-miz / -se-miz, -sak / -sek, -saan / -seen (H),
-sein (H): teslim kl-sak
okluk 2. kii: -saz / -seiz: tile-seiz
okluk 3. kii: -sa-lar / -se-ler: tile-se-ler
Harezm Trk esi eserlerinin sz varl zerine btnlkl bir alma henz yaplmamtr. Sir Gerard CLAUSON, szlnde Harezm Trkesi sz varlna da yer vermitir. Harezm Trkesi szl olarak bavurulabilecek en temel kaynak Clauson szldr. (CLAUSON, Sir Gerard: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish: London 1972, XLVIII+989 s. Oxford University Press.) Harezm Trkesi sz varl iin bir dier kaynak da E. FAZILOVun hazrlam olduu iki ciltlik Harezm Trkesi szldr.:
(FAZILOV, E.: Starouzbekskiy yazk horezmiyskie pamyatniki XIV veka Tom I: Takent
1966, s. 647, zdat. FAN Uzbekskoy SSCB.
FAZILOV, E.: Starouzbekskiy yazk horezmiyskie pamyatniki XIV veka Tom II: Takent
1971, s. 778, zdat. FAN Uzbekskoy SSCB.)
Harezm Trkesi sz varlnda dikkati eken ilk husus ikili kullanmlardr. Harezm Trkesi metinlerinde bir kelimenin eski ve yeni ekli veya farkl ivelerdeki
ekilleri bir arada kullanlmaktadr. Harezm Trkesi sz varlnn br dikkat eken zellii de Harezm Trkesi ncesi metinlerde gemeyen veya nadir geen ok
sayda kelimenin bu dnem eserlerinde yer almasdr.
Harezm Trkesi sz varlnn genel seslik zellikleri ise yledir:
1. Harezm Trkesinde /e/ nlsnn yannda // nls de bulunur.
Karahanlcadan aataycaya geite /e/ > /i/ deiiminde Harezm Trkesi //yanlsdr. Harezm Trkesi metinlerinde //nin kullanm ise karklktr. /e/li ve //li biimler bir arada kullanlr: er / r er, erkek; er- / r- imek, olmak; sen / sn sen; sez- /
sz- sezmek.
2. nl yuvarlaklamas grlmektedir:
sabr > sabur, bri > br, yri- > yr3. Balca nl deimeleri unlardr:
a) a ~ o : bark ~ bork, tavar ~towar
97
98
99
100
zet
1
2. nl yuvarlaklamas grlmektedir:
a. Kelime kklerinde: sabr > sabur, bri > br, yri-
> yrb. Eklerde: ademn, zaifluk
101
102
Kendimizi Snayalm
1. Harezm Trkesi /d/ nsz ile ilgili aadaki ifadelerden
hangisi dorudur?
a. dli ve yli ekiller birlikte grlr.
b. /d/ler /y/ye deimitir.
c. Btn /d/ler korunmutur.
d. /d/ler /t/ye deimitir.
e. Harezm Trkesinde /d/ bulunmaz.
2. Aadakilerden hangisi Harezm dnemi eserlerinden
biri deildir?
a. Hsrev irin
b. Ksasu l-Enbiya
c. Mirac-nama
d. Nehc l-Feradis
e. Altun Yaruk
3. Harezm Trkesi kma hli ekiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. kma hli eki Trkiye Trkesinde olduu gibi
+DAn eklindedir.
b. kma hli eki sadece +DIndr.
c. kma hli eki +DIndr. ok seyrek olarak ise +DAn
eklinde grlmektedir.
d. kma hli eki +DAdr.
e. kma hli eki +tandr.
4. adr-gay-miz kelimesi kk ve ald eklere gre anlamlandrlrsa; Trkiye Trkesine doru evrii aadakilerden hangisi olur?
a. ayracaklarmz
b. ayracaz
c. ayrlacaz
d. ayr kalacaz
e. ayrlacak myz
5. Aadaki eser ve yazar eletirmelerinden hangisi yanltr?
a. Nehcl-Feradis - Mahmud bin Ali
b. Mukaddimetl-Edeb - Hvarezmi
c. Hsrev irin - Kutb
d. Muinl-Mrid - slam
e. Ksasul-Enbiya - Rabguzi
103
104
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 3
Harezm Trkesi ses deiimlerini nl deiimleri ve nsz
deiimleri olmak zere iki grupta zetleyebiliriz.
nl Deimeleri:
a) a ~ o : bark ~ bork
b) e ~ : tek ~ tk
c) i ~ : isig / issig ~sg
) o ~a : kow- ~kaw-
d) ~ i : ber ~ beri
e) ~ e : sngk ~ sngek
f) u ~ : sun- ~ sn-
nsz Deimeleri:
b > v / w deiimi ab > aw, eb > ew
d > y deiimi kadgu / kaygu, adak / ayak.
g / g > deiimi kazgan > kazan, arg > ar
t > d deiimi teg > deg, kel-dr- / kel-tr-
k > h deiimi (ok az rnekte grlr) aksak > ahsak,
Sra Sizde 4
Bildiiniz gibi Trke sondan eklemeli bir dildir. Kelime zmleme yaparken de kelimeye gelen ekleri sondan baa doru belirleyip ayrmalsnz. rnekleri dikkatlice inceleyiniz.
linde: +nde, +i, l (< l+i+(n)de). +de, bulunma hl ekidir.
+n, zamir nsidir. +i, teklik 3. kii iyelik ekidir.
mescidke: +ke, mescid (< mescid+ke). +ke, ynelme hl ekidir.
nasranini: +ni, nasrani (nasrani+ni). +ni, ilgi hli ekidir.
ayal: +, ayal (< ayal+) +, teklik 3. kii iyelik ekidir.
ini: +ni, i (< i+ni) +ni, belirtme hl ekidir.
sabr: +, sabr (< sabr+) +, teklik 3. kii iyelik ekidir.
Sra Sizde 5
Teklik 1. Kii: +m / +Im : elig+im, yz+m
Teklik 2. Kii: + / I : ba+, sz+
Teklik 3. Kii: +I / sI : kzg+si, adak+
okluk 1. Kii: mIz / ImIz : z+mz, karnda+mz
okluk 2. Kii: +Iz / IIz : ata+z, kul+uuz
okluk 3. Kii: +lArI: atlar, ewleri
Sra Sizde 6
-gay / -gey + kii zamiri (gelecek zaman-gereklilik),
-ga / -ge + kii zamiri (gelecek zaman-gereklilik ve istek),
-sar + kii zamiri, -m bolgay + kii zamiri (tam kesin
gelecek zaman),
-gum / -gm (+ turur), -gam / -gem (belirli gelecek zaman) ekleriyle tekil edilir.
ATA, Aysu: Harezm Altn Ordu Trkesi: Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi: 36, stanbul 2002.
ECKMAN, Jnos: Die Kiptschakische Literatur, Philologiae
Turcicae Fandamenta: Ediderunt: Louis BAZIN, Alessio
BOMBACI, Jean DENY, Tayyib GKBLGN, Fahir Z,
Helmuth SCHEEL, Frankfurt A. D. MCMLXIV [=1959],
II, 275-304. ss.
ECKMANN, Jnos: Harezm Trkesi, (M. AKALIN),
Trh Trk veleri: Ankara 1979, 183-223 ss. Atatrk
niversitesi Yaynlar No: 551. Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 94. Ders Kitaplar Serisi No: 7.
ECKMANN, Jnos: Harezm, Kpak ve aatay Trkesi zerine Aratrmalar: Ankara 1996, Trk Dil Kurumu Yaynlar. -635.
FAZILOV, E.: Starouzbekskiy yazk chorezmiyskie pamyatniki XIV veka Tom I: Takent 1966, s. 647, zdat. FAN Uzbekskoy SSCB.
FAZILOV, E.: Starouzbekskiy yazk horezmijskie pamyatniki
XIV veka Tom II: Takent 1971, s. 778, zdat. FAN Uzbekskoy SSCB.
HACIEMNOLU, Necmettin: Kutbun Hsrev irini ve
Dil Hususiyetleri: stanbul 1968, stanbul niversitesi Yaynlarndan No. 1378.
SAOL YKSEKKAYA, Glden: Harezm Trkesi, Karahanlca Harezme Kpaka Dersleri: stanbul 2010 (Eyll), 89-168. ss. Kesit Yayn No: 27. Tarih Trk Leheleri: 2.
TEKN, Talat ve LMEZ, Mehmet: Trk Dilleri -Giri-: stanbul 1999, Simurg Yaynclk.
TOPARLI, Recep - VURAL, Hanifi: Harezm Trkesi: Tokat
2007, 241 s.
ZAJCZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja Turecka,
Husrev u irin Qutba I: Warszawa 1958, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny.
ZAMAHAR, Mukaddimetl-Edeb Hvrizm Trkesi ile
Tercmeli uter Nshas Giri, Dil zellikleri, Metin ndeks: Hazrlayan: Prof. Dr. Nuri YCE, Ankara 1993,
Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Amalarmz
Anahtar Kavramlar
Nehcl Feradis
Kelime zah
eviriyaz
Ksasl-Enbiya
eviriyaz
Kelime izahlar
indekiler
Harezm Trkesi
Metin nceleme I:
Nehc l-Feradis ve Ksas'l Enbiya
NEHC L-FERADS [=CENNETLERN AIK YOLU]
Trk edebiyatndaki krk hadis evirilerinin ilk rnei olan Nehc l-Faradis Mahmud bin
Ali tarafndan 1357-1358 yllarnda yazlmtr.
Eser onar fasll drt baptan meydana gelmektedir. Birinci bap Hz. Peygamberi, ikinci
bap drt halifeyi, nc bap ehli beyti ve drt imam, drdnc bap Allaha ho gelmeyen amelleri anlatr. Her fasl Arapa bir hadisle balar, Trke evirisi verildikten sonra
slam limlerinin eserlerinden o hadisin manasn aydnlatan ksmlar tank olarak verilir.
Eser, dnya ve ahirette mutlu olmak iin gerekli Mslmanlk bilgilerinin el kitab gibidir.
slubu gayet sade ve aktr. Edebi ynden ok deerli olmasa da Trk dilinin nemli bir
yadigr olmas kymetini artrmaktadr.
Eserin stanbul (Yeni Cami Ktphanesi), Paris, Kazan, Krmda nshalar bulunmaktadr. Yeni Cami nshas tam ve harekeli olmas bakmndan nemlidir. Paris nshas batan ve sondan eksiktir. Yeni Cami nshas gibi harekeli deildir. Yeni Cami nsha-
108
s 1956da Jnos ECKMANN tarafndan tpkbasm olarak yaynlanm, Ali Fehmi KARAMANLIOLU ise eserin dil zellikleri zerinde durarak metnin bir ksmnn yazevrimini yapmtr. Eserin tamamnn yazevrimi 1984te yaymlanmtr.
EDEBYATLAR
METN NCELEME
Metin I
Metin 7.1
Nehcl-Feradis I
Tpkbasm: Ankara
1956, XIV+444 s. T.
D. K. Tpkbasmlar
Dizisi 35. ss. 185/11185/16.
eviriyazl Metin
Y tin Fasl
mam- Azam Abu Hanife-i Kevfi rahmatullahi alayhi fazayilini beyan iinde-turur.
(1) 185/12 mam- Sagani rahmatullahi alayhi Maarikul-Anvar atlg kitab iinde
bu hadisni keltrmi hadis bu-turur: 185/13 ruviya abu hurayrata raziyallahu anhu annahu kala rasulullahi sallallahu alayhi va sallama man yuridillaha hayran yufakkihhu
185/14 fid-dini. Bu hadis manisi ol bolur kim paygambar alayhis-salam habar br yarlkar: Kayu mumin ve muvahhid hakka 185/15 Hak taala edglk klmak tilese hem
dnyada ve hem ahiratta ol kulga eriat ahkamn bildrp tak 185/16 ol kuln fakih klur klini kzini aar. Abu Hanife rahmatullahi alayhi ol kullardn erdi.
109
eviri I
Kelime izahlar
ytin yedinci : +n, yeti (< yeti+n)
iinde-turur iindedir: -turur, +nde, +i, i (< i+i+nde-turur)
atlg atl : +lg, at (< at+lg)
keltrmi getirmi : -mi, -tr-, kel- (< kel-tr-mi)
yarlkar buyurur : -r, yarlk+a- (< yarlk+a-r)
edglk iyilik : +lk, edg (edglk)
kulga kula : +ga, kul (< kul+ga)
Metin II
Metin 7.2
Nehcl-Feradis I
Tpkbasm: Ankara
1956, XIV+444 s. T.
D. K. Tpkbasmlar
Dizisi 35. ss. 185/17186/7.
eviriyaz II
(2) 185/17 mam- Gazali rahmatullahi alayhi hyaul-Ulum atlg kitabnda keltrmi.
Abu Hanife rahmatullahi alayhi k 186/01 ibadat klgan erdi tak dnyadn iraz klgan erdi, arif billah erdi tak Hak taaladn katg 186/02 korkgan erdi tak Hak taalan
rizasn istegen erdi tak ahkam i eriatn yetiz bilgen erdi.
(3) 186/03 Hammad ibn Abi Sleyman rivayat klur Abu Hanifedin rahmatullahi
alayhi: Tnle h yatmaz erdi. Erteke tegr 186/04 ibadat ve taat birle kerr erdi. Bir
110
kn Abu Hanife rahmatullahi alayhi yoldn keer erdi. Bir kimerse tak 186/05 bir kemerseke ayd: Bu ol kii-turur, kim ke hergiz yatmaz, erteke tegi taat klur, tedi erse,
Abu Hanife rahmatullahi alayhi 186/06 ol kiini szini iitti erse, aytur erdi: Men Tar
taaladn uftanur-men, halayk mni tnle 186/07 yatmaz taat ve ibadat klur tseler tak
men yatsa-men, anlarn yalganlam bolgaymen, tr erdi.
eviri II
(2) mam- Gazzal rahmatu llahi alayhi hyau Ulumi d-Din (el-GAZZALI, Ebu Hamid
Muhammed b. Muhammed et-Tusi [1058-1111]: hyau Ulumi d-Din [=Din Bilimlerinin
Diriltilmesi]: [Yazl: 1102] Tercme eden: Ahmed [Hulsi] SERDAROLU, 3. bs. stanbul, Bedir Yaynevi, 1394 - 1974, I, 74. s.) adl kitabnda getirmitir ki: Eb Hanfe rahmatu
llahi alayhi ok ibadet ediyor, dnyadan yz eviriyor, Allah biliyor, yce Allahtan ok
korkuyor, yce Allahn rzasn aryor ve eriat hkmlerini kesin biliyordu.
(3) Eb Sleymanolu Hammad Eb Hanfe rahmatu llahi alayhiden szle yle anlatr: Geceleyin hi yatmazd. Sabaha dein ibadet ve taat (Tat, niyyete mtevakkf olsun,
olmasn ve kimin iin yapld bilinsin, bilinmesin yaplmas sevb olan fiili yapmaktr. Her
ibdet Allha bir tattir, fakat her tat ibdet olmaz. (KRKOLU Keml Edb [19021977]: Fatiha Tefsri, Diyanet leri Reislii Mecmas (Ramazan Nshas): Ankara 1956
(Nisan) Sene: 1 Say: 1, 7. s.).) ile geirirdi. Bir gn Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi yoldan geiyordu. Biri brne, bu kii gece hi yatmaz, sabaha dein taat eder, dedi. Eb
Hanfe rahmatu llahi alayhi o kiinin szn duyunca kendi kendisine, halk benim iin
gece yatmyor taat ve ibadet ediyor diyor ben yatp onlar yalanc karrsam yce tanrdan utanrm, dedi.
Kelime zahlar
klgan erdi klan idi : -di, er-; -gan, kl- (< kl-gan er-di)
aytur syler : -ur, ayt- (< ayt-ur)
mni beni : +i, mn (< mn+i)
yatsa-men yatsam : -men, -sa, yat- (< yat-sa-men)
anlarn onlar : +n, anlar (< anlar+n)
yalganlam yalanlam : -m, -la, yalgan (yalgan+la-m)
bolgaymen olacam : -men, -gay, bol- (< bol-gay-men)
tr erdi derdi : -di, er-; -r, t- (< t-r er-di)
111
Metin III
Metin 7.3
Nehcl-Feradis I
Tpkbasm: Ankara
1956, XIV+444 s. T.
D. K. Tpkbasmlar
Dizisi 35. ss. 186/7187/7.
eviriyaz III
(4) meyye oglan- 186/08 -lar halifa erken Hbeyre atlg kiini Kevfeke bg klp-turur erdiler. bn Hbeyre Abu Hanifeni agrlar 186/09 erdi, hemie ziyaratka kelr erdi. Bir kn
Abu Hanifeke aytur: Menim hatrmka andag tti kim beyt 186/10 l-maln sizke bildrsem, dahl ve harc sizi ameliiz birle bolsa cmle ne erseler sizi kalemz hkminde
186/11 bolsa, tdi, tak siz menim katmda ulug bolsaz, Kevfe halk sizi fermanzdn
kmasa, tdi erse, Abu Hanife 186/12 rahmatullahi alayhi kabul klmad; neme kim
derhost kld erse, h kabul klmad. bn Hbeyre katg gazab 186/13 kld tak buyurd, Abu Hanifeke yigirmi aga urdlar tak zindanka saldlar. Birka eyyam zindanda yatmdn 186/14 so bn Hbeyre kii da brdi kim: Ne klur-sen, szmni kabul klur
mu-sen ya tak ebedi zindanda yatur mu-sen? tdi 186/15 erse, Abu Hanife rahmatullahi
alayhi ayd kim: Maa mhlet bri, dostlarm birle yaranlarm birle meveret 186/16 klayn, tdi erse, zindandn kardlar tak da brdiler erse, cmle istidadn tamam kld
tak bir ke 186/17 kat Kevfedin kt tak Mekkeke bard. Anaka tegi Mekkede turd
hilafat Abbas oglanlara tegdi. 187/01 Abu Cafer halifa bold erse, andn so Abu Hani-
112
fe rahmatullahi alayhi Kevfeke keldi. Abu Cafer Abu Hanifeni 187/02 agrlad. On mi
yarmak Hasan atlg kii birle da brdi erse, Abu Hanife neerse szlemedi erse, 187/03 yaranlar ayd: Abu Hanife rahmatullahi alayhi birer mundag klur erdi, h kimerse birle
szlemez. Siz bu yarmakn 187/04 munda kodu biz zie aygay-miz, tdiler erse, ol Hasan atlg kii tak ol mi yarmakn wn 187/05 minde kodt tak kt. Abu Hanife
rahmatullahi alayhi tirigi bar ergine ol on mi yarmakga h elig 187/06 tegrmedi. Vefatmda vasiyyat kld kim: Ey oglum Hammad, bu yarmaklarn menim vefatmdn so ol
keltrgen 187/07 kiike teslim klgay-sen, tp. Ogl Hammad tak andag kld.
eviri III
(4) meyyeoullar halife iken Hbeyreolu [. 1166] adnda bir kiiyi Kfeye vali yapmlard. Hbeyreolu [. 1166] Eb Hanfe rahmatu llahi alayhiyi sayyor hep ziyaretine
geliyordu. Bir gn Eb Hanfe rahmatu llahi alayhiye dedi ki: Benim hatrma yle geliyor: Devlet hazinesini size vereyim, giri ve k sizin gzetiminiz altnda bulunsun, ne var
ne yok sizin kaleminizin yetkisinde olsun, dedi. Siz benim katmda sayg grrseniz Kfe
halk sizin buyruunuzdan kmaz, dedi. Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi kabul etmedi.
