Corpus Agrimensorum Romanorum

ii
^^'
fi
mSm mM
^4.U
C^^^-..:
Z^
.^1
Mi?
'pl
W^r
.^''C^'^^^"
../'
^^^^^^^^ssâaififSKSftiMSftSift^^
/^^^'^.
.;
Fig.
U.
162.
p. 37,
COEPVS
AGRIMENSORYM KOMANORVM
RECENSVIT
CAROLVS THVLIN
VOL.
FASC.
OPVSCVLA AGRIMEINSOEVM VETEKVM

ADIEOTAE SVNT
48
TABVLAE PHOTOTYPICAE
.|3/,
\\
LIPSIAE
INAEDIBVS B.G.TEVBNERI MCMXIII
LIPSIAE TYPIS B
:
G.
TEVBNERI
CONSPECTVS NOTARVM
codicum consensus.
PRIMA CLASSIS.
A
cod.Arcerianus (Guelferb. 2403, Aug.f.36,23), saec.VI. f.l 83'

(A p. 1194).
B cod.Arcerianus(Guelferb.2403,Aug.f.36,23),8aec.VI. f.84-156
1288).
A* corr. A ipse (siue manus aequalis) in A
A^ man. VII
A- manus paulo posterior.
A^ man. recens.
(B p.
Bi
corr.
B*BB*
ipse.
et B.
VIII saec.
= AÂÂ^
apographon Jenense in. saec. XVI.

Vaticanum in. saec. XVI (Zanchi cum notis
Angeli Colotii)
Arcerius apographon loh. Arcerii (1566-1604, cod.Weimar. G 98).
C Fragm. Berolinense lat. f. 641 f. 1*^ 13'' (prius possedit Carlo
Morbio Mediolanensis): saec. X, sed ex codice saec. V VI
transscriptum.
J
SECVNDA
P
CLASSIS.
cod. Palatinus Vatic. lat. 1564, med. saec. IX (prius Fuldensis,

Heidelbergeusis).
P' corr. P ipse (siue manus aequalis). P^ man. paulo posterior.
G Gudianus 105 Guelferb. ex. saec. IX. Apographon apographi
codicis P; citatur ubi nunc desunt folia in P. G^ corr. G ipse.
p Bruxellensis Burgund. 207 saec. XII. Apographon codicis P
sine figuris.
Si. loh.
Sichardus, Cod.Theodosiani l.XVI. Basil. 1528
177 Frontinum
et
et
Commentum secundum Pet b
CODD. MIXTI.
P
E
(in
f.
170
impressit).
(u. infra).
EF).
cod. Laurentianus Plut. XXIX cod. 32. saec. IX (F
cod. Erfurtensis Amplon. 362,4 f. 7396 (= p. 148). saec. XI.
Bo. et Z
(u. infra).
EXCERPTA ET ARTES.
X
Codd. qui 'Boetii' quae dicitur Artis geometriae et arithmeticae

V et Excerpta gromatica (pleraque ex cod. G sumpta) continent
XI
N Neapol. Borbon. V A. 13 f. 115. med. saec. X (prius
Bobiensis?). N^ corr. doctus quidam (Gerbertus?) ante
1.
ann. MIV.
Cantabrig. Trinit. 939
b Bern. Bong. 87
f.
f.
8""
1 ^l"ann.
saec. X.
MIV
(Luxoviensis).
CONSPECTVS NOTARVM
IV
XII: pi Paris. 13020 f. 5983. in. saec. X.

p13955 f. 107123. saec. XI.
p'Prag. 1717 f. 4763. med. saec. X.

saec. XI.
B"' Bern. Bong. 299 p. 127.
b Bamberg. 55 H. J. IV 22 f. 116. saec. XI.
1-22
Einsidl. 298 p.
Sangallensis 830 p. 283810. saec. XI.

Vindobon. 55 f. 122. saec. XI XII.
et
Einsidl. 358 p.
1-37
saec. XI.
Monach. 560 f. 122149. saec. XI.

Carnutensis 498 f. 141 153. saec. XII.
Rostoch. IV 111, 4 p. 117. saec. XIII.
a Monach. 4024" f. 39. saec. XIII.
f
Laurent. XXIX 19 f. 127. saec. XIV.
Geometrica ars (Excerpta ex Cassiodoro et 'Boetii' arte et
codice gromatico classis secundae); uide Appendicem.
y Monach. 13084 f. 4869. saec. X.
6406 f. 6168. saec. XI.
14836 f. 83107. saec. XI.
Vindobon. 51 f. 136 145. saec. XII.

Z Geometria Gisemundi: cod. Ripollensis 106 (nunc Barcelon.)
f. 76
89. saec. X (ex 'Boetii' arte et codice gromatico claasis
mixtae); uide Appendicem.
z Paria. 8812 f. 6776. saec. IX X.
s
fi
JBo. 'Boetii' ars geometriae et arithmeticae (citantur paginae

editionis Lachmanni 393412): uide Appendicem.
ia.Lachmannusineditionea.l848. (?oes. Goesiusineditione a.l674.
Eig. Rigaltius in editione a. 1614. Scriver in editione a. 1607.

jrMTOe6.editioprincepsParis.a.l554(secundumG). ilfo.Mommsen
Blu. Blume. Bu. X. Bubnov, Gerberti Opera math., Berl. 1899.
"Die Hss.' C. Thulin Die Handschriften des Corpus argrimensorum Romanorum, Anh. zu d. Abh. d. KonigL PreuB. Akad.
d.Wiss. Berlinl911. ' Exzerpt.' C.Thulin ZurUberlieferungsgeschichte des Corpus agrim. Rom. Exzerptenhandschriften
und Kompendien. Goteborg 1911. Schmalz Latein. Syntax.
Handb. der klass. Altertumswiss. H 2, 4. Aufl. E. Lofstedt
Philolog. Kommentar zur Peregrinatio Aetheriae
Peregr.
Uppsala 1911; Beitr.
Beitrage zur Kenntnis der spiiteren
Latinitat, Diss. ac. Uppsala 1907.

Cursiuis litteris in codicum scriptura indicanda expressimus
ipsi librarii deleuerunt.
quae
Uncis quadratis [ ] delenda, angulatis < } supplenda comprehendimus.

om. omisit. del. deleuit. exp. expunxit. pr. prima manu. ~L transposuit. * littera erasa.
Ubi
nihil aliud indicaui,
Lachmannus
correxit
lYLI FRONTINL
^l";.
DE AGRORVM QYALIIATE.
Agrorum
^^
^^
una agri diuisi et ad- p

mensura per extremitatem conprehensi,
tertia arcifini, qui nulla mensura continetur.
Ager ergo diuisus adsignatus est coloniarum. Hic
habet condiciones duas: unam qua plerumque limitibus
continetur, alteram qua per proximos possessionum
rigores adsignatum est, sicut in Campania Suessae
quidquid autem secundum hauc condiAû)>runcae.
cionem in longitudinem est delimitatum, per strigas appellatur; quidquid per Zatitudinem, per scamna (fig. 1). P
signati,
qualitates sunt tres:
"
altera
n^'
.5
ager ergo limitatus hac similitudine decimanis et carager per strigas et per
dinibus continetur (fig. 2).
scamna diuisus et adsignatus est more antiquo in hanc
similitudinem, qua in prouinciis arua publica coluntur A
|
(%3).
Ager
uersus
mensura conprehensus, cuius modus
est
ciuitati
est
adsignatus,
sicut
uni-
Lusitania
in
316 Commentum [Aggeni UrbiciJ 52 54 {eursiuis litteris Im68 cf. Hygin. 80.
Aruncae)
pressa; desuHt uerba 9 sicut in
Sic. Flacc. 118
IS
p. 2, 15 Comm. 5556, 7
.
1-2 INC. IVLI FRONTim DE AGRORVM QVALITATE

FILICITER A, IVLI FRONTINI DE AGRORVM QVALITATE
extremiP.
4 perea A
Titulus excerptoris est; cf. 2, S
9 assignata
S que A
tates P
que A
7 duas sscr. A
12 latitudinem Goes.] alltiest P
10 arrunce A, aruncae P
16 arba
tudinem A, alt-m P
15 in hac similitudine P
|
plblica
Corpus agrimens Roman.
I.
APP
FRONTINI
IVLI
La.
4,
4 7,
Salma<n)ticensibus aut Hispania citeriore Pala<n>tinis

et in conpluribus prouinciis tributarium solum per unieadem ratione et
uersitatem populis est definitum.
priuatorum agrorum mensurae aguntur (fig. 4). hunc
agrum multis locis mensores, quamuis extremum mensura conprehenderint, in formam in modum limitaî
condiderunt (fig. 5).
^\
Ager est arcifinius, qui nulla mensura continetur.
^
finitur secundum antiquam obseruationem fluminibus,
fossis, montibus, uiis, arboribus ante missis, aquarum
diuergiis et si qua loca ante a possessore potuerunt
optineri. nain ager arcifinius, sicut ait Varro, ab arcendis hostibus est appellatus: qui postea interuentu
litium per ea loca quibus finit terminos accipere coepit.
(F 18'') in his agris nuUum ius subsiciuorum interuenit (fig. 6).
Subsiciuum
est,
quod a subsecante
linea
10
15
nomen
subsiciuorum genera sunt duo:

adsignatorum agrorum finibus
(fig. 7); aliud genus subsiciuorum, quod in mediis adsiguationibus et integris
interuenit.
quidquid euim inter IIII limicenturiis
minus quam intra clusum est fuerit adsignatum.
tes
accepit [subsiciuum].
unum quod
in extremis
centuria expleri
12'
non potuit
64
16 p.
12 Sic. Flacc. 102,7
023
16 p.
p.
3, 2
3, 1 cf.
3,
Comm. 56,10 12. 57,811
Agenn. Urb. 41,17.