Ne denli steledi ise kabul etmedi. Hbeyreolu [. 1166] ok kzd ve buyruk verdi Eb
Hanfeye yirmi aa vurdular ve hapise attlar. Birka gn hapisete yattktan sonra Hbeyreolu [. 1166], ne yaptn, szm kabul ediyor musun yoksa daha boyuna zindanda yatacak msn, diye kii gnderdi. Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi dedi ki: Bana sre verin,
arkadalarmla yaknlarmla danaym, dedi. Hapisten karp gnderdiler. Btn hazrln grd ve bir gece kap Kfeden kt. Mekkeye gitti. yle ok Mekkede durdu, ki halifelik Abbasoullar [750-1258]na geti. Eb Cafer halife oldu [754]. Ondan sonra Eb
Hanfe rahmatu llahi alayhi Kfeye geldi. Eb Cafer Eb Hanfeyi arlad. || On bin dirhem [Kahtabaolu] Hasan adl kii ile birlikte gnderdi. Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi
bir sz sylemedi. Arkadalar, Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi hi kimse ile konumuyor, bu paray burada braknz bir kendisine syleriz, dediler. O Hasan adl kii de on bin
dirhemi evin kesine koyup kt. Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi salna kavuunca o
on bin dirheme hi el srmedi. lrken Hammad olum, bu paralar benim lmmden
sonra getiren kiiye verirsin diye vasiyet etti. Olu Hammad da yle yapt. [78b]
Kelime zahlar
kiini kiiyi : +ni, kii (< kii+ni)
(halifa) erken (halife) iken : (halifa) -ken, er- (< er-ken)
andag ylece : < antag < anteg
agrlad arlad : -d, +la-, agr (< agr+la-d)
da brdi erse gnderi verdiyse : -se, er-; -di, br-; -a, d- (< d-a br-di er-se)
minde kesinde : +de, +in, m (< m+in+de)
kodt koydu : +t, kod- (< kod-t)
113
Metin IV
Metin 7.4
Nehcl-Feradis I
Tpkbasm: Ankara
1956, XIV+444 s. T.
D. K. Tpkbasmlar
Dizisi 35. ss. 187/08188/02.
eviriyaz IV
(5) Abdullah ibn Mbarek katnda Abu Hanifeni szlediler 187/08 erse, Abdullah
ibn Mbarek ayd rahmatullahi alayhi: Ol kimerseni m szleyr-siz kim dnyada tak
dnyan cmle 187/09 mallar an katnda arza klnd erse ol dnyadn kat tak dnyan kabul klmad, tp ayd.
(6) Abu Hanife 187/10 rahmatullahi alayhi tabiinlerdin erdi. Tabiin ol kimerseke ayturlar kim sahabaga satgam bolsa, Paygambar alayhis-salam yaranlarn 187/11 krmi bolsa. Abu Hanife rahmatullahi alayhi aytur erdi kim: Paygambar alayhis-salam
yaran- 187/12 -lardn trt kimerse krdm: Enes ibn Malik tak Abdullah ibn HurrirRuneydi tak Amir ibn Vatilani tak 187/13 Abdullah Abi Avfini rizvanullahi alayhim
acmain. Enes ibn Malik[ni] tak raziyallahu anhu Basra lini camiinde 187/14 krdm kim halayk katnda hazr erdiler tak zi Paygambar alayhis-salamdn eitgen hadislerni halayklarga 187/15 aytur erdi. Bu hadisni zi agzdn eittim kim Enes ibn Malik raziyallahu anhu ayd: Men Paygambar alayhis-salamdn 187/16 eittim. Paygambar
alayhis-salam andag ayd kim: talabu l-ilmi farizatun ala kulli muslimin va muslimatin,
manisi 187/17 ol bolur kim: lm istemek fariza-turur tegme bir r tak tegme bir tii ze,
tp ayd. Yana ayd kim: Paygambar alayhis-salam 188/01 ayd: ad-dallu ala hayrin kafailihi, manisi ol bolur kim: Bir mumin tak bir muminni edg ike delalat klsa, 188/02
ol edg i klgaa ne savab bolsa, bu delalat klgaa ol savab bolur, tp ayd.
114
eviri IV
(5) Mbarekolu Abdullahn yannda Eb Hanfeyi sordular. Mbarekolu Abdullah rahmatu llahi alayhi dedi ki: Dnya ve dnyann btn mallar kendisine sunulduu halde
dnyadan kaan dnyay kabul etmeyen kimseden mi sz ediyorsunuz diye cevap verdi.
(6) Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi tabiindendi. Sahabeye ulam Peygamber alayhi s-salamn arkadalarn grm kimseye tabiin derler. Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi derdi ki: Peygamber alayhi s-salamn arkadalarndan drt kimseyi grdm: Malikolu Enes, Runeydli Hurrolu Abdullah, Vatilanlolu mir, Eb Avfolu Abdullah rizvanu
llahi alayhim acmain. Malikolu Enesi raziya llahu anhu Basra ilinin camisinde grdm, halk yannda hazr idiler ve kendisi Peygamber alayhi s-salamdan duyduu hadisleri halka anlatyordu. Bu hadisi kendi azndan duydum: Malikolu Enes raziya llahu
anhu dedi ki: Ben Peygamber alayhi s-salamdan yle dediini duydum: talabu l-ilmi
farizatun ala kulli muslimin va muslimatin, anlam, bilgi istemek her bir erkek ve hanm
mslman zerine farizadr, diye syledi. Yine dedi ki: Peygamber alayhi s-salam addallu ala hayrin ka-failihi, anlam, bir mmin bir mmini iyi ie klavuzlayan o iyi ii yapana ne verildiyse klavuzlayana da o sevap verilir, dedi.
Kelime zahlar
satgam ulam : -m, satga- (< satga-m)
agzdn azndan : +dn, +, agz (< agz++dn)
(Basra) lini memleketinin : +ni, +i, l (< l+i+ni)
kimerse kimse : -se, er- + kim (< kim + er-se)
szleyr-siz sz ediyorsunuz : -siz, -yr, +le-, sz (< sz+le-yr-siz)
tak dahi : < tak, kr. dag
Metin V
Metin 7.5
Nehcl-Feradis I
Tpkbasm: Ankara
1956, XIV+444 s. T.
D. K. Tpkbasmlar
Dizisi 35. ss. 188/02188/10.
eviriyaz V
(7) [tak] Abu Hanife 188/03 rahmatullahi alayhi ayd Kabeke ziyarat klgal bardm erdi
mescidl-haram iinde Abdullah ibn Hurrir-Runeydini 188/04 krdm kim halaykga Paygambar alayhis-salamdn eitgen hadislerni beyan klur erdi. An agzdn tak
115
188/05 bu hadisni eittim kim ol ayd: Men Paygambar alayhis-salamdn habar br yarlk- 188/06 -ad: man tafakkaha fi dini llahi kafahu allahu hammahu va yarzukahu min
haytu la-yahtasibu, Manisi ol bolur kim: Kayu mumin 188/07 ve muvahhid Tar dini
iinde eriat ahkam grense, Tar taala ol muminni ne kim kadgus bar erse cmle- 188/08 -sie kifayat klgay tak ol mumia sanmaduk yndin rozini tegrgey, tp ayd.
(8) Bir kn Abu Hanife rahmatullahi alayhi 188/09 z ustadlarn hisab kld tak ayd
kim: Trt mi ustaddn ilm grendim. kleri tabiin 188/10 erdiler, tp ayd.
eviri V
(7) Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi dedi: Kabeye ziyaret maksadyla gitmitim. Haram mescidi iinde Runeydinli Hurrolu Abdullah halka Peygamber alayhi s-salamdan
duyduu hadisleri anlatrken grdm. Onun azndan da bu hadisi duydum: Peygamber
alayhi s-salamdan duydum Peygamber alayhi s-salamdan haber vererek anlatt: man tafakkaha fi dini llahi kafahu allahu hammahu va yarzukahu min haytu la-yahtasibu, anlam, hangi mmin ve muvahhid Tanr dini iinde eriat hkmlerini rense yce Tanr o
mminin ne sknts var ise hepsine yeter ve o mmine sanmad ynden nasip gnderir, dediini duydum.
(8) Bir gn Eb Hanfe rahmatu llahi alayhi kendi statlarn sayd ve drt bin stattan bilgi rendim. ou tabin idiler, dedi.
Kelime izahlar
sanmaduk sanmadk : -duk, -ma-, san- (< san-ma-duk)
yndin ynden : +din, yn (< yn+din)
rozini nasip : +ni, rozi (< rozi+ni)
kleri ou : +leri, k (k+leri)
tegrgey dedirecek : +gey, -r-, teg- (< teg-r-gey)
bardm erdi vardm idi : -di, er-; -dm, bar- (< bar-dm er-di)
Aadaki kelimeleri zmleyiniz.
andag
yatsa-men
yalganlam
ytin
atlg
keltrmi
edglk
116
Harezm Trkesi dneminin ilk eseridir. Nasirud-din bin Burhanud-din arRabguzi tarafndan 1310-1311 ylnda
yazlp Nasirud-din Tok Bugaya sunulan Farsa bir eserin Trkeye uyarlanm
hlidir.
Peygamber kssalarn konu alan eserde Rabguzi, dini konular edebi bir dille
nakletmi, Arapa ve Trke manzumelere yer vermitir. Eserde peygamberlere
ve din byklerine yazlm kasidelerden
baka ak, tabiat gibi konularn ilendii
manzumeler de bulunmaktadr.
Eserin
Londrada
bir,
Saint
Petersburgda alt, Pariste bir, Bakde bir
ve svete iki nshas vardr. Kazanda birka defa baslmtr. En eski nshas Londra British Museum Add. 7851de muhafaza edilen nshasdr. brlerine gre
daha iyi bir durumdaki bu nsha Kaare GRNBECH tarafndan tpkbasm
olarak 1948de Kopenhagda baslmtr.
1995te Hendrik BOESCHOTEN, M. VANDAMME ve Semih TEZCAN eserin karlatrmal nerini ve ngilizce evirisini yaynlamlar, 1997de de Trkiyede Aysu ATA tarafndan yaynlanmtr.
117
METN NCELEME I
Metin
Metin 7.6
RABGUZ, Nasrddin bin Burhanddin: Ksasl-Enbiya
(Peygamber Kssalar)
Giri - Metin Tpkbasm: Aysu
ATA, Ankara 1997,
I, XL+616 s. Atatrk
Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu Trk
Dil Kurumu Yaynlar:
681-1. ss. 31a-31b
eviriyaz
118
eviri
Slih Peygamber ona selam olsun Kssas
O Semd kavmine de kardeleri Slihi [13] gnderdik. (XI-61) hilatini giyen; Ondan
balanma dileyin, sonra pimanlk duyup ona ynelin, (XI-61) diye kavmine t veren;
bizi babalarmzn [14] taptna tapmaktan menetmee mi alyorsun (XI-62) cavabn duyan; Allahn elisi onlara: Allahn dii devesine ve onun su ime srasna dikkat edin.
dedi. (XCI-13) [15] terifini bulan; dua ile tatan dii deve karan; Rabbim ok yakndr, dualar kabul edendir (XI-61), diye [16] hak dine aran; Slih paygamber ona selam olsun
akl hazrla gel Slih peygamber kssasn dinle [17]
ben hepsini batan ayaa tamamen anlataym
Hak rislet verdi dorudan kavmine gnderdi [18]
gece gndz demeden Samd kavmini dolat
imana davet etti bir mucize istediler [19]
Allahtan istedi dii deve kt dan dzln doland
bota dodu, hekes onu hayretle seyretti [20]
suyu gn ar su bltler o kendi hissesini iti
Slihin szn ve hem bu dii deve imtihanan anlamadan [21]
Haktan uzaklatlar hepsi ok gnah ilediler
ki bez dokuyucu koarak geldiler bir ayan kestiler [31b]
botas feryat iinde dnd dostunu astlar
gn iinde sar kzl ve kapkara oldular [2]
kadir tanr kudretiyle hepsini devirdi
Nh ona selam olsun olu Sm olu rem olu [3] Casir olu Samd olu Hadir olu
Masih olu saf olu Ubayd olu Slih.
Kelime zahlar
anut- hazrlatmak : -t, anu- (< anu-t-)
yalawa peygamber :
koldlar istediler : +lar, -d, kol- (< kol-d+lar)
ingen inen : -gen, in- (< in-gen)
tugd dodu : -d, tug- (< tug-d)
kediglep rtnp, gizlenip : -p, +le-, -ig, ked- (< ked-ig+le-p)
rap alayp inleyip : -p, +a-, r (< r+a-p)
yemrdi devirdi : -di, yemr- (< yemr-di)
barasn hepsini : +n, +s, bara (< bara+s+n)
119
METN NCELEME II
Metin
Metin 7.7
RABGUZ, Nasrddin bin Burhanddin: Ksasl-Enbiya
(Peygamber Kssalar)
Giri - Metin Tpkbasm: Aysu
ATA, Ankara 1997,
I, XL+616 s. Atatrk
Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu Trk
Dil Kurumu Yaynlar:
681-1. ss. 31b
eviriyaz
Ad Tamud kki malikler rdiler, [4] Sam bin Nuh oglanlardn. Bu kegdin telim oglanlar bold. Ad kabilas, Tamud kabilas [5] atadlar. Hud kavm Ad- Avvali-turur Tamud
kavm Ad- Ahiri-turur. Ad bodun Tamud [6] bodundn krek rdiler. Hicr yrinde
olturur rdiler, aml Hicazl [7] arasnda. Kawluhu taala: Wa-lakad kaddaba ashabu
l-Hicri l-mursalina. (XV-80) Tamud bodun Ad tg [8] uzun boylug rdiler. Taglar iinde talar np vler kopardlar. [9] Kawluhu taala: Wa-yanhituna l-cibala buyutan aminina. (XV-80) Bir beyk tag tbinde olarn suw bar [10] rdi, olarga tap bolgua. Kamug butlarga tapnur rdiler. Mavla taala Salihni olarga [11] dd. Kawluhu taala: Wa-ila
Tamuda ahahum Salihan. (XI, 61) Salih olarn urugndn n ahahum [12] ty yarlkad. Salih olarn musulmanlkga ndedi.
120
Salihga paygambarlk kelmesdin burun: [13] Bizi birle butga tapungl, tyr rdiler.
Salih unamasa: Kiig-turur bilmes; ulugrak [14] bolsa, yolga kirgey, tyr rdiler. Nubuvvat kelmide kdin: Musulman bolu, butga [15] tapunma, tdi. Aydlar: Ay Salih,
biz seni dinimizga kirgey tp umd tutar rdk. Kawluhu taala: [16] Ya Salihu, kad kunta fina marcuwwan kabla hada. (XI-62) mdi bizge atalarmz dinini kodup edin dinga [17] mu ndeyr-sen? Kawluhu taala: A-tanhana an nabuda ma yabudu abauna?
(XI-62) Biz bu szge [18] bitmez-miz, tdiler. Kawluhu taala: Wa-innana la-fi akkin
mimma tadana ilayhi muribin, (XI-62)
Yene baz kssa-[19]-larda Vahb ibnu l-Yamani rivayat klurlar: Nuh bodun tufanda
helak bolmda [20] kdin, Nuhn ogl kald. Nuh alayhi s-salam lerinde, oglanlarna vasiyyat kld: [21] cihann ortasn Samga brdi,; Hamn magribga dd; Yafitni markga dd.
eviri
d ve Samd Nh olu Sm oullarndan iki melik idi. [4] Bu ikisinden ok oullar oldu.
d kabilesi ve Samd kabilesi [5] diye ad koydular. Hd kavmi nnc ddr Samd kavmi sonuncu ddr. d kavmi Samd [6] kavminden daha ok idi. ml Hiczl arasnda
Hicr blgesinde olturur idiler. [7] Ayet: Elbette Hicr halk da peygamberlerin yalanlamt. (XV-80) Samd kavmi d gibi [8] uzun boylu idiler. Dalar iinde talar oyup evler
peyda ettiler. [9] Ayet: Dalarda emniyet iinde kalacaklar evler yontuyorlard. (XV-82)
Bir byk da dibinde onlara yetecek kadar sular bar [10] idi. Hepsi puta tapnrd. Allah taala Slihi onlara [11] gnderdi. Ayet: Samd kavmine de kardeleri Slihi gnderdik. (XI, 61) Slih olarnn soyundan olduu iin kardeleri [12] diye buyurdu. Slih onlar Mslmanla ard.
Slihe paygamberlik gelmezden nce: [13] Bizimle puta tapn, diyordular. Slih tasvip etmeyince: Kktr bilmez; bycek [14] olunca, yola girer, diyordular. Nbvvet
geldikten sonra: Mslman olun, puta [15] tapnmayn, dedi. Dediler ki: Ey Slih, biz
seni dinimize girecek diye mit besliyorduk. Ayet: [16] Ey Slih, sen bundan nce mit
beslemi olduumuz bir kii idin. (XI-62) imdi bize atalarmzn dinini brakp baka
dine [17] mi aryorsun? Ayet: Bizi babalarmzn taptna tapmaktan alkoymaa m
alyorsun? (XI-62) Biz bu sze [18] inanmyoruz, dediler. Ayet: Biz davet ettiin ey
hususunda tam bir ikircik ierisindeyiz, (XI-62)
Yene baz kssa-[19]-larda Yamn olu Vahb rivayet ediyor: Nh kavmi tufanda helk
olduktan [20] sonra, Nhun olu kald. Nh ona selam olsun lrken oullarna vasiyet
etti: [21] dnyann merkezini Sma verdi; Hm batya gnderdi; Yfesi douya gnderdi.
Kelime zahlar
121
eviriyaz
122
biri ku suratlg, biri at suratlg. Bu butga bir w kopard: kki yz [9] kar edizki, yz kar
ni, tamlar cazdn akikdin. Bu wge yz kapug urd, [10] ud ygandn. Bir taht kldurd, kzl altun guhar birle murassa. Bu tahtga trt [11] adak kldurd: biri zimruddn, biri
cazdn, biri akikdin, biri bulurdn. Trlg [12] trlg tonlar kedrdi. Ol taht ze oltur[t]
d. Aa secde kld. Kamug kabilaga kii [13] dd, kamug meliklerni erigi birle ygdurd.
Ayd: Bu meni tarm-turur. Mua secde [14] kl, tdi. Malikler ol trt yz kapugdn
kirdiler, ol butga secde kldlar. [15] Biri ol butn agznga kirip: Men sizdin h
unud-men, tp n kld. Kamuglar [16] sewnp ba ktrdiler. Cunda bin Amr
ayd: Tgme ylda bir yol kelip mua secde [17] kl, tdi.
Ol Tamud bodun ol vdin kp szletiler. Bir anas ayd: [18] Bizi tarmzn
yzi bizi sar rdi, tdiler. Sz talatlar, santlar. [19] Ytmi mi r ldi. Bu habar Cunda bin Amrge tgdi. Atlanp keldi, olarga ayd: [20] Kayu yag bu ini klgay,
kim zzge kldz? Olar ayd: Ay malik, bizge bu tar [21] kerekmez. Bizni tokuga
kmiti. Edin tar tutunur-miz, bizni tokuturmagay, tp.
eviri
[32a] Trkler Yfes soyundandr, brleri Sm soyundandr derler. [2] Sm Kudste yerlemiti, Samd Hiczda yerlemiti. Her kabilenin birer meliki vard.
[3] Samd kavmi Mekkeli olmakla tutucu idiler, Mekkede Bekr olu Muviye adl birinin yz [4] bin askeri vard. Hiczdaki bykler toplanp [5] Bu dman ile arpmaa bize bir melik gerek diye meveret ettiler: Amr olu Cunda adl adam kendilerine
melik seti-[6]-ler. Mlk ona teslim edildi. Bu adam kendisine kzl altndan, iki gz [7]
ykttan bir put yapt. Bu puta trt cephe yaptrd: Biri dam sretli, biri arslan sret-[8]li, biri ku sretli, biri at sretli. Bu puta krk [9] metre ykseklii, yirmi metre eni, duvarlar damarl akikten bir ev yaptrrd. Bu eve d aacndan yz kap koydu. [10] Mcevher
kakmal kzl altndan bir taht yaptrd. Bu tahta drt [11] ayak yaptrd: biri zmrtten,
biri damarl akikten, biri akikten, biri kristalden. Trl [12] trl elbiseler giyindi. O taht
zerine oturttu. Ona secde etti. Btn kabileye adam [13] gnderdi, btn melikleri askeri ile toplad. Bu benim tanrmdr. Buna secde [14] edin, tedi. Melikler ol trt cepheli
kapdan girdiler, o puta secde ettiler. [15] Biri ol putun azna girip: Ben sizden razym
diye seslendi. Hepsi [16] sevinip ba kaldrdlar. Amr olu Cunda Her ylda bir yol gelip
buna secde [17] edin, dedi.
O Samd kavmi ol evden kp szletiler. Bir ksm [18] Bizim tanrmzn yz bizim taraf idi, tedi. Sz dalatlar, giritiler. [19] Yetmi bin er ld. Bu haber Amr olu
Cundaya ulat. Ata binip geldi, onlara [20] Kendinize yaptnz bu ii hangi dman yapar? dedi. Onlar Ey melik, bize bu tanr [21] gerekmez. Bizi savaa att. Bizi savatrmayacak baka tanr ediniriz, tediler.
Kelime zahlar
123
METN NCELEME IV
Metin
Metin 7.9
RABGUZ, Nasrddin bin Burhanddin: Ksasl-Enbiya
(Peygamber Kssalar)
Giri - Metin Tpkbasm: Aysu
ATA, Ankara 1997,
I, XL+616 s. Atatrk
Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu Trk
Dil Kurumu Yaynlar:
681-1. ss. 32b
eviriyaz
[32b] Karra atlg tagga kii ddlar. But tutunmaga ta tilediler. blis alayhi l-lana burunrak [2] bu Karra tagnga keldi. Krklg, arg, ak tan kesip kodd. Olar kelip an krdiler. [3] ltip bir but kldlar, krk kar uzunluk, sekkiz kar ni; ba altundn, kzleri [4]
yakutdn, tileri yindin; trlg tonlar kdrp ol taht ze olturtd. [5] Aa Abhar atadlar. Aydlar: Ay malik, bir r bu butga hadmlk klsa. Cunda bakd erse, [6] Katur bin
Ubayd atlg erni krdi. Bu yaragaymu? tdiler. Razi boldlar. Katurn ol [7] butga hadm kldlar.
124
Krk yl hidmat kld. Bir kn blis feritelerdin itdi [8] kim bu Katur urugndn bir
paygambar bolgay, Salih atlg; bu kafirlar an liginde [halak bolgay]. Ol kavm-[9]-n
kamuglar ol butga ygldlar. blis alayhi l-lana kelip ol butn agznga [10] kirdi, katg
n birle ayd: Ay meni kullarm, bu Katur meni tapugmga yaramaz. An [11] zindanga saln. Zindanga kmitiler erse, yene biregni butga hadim kldlar. Katur [12] krk yl
zindanda kald. Krk ylda kdin Cabrailga yarlg bold: Katurn zindan-[13]-dn kargl, tp. Cabrail bir kanat birle urd. Zindann kki pare kld, ayd: Ay [14] Katur, kgl.
Katur zindandn kd; klinde saknd: Krk yln Abharka hidmat [15] kldm, krk yl
zindanda kaldm. mdi kurtuldum; bu yrdin kteyin, tp. Kopd, tagga [16] ugrad. Tag
iinde bir r yolukd. Arm rdi, udd. Krk yl udku-[17]-da kald. Mavla taala bir feritege an saklatd.
Katurn winde Zaum atlg wlki [18] bar rdi. Aymlar: Sahur atlg rdi. Bir ana
rozgar kmide bu hatun [19] telwe bold; ygrp arlayur rdi. zi yawlak krklg rdi.
Halk aa rahm [20] kld. Bir ke saraynda bir ku keldi, karka suratlg. Ayd: Ay Zaum
Katurn [21] krg kl bar erse, meni dergil. Zaum Katurn der bard. Ol rge
keldiler. Ferite
eviri
[32b] Karra dana adam gnderdiler. Put yapmak iin ta aradlar. eytan ona lanet olsun daha nce [2] bu Karra dana geldi. Gzel, temiz ak ta kesip brakt. Onlar gelip
onu grdler. [3] Gtrp bir put yaptlar, krk kar uzunluu, sekiz kar eni; ba altndan, gzleri [4] yakuttan, dileri inciden; trl elbiseler giydirip o taht zerine oturttu. [5] Ona Abhar dediler. Ey melik, bir adam bu puta hizmet etse. dediler. Cunda bakt, [6] Ubeyd olu Ksru grd. Bu yapar m? dediler. Raz oldular. Ksru bu [7] puta
hizmeti yaptlar.
Krk yl hizmet etti. Bir gn eytan meleklerden [8] Bu Ksrun soyundan Slih adnda bir peygamber gelecek, kfirler onun elinde lecek diye duydu. O kavm-[9]-in hepsi o
putun bana toplatlar. eytan ona lanet olsun gelip o putun azna [10] girdi, yksek sesle Ey benim kullarm, bu Ksr benim hizmetime yaramaz. Onu [11] zindana atn. diye
seslendi. Zindana attlar, baka birini puta hizmeti ettiler. Ksr [12] krk yl zindanda kald. Krk yldan sonra Cebrle Ksru zindan-[13]-dan kar diye ferman geldi. Cabrl
kanat ile bir vurdu. Zindn iki para etti. Ay [14] Ksr, k. dedi. Ksr zindandan kt; gnlnden Krk yl Abhara hizmet [15] ettim, krk yl zindanda kaldm. imdi kurtuldum; buradan gideyim, diye dnd. Kalkt, daa [15] gitti. Da iinde bir maara buldu. Yorulmutu, uyudu. Krk yl uyku-[17]-da kald. Allah taala bir melee onu saklatt.
Ksrun Zam adl bir kars [18] vard. Sahur adlyd da derler. Bir hayli gn getikten
sonra bu kadn [19] deli oldu; kouyor baryordu. Kendi irkin grnlyd. Halk ona
acd. [20] Bir gece evine karga suratl bir ku geldi. Ey Zam, Ksmu [21] grmek istiyorsan, beni takip et. dedi. Zam Ksru takip etmee balad. O maaraya geldiler. Melek
Kelime zahlar
burunrak evvelce : +rak, burun (< burun+rak)
krklg gzellik : +lg, krk (< krk+lg)
ltip iletip : -ip, lt- (< lt-ip)
yindin inciden : +din, yin (< in. yin+din)
olturtd oturttu : -d, -t-, oltur- (< oltur-t-d)
dergil takip et : -gil, der- (< der-gil)
arlayur barr : -yur, +la-, ar (< ar+la-yur)
kar kar : < kar
125
METN NCELEME V
Metin
Metin 7.10
RABGUZ, Nasrddin bin Burhanddin: Kisasl-Enbiya
(Peygamber Kssalar)
Giri - Metin Tpkbasm: Aysu
ATA, Ankara 1997,
I, XL+616 s. Atatrk
Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu Trk
Dil Kurumu Yaynlar:
681-1. ss. 33a
eviriyaz
[Ferite] [33a] ayd: rini ndegil. Zaum katg n birle Katurn ndedi. Ol r yarld, [2] Katur n brdi: Kirgil, tdi. Sahur kirdi, Katurn krdi, ayd: Ay Katur, [3] munda rmisen. Muna yl bold, maa nelk kelmedi? Katur ayd: Abhar [4] zindandn
kurtuldum, bir ke munda yatur-men. Zaum ayd: Yz yigirmi yl bold, sen [5] mendin gaib-sen. Bu szlerni szlerde Katurn wlkie ragbat [6] bold. keg kawutlar. Zaum Salih paygambarga yklg bold. Ol saatda [7] Katur ldi, gil bold, Zaum kadgulug Ol ku ayd: Bu rdin kgl, tdi. [8] Zaum kd. Ol r blgsiz bold. Yene
bu ku ayd: Ay Zaum, s-[9]-kideki oglann kandn ald? tp sorsalar, tanuk tile-
126
seler, olarn [10] bu rge keltrgil. Tar taala olarn arrndn kdedgey. Zaum [11]
ayd: Sen n ku-turur-sen? Zaumga ayd: Men kuzgun-men. Sord: Ba [12] nelk
akard? Ayd: Kabil Habln ltrmekie men sabab rdm. Mavla taala [13] maa n
ceza brgsi, andn korkup bam akard. Ayd: Tumuk [14] nelk sarg-turur? Ayd:
Umahdag zafarandn ydim, tdi. Yene ayd: Adak-[15]-lar nelk yal-turur?
Ayd: Mi yl Tuba yganda kondum. Yene ayd: [16] Karn nelk kara-turur? Ayd:
Bir kn tamug zesindin ker rdim. Ot [17] ssg mundag kld. Tak krnmes bold. Sahura wige keldi.
[18] Tokkuz ayda kdin, Muharram aynda Du-anba kn kesi Salih paygambar
anadn [19] tugd. Anas Salihni kundaklap z lie alp bard. Malik sord: [20] Bu oglann kaydn aldn? Sahura magaran aytu brdi: Malik talad: [21] Ayd: Ay malik,
maa nanmas rse, kelgil saa krgzeyin, tdi.
eviri
[Melek] [33a] Kocana seslen. dedi. Zam yksek sesle Ksru ard. O maara yarld, [2] Ksr ses verdi: Gir, dedi. Sahur girdi, Ksru grd. Ey Ksr, [3] buradaymsn. Bunca yl oldu, bana niye gelmedin? dedi. Ksr Abhr [4] zindanndan kurtuldum, bir gece burada yattm. dedi. Zam Yz yirmi yl oldu, sen [5] benden uzaksn.
dedi. Bu szleri sylerken Ksrun karsna can [6] ekti. kisi birletiler. Zam Slih
peygambere hamile kald. O saatte [7] Ksr ld, toprak oldu, Zam kaygland. O ku
Bu maaradan k, dedi. [8] Zam kt. O maara belirsiz oldu. Yine bu ku Ey Zam,
kuca-[9]-ndaki olan nereden aldn? diye sorsalar, ahit isteseler, onlar [10] bu maaraya getir. Allah taala onlarn errinden korur. dedi. Zam [11] Sen ne kuusun? dedi.
O Zam Ben kuzgunum. dedi. Ban [12] niye aard? diye sordu. Kbilin Hbili ldrmesine ben sebep idim. Allah taala [13] bana ne ceza verecek diye korktuumdan bam aard. dedi. Gagan [14] niye sar? diye sordu. Cennetteki safrandan yedim, dedi.
Yine Ayak-[15]-larn niye yeil? diye sordu. Bin yl Tb aacna kondum. dedi. Yine
[16] Karnn niye kara? diye sordu. Bir gn cehennem zerinden geiyordum. Atein
[17] harareti byle yapt. dedi. Ve grnmez oldu. Shra evine dnd.
[18] Dokuz ay sonra, Muharrem aynda Pazartesi gnnn gecesi Slih peygamber
[19] dodu. Annesi Slihi kundaklayp kucana alp gitti. Melik [20] Bu olan nereden
aldn. diye sordu. Shra maaray syledi: Melik ard. [21] Ey melik, bana inanmyorsan, gel sana gstereyim, dedi.
Kelime zahlar
127
zet
1
128
ke gece : < ke
kediglep rtnp, gizlenip : -p, +le-, -ig, ked- (< kedig+le-p)
keetiler dantlar : -ler, -ti, kee- (< kee-ti-ler)
koldlar istediler : -lar, -d, kol- (< kol-d-lar)
kopardlar ina ettiler : -lar, -d, kopar- (< kopar-d-lar)
krklg gzellik : +lg, krk (< krk+lg)
kdedgey koruyacak : -gey, kded- (< kded-gey)
mua buna : +a, mu (< mu+a)
munda skntda : +da, mun (< mun+da)
nelk nasl : < nelk
oglanlardn olanlarndan : +dn, +lar, oglan
olarga onlara : +ga, olar (< olar-ga)
olturtd oturttu : -d, -t-, oltur- (< oltur-t-d)
olturur oturur : -ur, oltur- (< oltur-ur)
sar -a doru : < sar
szlerde szletiinde : -de, -r-, --, +le, sz (<
sz+le--r-de)
tgme her : -me, tg- (< tg-me)
tokusa savasa : -sa, --, toku- (< toku--sa)
tugd dodu : -d, tug- (< tug-d)
tumuk gagan : +n, tumuk (< tumuk+)
np yontup : -p, n- (< n-p)
rdin maara : +din, -r, - (< -r+din)
urugndn-tururlar soyundandr : +lar, turur; +dn,
+n, urug (< urug+n+dn-turur+lar)
yag dman : < yag
yalawa peygamber :
yemrdi devirdi : -di, yemr- (< yemr-di)
yindin inciden : +din, yin (< in. yin+din)
ygandn aacndan : +dn, +n, yga (<
yga+n+dn)
129
Kendimizi Snayalm
1. Aymlar: Trkler Yafit urugndn-tururlar, edinler Sam
urugndn-tururlar ifadesinin Trkiye Trkesine doru evirisi aadakilerden hangisidir?
a. Trklere sylemiler: Yfes soyundandr, brleri
Sm soyundandr.
b. Trkler sylemiler: Yfes soyundandr, brleri Sm
soyundandr.
c. Trkler Yfes soyundandr, brleri Sm soyundandr derler.
d. Trkler Yfes soyundan dururlar, brleri Sm soyundan dururlar.
e. Trklerin Yfes soyundan olduunu, brlerinin de
Sm soyundan olduunu anlatmlar.
2. Nehcl-Feradis'n konusu aadakilerden hangisidir?
a. Dnya ve ahirette mutlu olmak iin gerekli Mslmanlk bilgileri
b. Doruluk ve adalet
c. Cennet hayat
d. Peygamberlerin hayat
e. Namaz, oru, zekat gibi dini bilgiler
3. Ksasl-Anbiya ile ilgili aadaki ifadelerden hangi yanltr?
a. Harezm Trkesi dneminin ilk eseridir.
b. Nasiru d-din bin Burhanud-din ar-Rabguzi tarafndan yazlmtr.
c. 1310-1311 ylnda yazlmtr.
d. Trke telif bir eserdir.
e. Nasiru d-din Tok Bugaya sunulmutur.
4. Aadakilerin hangisinde yetin kelimesinin zmlenmesi doru verilmitir?
a. -in, ytb. yti, n
c. +, ytind. +n, yti
e. +n, -i, yt5. Aadakilerin hangisinde kediglep kelimesinin zmlenmesi doru verilmitir?
a. kediglep rtnp, gizlenip : +lep, -ig, ked- (< kedig+le-p)
b. kediglep rtnp, gizlenip : -p, +le-, -ig, kid- (< kidig+le-p)
c. kediglep giyinip : -p, +le-, -ig, kid- (< kid-ig+le-p)
d. kediglep rtnp, gizlenip : -p, +le-, -ig, ked- (< kedig+le-p)
e. kediglep rtnp, gizlenip : -p, +le-, kedig (<
kedig+le-p)
,
,
8.
Yukardaki kelimelerin doru okunuu aadakilerden hangisidir?
a. drdnc k, ze
b. trtni kii, ze
c. trtnci kii, ze
d. trti kii, ze
e. tr, tunc, kii, ze
9. Ya Abu Hanife, kerek kim bu sualn cevabn siz
aysaz. cmlesinin Trkiye Trkesine doru evirilii aadakilerden hangisidir?
a. Ey Eb Hanfe, bu soruya cevap vermeniz gerek.
b. Ey Eb Hanfe, bu soruya kimin cevap vermesi gerekir?
c. Ey Eb Hanfe, bu sorunun cevabn ancak siz bilirsiniz.
d. Ey Eb Hanfe, bu sorunun cevabn bir syleseniz.
e. Ey Eb Hanfe, bu sorunun cevabn sizin sylemeniz
uygun der.
10.
Yukardaki ifadenin eviriyazl doru ekli aadakilerden
hangisidir?
a. Bu nci kii tak eli birle bu ylan atm erdi.
b. Bu n kii dahi eli ile bu ylan atm idi.
c. Bu ni kii de eliyle bu ylan atmt.
d. Bu ni kii tak lgi birle bu ylann atm erdi.
e. Bu ni kii tak elgi birle bu ylann atm erdi.
130
Sra Sizde 4
arlayur barr : -yur, +la-, ar (< ar+la-yur)
burunrak evvelce : +rak, burun (< burun+rak)
rdin maara : +din, -r, - (< -r+din)
tumuk gagan : +, tumuk (< tumuk+)
yag dman : < yag
keetiler dantlar : +ler, -ti, kee- (< kee-ti+ler)
kegdin ikisinden : +din, +eg, ki (< ki+eg+din)
bilmes bilmez : -mes, bil- (< bil-mes)
koldlar istediler : +lar, -d, kol- (< kol-d+lar)
tugd dodu : -d, tug- (< tug-d)
Yararlanlan Kaynaklar
BOESCHOTEN, H. E. - Vandamme, M. - Tezcan S. : AlRabghuzi The Stories of the Prophets Qisas al-Anbiya An
Eastern Turkish Version: Leiden New York Kln 1995,
E. J. Brill.
ECKMANN, Jnos: Harezm Trkesi, (M. AKALIN), Trh
Trk veleri: Ankara 1979, 183-223 ss. Atatrk niversitesi Yaynlar No: 551. Edebiyat Fakltesi Yaynlar No:
94. Ders Kitaplar Serisi No: 7.
Nehcl-Feradis I Tpkbasm: nsz yazan: Jnos ECKMANN, Ankara 1956, XIV+444 s. T. D. K. Tpkbasmlar Dizisi 35 [Yayn nr. 164].
Nehcl-Feradis Utmahlarn Auk Yol Cennetlerin Ak
Yolu II Metin: evriyaz: Jnos ECKMANN, Yaynlayanlar: Semih TEZCAN - Hamza ZLFKAR, Ankara
[1984], XI+312 s. Trk Dil Kurumu Yaynlar: 518.