Hygin. 96, 1215
cf.
Sic. Flacc. 120,
Spaniam A, in Hiepania P Pala^n^t.

l Salma<^n)>t. Schulten
6 in formam cf. La. 9S, 14 JV; saejmis in fonna, in
liigaltius
limitati La.,
formis; sed hoc solo loco c\im condere iunctum
8 Hic incipit Frontinus in F
limitatorum <7oe.s., limitum
\
INCIPIT MENSVRA RATIONABILIVM AGRORYM

11 si qua loca] P add. glossam hoc
add. autem
Ges.
ante a P, Mo. Hermes 27, 115
Schr. V 120, antea F, ante A; cf. 56,3 antiquitus a; La. coni.
14 concepit F
16 Post figuram reliqiia pagina F 18"
a uetere
,:um titulo
finitur]
est
vacua
est.
agrorum
22
qnae F add. coluerunt
quam
19' incipit 8, 7
18 adsignatur
17 secl. Goes.
finibus A, assignatorum finium P; recte 41,2
non
intra elusum est secl. Mo. 1. l., qui minus
AB
20
La.7,4-8,
DE AGRORVM QVALITATE
remanet appellatione, ideo quod
in hac
AP
is
modus, qui
adsignationi superest^ linea cludatur et subsecetur (fig.8).

et reliquarum mensurarum actu quidquid inter
nam
normalem lineam
6
et extremitatem interest subsiciuum

appellamus (fig. 9).
ager
similis
subsiciuorum condicioni extra
Est et
non adsignatus; qui
publicae populi
circumdatur,
siue peregrinae urbis aut locis sacris aut religiosis mt
quae ad populum Romanum pertinent datus non est,
iure subsiciuorum in eius qui adsignare potuerit reclusus
et
Romani aut
10
coloniae,
ipsius
manet potestate
(fig.
si
rei
cuius
fine
10).
ager extra clusus est <(et)> qui mter finitimam lineam

et centurias interiacet; ideoque extra clusus, quia ultra
limites finitima linea cludatur (fig. 11).
j
15
6
C 1-2 Comm. 57,
7 cf. Hygin. Grom. La. 198, 1214
8 coloniae ciiius fine circum2631. Bo. 400, 1620. Z 79^
Agenn. Urb. 47, 11 extra clusa non sunt nisi in fini-
latur, cf.
13
bus coloniarum
Agenu. Urb. 47, 18
Malim
esse putat.
inter
HH
quam
cf.
8,7
quod
etiain
1
15
(desimt in Couim.) Bo. 398, 13
cf.
sic interpretari:
quidquid minus
quam quod
limites intraclusum est fuerit assignatum; ad minus

verha modus qui superest et Sic. Flacc. 120, G. ('f.
et
is P,
Agetm. 41,
quae his
A.
La. falso:
5.
1,
tur
78 RP
P
6 et om. P
publicae populo romano Bo.
P
<^si)>
assignationis
actus
14 per Btrigas et per scamna
cf.
rei
15;
1415 Hygin. Grom. La. 198, 17
PR
fuerit.
P
P
reliquarum
5
appella-
A, R. P. populi romani P,
religiosis om.
9 siue
9-10 aut quae La.] aequam
A, aeque P, aut
cf. 121,20 delubris sepulchrisue publipertinentibus P
13
16 falso secl. Mo.
Hermes 27, 84 A. 4
Ges. Schr.
90 A.2; v. Agenn. 47, 1820'.
In V. IPt est <êt^ scripsi, nam in v. 6 12 ager extraclusus (siue
relictus) 'în mediis adsignationihus\ hic în eoctremis finibus^
13 inter Lm., intra
significatur. ef. 2, 17
21 et fig. 10 11.
AP
14 quia ultra P, qui intra A
15 clauditur P
Bo.
urbi
Bo.,
que Z; an ac quae?
cisque solis
10
IVLI
FRONTINI
La.
9,
1-11,
BE CONTItOVEBSms.
Materiae controuersiarum sunt duae, finis et locus.
harum alterutra continetur quidquid ex agro disconuenit.
sed quoniam in liis quoque partibus singulae
condiciones, proprie
controuersiae diuersas habent
suut nominandae. ut potui ergo conprehendere, genera
sunt controuersiarum XV: de positione terminorum, de
rigore, de fine, de loco, de modo, de proprietate, de
possessione, de alluuione, de iure territorii, de subsi
de locis sacris et religiosis,
ciuis,
de locis publicis,
de aqua pluuia arcenda, de itineribus.
De positioue terminorum controuersia est inter duos
pluresue uicinos: inter duos, an rigore sit ceterorum
|
10
siue ratione[s]; inter plures, trifinium faciat an quadride horum positxowQ cum constitit mensori, si
finium.
15
secundum proximi temporis possessionem non conuediuersas
niunt,
attiguis
possessoribus faciunt contro-
uersias, et ab integro alius forte de loco alius de fine

litigat (fig. 12).
De
rigore controuersia est fiuitimae condicionis, quoduos pluresue terminos ordinatos siue quae
tiens inter
711 (desunt in
17 Comm. 58, 1923. Bo. 398, 1(322
12-19 Comm. 58,28 31. 59,1821
Comm.) Bo. 398,22 399,3
{deest 15
de horum positione
mensori).
Bo. 399,
410
1 Titulum codicis A perspicuitatis causa retinui {cf. 1, 2);

ITEM CONTROVERSIAE P 3 harum] condicio add. P alter3
5 di4 discoimenit A, de his interuenit P
utraque Bo.
P
11 plu7
A, uumero
uersas] proprias add. P
13 rigore A,
1213 duos pluresue P, duas plures A
uiae P
1.20]
14 ratione Mo. Hirmes 27, 116= Ges. Schr.
in rigore P
rationes A, rationis P; La. coni. ratione; s<(i> atque v. 13 si<n)>t,
|
XV
XV
15 positione Mo. l. 1] opinione AP; La. coni.

14 facia<(n>t
ab
18 et A, sed P
mensori si P, mensuris A
ordinatione
20 fiuitime condiciones A; secl. La. falso Cverwandter
P, ad A
scribendum puto (^êr}
Arf). Glossap.5,34 inde pendet
agiterminos; cf. p.5,6 per flexus. 10,. 2 per ordinationem
quae P, q. in A
tur
V.
20
M. 11,5 14,
DE CONTROVERSIIS
ij
A?
signa secundum legem Mamiliam intra quinque

pedes agitur (fig. 13).
De fine similis est controuersia |nee dubium est Ae?
quin supra de finis condicione dixerim]; nam et eadem
lege continetur et de quinque pedum agitur latitudine,
sed de fine, quidquid per flexus, quibus arcifinii agri
continentur, ut per extrema <(a)>rui aut promuntoria
aut summa montium aut fluminum cursus aut locorum
natura<(m) &g\tur quam supercilium appellant (fig. 14).
De loco controuersia est, quidquid excedit supra
scriptam latitudinem, cuius niodus a[d] petente[m] non
proponitur. haec autem controuersia frecjueiiter in arcifiniis agris uariorum signorum demonstrationibus exercetur,
ut fossis, fluminibus, arboribus ante missis, aut Pis''
culturae discriraine (fig. 15 J).
De modo controuersia est in agro adsignato: agitur A 68
enim de antiquorum nominum propria defensione; ut
si L. Titius dextra decimanum tertium, citra cardinem
quartum, acceperit sortis suae partes tres siue quod
huic simile, quartam habeat in quacumque proxima
centuria: huic enim uniuersitati limes finem non facit,
etiam si publico itineri seruiat.
Nam et in ceteris
alia
10
]5
20
16 cf. Hygin. 94, 16

22 ceteris
quaestoriis, uectigalibus subiectis
cf.
Hygin. 94, 17 item
3
4 secl. La.: cf. Comm. 52, 5
6
4 eadem P, aedem
lati5 de quinque pedum agitur cursiuis Utteris sscr. A
tudineg P, latitudinis A
quid6 de fine sc. controversia est
quid AP recte. Falso La. disconuenit, Mo.l.l. liquet scripserunt.
arcifines A
per (r cx s) A rui aut promuntoria A,
Cf. V. 10
corr. Lâ., conpromontoria P
9 agitur scripsi (AGIT'\ ali' A,
om. P; cf. V. 2 et p. 10, 3
10 quidquid AP recte, quom quid
1011 supra scriptam P, quidquid scriptam A ad paLa.
tentem AP, corr. La.
15 Fig. 15 excisa ex A, seruata in apographo J
18 L. C. Titius A
19 quartam P et in litura A
<
AP Mo.
milem A La.
siue
cf.
1,16
l.
l.;
Seius falso La.

20 simile P
A
22 si publico P. s' pi.i
babet
iteneris seruit
et om.
Mo.
l.
l.,
si-
publico A:
|
AP
FRONTINl
IVLI
I.a.
agris de modo fit controuersia, quotiens

modus non quadrat (fig. 16 J).
De
14,6-16,6
[rejpromissioni
proprietate controuersia est plerumque, <quoni>
in Campania cultorum agrorum siluae absunt in

montibus ultra quartum aut quintum forte uicinum.
propterea proprietas ad quos fundos pertinere debeat
est et pascuorum proprietas
A69 dis;jut[i]atur (fig. 17 J).
pertinens ad fundos, sed in commune; propter quod
ea conpascua multis locis in Italia communia appel
lantur, quibusdam prouinciis pro indiuiso (fig. 18).
Nam et per hereditates aut emptiones eius generis
ut
controuersiae fiunt, de quibns iure ordinario litigatur.