Nehcl-Feradis Utmahlarn Auk Yol Cennetlerin Ak
Yolu III Dizin-Szlk: Aysu ATA, Ankara 1998, XLIII+538 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu
Trk Dil Kurumu Yaynlar: 518.
RABGUZI, Nasrd-din bin Burhand-din: Ksasl-Enbiya
(Peygamber Kssalar) Giri - Metin - Tpkbasm: Aysu
ATA, Ankara 1997, I, XL+616 s. Atatrk Kltr, Dil ve
Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 6811. - Dizin: Aysu ATA, Ankara 1997, II, IV+820 s. Atatrk
Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu
Yaynlar: 681-2. [Yazl: Hvarezm 1310].
SAOL YKSEKKAYA, Glden: Harezm Trkesi, Karahanlca Harezme Kpaka Dersleri: stanbul 2010 (Eyll), 89168. ss. Kesit Yayn No: 27. Tarih Trk Leheleri: 2.
TOPARLI, Recep - VURAL, Hanifi: Harezm Trkesi: Tokat
2007, 241 s.
Amalarmz
Anahtar Kavramlar
Hsrev irin
eviriyaz
Kelime izahlar
indekiler
Harezm Trkesi
Metin nceleme II: Hsrev irin
HSREV RN
METN NCELEME I
METN NCELEME II
METN NCELEME III
METN NCELEME IV
METN NCELEME V
Harezm Trkesi
Metin nceleme II:
Hsrev irin
HSREV RN
Hsrev irin Genceli Nizm [1141-1203]nin Selkl sultan Arslanolu Rknddny ved-dn III. Turul ah [1176-1194] ile ldenizolu [1145-1225] Cihn Pehlivn
Eb Cafer Nusretud-dn Muhammed Atabeg [1175-1186] ve kardei Eb Cafer
Muzafferud-dn Kzl Arslan Osman Atabeg [1186-1191] adlarna 1180 ylnda kaleme ald 6512 beyitlik manzum romandr.
Kutb adl airin Altunorda [1127-1502] han zibekolu Tnbek Han [1341-1342] ve ei
Melike Hatun adna Harezm Trkesiyle yaplan ilk manzum evirisinin Brekzolu Berke tarafndan krk iki yl sonra 1383de skenderiyede Altunbua adna oaltlan yazmasdr.
Bu yazma Bibliothque Nationale Turc 312. sy.da olup ilkin Ananiasz ZAJCZKOWSKI
[1903-1970] tarafndan allmtr (Najstarsza wersja Turecka, Husrv u irin Qutba I-II: Warszawa 1958). 1968de de Necmeddin HACIEMNOLU tarafndan stanbulda yaymlanmtr.
134
Kutbun Husrav u irini zerinde A. ZAJCZKOWSKI, E. N. NADJR, E. . FAZILOV, F. KPRL, A. N. SAMOYLOV, E. BLOCHET, A. T. TAHRCANOV, A. NAN,
N. HACIEMNOLU ve dierleri almtr.1 ZAJCZKOWSKInin yazmann tpkbasm ve metin nerinden2 sonra; eserle ilgili irili ufakl, eserin tamamn ele alan, bir ksmyla ilgili olan pek ok yayn yaplmtr. Trkiyede de eserle ilgili pek ok deerlendirme yazs yazlmtr. Eserin tamam zerinde ise N. HACIEMNOLU alm ve Dil
Hususiyetlerini de inceleyerek metin yaynn yapmtr.3 ZAJCZKOWSKInin yaynna
dayanan bu alma Trkiyede ilk olmas sebebiyle nemlidir; ancak pek ok yanllklar
ve eksiklikleri de hl bnyesinde barndrmaktadr. Eserin ilk ve sonraki basklarnda yer
alan yanl-doru cetveli eserin sadece ml Hususiyetleri blmn kapsar.
4370 beyitten oluan eserin konusu Ssnl hkmdar Husrev Perviz ve Ermen hkmdar Mihin Banunun kardeinin kz irinin kdr. kinci kademede Husrevin
siyas hayat anlatlmaktadr. Kutbun eseri Nizamininkinden daha ksa olmasna ramen
konu balklar ayndr. Kutbun Hsrev irininde doksan konu bal yani doksan blm vardr. eriinde de Nizamden farkllklar bulunmaktadr.
Kutbun Hsrev irini hakknda ksaca bilgi veriniz.
METN NCELEME I
Metin
Metin 8.1
KUTB: Hsrev
irin: Ananiasz
ZAJCZKOWSKI:
Najstarsza wersja
Turecka, Husrv
u irin Qutba
Cz II Facsimile:
Warszawa 1958,
Polska Akademia
Nauk Komitet
Orientalisticzny. ss. 7b
eviriyaz
eviri I
Kitab nazmetmenin sebebini anlatr
240. Ne kadar yl oldu canm zlerdi.
Gnlde bu dnce vard.
Padiahn huzuruna bir varaym,
bu gnlmn kaygsn bir dataym, dedim.
Gnlm ar arzumu grnce
Ey dost, haydi hazrlan!
243. Ey Kutb! abuk ol, sonra ge olur, bil.
135
136
Kelime izahlar
sker ister, arzular : +r, ske- (< ske-r)
barga-men varaym : +men, -ga, bar- (< bar-ga-men)
katglan sknt ek- : +lan, katg (< katg+lan-)
szletmese syletmezsen, anlatmazsan : -se, -me-, -t-, +le, sz(< sz+le-t-me-se)
ata adna : +a, +, at (< at++a)
saknn dnceyi : +n, -, sakn- (< sakn-+n)
(bir) yol defa : +, yol (< yol+)
suwdn sudan : +dn, suw (suw+dn)
METN NCELEME II
Metin 8.2
KUTB: Hsrev
irin: Ananiasz
ZAJCZKOWSKI:
Najstarsza wersja
Turecka, Husrv
u irin Qutba
Cz II Facsimile:
Warszawa 1958,
Polska Akademia
Nauk Komitet
Orientalisticzny. ss.
7b-8a
eviriyaz
0256.
0257.
014 (8a)
n ho ay[t]d kr5 ol pir kamil
ytirgil ne k klse y cakl
bu klmeklikde maksud rdi bu kim
ytrgey hak ty munda tilekim
eviri
Han, talihi bu kula yr edince,
Allah yaradlmn tasalarn giderdi.
252. Dil blbl (Nizam) bu nazmn zne uygun trk yakm.
137
138
Kelime izahlar
keltrdm getirdim : -d-m, -tr, kel- (< kel-tr-d-m
tkellik mkemmel : lik, tkel (< tkel+lik)
lgi eli : +i, lig (< lig+i)
yasn yayn : +n, +s, ya
klmn gnlmn : +n, +m, kl (< kl+m)
ytirgil ulatr : -gil, -ir-, yt- (< yt-ir-gil)
ne nice : < nee
eviriyaz
eviri
261. Dnya bostan tekrar en oldu.
0
270.
139
140
Kelime izahlar
szle syle- : +le-, sz (< sz+le-)
meizlig gibi : +lig, meiz (< meiz+lig)
tla dinle- : +la-, t (< t-la-)
muna bunca : +a, +n, mu (< mu+n+a)
teizler denizler : +ler, teiz (< teiz+ler)
ursa vur- : -sa, ur- (< ur-sa)
bar var : < bar
METN NCELEME IV
Metin
Metin 8.4
KUTB: Hsrev
irin: Ananiasz
ZAJCZKOWSKI:
Najstarsza wersja
Turecka, Husrv
u irin Qutba
Cz II Facsimile:
Warszawa 1958,
Polska Akademia
Nauk Komitet
Orientalisticzny. ss.
8a-8b
eviriyaz
0272.
eviri
0271. te bu lem ak ile hayattadr.
0272.
*0
0274.
0275.
0
276. Ata taht bilip yardm etti.
0277.
0278.
141
142
Kelime izahlar
tirig canl : < -ig, tir- (< tir-ig)
bolmaz rdi olmazd : -di, r-; -maz, bol- (< bolmaz erdi)
taptsa bulduysa : -sa, -t, tap- (< tap-t-sa)
ndedim seslendim : -m, -di, -de-, n (< n+de-di-m)
yorasn tabir edesin : +sn, -a, yor- (< yor-a-sn)
k ok : < k
ugann Allahn : +n, ugan (< ugan+n)
METN NCELEME V
Metin
Metin 8.5
KUTB: Hsrev
irin: Ananiasz
ZAJCZKOWSKI:
Najstarsza wersja
Turecka, Husrv
u irin Qutba
Cz II Facsimile:
Warszawa 1958,
Polska Akademia
Nauk Komitet
Orientalisticzny. ss. 8b
eviriyaz
0
291. yti yaka ytip ol serv-kamet
gl zre mk samak kld cadet
0292.
0293.
0
294. bu sz aymda so kti bir ana
eviri
Mbarek devleti ksmet yeridir.
Padiahlk nian yznde bellidir.
282. Sultanln babas iyice anlad.
02
02
143
144
0
291. O servi boylu yedi yana ulanca
0
Kelime izahlar
belglg belli : +lg, +g, bel (< bel+g+lg)
o andn ite ondan : +dn, an; o (< o an+dn)
baksa bolmaz bakamaz : -maz, bol-; -sa, bak- (< bak-sa bol-maz)
saknur dnr : -ur, sakn- (< sakn-ur)
ynlerni etrafn : +ni, +ler, yn (< yn+ler+ni)
ama getike : +a, -m, a- (< a-m+a)
sewglk sevgi : +lk, +g, sew- (< sew-g-lk)
urgn tohumunu : +n, urug (< urug+n)
145
zet
1
146
Kendimizi Snayalm
1. Kutbun Hsrev irininin btnn ilkin kim almtr?
a. HacEminolu
b. Eckmann
c. Radlov
d. Fazlov
e. Zajckowsk
2. Hsrev irinin bilinen ka yazmas vardr?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 11
3. kaan kim alt yaka yt[t]i ol ah
kamug ynlerni alap bold agah
Yukardaki beytin Trkiye Trkesine doru aktarm aadakilerden hangisidir?
a. O ah, alt yana basnca her eyi anlayp alim oldu.
b. Padiah alt yana girince evresindeki her ey ona
malum oldu.
c. Padiahn alt yana girmesiyle her ynn anlayp
bilmesi bir oldu.
d. Ne zaman ki o padiah alt yana girdi, evresinde
olup biteni anlayp bilgili oldu.
e. Ne zaman ki alt yana ulat o padiah her ynn
anlayp oldu ferah.
4. Kutbun Hsrev irini ka beyitten olumaktadr?
a. 1470
b. 6443
c. 4370
d. 6512
e. 4730
5. Hsrev irin ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Telif bir eserdir.
b. tercme bir eserdir.
c. Gazel ve kasidelerden oluur.
d. Yazar belli deildir.
e. 1241 ylnda yazlmtr.
147
Yararlanlan Kaynaklar
HACIEMNOLU, Necmettin: Kutbun Hsrev irini ve
Dil Hususiyetleri: stanbul 1968, stanbul niversitesi Yaynlarndan No. 1378.
NADJP, E. N.: storiko-Sravnitelny Slovar Tyurkskih Yazkov
XIV Veka Na Materiale <Hosrau i irin> Kutba: Moskva
1979, Glavnaya redaksiya vostonoy literaturi.
NZM: Hsrev ve irin: eviren Sabri SEVSEVL: stanbul
1955, Maarif Matbaas.
ZAJCZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja Turecka,
Husrv u irin Qutba I: Warszawa 1958, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny.
ZAJCZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja Turecka,
Husrv u irin Qutba II: Warszawa 1958, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny.
ZAJCZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja Turecka,
Husrv u irin Qutba III: Warszawa 1961, Polska Akademia Nauk Komitet Orientalisticzny.
Amalarmz
Anahtar Kavramlar
Mukaddimetl-Edeb
Muinl-Mrid
eviriyaz
Kelime zahlar
indekiler
HAREZM TRKES
METN NCELEME III:
MUKADDMETL-EDEB ve
MUNL-MRIDDEN
METN RNEKLER
MUKADDMETL-EDEB
METN NCELEME I
METN NCELEME II
METN NCELEME III
METN NCELEME IV
MUNL-MRID
METN NCELEME I
METN NCELEME II
METN NCELEME III
Harezm Trkesi
Metin nceleme III:
Mukaddimetl-Edeb ve
Muinl-Mridden Metin rnekleri
MUKADDMET L-EDEB [=EDEBE GR]
150
METN NCELEME I
Metin
Metin 9.1
MUQADDIMAT
AL-ADAB:
A Facsimile
Reproduction of
the Quadrilingual
Manuscript (Arabic,
Persican, Chagatay
and Mongol) The
Alisher Navoi
State Museum of
Literature (Academy
of Sciences, Republic
of Uzbekistan) and
The Japan Society
for the Promotion of
Science: Tky 2008,
[IV]+22 s. +534b yr.
The Japan Society
for the Promotion of
Science Grant-in-Aid
for Scientific Research
(B), No. 17320061.
ss. 6a.
eviriyaz
006a
babul-avvalu
A.
vakt
avkat
hin
ahyan
acal
acal
F.
hangam
cam
mitluhu
cam
vakt-i muayyan
cam
T.
ak
cam
M.
cak
cam
A.
avan
avana
aban
ababagin
dahr
duhur
F.
mitluhu
cam
mitluhu
cam
mitluhu
cam
T.
M.
A.
hakub
ahkab
hikba
hikab
barha
manun
F.
mitluhu
cam
mitluhu
cam
mitluhu
mitluhu
T.
M.
9. nite - Harezm Trkesi Metin nceleme III: Mu k addimetl-Edeb ve Muinl Mr i dden Metin rnekleri
151
METN NCELEME II
Metin
Metin 9.2
MUQADDIMAT
AL-ADAB: A Facsimile Reproduction
of the Quadrilingual
Manuscript (Arabic,
Persican, Chagatay
and Mongol) The
Alisher Navoi State
Museum of Literature
(Academy of Sciences, Republic of
Uzbekistan) and The
Japan Society for the
Promotion of Science:
Tky 2008, [IV]+22
s. +534b yr. The
Japan Society for the
Promotion of Science
Grant-in-Aid for Scientific Research (B),
No. 17320061. ss. 6b.
eviriyaz
006b
A.
asr
asar
usur
zaman
azman
azmina
sarf
F.
mitluhu
cam
cam
mitluhu
cam
cam
mitluhu
T.
M.
A.
suruf
rayb
fatrat
karn
kurun
F.
cam
mitluhu
dirang-i
dar-miyan-i du
paygambar
T.
ki
paygambarn
aras tken ak
hatad
sal
cam
seksen
yl
152
M.
koyar yalawacin
cuura
ngci-gsen cak
nayan
hon
A.
sanat
sinun
havl
ahval
haccat
hicac
am
alam
F.
sal
cam
mitluhu
cam
mitluhu
cam
mitluhu
im-sal
T.
yl
bu yl
M.
hon
ne
hon
A.
avam
alamulavvalu
al-kabil
fasl
fusul
F.
cam
par sal
say ayanda
yak fasl
az-ar
fasl
bltur
klr yl
yln
ldin
bir l
nidani
hon
irekn hon
hon
trben
kubiasa
niken
kubi
T.
M.
cam
9. nite - Harezm Trkesi Metin nceleme III: Mu k addimetl-Edeb ve Muinl Mr i dden Metin rnekleri
eviriyaz
007a
A.
rabi
sayf
harif
ita
ahr
ahur
F.
bahar
tabistan
tira mah
zamistan
mah
cam
T.
yaz
yay
kz
ay
M.
kabur
cun
bl
sara
A.
uhur
gurrat
namur
gurrat
sirar
salh
F.
cam
avval-i mah
cam
ahir-i mah
mitluhu
T.
ay ba
ayn yak
M.
yekin sara
sarain kl
muhak
A.
al-muharram
as-safar
F.
mah-i
muharram
mah-i safar
mah-i
rabiul-avval
T.
muharram ay
safar ay
rabiul-avval
ay
rabiul-ahir
ay
M.
honu hekin
sara
kucir sara
kubi sara
cunu
dumdadu sara
A.
cumadilavval
cumadlahirat
racab
aban
F.
mah-i
cumadilavval
mah-i
cumadl-ahirat
mah-i racab
mah-i aban
T.
cumadilavval ay
cumadlahirat ay
racab ay
aban ay
M.
kke sara
h lcin sara
bln
dundadu sara
mah-i rabiulahir
ilami urdu
sara
153
154
METN NCELEME IV
Metin
Mein 9.4
MUQADDIMAT
AL-ADAB:
A Facsimile
Reproduction of
the Quadrilingual
Manuscript (Arabic,
Persican, Chagatay
and Mongol) The
Alisher Navoi
State Museum of
Literature (Academy
of Sciences, Republic
of Uzbekistan) and
The Japan Society
for the Promotion of
Science: Tky 2008,
[IV]+22 s. +534b yr.
The Japan Society
for the Promotion of
Science Grant-in-Aid
for Scientific Research
(B), No. 17320061.
ss. 7b.
9. nite - Harezm Trkesi Metin nceleme III: Mu k addimetl-Edeb ve Muinl Mr i dden Metin rnekleri
eviriyaz
007b
A.
ramadan
avval
du l-kada
du l-hicca
F.
mah-i r.
mah-i .
mah-i d.
mah-i d.
T.
roza ay
bayram ay
ara ay
kurban ay
M.
ilam sara
ara sara
honu kl sara
A.
cadidan
malavan
asran
layla
layl
F.
ab u roz
mitluhu
mitluhu
ab
mitluhu
T.
kce
kndzm
kce
M.
sni dr
sni
A.
layal
kita
zulaf
vahn
mavhin
F.
cam
para-i ab
mitluhu
miyan-i ab
mitluhu
T.
kceni bir li
yarm kce
M.
carm sni
A.
sahar
ashar
sahur
al-laylatul-bariha
laylatus-sadak
F.
vakt-i sahar
cam
cam
ab-i ravan
ab oda
T.
ta
yarulk kce
kn ahir
kcesi
M.
uridu sni
Kelime zahlar
ara ay : aralk ay, (mslman takviminde) on ikinci ay
ay : 30 gnlk zaman dilimi
ay ba : ay ba
ayn yak : ay sonu
bayram ay : (mslman takviminde) onuncu ay
bltur : geen yl
bu yl : bu yl
cumadil-ahirat ay : (mslman takviminde) altnc ay
cumadil-avval ay : (mslman takviminde) beinci ay
ak : a
ki paygambarn aras tken ak : ki peygamber aras geen dnem
kce : gece
kce kndz : gece gndz
kceni bir li : gecenin bir blm
klr yl : gelecek yl
k : k
kn ahir kcesi : kn son gecesi
kurban ay : (mslman takviminde) sonuncu ay
kz : gz, sonbahar
muharram ay : (mslman takviminde) nnc ay
rabiul-ahir ay : (mslman takviminde) drdnc ay
rabiul-avval ay : (mslman takviminde) nc ay
racab ay : (mslman takviminde) yedinci ay
roza ay : oru ay, (mslman takviminde) dokuzuncu ay
safar ay : (mslman takviminde) ikinci ay
155
156
seksen yl : seksen yl
aban ay : (mslman takviminde) sekizinci ay
ta : tan
yarm kce : gece yars
yarulk kce : nceki gece
yay : yaz
yaz : lkbahar
yl : yl
yln ldin bir l : yln mevsimlerinden bir mevsim
9. nite - Harezm Trkesi Metin nceleme III: Mu k addimetl-Edeb ve Muinl Mr i dden Metin rnekleri
157
METN NCELEME I
Metin
Metin 9.5
SLM:
Muin l-Mrid
nceleme - Metin
- eviri - Dizin Tpkbasm: Recep
TOPARLI - Mustafa
ARGUNAH, Ankara
2008, 332 s. Atatrk
Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu
Trk Dil Kurumu
Yaynlar: 925. ss. 22b.
eviriyaz
babun fi maali -ariati va t-tarikati va l-hakikati
344 eriat tarikat hakikat in
ty bilmegil o it sz son
198b hakikat baak tg tarikat ulu
eriatn bilgil bu oknu yin
345 yi yok ok atgl barur mu kan
eriat tarikat hakikat kan
hakikat kl tg tarikat akl
eriat rr bu vcudu can
346 cemad canszn ol n ige yarar
kulak mu itr bu z m krer
eriat til ol bil tarikat kulak
hakikat bu kz tg kan kim sorar
347 eriat bilip kasd klp sormak-ol
tarikat kirip rast yrp barmak-ol
hakikat talib matlubnga tgip
an birle meclis tz kurmak-ol
eviri
344 eriat tarikat hakikati anlatmadan nce sz sonuna kadar dinle. Hakikat temren gibi, tarikat temrensiz ok (okun sap). eriat bu okun yn (ty) olarak bil.