De possessione controuersia est, de qua ad inter
dictum, hoc est iure ordinario, litigatur.
De aUuuione fit controuersia fluminum infestatione.
(A) haec atitem multas habet condiciones (fig. excisa).
Ims
Hjgiu. 96, 3
cf.
Comm.
14
.
62,
si
uihil
3537.
litigatur).
30
63,
31
ad cautionem conueuiat
78. 1215.
3
cf.
etc.
19 {desunt de qui-
Agenn. 39, 8
sunt
et
agri, ut in Campania in Suessano, culti, qui habent

raonte Massico plagas siluarum determinatas: quarum siluarum proprietas [ad quos pertinere debeat] uindicatur.
11
12 Bo. 399, 1113 (/. Agenn.
8
10 Agenn. 39, 1518
16 cf 42, 18
39, 2325
plerumque
in
cnupromissioni Goes. La.] repromissioni A def. Bigaltius

2 Fig. 16 excisa ex A,
(cf. Hygin. 96, 3), promissionis P
6 propterea P, ow. A
3 <(quom> add. J. Schmidt
6
7 fig. 17 J
7 -e debeat discutiatux JP (excisum ex A), corr. La.
lo pro indiuisa AP (itetn in Comm. 63, 15 et in
(excisa ex A)
Agenn. 39, 17), pro indiuiso Bigalt. Goes. La. (Cato de agr. 137.
n et
Plin. 18, 53. Sen. ad Helv. 17), uero indivisa Mu. l. 1.
liti12 de quibus P, q. A (in e.vitu uersus), quare Bo.
om. P
gatur P, litigantur A; cf. Agenn. 39, 25 quae iure magis ordi14 hoc est iure ordinario
nario quam mensuris explicantur
6970 cum fgura
15
p. 7,3 Infima parte folii
secl. La.
recisa, verborum fluminum usque ad eius urbis hae solae relihabet cond!.
iufestatione hae|
quiae sunt: fl
habent
A, hinc fundi P La.
16 haec autem Schulten] hae|.
1
tioni
extat in J
FLa.
La. 17,
De
DE CONTROVEKSnS
119,2
AP
controuersia est de his quae ad

ipsam urbem pertinen^, [siue quod intra pomerium
Ato
eius urbis erit, quod a priuatis operibus optineri non
Pl3oportebit. eum dico locum quem nec ordo nullo iure
habet autera condiciones
a publico poterit amouere].
duas, unam urbani soli, alteram agrestis, quod in tutelam rei fuerit adsignatum urbanae; [urbani quod
operibus publicis datum fuerit aut destinatum]. huius
soli ius quamuis habita <(o)>ratione diuus Augustus de
statu municipiorum tractauerit, in proximas urbes peruenire dicitur, quarum ex uoluntate conditoris maxima
parsfinium coloniae est adtributa, aliqua portio uoenium
extremae perticae adsignatione inclusa; sicut in Piceno
fertur InteraniHatium Praeûttianorum quandam oppidi
iure
territorii
10
15
partem Asculanorum fiue circum dari. [quod si ad

hoc conciliabulum fuisse fertur et
haec reuertamur,
1
Comm.
64, 31
loniae est adtributa
65, 8
Comm
11
65, 11
12
maxima pars finium co13 p. 8, 2 Comm. 65, 17 21
{Pro quod si ad haec reuertamur iUic legifur sed.

omittitur non)
In p.
8, 1
1
2 de his quae
pertinent La.] denique
perti2
5 seclusi praeeunte Schmidt, cum ad controuersiam
2 quod P, quid La.
5 publico
de locis publicis pertineant
P; cf. Hygin. Grom. La. 197,21; populo AXa.
6 agrestis] Editores (etiam La.) falso cum Turneho agrestis; <(agrestis5 scridestinatum idem qui
hunt; nam sententiam v. 7
8 urbani
V. 2-5 addidit interpolator, ea quae cohaerent discernens: verba
enim huius soli ad solum agreste respiciunt
7 urbanae urbani
Turneh.] urbani urbani A, urbanae P
7 ei 8 fuerit A, fuerat
P 9 ratione AP, corr. Goes. diuus Augustus P, diui aa gg A
11 quarum AP Mo. I. L, quoniam La. cum Budorff.
12 adtribute A
13 exportio AP, portio<(ne> La. cum Rudorff.
trima A
absignationis P
14 Interamnatium Goesius praeeunte Cluuerio in Italia antiqua p. 746J intermontium AP Praecuttianorum A, precutianonim P
15 finem A
16 p 8,1 quod
si
ius relatum secL Goes.; quod si ad haec reuertamur
seeL La.
est recisa sunt ex
70
15
p. 8, 6 quod si
d haec reuertamur
finfima pars ciim figura) praeter haec:
hoc concilia
antiqua
r et postea in muni
mu|
li
in quodda
nens P
APGF
IVLI
FRONTINI
La. 19,
2-21,
<T
1 j
postea in municipii ius relatumj.

nam non omnia
antiqua municipia habent suum priuilegium. [quidquid
enim ad coloniae municipiiue priuilegium pertinet,
territorii iuris appeilant.
sed si rationem appeilationis
huius tractemus, territorium est quidquid hostis terrendi causa constitutum est|.
De subsicivis controuersia est, quotiens aliqua pars
centuriae siue tota non est adsignata et possidetur.
aut quidquid de extremitate perticae possessor proximus aliusue detinebit, ad subsiciuorum controuersiam
|
1^,.^',.
pertinebit
1'
ly'
(F)
(fig.
19).
De locis publicis siue populi Romani siue coloniarum

municipiorumue controuersia est, quotiens ea loca, quae
neque adsignata neque uendita fuerint <ûm>quam, ali
fluminis ueterem populi
quis possederit; ut alueum
Romani, quem uis aquae interposita insula exclusae
proximi possessor^s finibus reliquerit; aut siluas, quas
|
72
ad populum Romanum multis locis pertinere ex ueteribus instrumentis cognoscimus, ut ex proximo in

Sabinis in monte Mutela (fig. 20).
Nam et coloniarum
aut municipiorum similis est condicio, quotiens loca,
|
1 cf.
101,
(v.
Hygin. 83,5
911
1216 De
(5
Comm. 06,1617; cf.

fuerint Comm.
locis
Sic. Flacc.
2931
66,
13 ea loca)
1 non P Mo.
Commento 65,20
1.
l.
cf. Hygin. 83, 5;

quidquid P, quodda
117.
2
appellant secl. Schulten

9
stitutum est secl. La.
sed
si
cum
J.a. falso delet.
24 quidquid
rationem
con-
ll aut
pertinebit falso delet
pro aut etiam hic scribendmn est
F om. fig. 19 sed spatium relinquit
8, 20).
18 loca F, Comm. 66, 30; om.
14 umquam La.] quam A,
quas F, quae P
16 possidebit F
Desunt 13 folia in P ue16 quem uis aquae F, quam vis aqua G,
tero in A, uetere G
quam uim aq. A
exclusae scripsi] et diuisi 0, elisa La
17 possessoris F, p-es
reliquerint G
aut AG, ut F siluae
La.;
nam
cf.
et,
3,3 5
c/.
(fortasse
3, 3.
AP
AG
18 P
quas A G, siluas aequas F {ortum ex siluae quas)
20 mutela G et in fg. 20 A, mutila in textu A, mutelli F
AG, et F
RM A
21
aut
La. 21,
5 -23,
AGF
DE CONTKOVERSIIS
quae rei publicae data adsignata fuerint, ab aliis ob

tinebuntur, ut subsiciua concessa (fig. 21).
De locis relictis et extraclusis coutrouersia est in agris
adsignatis. relicta autem loca sunt, quae siue locoruni
5
non
iniquitate siue arbitrio conditoris [relicta] limites
acceperunt. haec sunt iuris subsiciuorum (fig. 22). extra

clusa loca sunt aeque iuris subsiciuorum, quae ultra limites et iwtra finitimam lineam erint; finitima autem linea
10
aut mensuralis est aut aliqua obseruatione aut termiseruatur. multis enim locis adsignationi
agrorum inmanitas superfuit, sicut in Lusitania finibus
norum ordine
Augustinorum.
(A)
|
De
)5
controuersiae plurimae
nascuntur, quae iure ordinario finiuntur, nisi si de lopublicorum in
ut
iHCorum
agitur;
corum eorum modo
locis sacris et religiosis
montibus aut aedium, quibus secuudum instrumentum

fines restituuntur; similiter locorum religiosorum, quibus secundum cautiones modus est restituen|dus. habewt
enim et moesilea iuris sui hortorum modos circum
20
iacentes aut praescriptum agri finem.

De aquae pluuiae transitu controuersia est, in qua
transuersum secans finem
collectus pluuialis aquae
si
210 ibm. 67, 2168, 3.

12 ab aliis
concessa Comm. G6,31
3 8 c/". 3,6-15. Hygin.Grom.La. 198, 1214
8 finitima
SO'^'
89 mensuralis cf. 57, 24. 122, 24.
linea cf. ihm. 198, 1820
1011 Hygin. Grom. La. 201, 13 inmanitas agri uicit
127, 19
30
13
nsq. ibm. 69,lsq.
20 c/". Comm. 68,
assignationem
Z
adsignataque F
signatis]
secl.
La.
fuerant
2 ut
GF,
et
ad-
5 arbitrio FG, in arbitrium A

non adsignatis Z
8 intra Goes.'\ ultra
l aeque] quae F, quae sunt Z
8
9 linea mensuralis
erint A, erunt FG
3, 15)
quae aut F
9 aut aliqua (aliquo E) terminorum F
inmunitas G, et immunitas F sicut FG, et A lusitaniae F
12 Unum folium excisum in A
14 nascuntur quae om. G
lucorum Goes.] locorum FG
nisi om. F
15 eorum om. F
18 habeant G, ha17 restituuntur G, constituendus est F
modum
beat F
19 moesilea (i. e. mausolea) G, misolea F
22 aquae G, quae si F
F
20 aut] iuxta Z
(cf.
est
11
li
F(20-l
GF
10
IVLI
in alterius
FRONTINI
La. 23,
8 27, U
fundum
influit, et disconuenit, ad ius ordisi per ordinationem finis ipsius

mensoris interuentum [et controuersia
narium pertinebit: quod

agitur,
exigit
tollitur].
De
itineribus controuersia est quae in arcifiniis agris
iure ordinario finitur, in assignatis
omnes enim
mensurarum
secundum legem colonicam
limites
ratione.
itineri
publico seruire debent: sed multi exigente ratione per

confragosa loca eunt, qua iter fieri non potest,
et sunt in usu agrorum eorum locorum, ubi proximus
A 73 pos^êssor [est], cuius forte silua limitem detinet, trans
itum inuerecuude denegat, cum itineri limitem aut
locum limitis debeat (fig. 23).
E 31
Est et controuersiae genus ({uod ad solum non
pertinet, de arborum fructibus, earum quae in fine
(E 31) sunt
siue intra, nec ullam ad radicem habent contro
F 28 uersiam, quotiens inclinatae in alterutram partem fructum
(AG) iactauerunt, inter adfines motteut disputationem (fig.24).
cZiuia et
15
'\
LIMITIBVS.y
<!>!;
Limitum prima
22'
origo, sicut
Varro
descripsit, a[d] di-
scipliua[m] Êûsca^m]; quod aruspices
IS
Comm.
132,5. Z
1
69,
10-16
20
p. 11,s
orbem terrarum
Hygin. Grom. 131,8
%V
inF,oi.G fundumF. flumenG(fuudi^.9,5) influ|it
eras.)
34
Sêxigenti (e-te
et controuersia tollitur F, om. G; seclusi
9 cliuia La., cliua Goes.']
69, 12) rationc G, exigent rationem F
10 et 0, nec coni. Mo.
loca om. G
diuia FG, deuia F^G'E
i
qui
ubi] La. frnstra coni. aliquorum
12 limetis A, limiti G, Hmis
om. F, si Mo. l. l.
17 alter
16 infra F
15 earum om. F {no7i E p. 31)
F
18 mouent G'.
partem A, om. GF
utrum G, alterius F
moUien A, molient GF Sequuntiir in codicihus diio fragmeuta,
quae suis locis posui: 14, 2215, 4 et IS, 1219, 7. Fropc finem
secundi fragmenti desinit textus Froutini in (PjG, qui tractatus
1 Titulum perDe limitibus et De arte mensoria omiserunt
spicuitatis causa addidi. Ante hunc tractatum dimidia pagina 2r
agrorum
1. 1.
11
est G,
20
La. 27,
14 28,
DE LIMITIBVS
13
duas partes diuiserunt, dextram apellauerunt <^quae)>

septentrioni subiacere<t)>, sinistram quae a meridiano
terra<(e> esse<(t> <(ab oriente ad> occasum, quod eo sol
et luna spectaret, sicut quidam f carpiunt architect/
delubra in occidente<(m)> recte spectare scripserunt.
aruspices altera[m] linea[m] a septentrione ad meri
dianum diuiserunt terram, <(et> a me[ri]dia[no] ultra
antica, citra postica nominaueruut.
Ab hoc fundamento maiores nostri in agi-orum mensura uidentur constituisse rationem. primum duo limites
duxerunt; uuum ab oriente in occasum, quem uocauerunt deci manum alterum a meridiano ad septentrionem, F
quem cardinem appellauerunt. decimanus autem di- A
uidebat agrum dextra et sinistra, cardo citra et ultra.
Quare deciraanus a decem potius quam a duobus,
cum omnis ager eo fine in duas diuidatur partes? ut
duopondium [et duouiginti] quod dicebant antiqui, nunc
in
10
15
45 Hygin.Grom. 134,18 antiqui architecti in occidentem templa

614 Z S^""
recte spectare scriijserunt
9 p. 12,2 Hygin. Grom.
16 cf. Sic. Flacc. 117, 10 a mensura denum actuum
132,6 17
F uacua relicta est. Nouum

F integrtim, iii E mutilatum
igitur incipit exeerptum, quod

est, clextra parte folii 17
IS
initium deest, uno folio exciso. La. non ip.so codice F sed editione Scriverii usus est, qui E et apographon codicis F adhibuerat
p. lo, 21 ad disciplinam rusticam F, corr.
in
in
recisa.
In
La. (Etruscam Scriver)

1 corr. La.; cf. Hygin. Grom. 131,14 quae septentrioni sub2 a meridiano F, ad meridianum La. cum Mygino
Grom.
3 terrae esset La. cum Hygino Grom.] terra esse F,
terra est Z
<(ab oriente ad)> hic et in Hygino add. La.
3
4 sol et luna spectaret Hygin. Grom.\ solet luna expectari;
et F
4 carpiunt architectum F, antiqui architecti Hygin.
7 et a media Hygin.] a meridiano F
lo primum FZ Hygin..
primo E La.
12 ad septentrionem Z Scriv., alterum a septemtrione F
13 cardinem appellauerunt FZ, uocauerunt cariacebat
dinem E
13
14
diuidet
15
decemanus F
16 ut F,
A
17 Verba [et duouiginti] et p. 12, 1 [et uiginti] seclusi, ut
quae falsam lectionem duodecimanus decimanus explicare velint;
V. p. 12, 2
quod (o ex i) A
et
ss""
ih
AF
12
IVLI FRONTINI
La. 28,
1329,
dicitur rfipondium [et uiginti], sic etiani duo[de]cimanus
decimanus
est factus (fig. 25).
directus a kardine[m] caeli est.
Kardo nominatur quod

[nam sine dubio caelum
uertitur in septentrionali orbe].
Postea hoc ignorantes non nulli aliud secuti, ut

quidam agri magnitudinem, qui qua longior erat, fecerunt decumanum. quidam non ortum spectant, sed ita
aduersi sunt, ut siut contra septentrionem; ut in agro
Campano qui est circa Capuam, ubi est kardo in oriente<^m> et
Ab
76
his
decumanus in meridianum (fig. 26).

duobus omnes agri partes nominantur.
reli-
qui limites fiebant angustiores et inter se distabant

qui spectabant in oriente<(m)>, dicebant prorsos: qui dirigebant in meridianum, dicebant
par[t]ibus interuallis.
transuersos.
[et]
Haec uocabula
23'
in
quae
lege,
est
in
agro Uritano
10. Z 82"^
117,19. Hygin. Grorn. 131, 9
135,1. 1014. c/. Froutin. 14,14 21. Hygin.
1116 Hygin. Grom. 132, 1820
Sic. Flacc.
510 Hygin. Grom.

Grom. 145
dipondium La., duopondium
etiam La., et in
(z.
e.
etl,
AF
et
XX
A, et duouiginti
irica abbreviatio vocis etiam),
Gcs.
duocimanus Goes., Budorff 342, Mo. l. l 91,2
Schr. V 96, 2; sic P in Hygin. Grom. 132, 9. 13. 16] duodeci2 est factus] A add. glossam cx Hyginn
manus AF La.
17 sumptam: Sicut dipondium et^^quod diceGrom. 132, 14
bant antiqui duouiginti nunc dicimus uiginti, similiter duoet
i?
directus a
decimanus decimanus I (sscr. A ipse) factus
kardinem A, directum a cardine F; cf. Hygin. Grom. 131,9 diriguntur kardines a poli axe (axetn A). directus ad kardinem
34 seclusi; cf. 5, 3 4
5 non nulli A, maiores nostri
6 qui qua A, quia
non nuUi F aliud sicuti A, ita sequuti F
et quidam
7 quidam Hygin. Grom. 135, 12] itaque AF,
F
8 adnon ortum A, nostrum F; Ln. falso deJet non
La.
uersi] fort. conuersi; cf. Hygin. Grom. 135, 12. Comm. 54, 10
La.
12 fiebant
septentrionem AF, sanam rationem coni. La.
13
dicebant om.
14 paribus
13 paribus La.
om. A
14 dirigebant F,
F; istabant paribus intemallis recisa ex E
ge
u
leque q. et ritano A
16 Haec F, e A
dieebant A
La. 29,
dicuntur
13
item in quibusdam locis adhuc permanere
(fig.
limites
27).
autem appellati transuers?
antiquo uerbo [transgressa] a

item limum cinctum, E 22 F 28^
quod purpuram transuersam babeat, et limina ostiorum.
alii et prorsos et transuersos dicunt limites a limiMibus,
quod per eos in agro intro et foras eatur. hi ab incolis uariis ac dissimilibus uocabulis a caeli regione aut
a loci natura sunt cognominati: in alio loco sicut in
Umbria circa Fanum Fortunae, qui ad mare spectant
maritimos appellant, alibi qui ad monte<(m)> monta- (Hicdelimo,
s<(unt)> a
[id est]
quo dicunt poetae

5
AF
DE LIMITIBVS
1130, 14
Gallia,
in
nos
"'limis oculis';
sinit F,
28).
(fig.
I
^^
agri modum fecerunt quattuor limitibus
[figuram similem:], plerumque cent<(en>um
pedum in utraque parte (quod Gr<(a)>eci plethron appellant, Osci et Umbri uorsum), nostri centenww et
uicenwm in utraque parte; cuius ex IIII unum latus,
sicut diei XII horas, XII menses anni, XII decempedas
esse uoluerunt. IV actibus condusum locum primum
appellatum dimnt funjdum (fig. 29). Hi duo fundi iuncti E r.)
Primum
clausum
;o
212 Hygin. Grom. 132, 20