345 Ty olmayan oku atarsan nereye kadar gidebilir. eriat ve tarikat hakikatn cevheridir. Hakikat gnl, tarikat akl gibidir. eriat bu vcudun candr.
158
346 Ta toprak canszdr, ne ie yarar? Bu kulak m ki iitsin, gz m ki grsn? eriat dildir, bil ki tarikat da kulaktr, hakikat bu gz gibidir, hani sorun soran nerede?
347 eriat, bilmek, ama edinmek ve sormaktr, tarikat ise (hakikata) girmek, yol yrmek ve varmak (ilerlemek)tir. Hakikat isteyenin istediine eriip onunla birlikte bir yerde olmasdr.
Kelime izahlar
in dieri : < in
son sonunu : +n, so (< so+n)
ulu temelin : +u, ul (< ul+u)
yin ty, telei : +in, y (< y+in)
kan hani : < kan
sormak-ol sormaktr : +ol, -mak, sor- (<sor-mak+ol)
birle ile : < birle
METN NCELEME II
Metin
Metin 9.6
SLM:
Muin l-Mrid
nceleme - Metin
- eviri - Dizin Tpkbasm: Recep
TOPARLI - Mustafa
ARGUNAH, Ankara
2008, 332 s. Atatrk
Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu
Trk Dil Kurumu
Yaynlar: 925. ss. 22b.
eviriyaz
9. nite - Harezm Trkesi Metin nceleme III: Mu k addimetl-Edeb ve Muinl Mr i dden Metin rnekleri
159
eviri
348 eriat peygamber szdr, (o sz) tut ve (ona gre) yr, tarikat resul peygamberin yaptklardr, (onu da) tut ve (ona gre) yr. Hakikat nedir diye sorarsan; peygamberin hl ve tavrdr: (onlar) tut ve (ona gre) hareket et.
Kelime zahlar
tutgl yerine getir : -gl, tut- (< tut-gl)
sorsasn sorsan : +sn, -sa, sor- (< sor-sa+sn)
bitiglig-turur yazldr : +turur, +lig, -g, biti- (< biti-g+lig+turur)
krer grr : -er, kr- (< kr-er)
ne ey : < ne
kp ok : < kp
solagl tamamla : -gl, +la-, so (< so+la-gl)
160
eviriyaz
eviri
352 nefis, nian ikyet eder. Zikredecek yerde hikye eder. Kuru dava ile aka gsterip srekli bu gafleti det edinir.
353 Fesad istediinde nefs-i emmaredir, pimanlk getirdiinde nefs-i levvamedir.
Hidayeti ve Allahn yardmn ilham eden, nefs-i mutmainnedir.
354 Kii, inabet ve irade zerine ho sebat edip ibadet etse, bu nefsin ad bu sfatlarla
nitelendirilirse, mutmain olur ve kurtuluu bulur.
355 Mrit, yolu byle bilip yrrse ve bu nefis de frsat verirse dileine ular. Kii
Allahn gerek dost olduunu sylediinde onun iin dnya ekilecek ba ve bostandr.
Kelime izahlar
9. nite - Harezm Trkesi Metin nceleme III: Mu k addimetl-Edeb ve Muinl Mr i dden Metin rnekleri
161
zet
1
162
Kendimizi Snayalm
1. Mukaddimetl-Edebin en eski nshas aadaki ehirlerin hangisinde bulunmaktadr?
a. Yozgat
b. Berlin
c. Kazan
d. uster
e. stanbul
2. Mukaddimetl-Edebin bilinen ka yazmas vardr?
a. 3
b. 11
c. 13
d. 20
e. 42
A.
rabi
sayf
harif
ita
F.
bahar
tabistan
tira mah
zamistan
T.
M.
kabur
cun
namur
bl
9. nite - Harezm Trkesi Metin nceleme III: Mu k addimetl-Edeb ve Muinl Mr i dden Metin rnekleri
163
1. a
2. d
3. d
4. e
5. a
6. e
7. b
8. c
9. b
10. e
164
Yararlanlan Kaynaklar
SLM: Muin l-Mrid nceleme - Metin - eviri - Dizin
- Tpkbasm: Recep TOPARLI - Mustafa ARGUNAH,
Ankara 2008, 332 s. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek
Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 925.
MUQADDIMAT AL-ADAB: A Facsimile Reproduction of the
Quadrilingual Manuscript (Arabic, Persican, Chagatay
and Mongol) The Alisher Navoi State Museum of Literature (Academy of Sciences, Republic of Uzbekistan) and
The Japan Society for the Promotion of Science: Tky
2008, [IV]+22 s. +534b yr. The Japan Society for the Promotion of Science Grant-in-Aid for Scientific Research
(B), No. 17320061.
SAOL YKSEKKAYA, Glden: Harezm Trkesi, Karahanlca Harezme Kpaka Dersleri: stanbul 2010 (Eyll),
89-168. ss. Kesit Yayn No: 27. Tarih Trk Leheleri: 2.
TOPARLI, Recep - VURAL, Hanifi: Harezm Trkesi: Tokat
2007, 241 s.
ZAMAHAR: Mukaddimetl-Edeb Hvrizm Trkesi ile
Tercmeli uter Nshas Giri, Dil zellikleri, Metin ndeks: Hazrlayan: Prof. Dr. Nuri YCE, Ankara 1993,
Trk Dil Kurumu Yaynlar-535.
ZAMAHAR: Mukaddimetl-Edeb Moolca-aatayca
evirinin Szl: Hazrlayan: N. N. POPPE, eviren:
Mustafa S. KAALN, Ankara 2009, Trk Dil Kurumu
Yaynlar-976.
10
XI-XIII. YZYILLAR TRK DL
Amalarmz
Anahtar Kavramlar
Oguz Kagan Menakb
Metin inceleme
Kelime izahlar
indekiler
Harezm Trkesi
Metin nceleme IV:
Oguz Kagan Menakb
Harezm Trkesi
Metin nceleme IV:
Oguz Kagan Menakb
OGUZ KAGAN MENAKIBI
168
Oguz Kagan Menakb, ilim lemince Ouz Kaan Destan olarak bilinmektedir. Ouz
Kaan Destanndaki destan kelimesi, bir kiinin vnle anlatlan durumlar anlamnda
manakib vgnlkler anlalmaldr1. Ouz Kaann menkbelerini anlatt iin bu eseri
Oguz Kagan Menakb olarak adlandrmak daha yerinde olacaktr. Genellikle Ouz-nme
olarak adlandrlan Ouz Kaan menkbelerinin farkl ve pek ok rivayetleri vardr. Bunlar arasnda en nemlileri unlardr:
1. Redd-dnin Cmit-tevrh adl Farsa eserinde yer alan rivyet
2. Harezm Trkesi Ouz Kaan Menkb2
3. Ebul-Gzi Bahdr Hann ecere-i Terkimesi
4. Yazczde Alnin Trih-i l-i Seluk adl eserinin banda Cmit-tevrhten evrilen blm
5. Dede Korkut Ouz-nmeleri
6. aatay Trkesi ile yazlm Uzunkprde ele geen manzum bir Ouz-nme3
Ouz Kaan Destannda Moolca szcklerin bulunmas inggis Kaan [11671227]dan sonraki dnemin izlerini tadn gsterir. Ouz Kaan Destanndan
Kgarlnn eserinde iz bulunmamas, Moolca szcklerin fazlaca grlmesi, yaz tarz
Ouz Kaan Destann Gazan Han [1295-1304] ya da sonras yllarn bir yadigr olduu
sonucuna gtrmektedir.4 1300l yllarda yazlm olduu anlalan eserin bu zellikleri
dikkate alndnda Harezm Trkesi metni saylmas gerekir.
METN NCELEME I
eviriyazl Metin
Resim 10.1a
Radloff un
Kutadgu Bilig
yaymna
ekledii
Oguz Kagan
Menakbnn
birinci
sayfas.
(Kutadgu
Bilig:
Tpkbasm
I Viyana
Nshas,
stanbul
1942, T.D.K.
ss. 191den
alnmtr.)
Resim 10.1b
Oguz Kagan
Menakb:
Paris
Bibliothque
Nationale,
Supplement
Turc, no.
1001
eviri
01 1 olsun, dediler. Onun resmi
2 budur. Ve bundan sonra sevin3 diler. Gene gnlerden bir gn Ay Kaan4 n gz parlayp doum sanclar balad. Erkek ocuk dourdu.
5 Bu ocuun beti benzi mavi
6 idi, az ate kzl idi, gzleri el, salar kalar
7 kara idi. Gzel perilerden
8 daha gzel idi. || Bu ocuk ana9 snn gsnden ilk st emip bundan
02 1 daha ok emmedi. i et, orba, arap
2 istedi. Konumaa balad; krk gnden sonra
3 byd, yrd, oynad. Ayaklar kz aya gibi, bilekleri
4 kurt bilei gibi, srt samur srt gibi, gs
5 ay gs gibi idi. Vcudunun tamam
6 tyl tyl idi. At srleri gd7 yor, atlara biniyor, yaban
8 avna gidiyordu. Gnlerden
9 gecelerden sonra delikanl oldu. || Bu
03 1 || ada, burada byk bir orman vard;
2 ok nehirler ok rmaklar vard. Burada gezen
3 avlar uan kular pek ok idi.
4 Bu orman iinde byk bir boynuz burunlu var5 d. At srlerini insanlar yiyordu. Byk
6 bel bir yaban idi. Byk bir bask ile
7 insanlar sindirmiti. Ouz Kaan cesur
8 kahraman bir kii idi. Bu boynuz burunluyu avlamak istedi. Gn-
169
170
Kelime zahlar
gaka aaca : +ka, ga (< ga+ka)
kyandkat gergedan : < kyandkat
bugun geyii : +n, bugu (< bugu+n)
adugn ayy : +n, adug (< adug+n)
alp-turur alptr, alm : +turur, -p, al- (< al-p tur-ur)
tlklg tyl : +lg, +tlk (< tlk+lg)
yarp parlayp : -p, yar- (< yar-p)
krklgrek daha gzel : +rek, +lg, -k, kr- (< krk+lg+rek)
blbag kuak : < bl + bag+
METN NCELEME II
eviriyazl Metin
Resim 10.2a
Oguz Kagan
Menakb:
Paris
Bibliothque
Nationale,
Supplement
Turc, no. 1001
Resim 10.2b
Radloff un
Kutadgu Bilig
yaymna
ekledii
Oguz Kagan
Menakbnn
sekizinci sayfas.
(Kutadgu
Bilig:Tpkbasm
I Viyana
Nshas,
stanbul
1942, T.D.K.
ss. 192den
alnmtr.)
5 (1) Gene obu gan tbinde turd. Kyandkat (2) kelip ba birle Oguz kalkan urd
Oguz (3) da birle kyandkatn ban urd, an (4) ldrdi, kl birle ban kesti, ald gitdi.
Gene (5) kelip krdi, kim: bir ukar kyandkat iegsin (6) ymekte-turur. Ya birle, ok
birle (7) ukarn ltrdi, ban kesti. Andna (8) so tedi, kim: ukarnu aagu- (9) s
obu-durur bugu ydi adug ydi dama 6 (1) ldrdi: demr bolsa kyandkatn u- (2)
kar ydi ya okum ldrdi ya bolsa tep tedi (3) gtdi dak kyandkatn aagusu obu- (4)
turur: [ ]
Gene knlerde bir kn (5) Oguz Kagan bir yrde terini albargu- (6) da rdi.
Karaguluk keldi. Kkdn (7) bir kk yaruk ddi. Kndn aya (8) aydn kogulgurak
(9) rdi Oguz Kagan yrdi krdi kime: 7 (1)
Obu yaruknu arasnda bir kz (2) bar rdi yalguz olturur rdi yak krk- (3) lg
bir kz rdi anu banda ata- (4) lug yaruklug bir mei bar rdi (5) altun kazuk deg rdi
ool kz andag (6) krklg rdi kim klse kk (7) teri gle durur glasa gk teri (8) glaya durur Oguz Kagan (9) an krdkte us kalmad kitdi, sevdi, ald; anu 8 (1) birle yatd, dilegsin ald.
Dl bogaz (2) bold. Knlerdin so kecelerdin so (3) yarud rkek oguln dogurd birini- (4) sige kn ad koydlar ikini- (5) sige ay ad koydlar n- (6) sge yulduz ad koydlar.
Gene bir gn (7) Oguz Kagan avga gitdi bir (8) kl arasnda alndn bir ga (9) grdi bu ganu kabucagnda 9 (1) bir kz bar rdi, alguz olturur rdi. (2) Yak krklg
bir kz rdi. Anu (3) kz kkdn kkrek rdi. (4) Anu sa mren osug teg, anu (5)
tii n teg rdi. Antag grk- (6) lg rdi, kim: yrni yl kni an krse, (7) ay ay ah
ler-biz, tep stdin (8) kumuz bola tururlar.
Oguz Kagan (9) an krdkde us kitdi, rekige ata [tti.]
eviri
05 1 || Gene o aacn dibinde durdu. Boynuz burunlu
2 gelip ba ile Ouzun kalkanna vurdu. Ouz
3 karg ile boynuz burunluun bana vurup onu
4 ldrd. Kl ile ban kesti, alp gitti. || Sonra
5 gelip bir ala doan boynuz burunlunun barsaklarn
6 yemi grd. Ok yay ile
7 ala doan ldrd, ban kesti. Ondan
8 sonra (Ala doann resm9 i budur.) Geyii yedi ayy yedi kargm demir olduundan
06 1 ldrd. Boynuz burunluyu ala
2 doan yedi yaym okum ldrd yay olduundan, dedi,
3 gitti. Ve boynuz burunlunun resmi bu4 dur. Gene gnlerden bir gn
5 Ouz Kaan bir yerde Tanrya yalvarmak6 ta idi. Karanlk bast. Gkten
7 Bir k indi. Gneten
8 aydan daha parlak
9 idi. Ouz Kaan yrd
07 1 bu n iinde yalnz oturan bir kz grd
2 var idi. Gzel alm3 l bir kz. Onun banda par4 lak kl bir beni var idi
5 demir kazk gibi idi bu kz yle
171
172
Kelime zahlar
obu bu : (< o+bu)
tbinde dibinde : +de, +in, tb (< tb+in+de)
ukarn ala doan : +n, ukar (< ukar+n)
ktdi gitti : +di, kt (< kt-di)
birinisige birincisine +ge, +si, +ini, bir (< bir+ini+si+ge)
alguz yalnz : < yalguz
mren rmak : < mren
ler-biz lyoruz +biz, -er, l- (< l-er+biz)
kumuz kmz (< kmz)
rekige yreine +ge, +i, rek (< yrek+i+ge)
173
10 (1) tdi, an sevdi, ald; anu birle yatd, tileg- (2) sn ald.
Tl bogaz bold. Knler- (3) din so,
keelerdin so (4) yarud. rkek oguln togurd. Birin- (5) isige kk at koydlar,
ikin- (6) isige tag at koydlar, n- (7)
sge Teiz at koydlar. (8)
Andn so Oguz Kagan bedk (9) toy6
brdi. l gnge arlg
11 (1) arlap kediler, keldiler. Krk ire
(2) krk bande apturd. Trlg alar,
tr- (3) lg sormalar, ubuyanlar, kmzlar (4) aadlar, idiler. Toydn so Oguz
(5) Kagan beglerge l knlerge (6) arlg
brdi. Tak tedi, kim:
Men sinler- (7) ge boldum kagan,
alal ya tak (8) kalkan,
tamga bize bolsun (9) buyan,
kk bri bolsungl uran;
temr da- 12 (1) lar bol orman,
av yrde yrsn kulan, (2)
tak taloy tak mren
kn tug bolgl, gk (3) kurkan,
tep tedi. Gene andn so (4) Oguz Kagan trt sarga arlg (5) umad. Biltrglk bitidi, lilerge (6) brip yiberdi.
Obu biltrglkde bitil- (7) mi rdi, kim:
Men Uygurn kagan bola-men, (8) kim yrni trt bulunu kagan (9) bolsam
kerek-turur; sinlerdin ba alungu- 13 (1) luk tilep-men-turur. Ool, kim meni agz- (2)
umga bakar turur bolsa, tartg (3) tartp dost tutar-men, tep tedi. Obu, kim (4) agzumga bakmaz turur bolsa, mad (5) akp, erig ekip, duman tutar-men; (6) tagurak basp,
asturp, yok bolsungl (7) tep klur-men, tep tedi.
Gene bu ak- (8) da o aakda altun kagan (9) tegen bir kagan bar rdi. Obu Altun 14
(1) Kagan Oguz Kaganga li yumap (2) yiberdi. Kp telim altun km tartp, kp telim
(3) kz yakut ta alp, kp telim erdiniler yiber- (4) ip yumap, Oguz Kaganga suyurkap (5)
brdi; agzga baknd. Yak big birle (6) dostluk kld. Anu birle amrak (7) bold.
o aakda Urum tegen (8) bir kagan bar rdi. Obu kagannu (9) erigi kp kp,
balklar kp kp rdiler
eviri
10 1 dt onu sevdi ald, onun ile yatt dilek2 ini ald, dl d oldu. Gnler3 den sonra, gecelerden sonra gz
4 parlad. erkek ocuk dourdu. Birin5 cisine Gk adn koydular, ikin6 sine Da adn koydular, nc7 sne Deniz adn koydular.
Resim 10.3
Oguz Kagan
Menakb s. :
Paris Bibliothque
Nationale,
Supplement Turc, no.