133, G
712 Sic. Flacc. 117, 1410
Sic. Flacc. 117,
i
i transuersi sunt La.\
1 Gallia item A, Galliis avitem F
:i
id est secl. La.
transuersos A {ex tr-si s), transuersus F
transgressa A, om. F, [transuersi] scr. La.secund. Hygin. Groiii.
34 a quo dicent A, quod dicunt F
4 limis ocu132, 21
lis F,
usitata dictio poetarum; limes oculos A, limos oculos
5 et] ut AF (cf. 11, 16), item Hygin. Grom., Scriv.
Scriv. La.
6 liminibus Sic. Flacc. 117, 5. Hygin. 133, 3] limitibus
La.
7 intro om. F
S aut a A, aut F
F, limitatibus A
10 Umbria A, tuscia
9 cognominati A, cognita et nominata F
11 alii qui a
umbria F, tuscia et Umbria E
a mare F
monte F
14 iiguram similem AE figurae Joco; V. Lachm. JJ
|
siim
16 in utraque parte om. E
itt Osci A, Tusci E
119
A
16 17 centenos et uicenos A, uicenos et centenos E
19 IV actibus scripsi\
IS 19 menses uoluerunt om. E
ex actibus A, exactum E conclusum scripsi, connicium A, con|
ciuium E
locum
E,
locorum A, acnuam Lu.
20 appellatum
''^
AE
14
IVLI
FRONTINI
La. 30,
14-
31, 10
iugerum definiunt. deinde haec duo iugera iuncta in

unum quadratum agrum efficiuut, quod sint in omnes
partes actus bini in hunc modura (fig. 30). quidam primum appellatum dicunt sortem et centies ductum centuria<(m/. sunt qui centuriam maiorem modum appel
sunt qui
lant, ut Cremonae denum et ducewwm.
jninorem, ut in Italia triumuirale<(m)> iugerum quinquagenum.
Nam et omnes in subsiciuis extremae
centuriae, quae non sunt quadratae, in eadem perma|
nent appellatione.
Optima[e] ergo ac rationalis agrorum constitutio est,
cuius decimani ab oriente in occidentem diriguntur,
kardines a meridiano in septentrionem (v. fig. 30).
Multi mobilem solis ortum et occasum secuti uariarunt hanc rationem. sic uti<(que)> eifectum est, ut decimani spectarent ex qua parte sol eo tempore, quo
mensura acta est, oriebatur. et multi, ne proximae
coloniae liraitibus ordinatos limites mitterent, exacta
conuersione di<(s>creuerunt.
et sic per totum orbem
terrarum est unaquaeque limitura coastitutio, ubi
proxima
(fig.
31).
La. 26,
Sunt
et
aliae
uon pertinent
[,
5 10
limitum condiciones, quae ad solum

hoc est ad artem nostram]. solum
cf. Sic. Flacc. 123, 20 ducentena dena

14
17 Hygin. Grom. 135,
Grom. 144, 12
1719 Hygin. Grom. 135, 710
11 13
13;
cf. Hygin.
cf 146
dicunt scripsi (cf.p.14,4), dictum AE. Lacnnam ante

om. E
Hi A, si E
hoc verbum falso indicaiiit La.
6 denum et diicenum La.,
duo om. A
1 diffiuiunt E
13 kardines A, cardines
decem et ducentam (ducenta E") AE
1415 uasecuti E, sicut A
14 mobiles E
in A, ad E
et E
17 proximarum
15 uti<:^que)> La.
riarum A, uariauerunt E
19 dicreueE; cf. Hygin. Grom. 135, 7 proximarum colonianim
22 Hxic recepi fragrunt A, descripserunt E, corr. La. sit A
mentum, quod propter simile initium ultimae controuersiarum parti
10, 1418 Est et controuersiae genus quod ad solum non pertinet
23 seclus. La.
disputationem in codicihus fahn adnexum est
I
La. 31,
1232,
AE
DE ARTE MENSORIA
15
autem quodcumque coloniae est aclsignatum, id uniuersum pertica appellatur: quidquid huic uniuersitati ^
^^
[siue solidum g ig
adplicitum est ex alterius ciuitatis fine,
siue cidfellatum fuerit,] praefectura appellatur (fig. 32). (AGF)
|
^DE ARTE MENSORIA.}
Principium
j
mensoriae in ageudi[s] positum est A

exprimi enim locorum aut modi ueritas A
artis
experimento.
non potest, quoniam omnium

agrorum extremitas flexuosa et inaequali[s] cluditur
quae propter angulorum dissimilium multitudinem numeris suis manentibus et cohiberi potest
et extendi: nam sola mobile[m] habent spatium et in
certam iugerum enuntiationem. sed ut omnibus extresine rationa[bi]Iibus lineis
10
15
finitione,
mitatibus species sua constet et intra clusi modus

enuntietur, agrum quo usque loci positio permittet
dimetiemur: ex quibus proximam quamque
extremitat/^^m obliquitatem per omnes angulos facta
normatione conplectimur, et coherttYam mensuralibus
rectis lineis
<^lineis)>
20
statutis
certo ^vaeceniiiriaio spatio
turae tradimus formae:
modum autem
sum rectorum angulorum

14
ratione subducimus.
subie-
2224
Sic. Flacc. 124,
AF
simil/ fu-
intra lineas clu-
quidquid] enim add. G

3 eat AG,
4 seclus. La. ueria addita, ut Jioc fragmentum
18,12 Cultellandi ratio etc, qitod item in codd. fulso
illic positum est, coniungerent
4 utilatum, tutilatum G, titulatum F
5 Titulum perspicuitatis causa addidi ; cf Agenn.
mensur'e A, mensurae E,
Urb. 25, 6 et 9
6 artis sscr. A^
corr. Scriver
7 aut modi veritas A, modum aut ueritate E
8 rationabiles A
12 sola Scriver] sol A, soli E, soli immobile
15 enunclusus E
18 ut A, et E
eorr. A*
14 et om. E
ciatur E
permittit E
17 extremitatem AE, corr. La.
18 coherentem AE, corr. La.
19 <(liueis> addidi] La. moetis
pro statutis scripsit praecenturiato Za.] procentemato A, pro1
21 subextimato E simile AE, corr. La.
20 forturae A
1 id
G, in
F
cum proxlmo
fuerit
dicimus
78
79
AE
16
24
FRONTINI
IVLI
La.
32,3 33,4
ctas
deinde extremitatium partes, areâs^ tangeutium
nostrarum postulationum, podismis suis ad<â)eramus,
et adscriptis spatio suo finibus ipsam loci reddimus
I
ueritatem.
Haec ubique una ratioue fieri multiplex locorum

natura non patitur, oppositis ex alia parte montibus,
alia flumine aut ripis aut quadam iacentis
soli voragine, cum pluribus coufragosorum locorum iniquitatibus, saepe et cultur/s, propter quae maxime ad artis
copia<(m)> est recurreudum. debet enim minima quaeque pars agri iu potestate esse mensoris et habit[urja
l^^^^^^^rectorum angulorum ratione sua postulatioue constringi.
"
itaque maxime prouidere debemus, quo usu ferramenti
quidquid occurrerit transeamus; adhibere deinde me
80
tiundi diligentiam, qua|e| potius actus incess^/5 Zimita
10
ir.
tionis effectum laterum longitudine[s] aequ[e]et; ferra-
mento primo ut<î)> et omnia momcnia, perpenso dirigere,

oculo ex omnibus corniculis exênsa ponderibus et inter
se conparata fila seu neruias ita perspicere, donec proxima<(m)> consumpto alterius uisu solaw /i^/eatur; tunc
dictare moetas, et easdem transposito interim extrema
meta ferramento
eodem raomento quo
reprehendere
tenebatur, et coeptum rigorem ad interuersuram aut ad
deiiulej
gentium A
in add.
(i;pse
bus
areas tangeiitium Scniier\ adrectaiiitangentibus E

2 adheramus E
7 fluminiueritatem A, rationem E
8 compluribus E
A, ingentibus loci E
|
corr.J, are
3 spaciis suis
iacentis soli
I
9 culturis Scriver, culturas A, cultores
nominatim
E, corr. La.
postulatione om.
13
10
enim numina
babita Salmasius, Scrirer
11
quo usu A, quod sub F
1-2
A,
sua
15 incessae
16 lateris F
imilitationis A, incensiti imitationis F, corr. La.
16- 1< ferramentum primum F
17 molongitudines A, I-em F
|
expensa
cuius AF
19 filax^ eu ueruia sita A, filaxenuere
donec A, dum haec
tenuere E) uitas ita F, corr. Scriver
20 solam La.\ sola si A, sola F
intueatur La.\ mentiatur
menta Xa.] indomita AF