1001
174
11
12
13
14
Kelime zahlar
keelerdin gecelerden : +din, +ler, gee (< gee+ler+din)
l knge el aleme, halka : +ge, gn; l (< l gn+ge)
arlg yarlk : < yarlk
kurkan adr : < kurkan
alal alalm : -al, al- (< al-al)
yiberdi gnderdi : -di, yiber- (< yiber-di)
tartp ekip : -p, tart- (< tart-p)
amrak sevgili : < amrak
balklar ehirleri : +lar, balk (< balk+lar)
METN NCELEME IV
eviriyazl Metin
15 (1) rdi. Ool Urum kagan Oguz Kagan- (2) nu arlgn saklamaz rdi; kadagla- (3)
gu barmaz rdi. Mun sz sz- (4) ni tutmaz-men turur-men, tep yarlg- (5) ka bakmad. Oguz Kagan mad (6) atup, aa atlagu tiledi. erig birle (7) atlap, tuglarn tutup kitdi.
Krk (8) kndn so Muz tay tegen (9) tagnu adakga keldi, kurkan- 16 (1) n tkrdi, k bolup uyup turd. a rte (2) boldukda Oguz Kagannu (3) kurkanga kn
teg bir (4) aruk krdi. Ol arukdun kk (5) tlklg, kk allug bedik (6) bir rkek bri
kd. Ool bri Oguz (7) Kaganga sz brip turur rdi. (8) Tak tedi, kim: ay ay, Oguz,
Urum (9) stige sen atlar bola sen; 17 (1) ay ay, Oguz tapukularga men (2) yrr bolamen, tep tedi.
Gene (3) andn so Oguz Kagan (4) kurkann trtrdi, kitdi. Krdi, (5) kim: erigni
tapuklar- (6) da kk tlklg, kk allug (7) bedik bir rkek bri yrgde (8) turur. Ol
brini artlarn kadag- (9) lap yrgde turur rdiler rdi.
Bir 18 (1) nee knlerdin so kk (2) tlklg, gk allug bu bedik (3) rkek bri turup turd. Oguz tak erig (4) birle turup turd. Munda til mren tegen (5) bir talay bar
rdi. til mrenni kudug- (6) da bir kara tag tapkda (7) urugu tutuld. Ok birle, da
(8) birle, kl birle urudlar. erig- (9) lerni aralarda kp telim bold urugu, 19 (1) l
knlerni klleride (2) kp telim bold kaygu. Tutulun, uruun (3) antag yaman bold, kim: til mren- (4) n sug kp kzl, sip sigir teg (5) bold. Oguz Kagan baad,
Urum kagan (6) kad. Oguz Kagan Urum kagan- (7) nu kaganlukn ald; l (8) knin
ald. Ordusga kp (9) ulug lg bargu, kp telim tirig
eviri
15 1 idi. Bu Roma kral Ouz Kaan2 n yarln dikkate almyor idi; tutu
3 vermez idi. Bunun syledii sz4 tutmuyorum deyip yarl5 a uymad. Ouz Kaan fke
6 gsterip, ona atlanmak istedi. Asker ile
7 atlanp, alemini kaldrp gitti. Bin iki yz
8 kilometreden sonra Buz Da denilen
9 dan eteine geldi, adrn16 1 kurdurdu, sessizce uyudu. Tan vakti
2 olunca Ouz Kaann
3 adrna gne gibi bir
4 k girdi. O ktan gk
5 tyl, gk yeleli byk
6 bir erkek kurt kt. Bu kurt Ouz
175
176
Kelime zahlar
saklamaz rdi dnmezdi, dikkate almazd : -di, r-; -maz, +la-, sak (< sak+la-maz r-di)
tuglarn tular : +n, +lar, tug (< tug+lar+n)
arukdun ktan : +dun, -k, aru- (< yaru-k+dun)
yrgde yrdnde : +de, -g, yr- (< yr-g+de)
kp kzl kpkzl : < kp + kzl
sip sigir zincifre : < sip + sinir
bedik byk : -k, bedi- (< bedi-k)
urudlar vurutular : +lar, -d, -u-, ur- (< ur-u-d+lar)
allug yele : < allug
uruun vuruma : -un, -u-, ur- (< ur-u-un)
METN NCELEME V
eviriyazl Metin
kim: balukn kadaglagu kerek turur; (7) sen tak urugulardn so baluk- (8) n bizge saklap kelgil tep tedi. (9)
Oguz Kagan ool balukka atlad. Urus 21 (1) begni ogul aa kp altun (2) km yiberdi. Tak tedi, kim: ay, menni (3) kaganum sen. Maa atam bu (4) balukn brip turur.
Tak tedi, kim: baluk- (5) n kadaglagu kerek turur, sen tak (6) urugulardn so balukn baa (7) saklap kelgil, tep tedi; atam mad atup rse, (8) men tapum rrm; sendin
(9) arlug baglug bellg bola-men. 22 (1) Bizni kut-bz senni (2) kutu bolmu, bizni
urug- (3) bz senni gaunu (4) urug bolmu bolup turur. Teri san- (5) ga yr brip
buurmu bolup turur. Men saa (6) baumn kutumn bre-men. Big (7) brip, dostlukdn kmaz turur-men, (8) tep tedi. Oguz Kagan igitni (9) szn yak krdi, svindi,
kldi. Tak 23 (1) aytd, kim: maa kp altun yumap-sen, (2) balukn yak saklap sen, tep
tedi. Anu (3) n aa saklap at koyd; dostluk (4) kld.
Gene erig birle Oguz Kagan (5) til tegen mrenge geldi. til tegen (6) bedk bir
mren-turur. Oguz Kagan an (7) krdi. Tak tedi, kim: tilni sugdn (8) nek keerbiz, tep tedi.
erigde bir (9) yak beg bar rdi; anu at Ulug Ordu 24 (1) Beg rdi. Uslug
bir r rdi. (2) Krdi, kim: bu yrde kp telim tallar, kp telim (3) galar ool galar (4) m kesdi. Igalarda (5) yatd, kedi, Oguz Kagan sevin atd, kldi. (6)
Tak aytd, kim: ay ay, sen munda beg (7) bolu, Kpak tegen sen beg bolu, (8) tep tedi.
Tak ilger kitdiler. Andn so (9) Oguz Kagan gene kk tlklg,
eviri
177
178
Kelime zahlar
METN NCELEME VI
eviriyazl Metin
25 (1) kk allug rkek bri krdi. Obu kk (2) bri Oguz Kaganga aytd, kim: amt (3)
erig birle mundun atla, Oguz, (4) atlap l knlerni, beglerni kltr- (5) gil, men saa
balap yoln krgrr (6) -men, tep tedi.
Ta rte boldukda (7) Oguz Kagan krdi, kim: rkek bri (8) erigni tapuklarda yrg- (9) de turur, sevindi. lger gitdi.
Oguz 26 (1) Kagan bir okurdn aygr atka mine (2) turur rdi. Ool aygr atn bek
ok sviyor (3) rdi. olda obu aygr at kzidin yit (4) kad, kitdi. Munda ulug bir tag
bar (5) rdi. ze stnde to tak muz (6) bar turur. Anu ba sogukdn ap ak (7) turur.
Anu n anu at muz8 tag (8) turur. Oguz Kagann at Muz tag (9) iige kap ktdi.
Oguz Kagan mundn 27 (1) kp gay, emgek ekip turd. erigde (2) bir bdik kakz r
beg bar rdi. (3) ala buladn korukmaz turur (4) rdi. rgde, sogurguda oa (5)
r rdi. Ool beg taglarga kirdi, (6) yrd. Tokuz kndn so Oguz (7) Kaganga aygr
atn kltrdi. Muz (8) taglarda kp soguk bolupdn ol beg (9) kagardn sarunm rdi; ap
ak rdi. Oguz 28 (1) Kagan svin birle kldi; aytd, kim: (2) ay, sen munda beglerge bolgl balk, (3) ma melep saa at bolsun Kagarlk, (4) tep tedi. kp erdini suyurkad; ilker kitdi. (5)
Gene yolda bedk bir y krdi. Bu yn (6) tagam altundn rdi; tuluklar tak (7)
kmdn, kalklar temrdin rdiler (8) rdi. Kapuluk rdi, ak yok rdi. (9) erigde
bir yak eber r bar rdi. Anu 29 (1) at Tmrd Kagul tegen rdi. Aa (2) arlg kld, kim: sen munda kal, a kalk. (3) Agudun so kl orduga, tep (4) tedi. Mundn aa
kala at koyd; ilge- (5) r ktdi.
Gene bir kn kk tlk- (6) lg, kk allug rkek bri yrmeyin (7) turd. Oguz Kagan tak turd; kurkan (8) tkre turgan turd. Tarlagusz (9) bir yaz yr rdi. Mua ret tetrrler rdi.
eviri
25 1 gk yeleli erkek kurt grd. Bu gk
2 kurt Ouz Kaana, imdi
3 asker ile burdan atlann, Ouz,
4 atlanp halk, beyleri getir,
5 ben sana ba olup yolu gsterir6 im, dedi. Tan aarnca
7 Ouz Kaan erkek kurdu
8 askerin nnde yryor
9 grd, sevindi. Douya gitti. Ouz
26 1 Kaan bir alacadan aygr ata bini2 yordu. Bu aygr at pek ok seviyor
3 idi. Yolda bu aygr at gzden gidip
4 kat, gitti. Burada yksek bir da var
5 idi. stnde don buz
6 var idi. Onun ba sovuktan ap ak
7 tr. Onun iin ad [El]Burz da8 dr. Ouz Kaann at [El]Burz da
9 iine kap gitti. Ouz Kaan bundan
27 1 ok sknt, zahmet ekti. Askerde
2 bir byk cesur er bey var idi.
3 alang bulangdan korkmuyor
4 idi. Yrye, sovua dayankl
5 er idi. O bey dalara girdi,
6 yrd. Dokuz gnden sonra Ouz
7 Kaana ayr at getirdi. [El]Burz [Gur Garcistan: Karluk]
8 dalarnda ok sovuk olduundan o bey
9 kardan sarlm idi; ap ak idi. Ouz
28 1 Kaan sevinerek yz gld.
2 Hey, sen buradaki beylere ba ol,
3 ve senin kalc adn Karluk olsun,
4 dedi. ok mcevher balad; douya gitti.
5 Gene yolda byk bir ev grd. Bu evin
6 dam altndan idi, pencereleri de
7 gmten atlar? demirden
8 idi. Kapal idi, aacak yok idi.
9 Askerde bir iyi zeki er var idi. Onun
29 1 adna Tmrd Kaul deniliyor idi. Ona,
2 sen burada kal, a kapy
3 atktan sonra saraya gel,
4 buyurdu. Bundan ona Kala adn verdi; dou5 ya gitti. Gene bir gn gk ty-
179
180
Kelime zahlar
atla atlann : -, atla- (< atla-)
boldukda olunca : +da, -duk, bol- (< bol-duk+da)
okurdn alacadan : +dn, okur (< okur+dn)
ak anahtar : -k, a- (< a-k)
tuluklar pencereleri : +lar, +luk, tuluk (< tu+luk+lar)
yn evin : +n, y (< yn)
kalklar atlar : +lar, kalk (< kalk+lar)
orduga saraya : +ga, ordu (< ordu+ga)
tkre dre : -e, -kr-, t- (< t-kr-e)
melep kalc, ebed
30 (1) Bedk bir yurt l kn rdi. Ylklar (2) kp; ud, buzaglar kp; altun kmleri kp;
(3) erdinileri kp rdiler rdi. Munda ret kagan- (4) , l kni Oguz Kaganga karu (5)
kldiler. Uru toku baland; oklar birle, kl- (6) lar birle urudlar. Oguz Kagan ba{l}
ad, (7) ret kagann basd, ltrdi, ban (8) kesdi. ret l knin z agzga (9) baknturd. Urugudun so Oguz Kagan- 31 (1) nu erigige, nkerlerige, l kn- (2) ige antag
ulug lg bargu tdi, kim, (3) yklemekke, kltrmekke at, kagatr, ud (4) azlk bold.
Munda Oguz Kagannu (5) erigide uslug yak bir eber kii bar rdi. Anu (6) at barmaklg osun billig rdi. Bu eber (7) bir kaa apd. Kaa stnde lg (8) bargun koyd. Kaa bada tirig (9) bargun koyd. Tartdlar, kitdiler. Nkerler- 32 (1) n, l knn
kamag mun krdiler, adlar. (2) Kaalar tak apdlar. Munlar kaa yrmek- (3) de
kaa, kaa sz bire turur (4) rdiler rdi. Anu n anlarga (5) kaa at koydlar. Oguz
Kagan kaa- (6) larn krdi, kldi; tak aytd, kim: kaa kaa (7) birle lgni tirig yrgrsn, kaa- (8) lug saa at bolguluk kaa (9) belgrsn, tep tdi; ktdi.
Andn so 33 (1) gene bu, kk tlklg, kk allug (2) rkek bri birle Sindu, tak
Tagud, tak (3) agam yaklarga atlap ktdi. (4) Kp urugudn, kp tokugudun so
(5) anlarn ald; z yurtga birledi; baad, basd. (6)
Gene tagarun kalmasun, (7) bellg bolsun, kim: kndnki buluda (8) Barkan tegen
bir yr bar turur. Ulug (9) bargulug bir yurt turur. Kp sg bir yr 34 (1) turur. Munda
kp k()y(i)kleri, kp kular bar turur (2) altun kp, kmi kp, rdinileri kp turur. l
kn- (3) lerini lki, rag kap kara turur. (4) Ool yrni kagan Masar9 tegen bir kagan (5) rdi. Oguz Kagan anu stige (6) atlad. Antag yaman urugu bold; Oguz (7) Kagan baad, Masar kagan kad. Oguz (8) an basd, yurtn ald, ktdi. Anu dostlar (9)
kp svinler tapd. Anu dumanlar kp [kaygular tapd]
eviri
31
32
33
34
5 geldiler. Vuru doku baland; oklar ile, kl6 lar ile vurutular. Ouz Kaan ba etti,
7 ret kaan yendi, ldrd, ban
8 kesti. Manurya halknn kendi azna
9 baktrd. Vurutan sonra Ouz Kaan
1 n askerine, maiyetine, halk2 na yle byk l ganimet dt, ki,
3 yklemee, getirmee at, katr, kz,
4 az geldi. Burada Ouz Kaann
5 askerinde akll becerikli iyi bir kii var idi. Onun
6 ad Parmakl osun Bilig idi. Bu becerikli
7 bir kan yapt. Kan stnde l
8 ganimeti koydu. Kan bana diri
9 tutsa koydu. ektiler, gittiler. Maiyet1 in, halkn hepsi bunu grdler, atlar.
2 Daha kanlar yaptlar. Bunlar kan yrmek3 te kanga kanga sesi karyor
4 idi. Onun iin onlara
5 Kangl adn koydular. Ouz Kaan kan6 lar grd, yz gld. Kan kan
7 ile ly diriyi yrtsn, Kan8 l sana ad olsun. Kan
9 gstersin, dedi, gitti. Ondan sonra
1 gene bu, gk tyl, gk yeleli
2 erkek kurt ile Hint, Tangut, ve
3 am taraflarna atlanp giti.
4 ok vurutan, ok dten sonra
5 oralar ald; kendi lkesine katt; ba etti, yendi.
6 Gene darda kalmasn,
7 belli olsun: gney ynnde
8 Barshan denen bir yer vardr. Byk
9 varlkl bir lkedir. ok scak bir yer1 dir. Burada ok avlar, ok kular vardr.
2 Altn ok, gm ok, mcevherleri oktur. Halk3 larnn renkleri, yzleri kap karadr.
4 Bu yerin kaan Masar denilen bir kaan
5 idi. Ouz kaan onun stne
6 atland. yle etin vuru oldu; Ouz
7 Kaan yendi, Masar kaan kat. Ouz
8 onu yendi, lkesini ald, gitti. Onun dostlar
9 ok sevindiler. Onun dmanlar ok
Kelime izahlar
ylklar at srleri : +lar, ylk (< ylk+lar)
erdinileri mcevherleri : +leri, erdini (< erdini+leri)
toku doku : -, toku- (< tok-)
birle ile : < birle
ltrdi ldrdi : -di, -tr-, l- (< l-tr-di)
urugudun vurumada : +dun, -gu, -u-, ur- (< ur-u-gu+dun)
antag ylece : < an teg
181
182
35 (1) kaygular tapd. Oguz Kagan baad. (2) Sanagulugsz nemeler, ylk- (3) lar ald.
Yurtga, yige tdi, kitdi. (4)
Gene akarun kalmasun, kim, (5) bellg bolsun, kim: Oguz Kagannu (6) anda ak
sakallug, moz salug (7) uzun uslug bir kart kii turur bar rdi. (8) Ukgulug, tzn bir yr
rdi, timel (9) rdi, anu at Ulug Trk rdi. Kn- 36 (1) lerde bir kn uykuda bir altun
(2) ya krdi; tak km ok krdi. Bu altun (3) ya kn togudn ta kn batu- (4) gaa
tegen rdi. Tak bu (5) km ok tn yagakka kte (6) turur rdi. Uykudun so tde
kr- (7) genin Oguz Kaganga biltrdi; (8) tak tedi, kim: ay kaganum, saa (9) agu bolsungl tzn, ay kaganum saa; 37 (1) trlk bolsungl tzn: neg kk (2) teri brdi tmde kltrsn; tala (3) turur yrni uruguga bitrsn, (4) tep tedi.
Oguz Kagan Ulug Trk- (5) n szn yak krdi, gtn (6) tiledi; gtge kre
kld. Andn (7) so rte bolupta agalarn, ini- (8) lerni arlap kltrdi. Tak aytd, kim; ay,
meni (9) klm avn tilep turur; kar bolgumdn 38 (1) meni kakzlukum yok turur.
Kn, (2) ay yultuz ta sarga senler baru; (3) Kk, Tag, Teiz tn sarga sen- (4) ler barur,
tep tedi. Andn so eg- (5) s ta sarga bardlar; tak eg- (6) s tn sarga bardlar.
Kn, Ay, (7) Yultuz kp k()y(i)kler, kp kular avlagu- (8) lardn so olda bir altun
yan (9) apdlar; aldlar, atasga brdiler. 39 (1) Oguz Kagan svindi, kldi. Tak yan (2)
buzgulug kld. Tak aytd, kim: ay aga- (3) lar. Ya bolsun senlern; ya teg (4) oklarn
kkkee atu, tep (5) tedi. Gene andn so Kk, Tag, (6) Teiz kp k()y(i)kler, kp kular avlagu- (7) lardn so olda km ok- (8) n apdlar; aldlar, atasga brdiler. (9)
Oguz Kagan svindi, kldi. Tak ok- 40 (1) larn ge letrdi. Tak aytd, (2) kim: ay
iniler, oklar bolsun senler- (3) n; ya atd okn, oklar teg (4) senler bolu, tep tedi.
Gene andn (5) so Oguz Kagan ulug kurltay (6) akrd. Nkerlerin, l knlerin (7)
arlap akrd; klip keip olturdlar. Oguz (8) Kagan bedk ordu [tiktrdi. (9) Ve tak]
o yakda 41 (1) krk kula gan tiktrdi. Anu (2) bada bir altun taguk koyd; adak- (3) da bir ak koyun baglad. o (4) yakda krk kula gan tiktr- (5) di. Anu bada bir km taguk koyd; (6) adakda bir kara koyunn baglad. (7) O yakada boz oklar olturd. (8) o yakada u oklar olturd. (9) Krk gn, krk ke aadlar, 42 (1) idiler; svin tapdlar.