AF, corr. La. et ow. F
is
oculo
La \
(fila
AF
sic
21
A
17,17 A
motetaseasdem
semper F, hic
et
intenterim A, inter F
23 aut ad A, aut F
22
metaj
l-o
La.
DE ARTE MENSORIA
33,4 34,
AF
17
finem perducere. omnibus autem interuersuris tetrantis

locum perpendiculus ostendat.
Cuiuscumque loci meusura agenda fuerit, eum circumire ante omnia oportet, et ad omnes angulos signa Aei
ponere, quae normaliter ex rigore cogantur; posito
deinde et perpenso ferramento rigorem secundum proximo lateri dictare, et moet^s conlocatis respectis in Fss''
alteram partem rigorem mittere, qui, cum ad extremum
peruenerit, parallelon primi rigoris excipiat.
Sed si in rigore dictando quaedam deuitanda incurrunt, ualles, loca confragosa, arbores quas propter moram aut fructum succidere non oportet, item aedificia,
maceriae, petrae aut montes et liis similia, haec quacumque ratione optime poterint mensuram accipere
|
10
16
debebunt.
Si fuerit ergo uallis quae conspectum agentis exsuipsam moetis ad ferramentum adpositis erit
descendendum. cuius rigoris incessum ut sescontrario
aequemus, adf[l]icta ante linea ad capitulum perticae
aequaliter ad perpendiculum cultellare debemus, fumEio
ad permensum rigorem extendere lineam, quam in cult<^r)>um locaâm perpendiculus adsigna[n]t. nam quoperet, per
80
ostendat
cundum
A, ob
agnos
secundum F
cogantur A, aguntur F
proximo La., maximio
6 se-
AF
A, et conlocatis ereptis F, et conlo9 excipiat A, exeat F

10 sed si A,
catis metis Scriver, La.
1112 mora F
12 fructus
deuitanda A, dubitando F
et seu F
13 haec A, et
succidi non possunt F
item La., nam AF
13
haec F
14 quicumque A, quaecumque F, corr. Scriver
conspectum A, in
14 poterit F
16 si fiunt ergo ualles A
18 descen16
17 exsuperet F, exoperet A
conspectu F
dendum F, dicendendum A incensum A sisincontrario A, se
adfiicta ante F, adin contrario F, corr. La.
19 aeque A
20 ad A,
flectante A, corr. La.
^(^''ap^tulum A, capitolum F
2021 tum ad permensum ia.] nam et perpensum AF
et F
linea in quam A, liueam in qua F, tramp. La.
22 cultrum locatam La.] cultum locum AF
22 perpendiculis A, corr. A*
adsignant A, adsignatus F
7
et conlocatis respectis
Corpus agrimens. Romaii.
I.
AF
18
IVLI
FRONTINI
La.34,3-13; 26,11-27,6
conspectum moetaexcedimus, et festinantes ex eo loco iterum rigorem

quamuis exigua
conspicimus, tunc in illa perticarum
conuersione non minus fit dis^êndi quam si iacentia
tiens sine linea cultellamus, <(cum)>
rum
<se)quam<ur>.
Conpressiorem autem uallem et ultra quam prospici
poterit euadendae difficultatis causa ?ic<(et) transire,
in ulteriorem partem dictare moetas ne minus tres,
reprehensis transposito ferramento respicere

oporteat, et perpenso coeptnm rigorem quo
(AEF)usque res exegerit perducere.
quibus
priores
A74.G16
Cultellandi ratio quae
sit,
10
saepe quaeritur, cuwi pro-
spatium consummamus, ut iUam cliuorum

inaequalitatem planam esse cogamus, dum mensurae
F28' lateribus inseruimus (fig. 33)', [cultellamus ergo agrum
eminentiorem et ad planitiae redigimus aequalitatem].
Hanc nobis ipsa seminum natura monstrauit: non enim
^^^"^^jensi
soli
i5
1617 Bo. 409,
36
1
2 exci2 motetarum A, iterum F
1 cum add. La.
4 dispendi La^ distendi AF
dimus A, sepe excedimus F
quam si A, quod si F
5 sequamur La.^ quam A, quamuis F
]
licet
7 potuerit F
La., prespici A, perspici F
dictare minus metas tres F
8 in A, ut F
ia.] sic AF
coeptum
10 perpenso F, peosis A
respicere A, recipere F
10
11 quo usquae A, quarigore F
La.'] caeUum A, celi F
IVLI FRONTONIS LIB.
11 perducere debemus F
tenus F
6 prospici
EXP. FELICITER
PRIMVS
F.
Huc
MS.
A, IVLI FRONTINI SICVLI EXPLICIT LIBER

recepi fragmentum de cultellandi ratione, quod
cum Sichard]
12
falso loco (v. supra 10, 18) positum est
curae A, cuius G, cur ea quae F; cf. 25,12 cum
1213 propensi Schulten] premens A, premensi G,
in
F, per
immeusum F^
G
mus
14
et
otn.
soli
cogimus G
15
inseruemus A
plenam F
15
13
AGF\
1415
16
secl.
solis
dum
La.
pro curam
praemensum
ut AF,
Fp
inserui-
16 et om.
A
|
aequalitatem scripsi (cf. v. 14 planam

esse cogamus); a planitiae recidimus aequalitatem Bo.; ad pla17 hanc {sc. cuUellandi ranitiam r. <în)>aequalitatem La.
non scripsi] omnis
tionem) AG, haec F
ad planitiae (p-am
0)
r.
AGF
DE ARTE MENSORIA
27,6 12
La.
soli inaequalitas re<(cte)> colligi poterit, nisi
illa
19
quod
e terra quidquid nascitur in aere rectum ex[t]istit et

illam terrae obliquitatem crescendo adterit, nec manumerum occupat quam si ex plano nascatur.
iorem
I
ji^^s^
g^^s
quod si monti ordinata semina nascerentnr omnia, se- (AG)
cundum loci naturam me^tremur: cum non idem, hoc
est totidem arborum ordines, capiat, quod pares ei[us]
|
campo
in
limites, recte cultellabitur.
Bo. 397,6. 409,6
coUigi non
recte scripsi] re A, om. GF, <(qua)>re La.
extistit A, exit GF
3 adterit F,
2 e A, de GF
poterit F
quam si G, quam
4 numerum AF, spatium G
adteret
6 Unum fol. excisum in A. Hie desinit
si si A, quam nisi F
nascantur F, corr.
ordinato F, corr. La.
Frontinus in (P)G
non F,
6 metiremur La., mererentur E, hererentur F
La.
6
7 quod pares F,
7 idem hoc est secl. La.
mons La.
ei scripsi
8 limites F, lineis La.
quod pars La.
1
AG
II edidit,
(pp.
-58, 22 cum titulo

34, 15
ex libro Agenni Urbici (pp. 20
50)
Ea, quae Lachmann

LIB.
mento
5170)
ipse excerpsit.
FRONTINI
et
ex Com-
AGENNI VRBICI.
A161
BE CONTBOVEBSIIS AGB0RV3L
(A)
83
La. 59
aduersantur, ue quid in rerum natura finitum esse uideatur. ac
si rationis actum uniuersaliter adprehendere[t] proponimus, ut
ab initio quodam ad certa<^m)> finium dispositionem procedit et
exigit ornatt^m, silentio transire nequeo.
Si enim uox, quam uaria uerborum 8ignificatione[m] diuidi-
est, uerborum significatio naturaliter sui exigit

institutionem. ip.sa quoque litterarum initia necessariam habent
substitutionem. nisi euim constet linearum illam figurationem
nomen et esse aliquid, itemque similiter cerias uocis
84 capere
distinctiones certa significatione seruari, numquam scripturae
ullius ordo ad wotitiam mentis admittetur. et si ad numeros
respiciamus et non putemus esse unum neque duo pluraue, <êt)>
a primo ad secundum tertiumquc distantias non substituamus,
mus, naturalis
lo
modo <(numero)>rum rationalium gradus distinquid pluribus fatigamur exemphs? si ad rationem
nullius ordinis
guamus.
et
Minoribus Utterii^ propria Agenni uerba, maioribus ea, quae

ex optimo quodam fonte (Frontino, credit La.) Agennius sumpsit,
impressi.
AGENI VRBICI DE CONTROVERSIIS AGROA161 (v. p. 37,13), subscriptionem AGENl VRA 179 et B 38 (v. p. 51, 3). Textum
paginarum 2037 solus praebet B 3991, foiiis archetypi aliis
Titulum INC.
RVM
solus habet
BICI LIB. EXP. (EXPLICIT B)

turbatis,
aliis
amissis, corruptum.
(Ordinem
restituit
La.)
In
INCIPIT LIB ////////// manus quaedam VII. saeeuli Sinpliciws scripsit. Etiam in subscriptione B 91 rasura est:
EXP LIB /////// Nomen Agenni restituit J: LIBER AGENI VRBICI II et EXP. LIBER A6ENI. Cf p. 59, 10 et 32, 18
neq. eos B
8 exegit ornatam B
6 rationes artum B
12 substitutionem B, sui institutionem HuschJie La.,
9 uos B
noti15 ullus La.
18 ceteras uoces B
sed cf 17 et 25, 14
i: tertium
16 add. Blu.
tiam Blu.] iustitiam B admittitur B
19 exempla B
IS 19 distinguemus La.
18 add. La.
quod B
rasura
tituli
39
i5
La.
DE CONTROVERSHS AGR.
59,19 Gl,5
21
homo pertinet, et rationis nexus humana tangitur prouidentia,

ad quam î(ta[n]tu/- peruenire ne quidem institutus quisquam
niortalium potuisse,
5
de contrario talsa persuasione decipimur,

credimus. cttstos
et naturaliter inesse nobis etiam sapientiam

est disciplina, nisi fallor, infantia<êN: quae
cum
85
86
ita naturalia
ad notitiam mentis admittit[ur], [ajut sint, in quae dirigi pos8i[u]t animus, alia procuZ et semotior<e> ratione[m] continet[ur];
ad quae cognoscenda neuulgaribus abdiicamur opinionibus, ratio
non deerit.
10
15
Ac <^si^ instituamus adposita<^s^ disputationes in trac<^ta)>tum aut ordine[m] persequamur, quam multa prrtecedunt, quibus
ad hanc disputandrtm materia<^m)> instrui debeamus! tali enim
operatione[m] naturae regimur, ut uniuersa, ad quae pertinemus aut quac ad nos pertilnent, sensibus nostris uelut confwsa
offerantm- ipsa[quo]que animi<(s> didicerimus dinosce?-e. quid
quod id ipsum quod quid est a<ût)> quale, prius qua<^da)>m
in parte uidemus, nec statim totom partis proprietatem cernimus, nisi in singulas portiones auocatum undique uisum direximus, ut relicta magnitudinis occupatione paulatim ad notitiam
rei animus inducatur. eadem ratioue etiam ceterae intellectus
qualitates tenentur. per quas <(ad^ aliud opus festinantibus satis
dilucidn existit probatio, capacitatem rerum generi humano esse
at in uniuersa
concessam quarum multitudine[m] oneraw^tr.
distringimur, ut ad certa et electa nisi elaborato studiorum iudicio peruenire nequeamus. ut enim nec ferrum <în)> genere
secare potest, nisi ad secandum habilem accepei-it figuram, sic
animus naturalium capax renim, nisi certo disciplinae ordine[m]
a<(di)>utus, subtilioi-ibus indiget argumentis. quam ob rem inter
praecipua honestarum amore artium conpun<(g)>ere animum et
bonae mentis instiumentis fundare debemus. si quidem secundum cognitas mihi artes huius partis si[n]t aut experimenti colabor[ar]i
pia, perferendi quoque suifeceri[n]t facwltas, poterit
,
20
2.'>
30
4 et B, si Blu.
putatur] non tantum B, non <(pu>tatur La.
pro7 animum B
inisse B
castus B
6 sunt B
quaej qui B
8 adducacul etj procubet B
continet ego] continentur La.
89 ratio non deerit Zo.J rationis demur B, corr. Huschke
U procedunt B
creti B
10 adposita B, ante positas La.
confessa refe14 aut quaej aut quam B
12 disputandum B
16 ciuod quidj
dinoscimus B
rantur B
15 animo La.
etiamj etin B,
quidquid B
17 totum B
20 animum B
21 quaa B, quae
intellectum B, iu-tu La.
cf. Front. 12,1
atj ad B,
23 onerauit B
22 dilucide B
opacitatem B
La.
26 secr(nnec /m.] est B
atque La.
25 neq. eamus B
2
dum B
27
animum B
ficerint facilitas
28 corr.
Blumc.
31
artis
32 suf-
B 87
88
22
AGENNI VKBICI
La. 61,
562,
nostro non inter minim<ârûm utilitatium profectus Iocub uindicari.
Quoniam itaque de controuersiis meminimus agronim, hae

quot partibus dividantur et in quot genera possessionum aut
quas habea^n^t qualitates, tractemus.
Quom autem qnaeiendum uideatur, quid sit ager et ubi sit,
ad ordinem mundi partesque reuocamur. mundus autem, uti[n]
stoici decer<^nûnt, unus esse intelligitur: sed qualis quantus,
geometricis spectaminibus aperitur. eo enim elementorum na-
B 89
tura terrae aequilibratur.

nocte fuscatur. diuiditur,
quarum una
liuius terrae pars die[i] fulget, pars lo

ut supra diximus, in quattuor partes.
e<(o>um mare meridiano ac

septentrionali clauditur Oceano, liabiYabilis atque cognita: appellatur a Graecis oecumene. reliqu<(ae igîtur habitabilis ratione
colliguntur. contraria autem pars parti îsti) tinitur Oceano At- 15
lantico atque eoo et inter meridianum et austra/em cohibetur
Oceanum: appellatur ant<ô)>ecumene. post Oceanum septentrionalem atque australem duae terreni partes meridiano diffmdz<?tur
Oceano: quarum Graeci austro prop[r]iorem antictonon (i.e. avzi90 xQôvav) appellauerunt;
alteram prop[r]iorem septentrioni anti- 20
podon {i. e. avTiTtoScov), quoniam emisperioit aliud latus optinet
et ad rationem habitabilis <(t>etartemorii contrariis ambulantiiim gressibus p}"emit[tit]ur. <ô>ecumene autem, hoc est habitabilis et cognita terreni portio, ad notitiam spatiorum incrementis redigitur umbrarum. huius latitudinem definit orientis 25
occidentisque dimensio, o/titudine<^m> septentrionalis facit kardo
intra haec spatia termina[n]tur utroque Oceano. tripertita region?(m diuisione[m] distinguitur, Europa Libya atque Asia.
91 Europam a Libya Gallicum Tyr<^r>enum Egeum, hoc
est intestinum, mare diuidit, Asia<(m> ab Europa <^Ta)>nais, a Li- 30
6<^ya Nilus. ex his argument)>aliter inclinamentorum condicio
cognoscet<ûr>, intra quae ager imperii Romani spatioso fine
ditfunditur, cuius controuersias generaliter exsequi proposuimus.
inter Atlanticum et
7 mun3 hae] hoc B

6 quam autem quorundam B
7
dum B
S qualis <êt)>
8 ut instoici^B, ut stoici La.
12 et eoum] ut eum B
13 habesHuschke La., sed cf. 43, 9
habiles B
14 oecumene] cacumine B, sed cf. u. 17 et 23
16 eoo]
ecumene B
15 isti addidi; La. oecumene add.
18 diffunditur B
1 et
egeo B
austrantem cohibitur B
-21 emisperion B
20 propriorum B
22 etartemerii B
22
26 latitu23 ambulantiam
est B
28 permittitur B
2728 regionem B
dine B
28 libia B
29 lubia B
3031 asia ab europa nahis aligaliterB, corr.Huschke
32 quae]
qua B
^^
La. 62,15
Ager
= 35,13
DE CONTROVERSIIS AGR.
est ffiniruris
23
(B
non praetermittimug nomina B
9i)
39
cosent<(i>entia condicionibus possessionum.

5
Prima enim condicio possidendi haec extat per Italiam;

ubi nullus a[iu]ger est tributarius, sed aut colonicus aut
municipalis, aut alicuius castelli aut conciliabuli, aut
saltus priuati.
10
15
20
A^ si ad prouincias respiciamus, habent agros colonici

quidem iuris, [habent et colonicos stipendiaru] qui sunt
in[com]munes, habent[em] et coloni<(co)>s stipendiarios.
habeut autem prouinciae et municipales agros aut ciuitatium peregrinarum. Et stipendia|rios, qui nexum non B
habent neque possideudo ab alio qxiaeri posswnt. possideniur tamen a priuatis, sed alia condicione[m]: et ueneunt, sed nec mancipatio eorum legitima potest esse.
possidere enim illis quasi fructus tollendi causa et praestandi tributi condicio<(ne)> concessww est. uindicant tamen
inter se non minus fines ex aequo ac si priuatorum agro-
40
rum. etenim ciuile est debere eos discretum finem habere,

quo unus quisque aut colere se sciat oportere aut ille
qm
iure possidet possidere.
se tales
nam
et controuersias
mouent, quales in agris inmunibus
inter
et priuatis
91 v.
1
3 De titulo et subscriptione columnarum B 39
3
4 nomina consentientia seripsi; cf. 28, 25]
2
5 extat
nominata sententia B; nomina conuenientia Huschke
p. 20, 1
6 ager est La.] aiugescripsi] est ac B, est ut La., est Goes.

colonici scripsi] colonicos Bia.
9 At Goes.] ac B
rum B
|
quidem B, eiusdem La.
habent et colonicos stipendiarii

quae proxima uerba corrupta habentem
et colonis stipendiarios explicare uoluit. Rudorff (et La.) tan-
10
seclusi utpote glossam,
11 in communem B, corr.
quidem dicimus uel tributarios
possidendi ab alio quam possident possidente
16
18 condicio
^16 et ueneunt B, eueniunt B*
tamen B
dis20 ciuile La.] simile B
concessa est B, corr. Rudorff
21 quo unus B]
cretum La.] decertum B, desertum B^
quatenus
quatenus Huschke La., sed cf. 44, 1 quo
tummodo
Budorff
add. La.
stipendiarii seclusit
13 stipendiarios]
22
quo B
4i
AGENNI VRBICI
24
solent euenire. uidebimus

sit,
hoc
est
ad interdictum
La. 63, 11
= 36, 13
tamen an interdicere quis posproiiocare, de eius modi posses-
sione[m].
Multa enim
et uaria incidunt,
quae ad ius ordinarium
pertinent, per prouinciarum diuersitatem.
nam cum
in
ad aquam pluuiam arcendam controuersia[m] non

minima concitetur, diuerse in Africa ex eadem re tractatur. quom sit enim regio aridissima, nihil magis in quereila habe<(n^t quam siquis inhibuerit aquam pluuiam
B42 in suum influere: nam et ag<(g)>eres faciunt <(et)> excipiunt et continent eam, ut ibi potius consumatur quam
Italia
10
afefluat.
In omnibus his tamen agris superius nominatis quot genera

controuersiarum exerceantur, tractare incipiamus. nam et quasint et quot status habeant generales, diligenter intueri
lia
15
debemus.
plurimum prode erit,

persecuti [hu]ius omni[s] diligentia fuerimus. non enim
Etenim ad
si
artificium defendeudi
a qualibet parte[m] adgi-ediendum est iu controuersia[m]

B4S sed d?sp/ciendum, cui postulationi absolutio projximasit,
ne inplicatione[m] aliqua et iudicem inpediamus et controuersiam faciamus obscuriorem. nihil puto deformius essi'
B 71 quam <(cum)> de eius modi causis inperiti idoneas uolunt exhibere aduocationes. quaecumque autem in artificio generaliter
<(e>ueniunt, colligi utcumque possunt: reliqua omnia sunt infinita. in quantum potero tamen a generalibus specialia argumentis tractabo, cum ab exiguo quid<(em> exemplo secund<um
20
locôrum natura<(m^ colligere possint, qnid potissimum sequi