Andn so Oguz Kagan (2) ogullarga yurtn letrp brdi.
Tak tedi kim: (3) Ay ogullar, kp men adum, urugular kp men krdm; (4) da
bile ok kp atdum, aygr birle kp yr- (5) dm; dumanlarn glagurdum, dostlarumn men (6) kltrdm, kk terige men tedim10; (7) senlerge bre-men yurdum, tep tedi.
(8)............................ (9) .............
eviri
35 1 zldler. Ouz Kaan yendi.
2 Saysz nesneler, at sr3 leri ald. Dnp yurduna, evine gitti.
4 Gene darda kalmasn,
5 belli olsun: Ouz Kaann
6 yannda ak sakall, kr sal
36
37
38
39
40
183
184
Kelime zahlar
Men sinlerge boldum kagan, alal ya tak kalkan, tamga bize bolsun buyan, kk bri bolsungl uran; temr dalar bol orman, av yrde yrsn kulan, tak taloy tak mren kn tug
bolgl, kk kurkan, tep tedi. ifadesini Trkiye Trkesine eviriniz.
185
zet
1
186
187
Kendimizi Snayalm
1. Oguz Kagan Menakbn 1932de Almanyada daha sonra
da Trkiyede yaymlayan trkolog aadakilerden hangisidir?
a. Kaare Grnbech
b. G. R. Rahmeti
c. Muharrem Ergin
d. E. Fazlov
e. W. Radloff
3. Ouz Kaan Destanndan Kgarlnn eserinde iz bulunmamas, Moolca szcklerin fazlaca grlmesi, yaz tarz gz nne alndnda Ouz Kaan Destannn yazld
dnemle ilgili olarak aadakilerin hangisi sylenebilir?
a. ingis Kaan ncesi bir dnemde yazlmtr.
b. Celaleddin Harzemah dneminde yazlmtr.
c. Gazan Han [1295-1304] ya da sonras yazlmtr.
d. Koo Uygur Kaanl dneminde yazlmtr.
e. slmiyet ncesi bir dnemde yazlmtr.
4. Oguz Kagan Menakbnn yazma nshas ile ilgili aadakilerin hangisi yanltr?
a. Uygur harfli tek bir yazma nshas vardr.
b. Batan ve sondan eksiktir.
c. Okunakl nesih yazyla yazlmtr.
d. Her sayfasnda 9 satr vardr; ancak son sayfada iki satr
eksiktir.
e. 21 varak (42 sayfa)dan oluur.
5. Oguz Kagan Menakb ile ilgili aadaki ifadelerden
hangisi yanltr?
a. Harezm Trkesi dneminin ilk eseridir.
b. Ouz Kaann menkbelerini anlatr.
c. 1300l yllarda yazlmtr.
d. Batan ve sondan eksiktir.
e. Eserin yazar ve yazld yer belli deildir.
6. sanagulugsz kelimesinin zmlenmesi aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir?
a. sanagulugsz saysz : +sz, +lug, -gu, sana(< sana-gu+lug+sz)
b. sanagulugsz umulmadk : +sz, +lug, -gu, +a-, san
(< san+a-gu+lug+sz)
c. sanagulugsz saysz : +sz, +lug, sanagu
(< sanagu+lug+sz)
d. sanagulugsz saysz : +sz, +lug, -gu, +a-, san
(< san+a-gu+lug+sz)
e. sanagulugsz umulmadk : +sz, +lug, -gu, sana(< sana-gu+lug+sz)
188
Sra Sizde 1
Oguz Kagan Menakbnn bilinen tek yazma nshas, Paris
Bibliothque Nationale, Supplement Turc, no. 1001de kaytldr. 1300lerde Uygur harfleriyle yazlan ve 21 varaktan
(42 sayfa) oluan eserin her sayfasnda 9 satr bulunmaktadr. Son sayfasndaki iki satr ise eksiktir. Kimi sayfalarn baz
yerleri okunamaz hldedir.
Yazmann ilk neri (bir blm olmak kaydyla) Radloff tarafndan yapld. W. BANG ve R. Rachmati (Reit Rahmeti
ARAT) eseri Almanca olarak neretti. ARAT bu neri 1933te
Trkeye tercme ederek yaymlad. Bu tercme kimi deiikliklerle 1000 Temel Eser serisinde yaymland.
Oguz Kagan Menakb, ilim lemince Ouz Kaan Destan
olarak bilinmektedir. Ouz Kaan Destanndaki destan kelimesi, bir kiinin vnle anlatlan durumlar anlamnda manakib vgnlkler anlalmaldr. Ouz Kaann menkbelerini anlatt iin bu eseri Oguz Kagan Menakb olarak adlandrmak daha yerinde olacaktr.
Sra Sizde 2
Bu n iinde yalnz oturan bir kz grd. Gzel alml bir
kzd. Onun banda parlak kl bir beni var idi. Demir kazk gibi idi bu kz yle alml idi ki glse gk yz gler alasa gk yz alard. Onu grnce Ouz Kaann akl banda kalmad gitti. Sevdi ald.
Sra Sizde 3
bolsungl olsun +gl, -sun, bol- (< bol-sun+gl)
agzumga azma : +ga, +um, agz (< agz+um+ga)
Yararlanlan Kaynaklar
Szlk
Szlk
Karahanl Trkesi Metinleri Szl
bura han
: zel isim
bul-
: bulmak
bul(u)n-
: bulunmak
bul(u)na-
: esir etmek
bult
: bulut
bur
: kokmak
bt-
: inanmak
btr
: tamamiyle
akl (Ar.)
: akl
: a
a-
: amak
a-
: acmak, fkelenmek
a()z
: az
: ipekli kuma
ana-
: debelenmek, yuvarlanmak
ajun
: dnya
ak-
: akmak
al
: krmz
andn
ark
: kervan
at
: ad
at-
: atmak
avla
: avlamak
avualk
: ihtiyarlk
ay
: ey
ay-
: sylemek
aya
: avu
ayk
: vaat, sz verme
B
ba-
: balamak
bahal
: deerli
bahasz
: deersiz
balk kudruk
: balk burcu
bar-
: gitmek
bara
: btn, hep
ba
: ba, balang
ba
: ba
balan-
: balanmak
bek
: kilit, emniyet
belglg
: belli
br-
: vermek
bezen-
bil-
: bilmek
bile
: ile
bilig
: bilgi, bilme
biliglig
: bilgili
biligsiz
: bilgisiz, cahil
birle
: ile
bii
: ake, pul
bol-
: olmak
bu
: bu
C-
cahil
: cahil, bilgisiz
cn
: can, ruh
ap-
: komak
ek
: iek
ek
: iek
eklik
: ieklik, bahe
erig
: ordu, asker
k-
: kmak
umuk
: ku ad
uz
: ipekli kuma
D
devlet (Ar.)
dinar
: dinar
dost
: dost
dny (Ar.)
: dnya
E
ed
: ipekli kuma
edeb
: edep, terbiye
edg
: iyi
let-
: iletmek
lig
: el
elik
: erkek geyik
emdi
: imdi
: yanak
er
: adam, kii
er
: erkek
r-
: i- ek-eylemi
erdem
: erdem, fazilet
erej (Sogd.rej)
: rahat, huzur
eren
: adamlar, insanlar
eruvn (Far.)
: erguvan
es-
: esmek
esirke-
: esirgemek, acmak
esiz
: eyvah, yazk
esiz
: fena, kt
siz
: kt
189
190
: e
katur-
it-
: iitmek
kayna-
: kaynamak
e-
: rtmek
kayu
: hangi
t-
kayu
: kimi
t-
: yapmak, dzenlemek
kaz
: kaz
tin-
k-
: gemek
ke-
: gemek
keklik
: keklik
kl-
: gelmek
kemi
: gemi
kez-
: gezmek
F
fasl(Ar.)
: dnem, zaman
H
hakan
: hakan, hkmdar
kl
: kl kuyruk kuu
hli
: bo
kl-
: yapmak, etmek
hem
: da/de balac
kr
: kr
htay
: in
: k
: k
I-
kz
: kz
: gndermek
kzl
: kzl, krmz
: i, ieri
kzl
: kzl
i-
: imek
kiiglik
: kklk, ocukluk
il
: memleket, lke
kim
: ki balac
Ila
kim
: kim
ilet-
: iletmek
kin
irinig
kii
: kii, insan
kit-
: gitmek
kol
kon-
: konmak
K
ka
: kamak
kop-
kaan
: ne zaman
kor
: zarar
kfr (Ar.)
koy-
: koymak
koz burn
: ko burcu
kk
: mavi
de, koku
kakla-
kk
: mavi
kal
: eer
kki
: mavi
kalk
kni
: doru, dz
kamu
: btn, hep
kl
: gnl
kamu
: btn, herkes
kr
: bak
kan
: kan
kr-
: bakmak, grmek
kana
: nereye
krglg
kan
: nerede
krk
: gzellik
kap kara
: simsiyah
kz
: gz
kara
: kara, siyah
kud
kara
: kara
kuu
: kuu
karanfil (Ar.)
: karanfil
kur-
: kurmak
karlk
kur-
: kurumak
kar-
: karmak
kur-
ka
: ka
ku
: ku
ka
: ka
kdez-
: korumak
kat-
: katmak
kl-
: glmek
Szlk
kl-
: glmek
sa-
: samak
klmiz
: dii geyik
sandva
: blbl
kn
: gn, gndz
saa
kn
: gn
sar
: sar
kre-
: gremek
sata
: mercan
kret-
: karmak
sen
sev-
: sevmek
s-
: krmak
M
maa
: bana
sun
: erkek karaca
me
: dahi, da, de
sn-
: krlmak
men
: ben
silig
: temiz
me(i)z
: beniz, yz
sz
: sz
meiz
: beniz, yz
sunul-
: uzatlmak
Mlak
: zel ad
: mezamir (ilahi)
mi
: bin
suv
: su
muyak
: dii karaca
sig
: tatl
sek
: kemik
sr-
: srmek, kovmak
N
ne
: ne
nee
: ne kadar
neg
: ne
ta
: da
tam-
: damlamak
ta
: sabah vakti
O-
olau
: nazl
tap-
: bulmak
ok-
tart-
: ekmek, srmek
ok-
: okumak
tat()
: tat, tatllk
okta-
: ok atmak
tava
: in
ol
tazarru (Ar.)
: yalvarma
ol
:o
t-
: demek, sylemek
oldur-
: oturmak
tg
: gibi
opr
: vadi
tegre
: evre
or(u)n
: yer
temm (Ar.)
ot
: ate
ten
: ten, vcut
oyna-
: oynamak
te
: denk, eit
g-
: vmek
teiz
: deniz
l-
: lmek
terk
: abuk
les
: szgn, baygn
til
: dil
: l
tile-
: dilemek, istemek
dn
: nce
tirig
: diri, canl
rdek
: rdek
tirig erken
t-
: tmek
tiriglik
: hayat, canllk
: z, kendi
ti
: di
tii
: dii, kadn
titir
: deve kervan
tizil-
: dizilmek
tol-
: dolmak
tolu
: dolu
R
resl (Ar.)
: peygamber
S
saadet
: saadet, mutluluk
tolun
: dolunay
sab (Ar.)
tonan-
: donanmak
191
192
torku
: rt
yak
: gne
te-
: demek
yal
: yeil
ten-
: denmek
yavalk
tu-
: kaplamak
yay
: yaz
tu-
: domak
yaz
: ilkbahar
tumuk
: gaga
yaz-
: amak
tur-
: kalkmak
yaz
: ova
turna
: turna
yazl-
: almak
tut-
: tutmak
yl
: yel, rzgar
tuta bil-
: tutabilmek
yl
: yel
tuz
: tuz
ylgr-
: umak, havalanmak
: renkli
yr
: yer, toprak
tg-
: dmlemek, atmak
yd
tkel
: tamam, btn
yd
: koku
tket
y-
: ymak, toplamak
tmen
: on bin
ya
: aa
tn
: gece
ypars
: misk gibi
tpi
: tipi
yrat-
: uzaklatrmak
tz-
: dzmek
yigitlik
: genlik
yilig
: ilik
U-
yipn
: mor
u-
: umak
yitk
: kaybolmu, kayp
ud-
: uyumak
yitr-
: kaybetmek
ul
: temel
yok
: yok
ula-
: balamak, eklemek
yokaru
: yukar
ular ku
: keklik
yol
: yol
ulu
yor-
: yrmek
ur-
: vurmak
yre
: yre, evre
ur(u)
: tohum
yul-
: ekmek, kurtarmak
: u, ite
yk()n-
: eilmek
utmah
: cennet
yz
: yz, surat
utru-
yz
: yz, surat
Uyur
: ses
nde-
: seslenmek, armak
zacfern (Ar.)
ze
: zerinde
Y
ya
: ey
ya
: yay
yad-
: yaymak
yaz
: kara
yakn
: yakn
yan-
: dnmek
yana
: tekrar, yeniden
yana
: yine, tekrar
yakula-
yaruk
: parlak
ya
: gzya
: safran
Szlk
193
ana
andag
: bk. antag
andn
an
: onu
ann
ala-
: anlamak
: a
a-
: amak
ak
: anahtar
ad
: ad
adak
: ayak
adak(1)
: ayak
adak(2)
: bk. ayak
adem
ademi
adet
adn
: baka
adil
adug
: ay
aga
: byk karde
aga
: bk. yga(1)
agah
agrla-
: hrmet etmek
agz
: az
aguz
: ilk st, az
ah
: ah
ahirat
ahkam
ahval
ajun
ak
: ak, beyaz
ak-
: akmak
akl
akik
akl
al-
: almak
al(1)
: al, kzl
al(2)
: ela
alayhis-salam
aln
: n
allah
c
c
alt
: alt
altun
: altn
altunlug
: altnl
amel
: i
amrak
: sevgili, dost
amir
amt
: imdi
ana
: ana
aa
: ona
aagu
: resim
aar
: ona
anlar
: onlar
antag / andag
anu
: onun
anut-
: hazrlamak
ar-
: yormak
ara
: ara, arasnda
aram
ar(1)
: ar
ar(2)
: bk. arg
arg / ar
: temiz
arif
arslan
: arslan
art
: art, arka
artkrak
: fazlaca
artur-
: artrmak
arz
ashab
: sahabeler
asru
: ok
astur-
: astrmak
: a, orba
a-
: 1. amak 2. gemek
aa-
: yemek
ak
: [< Ar.] k
at-
at(1) / at(1)
: at
at(2) / at(2)
: ad
ata
: ata, baba
ata-
: ad vermek
ata
: ate
atalug
: ateli
atla-
atlan-
: bk. atlan-
atlan- / atlan-
: ata binmek
atlg(1)
: atl
atlg(2)
: adl
av
: av
avaz
avla-
: avlamak
ay-
: sylemek, anlatmak
ay(1)
: ay (kamer)
ay(2)
ay(3)
: ay!
ayak / adak(2)
194
aygr
: aygr
br- / ber-
: vermek
ayt-
: anlatmak
berik
: salam, muhkem
ayt-
: demek, sylemek
ber
: beri
azlk
: azlk
beik
: beik
beyan
B
bag(1)
beyk
: bk. bedik
bag(2)
: sicim
bze-
: sslemek
bagla-
: balamak
big
: vergi, hediye
baglug
: bal
bil(1)-
: bilmek
bahi
bil(2)-
: bilmek(yardmc fiil)
bak-
bildr-
: bildirmek
bakn-
bile
: bk. birle
bal
: bal
biltr-
: bildirmek
balk / baluk
: ehir
biltrglk
: tebli
baluk
: bk. balk
bir
baa
: bana
bireg
: biri, birisi
bande
: sra
birer
: birer
bar
: var
biri
bar-
: varmak, gitmek
birini
: birinci
bara
: hep
birka
: birka
baras
: hepsi
birle / bile
: ile
bargu
: ganimet
birle-
: birletirmek, katmak
bargulug
: ganimetli, mreffeh
bir-
: piirmek
barmak
: parmak
biti-
: yazmak
bas-
: basmak, ezmek
bitiglig
: yazl
ba
: ba
bitil-
: yazlmak
baa-
: yenmek
bitr-
: bitirmek
baak
: ok temreni
biz
: biz
bala-
: balamak
boda-
balk
: ba, lider
bodun
: boyun
batu
: bat
bogaz
: gebe
beden
: beden, vcut
bol-
: olmak
bdik
: bk. bedik
bostan
bota
: deve yavrusu
bedik / bdik /
bedk / beyk
: byk
boy
: boy
bedk
: bk. bedik
boylug
: boylu
bedkle-
: bymek
boz / moz
: boz, kr
bg
: bk. beg
bri
: kurt
beg / bg
: be
bzi
bek
: pek
bu(1)
: bu (iaret sfat)
bl
: bel
bu(2)
: bu (iaret zamiri)
blbag
: belba, kuak
buur-
: buyurmak
bugu
: geyik
belgr-
: gstermek, belirtmek
bul-
: bulmak
blgsiz
: iaretsiz
bula
: ?hibir ey
belgt-
: belirtmek
bulu
: yn, taraf
bellg
: belli
bulur
br-
bunda
: burada
Szlk
burun
: nce
ol
: bk. yol
burunrak
: evvelce
: sol
but
ubuk
: ubuk
buyan
ubuyan
buyur-
: buyurmak
ulganl-
: sarlmak
buzag
: buza
uma-
: yollamak
buzgulug
: para
rek
: yrek
blbl
rg
: yry
C-
camic
dad
can
dahl
cavab
dak
: bk. tak
cemad
dane
ceza
dastan
cmle
dat
ak
: a, zama
da vat
ak-
dacvi
akr-
: armak
davlat
ala
: hi kimse
deg
: bk. teg
albar-
: yalvarmak
delalat
alguz
: bk. yalguz
demr
: bk. temr
allug
: yeleli
dergah
alun-
: itaat etmek
derhost
: bk. ta
derya
an
: yan
dikir
aak
: bk. yaak
dile-
: bk. tile-
ap-
: bk. tap-
din
ap-
: yapmak
dogur-
: bk. togur-
aptur-
: yaptrmak
dost
arla-
: barmak, seslenmek
dostluk
: dostluk
arlg
: bk. yarlg
dl
: bk. tl
arlug
: bk. yarlg
du a
aruk
: bk. yaruk
dur
agu
: hayat
dur-
: bk. tur-
akaru
dur-
: bk. tur-
eber
: becerikli
duman
ek-
: ekmek, toplamak
dnya
erig
: asker
dr
ewr-
: evirmek
d-
: bk. t-
da
: karg
gay
: felaket
k-
: kmak
ebedi
kar-
: karmak
der-
: takip etmek
mad
: gazap
edg
: iyi
edglk
: iyilik
rag
: yz, ehre
edin
: baka, dier
ok
: ok
ediz
: yksek
okur
: alaca
k-
: (tohum) ekmek
195
196
keg
kki
: iki
: halk
l(1)
: el kr. lig
l(2)
: il, memleket
l(3)
: el, yabanc
li
: eli
lig
: el kr. l
lt-
: iletmek
mdi
: imdi, bylece
emgek
: eziyet, zahmet
emmare
: en, genilik
endie
: bk. er
er / r
: er, erkek
r-
: bk. er-
er- / r-
: imek, olmak
rdini
: bk. erdini
erdini / rdini
erin / rin
: dudak
rkek
: bk. erkek
erkek / rkek
: erkek
erken
: erken
rte
: bk. erte
erte / rte
: sabah
it-
: iitmek
et
: et
til
: til rma
v-
: acele etmek
: ev
wlk
: e, hanm
: ey (seslenme nlemi)
eyyam
F
fakih
fal
fasl
fazayil
felek
ferah
ferite
ferman
fesad
fitne
G-
gaib
gaflet
galib
gazab
gene
: gene, yine
gevher
gubar
guhar
gurru
gl
: [< Fa.] gl
H
habar
hadim
hadis
hak
hakikat
hal
: [< Ar.] hl
hal
: [< Ar.] hl
halayk
hali
: [< Ar.] bo
halva
ham
han
: sultan
harc
harir
hatr
hatun
hazr
hem
hemie
hergiz
hidayet
hidmat
hikayet
hilafat
hilcat
hisab
huma
husravlk
: sultanlk
hnerlig
: hnerli
hvace
hvu
h unud
: honut
Szlk
I-
d-
: salmak, gndermek
ga
: bk. yga
gla-
: alamak
glagur-
: alatmak
nan-
: gvenmek
ra-
: inlemek, alamak
sg / ssg
: scak
ssg
: bk. sg
ibadat
iblis
: eytan
ibret
: i, karn
i-
: imek
ieg
: barsak
ire
: iinde, bnyesinde
idi
: 1. Allah 2. sahip
igit
: yiit
ikini
: ikinci
ilger
: ileri
iman
ini
: kk karde
iriz
: cesur
iste-
: aramak
isti dad
: i, hadise
iit-
: iitmek
it
c
c
K
kacbe
kabila
kabucag
: kovuk, oyuk
kabul
ka
: ka (soru edat)
ka-
: kamak
kaan
: ne zaman
kadagla-
: tutmak
kadgu
: kayg
kadgulug
: kaygl
kafir
kagan
: kaan, han
kaganluk
: kaanlk, hanlk
kagar
kagatr
: katr
kakz
: cesur
kakzluk
: yiitlik, cesurluk
kal-
: kalmak
kalem
kalk
: pencere
kalkan
: kalkan
kamag
kamil
kamug
kan-
: kanmak, doymak
kaa
:? araba
kanat
: kanat
kandn
: nereden
kan
: hani
kapkara
: kapkara
kapug
: kap, eik
kapuluk
: kapal
kar
kara
: kara
karaguluk
: karanlk
kar
: kar
kar
: yal
kariban
karu
: kar
kart
: ihtiyar
karunda
: karde
kasd
ka
: ka
kat
: yan, huzur
katg
: kat, sert
katglan-
: zahmet ekmek
kavl
: sz
kavm
: kavim
kawu-
: kavumak
kaydn
: nereden
kaygu
: kayg
kayt-
: geri dnmek
kayna-
: kaynamak
kayra
: tekrar, yine
kayu
: kim, hangi
kazan
: kazan
kazuk
: kazk
: bk. ke
ke- / k-
: gemek
ke
: bk. kee
kee / ke
: gece
ked-
: giymek
kedigle-
: rtnmek
kdin
: sonra
kdin-
: giyinmek
kdr-
: giydirmek
kl-
: bk. kel-
197
198
kel- / kl-
: gelmek
kgs / kgz
: gs
kltr-
: bk. keltr-
kgz
: bk. kgs
kk(1)
: gk, mavi
keltr- / kltr- /
ktr- / ketr-
: getirmek
kk(2)
: gkyz
kmi-
kl
: gl
kl
: gnl
toplanmak?
kend
: kendi
kp
: ok
ke-
: bk. kee-
kr-
: grmek; ?bakmak
kee- / ke-
: danmak, kararlatrmak
krgr-
: gstermek
kerek
: gerek
krk
: gzellik, iyilik
kerek-
: gerekmek
krklg
kes-
: kesmek
krkt-
: gstermek
kt-
: bk. kit-
krk
: gzel
ketr-
: bk. keltr-
ktr-
: gtrmek
kyik [k()y(i)k]
: geyik
kz
: bk. kz
kl
: kl, tel
kz / kz
: gz
kl-
kudrat
kl
: kl
kudug
: kuyu
kmz
: kmz
kul
: 1. kul 2. hizmeti
krk
: bk. krk
kula
: kula
krk / krk
: krk
kulak
: kulak
kssa
kulan
kyandkat
: gergedan
kumuz
: kmz
kz(1)
: kz
kundakla-
: kundaklamak
kz(2)
: ndir
kurban
kzl
: bk. kzl
kurban
kzl / kzl
: kzl
kurkan
: adr
kiig
: kk
kurltay
: kurultay
kifayat
kurtul-
: kurtulmak
kim(1)
kurug
: kuru
kim(2)
ku
: ku
kimerse
: kii, kimse
kut
: saadet, devlet
kin
: misk kokusu
kuzgun
: kuzgun
kir-
: girmek
kde-
: gtmek
ki
: samur
kded-
: gzetlemek, korumak
kii
: kii, adam
kl-
: glmek
kit- / kt-
: gitmek
kltr-
: gldrmek
kitab
km
: gm
kizle-
: gizlemek
kn(1)
: gn, zaman
kod-
: koymak
kn(2)
: gne
kogulgurak
: parlaka (kogulgu=parlak)
kn(3)
: halk
kol-
: istemek
kndz
: gndz
kon-
kop-
: komak
kopar-
: koparmak, krmak
ma / me
kor-
: korumak
magara
: maara
koruk-
: korkmak
magrib
: bat
koy-
: koymak
maksud
koyun
: koyun
mal
Szlk
malik
murassac
maa
: bana
musallam
macni
: [< Ar.] mn
musulman
macsiyyat
musulmanlk
: mslmanlk
mark
mutma in
matlub
muvahhid
mavla
: mevla
muz
: buz
me
: bk. ma
mbarek
mebadi
mhlet
meclis
mlk
mekan
: ky ke
melik
mrid
melike
mk
me
men / mn
: ben
meiz(1)
: beniz
nazm
meiz(2)
: gibi
ne / n
: ne
meizlig(1)
: benizli
necat
meizlig(2)
: gibi
nee
: bir ka
mele-
: ebedlemek
ne
meayih
neme
: ne kadar ok
mehur
nek
: nasl
meveret
nedamet
mevsuf
ndin
: neden
mihrab
nefs
: nefis
mi
: bin
neg
: ne
min-
: binmek
nelk
moz
: bk. boz
neme
: eya
mren
: rmak
ne
: nesne, ey
mumin
: mmin
nepsiki
muciban
nteg
: nasl
mucciza
nteg-kim
: nitekim
muharram
netice
: netice, sonu
muhib
nevc
mukaddas
nian
mun-tg
nker
: maiyet
mua
: buna
nubuvvat
: peygamberlik
mua
: buna
nur
muna
: buna
munda
: burada
O-
mundag
: bunun gibi
oglan
: olan
mundn
: buradan
ogul
mundun
: buradan
oguz
: (isim) Ouz
mun
: bunu
oguz
: ilk sz, az
munkalib
ok(1)
: ok
munlar
: bunlar
ok(2)
muntg
: bunun gibi
oku-
: armak, okumak
munu-tg
: bunun gibi
ol(1)
: o (iaret sfat)
murad
ol(2)
199
200
olar
: onlar
roz-gar
oltur- / otur-
: oturmak
rozi
olturt-
: oturtmak
ruh
on
: on
: sa
S-
oa
: ona
sabab
ordu
: ordugh, saray
sa
: sa
orta
: orta
sa-
: samak
osug
safi
: [< Ar.]
: ite
sahaba
obu
: bu, ite bu
sahra
: [< Ar.] kr
ool
: o, ite o
sakal
: sakal
ot(1)
: ot
sakn-
: 1. dnmek
ot(2)
: ate
sakn
: dnce, endie
oyaglk
: uyanklk?
sakla-
: saklamak, korumak
oyna-
: oynamak
saklat-
: saklatmak
gren-
: renmek
sal-
gt
: t
sala
gz
: dere
salah
l-
: lmek
saa
: sana
ldr-
: bk. ltr-
sanagulugsz
ltr- / ldr-
: ldrmek
san-
: savamak, dvmek
lg
: l
saray
in
sar
: yan, taraf
lk
: yz, ehre
sarg
: sar
ske-
: zlemek
sarun-
: sarlmak
te-
: demek
satga-
: satamak
tr
: -den dolay
savab
: ev
saz
sebeb
secde
sefer
saflk, temiz
para
sekkiz
: sekiz
parsi
sn
: bk. sen
paygambar
sen / sn
: sen
perde
ser-gerdan
pir
serencam
serv-kamet
sev-
: sevmek
ragbat
sevda
rahm
svin-
: bk. sevin-
rast
sevin- / svin-
: sevinmek
rasul
svin
: bk. sevin
razi
sevin / svin /
renc
sevn-
: sevin
revan
sevglk
: sevgili
risalat
sevn-
: bk. sevin-
riyazat
sfat
riza
sar
: -e doru
Szlk
sigir
: zincifre
siz
: siz
tal
: dal
soguk
: souk
tala
: dolu, btn
sogurgu
tala-
: mnakaa etmek
sohba
talay / taloy
so
talic
sola-
: tamamlamak
talib
sor-
: sormak
taclim
sorma
: boza
taloy
: bk. talay
sz
: sz
tam
: tam
szle-
: sylemek
tamam
szle-
: 1. sylemek 2. szlemek
tamga
: damga
szlet-
: syletmek
tamug
sug
: bk suw
tan-
: inkar etmek
sultan
ta(1) / a
: tan
suratlg
: suratl
ta(2)
: acayip
suw / sug / su
: su
tala-
: armak
suyurka-
tar
: tanr
sk
: kemik
tanuk
: tank
sr-
tap
: istek; su
st
: st
tap-
: bulmak
agam
: am
tapk / tapuk
: n
ah
tapug
ahlk
: sultanlk
tapuk
: bk. tapk
arr
: [< Ar.] er
tapun- / tapn-
: tapnmak
a-
: amak
tar-
: datmak
ehr
tar-
: datmak
emc
tart-
: ekmek
eref
tartg
: hediye
ericat
tarlagusz
: tarlasz (tarlagu=tarla)
eyh
tart-
: kabul etmek
ikayet
ta(1)
: ta
ine
: masa
ta(2)
: d
irin
tagaru / agaru
: dar
ol
: u
tarif
: terif
ukar
: aladoan
tay
: da
t-
: bk. te-
te- / t-
: demek, sylemek
tedbir
T
ta
: t
tg
: bk. teg
ta ala
: gibi
tacat
teg- / tg-
: demek
tabc
tgi
: kadar
tabicin
tegme / tgme
: deme, esiz
tag
: da
tegr
: -a doru, -a kadar
tagam
: duvar
tgr-
: bk. tegr-
taguk
: topuk
tegr- / tgr-
: ulatrmak, sunmak
tagurak
: derhal, abuk
telim
: ok
taht
telwe
: deli
201
202
temr / demr
: demir
tkellik
: mkemmel
teiz
: deniz
tlk
: ty
teri
: Tanr
tlklg
: tyl
tp
: diye
tn
: gece; bat
teri
: derin
tnle
: geceleyin
terkin
: abucak
trlg
: trl
tertib
trlk
: hayat
teslim
trtr-
: drdrmek
tetr-
: demek, dedirmek
trk
: Trk
tevfik
: d
tla-
: dinlemek
t- / d-
tiktr-
: dikdirmek
timel
: narin
til
: dil
tkr-
: drmek
tile- / dile-
: dilemek
tz
: dz
tilek
: dilek
tz-
: dzenlemek, kurmak
tile-
: dinlemek
tzn
: asil
tirig
: diri, canl
ti
: di
U-
tii
: hanm
u-
: umak
tog-
: domak
umah
togur- / dogur-
: dourmak
ud
tokkuz
: dokuz
ud
: kz
toku-
: arpmak
ud-
: uyumak
tokugu
: arpma
udku
: uyku
tokuz
: dokuz
uftan-
: utanmak
to
: bk. ton
ugan
: Tanr
ton / to
: elbise
ugra-
: ulamak
toy
: toy
uk-
: anlamak
tl / dl
: dl
ukgulug
tre
: tre
ul
: temel, esas
trlg
: trl
ulau
: daima, srekli
trt
: drt
ulug
: ulu, byk
tufan
ulug
: yce
tug
: tu
umn
: mit
tug-
: domak
una-
: tasvip etmek
tumuk
: gaga
unut-
: unutmak
tuluk
: pencere
ur-
: vurmak, kurmak,
tur(1)- / dur-
: durmak
uran
: sava bar
tur(2)-
urug
: tohum, nesil, dl
tur(3)-
: ayaa kalkmak
uru
: vurumak
tur(4)-
: +dr
urugu
: vuruma
tusu
: ganimet
uruun
: vuruma
tut-
: tutmak
us
: akl
tutulun
: bouma
uslug
: uslu, akll
tutun-
: tutunmak
ustad
tutu-
: tutumak
uyku
: uyku
tb
: dip, esas
uzun
: uzun
tg
: ty
uzunluk
: uzunluk
tkel
: tamamen
Szlk
eg
yara-
: yaramak
yaran
: iin
yar- / yaru-
: parlamak
: nc
yarl-
: yarlmak, paralanmak
: ok
yari
krek
: oka
le-
: lemek, paylamak
yarlka-
: balamak
letr-
yarmak
: dirhem
: seda, avaz
yaru-
: bk. yar-
n-
: yontmak
yaruk / aruk
: k
: inci
yaruklug
: kl
nde-
: armak
ya
: 1. gzya 2. ya
: maara
yal
: yeil
st
: st
yak
: yah, iyi
stad
yat-
: yatmak
ze / zre / zere
: zerinde, stnde
yawlak
: kt
zere
: bk. ze
yay
: yaz
zre
: bk. ze
yaz
: ilkbahar
yaz
: ova, orak
y-
: yemek
V
ve
: ve
yg
vefat
: [< Ar.] lm
ygrek
: iyice
veli
yl
: il, el
velikin
yemr-
: devirmek
vcud
yene / yne
: yine
yr(1)
: yer
yr(2)
: er
203
ya
: ya!
yt-
: 1. ulamak 2. kaybolmak
ya(1)
: ya
yti
: yedi
ya(2)
: yay
yetin
: yedinci
yag
: dman
ytir-
: bk. ytgr-
yagr
: omuz
yetiz
: tam, kesin
yah
: ok iyi
ytmi
: yetmi
yak
: yan taraf
ytr-
: bk. ytgr-
yaka
: yaka
ydglk
: kokulu
yakin
yga(1) / ga / aga : aa
yak
: iyi
yga(2)
yakut
ygdur-
: ydrmak, toplatmak
yalawa
yl
: yl
yalganla-
: yalanlamak
ylk
: at srs
yalguz / alguz
: yalnz
yak
: bk. yaak
yaman
: yaman, kt
ypar
: misk kokusu
yan- (1)
: geri dnmek
yiber-
: gndermek
yan- (2)
: yanmak
yig
: iyi
yana
: yine
yigirmi
: yirmi
yin
yagak / ygak /
agak
yit-
: kaybolmak
yalg
: gibi
yok
: yok
yar
yol / ol
: yol
204
yol
: defa
yoluk-
: karlamak, rastlamak
yor-
: tabir etmek
yn
: yn, taraf
: yrmek
yr-
: bk. yri-
: bk. yultuz
yultuz / yulduz
: yldz
yuma-
: gndermek
yurt
: yurt
ygr-
: hzla komak
ykle-
: yklemek
yklg
: ykl
yri-
: bk. yri
yrgr-
: bk. yrgr-
yz(1)
: yz
yz(2)
: yz (say ad)
yz(3)
: zemin (yeryz)
Z
zacfaran
zag
zahir
zahm
zari
zarif
zarifluk
: zariflik
zayic
zimrud
zindan
ziyarat
zumra
Dipnotlar
205
Dipnotlar
nite 2
1 Talat Tekin, Orhon Trkesi Grameri, stanbul 2003, s. 51-53
2 Kuran Tercmesindeki rnekler u kaynaktan alnmtr: Trke
lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) KARAHANLI TRKES
(Giri-Metin-Notlar-Dizin), TDK, Ankara 2004.
3 DLTdeki bu biimler Dankoff yaynnda sadece 217 hari bult
olarak yer alr: CTD II, s. 262: bulut
4 Dankoff da krgit- olarak dzeltilmi: CTD II, s. 133
5 Atalayn yaynnda da unutsa (DLT I 215) ve unutmu (DLT I
228) biiminde verilen szckler, Dankoff-Kelly yaynnda unutsa
(CTD I, s. 203) untm (CTD I, s. 209) biiminde dzeltilmitir.
6 Dankoff szce li biimiyle yer verir. Aslnn li olduunu
belirtir. (CTD I, s. 298). Clauson da nin den gelitiini belirtir
(EDPT, 396b).
nite 8
1 Kutbun Husrav u rnini ele alan almalar iin bak. FAZILOV:
Harezm Edebiyat XIV. [FAZYLOV, E.: Starouzbekskij jazyk chorezmijskie pamyatniki XIV veka. Takent: zdat. FAN Uzbekskoj
SSCB, 1966.]
2 ZAJCZKOWSKI: Najstarsza wersja Turecka, Husrev u rn
Qutba I-II: Warszawa 1958; III, Slovnik 1961.
3 HACIEMNOLU: Kutbun Hsrev rni ve Dil Hususiyetleri: stanbul 1968.
4 Yazmada kr yok, ol bir.
5 Yazmada o andn bu caklar. Beyit tekrarlanmaktadr.
6 Yazmada meizlig ol.
7 (Yazmada klga rdi.)
8 Yazmada husrav pervz.
nite 10
1 KAALN, Mustafa S.: Dedem Korkutun Kazan Bey Ouznmesi: stanbul 2006, 406 s. Kitabevi ss. 8.
2 Bu eser ilim leminde Uygurca Ouz Kaan Destan olarak bilinmektedir. lkin CLAUSON, Ouz Kaan Destannn dil malzemelerini Harezm Trkesi sz varl ierisinde deerlendirmitir.
(Bk. CLAUSON, Sir Gerard: An Etymological Dictionary of PreThirteenth-Century Turkish: London 1972, XLVIII+989 s. Oxford
University Press.)
3 Bu eseri ele ald makalesinde Kemal ERASLAN, eserin dilinin
Karahanl Trkesi ile Klasik aatay aras bir dneme ait olduunu belirtir. Bk. ERASLAN: Manzum Ouznme: Trkiyat Mecmuas, Cild XVIII, 1973-1975, ss. 171-172.
4 KAALN, Mustafa S.: Dedem Korkutun Kazan Bey Ouznmesi: stanbul 2006, 406 s. Kitabevi ss. 8.
5 sorma TMEN III, 2491241. Muhakemet l-Luateyn. 104. TOPARLI: Kpaka Szlk: 239b. boza. CLAUSON: EDPT: 852b. drak: Metin: 57. eviri: 92.
6 13. yy.dan sonraki Far. bir kelimedir.
7 dil ve Cayah gibi derin nehirleri. Meket ve Men-kermen-keyibe
ehirlerine girmi.