^
'
<n>t.
1 V. p.
33,26
sq.
412
v.
p. 49,
48
23
cf.
Comm.
70, 18
6 ad] ob Rudortf'
aquae B, corr. Goes.
1 iterdicere B
12 abfluat Goes.] adfluat B, effluat
quam B, corr. Goes.
20 despliciendum B, corr. Goes.,
18 hoc ius omni Goes.
La.
inspiciendum m. rec. in B
cui Budorff] q. B
21 inpifftlica22 La. Frontino etiam proxima
tionem (ub m. antiqua del.) B
nihil puto
aduocationes et 2V cum ab exiguo
sequi
24 quocumque B
28 quid] quia B
debeant tribuit
\
25
La. 04, 5 65,10
DE CONTROVERSnS AGR.
25
Quamquam nou ignorem, iu<^ter^ professores iumodice coutrouersiarum quaestioue<^m)> frequenter agitata<^m^, necessariam
studii exercitationem liuius quoque partia existimaui. uno enim
cuius
libro iustituimus artificem, alio de arte disputauimus
tripertitionem <(8)>ex libris, ut puto, satis conmode sumus exexigit enim [p]ars scientiam metiund^', ctoi datur librt
ecuti.
et de
tertia pars, quam quinto et sexto libro coniinuabimus.
adsignationibus et partitionibus agrorum et de finitionibus terminorum <^hâctenus deputato artis men.-ôriae ordine meminiquae pars,
mus: superest uunc ut de controuersiis dispitêm.
quamuis quarta sit uniuersitati<(s^, seiungitur, quoniam communis est cum. aliis artibus et priuatae disputationis exigit cu<(ra)>m. qua<(m)> ita capere ac persequi poterimus, si anticipalia
quoque, quibus iuit^îâ substituuntur non praetermiserimns.
,
10
73
74
Omnium igitur honestarum artium, quae siue natuialiter aguntur siue a<(d> naturae imitationem proferuntur, materiam optinet
rationis artificium geometria, principio ardua ac difficilis incessu, delectabilis ordine, plena praestantiae, effectu ijiSMperabilis.
manifestis enim rationi[bu]s executionibus declarat <^rat)>iona20 lium ma teriam, ita ut geometria<^m)> ine[o]8se artibus aut arte<^s)> ex geometria esse intelligat<ûr). si enim rationis incrementa tractamus arte, simplicibus ac planis solidisque adhibita^m)> etiam <ânte)> nomen potestate<^m)> cognoscimus: qum
et geometrica analogia aut <(h)>armonica aut anthmetica, [a]ut
25 contraria aut quinta aut sexta et ceteros ordines, exercemus;
ut non tantum artificiorum, uerum etiam omnium rerum quali15
tates probabiliter ostendat. sed quoniam tant[um]a naturalium

rerum magnitudo exercitatioris acuminis exigit curam, non fa-
1 inter
1
14
uerba
et
professores Hygin. Grom. La. 181, 11

dispositione equidem non uusim propria Agenni
In hac
aliunde sumpta (Frontini)
cum Lachmanno
distinguere.
12 inmodica
48,33] omni quoniam B
unum B 4 in8 studii<^s> ia.
controuersia cum quaestione B
5 constituimus La.] substituimus B fortasse recte ; cf. 14 et 20, 12
7 tertia B, tertii La.
modis B
6 metiuna cludatur libra B
10 disputem scripsi, cf. 12 dispuconminuabimus B
9 arti La.
12 cum] quam B
tationis] disponam B, dispiciamus La.
1213 exigit cu<^ra)>m cf. c. 28
14 substituuntur B, substra18 etfectum
15
sibi B
untur La.
siue] sibi
16 siue
23 <ânte> La.,separabilis B
22 arte Rudorff] aete B
24 armoniaca aut
2324 quin etj quam ut B
cf. 35, 3
aremnetica B
28 acuminis La.] commune in his B, acumen
in his B*
l
non ignorem La.,
cf.
AGENNIVRBICI
26
La. 65, 10
= 37, 19
geomeh-ia uulgari tawgitur opinione[m] et ad intellectum

sui nisi quos ad naturalem philosopliiam proue<^hât admitti<^t^.
cile
(B
74)
B 59
Prius quam de transcendentia controuersiarum tractare incipiaw, status earum exponendos existimo, quoniam in priore[m]
libri sequentium rerum ordo absolute de his disputari
inhibuit. reddendum itaque hic locum tam necessariis partibus
existimo.
parte[m]
B 60
lo
Omne genus
controuersiarum ex quadam materiali bipertitione geueratur.

constat autem haec biiDertitio aut in
in
fine aut
loco, non sine illa controuersia quae de positione terminorum praescribitur. Quem admodum unum extra
positum est, quo separato a oetero numero duo primum numera<(n^tur, in boc quoque numero controuersiarum de positione
terminorum ad unius oinnino condicionem respicit, et quamuis sit
origo
61
quaedam
litium,
uersiis uidetur posse,
minime tamen adiungi materialibus controquoniam singulariter omnium Zitium anti-
quereUa eius ad solum descendit, desiu<î)>t

controuersia e<(sse^ de positioue terminorum: finis enim incipit
cipalis existit, et
si
esse aut loci. ergo legitimi materiales status controuersiarum

hi duo uidentur ex[i]stare, de fine aut de loco: reliquae controuersiae, quaecumque sunt, ex hac materia oriuntur et aut ordine[m] mensurarum aut partibus iuris ad status generales priuatos
reuoca<n>tur.
quoque materia
1118
cf.
namque
li<(ti>s
Frontin.
4,
in ordine coutrouersiarum
locum suum
1622
cf.
haec
optinet.
31, 7
10
1 tangitur opinione Biidorff'] tegitur opinionem B et] nec credo

quod B prpbeat admitti B
3 sqq. Kx uerbis 24, 13 quot genera
controuersiarum exerceantur tractare iucipiamus concludere licet,
genera controuersiarum enumerata hinc periisse. Quare huc transponendus est is contextus, qui in codicihus A B falso epilogi locum
occupat (49,26 51,3 Satis, ut puto, dilucide genera controuersiarum exposai
mentiri artifices coguntur), in quo indicatur,
a breui enarratione controuersiarum ad singulas tractandas ora7 incipiam] incipit alii B (alii glossam
tionem transire
6
7 exponendus B
8 absoindicat 32, 12. 45, 13. La. 167, 17)
21 controluti B
17 omnino] nomine B
1 uitium B
24 et aut] et pr. B, aut Buersiae De B
22 locus B
27 materia litis] materialis B
25
26 generalis priuatus B
i.)
20
2.=.
La.66,ll
= 37,23
27
De
fine subtilior exigitur disputatio, quae a rigore nuUo

modo djstat nisi specie. De quibus est diligentius disputandum: quotiens enim de fine aut de rigore dicimus, non p[l]usilla quaestio oritur, una<(m)> pluresue lineas sentiamus; ne
|
praeterea lex Mai>alia fini latitudinem praescribat. de
62
qua
lege iuris periti adhuc habent quaestionem, neque antiqui sermoiiis sensus proprie explicare possuut, quini
10
pedes latitud?'ms dati sint, an in tantum quinque. uide[n]tur tamen his, quinque pedum esse latitudinem, ita ut dupondium et semisse<^m)> una quaeque pars agri finem pertinere patiatur.
Ergo si corpus habet finis, aliter sentire debemus ac <^siy
singularem tantum linea<^m> intueamur. in omni enim genere B
disterminationis, cui uel singularis linea interueniat et ex uno
duas diuidat partes, ipsius mediae lineae sec[u]tura singularem
habet contemplationem, sed efficit duas partes horum locorum
|
15
20
63
diuisorum, et si proprius sentire uelimus, triplex incipit esse

contemplatio vei diuisae, <(non duplex^. uidebimus tamen an
tota si[n]t corporalis. nam quidquid terreni est divisum, sequitur ut et omnino corporale esse constet. inter uersuras autem
duas illud genus lineamenti quod mensura distrinxit, quom ex

inferiore parte terreuo finiatur, etiam si graciliter, in modum
sulci, per supplementum aeris conspicitur. secundum ra-
tamen
tionem quorundam philosophorum aut geometrarum [non duplex]

quoque quod aere[s] distinguit<ûr)> corporale esse decernitur. nunc quem admodum
25 illud
<^Falsa pro)>positio est, cum controuersia alium habeat statum generalem et alio ad litem deducatur. uera propositio est
1 cf. Frontin. 5, 3sq.
28 In sequenti tractatu 27,2830,10
non audeo propria Agenni uerba et aliunde sumpta (Frontini)
eum Lachmanno distinguere
pusilla Huschke] plus illa B

4 ne B,
8 latitudo B
10 una q.^^-pars B
12 ac si La.] ut B
14 cui]
Goes.
qui B
15 duas Goes.] duab. B
sectura scripsi] secutus B,
singularum B
17 diui'fortasse strictus' La. ; an sectus?
sorum Goes.] diuersorum B
18 diuisae Goes.] diuersae B
non duplex ex v. 24 add. La.
20 omnino Htischke] auimo B
21 uersura distinxit Huschke; an uersuras?
quom Goes.] quam
B
28 suplimentum heres B
25 aere] he24 cf. v. 18
res B
27 Lacunam statuit La.
28 add. La.
2
num
destat
La.
(q. sscr.
B^)
manilia B
<(ad)> agri
6-1
AGENNIVRBICI
28
La. 67, 18
= 38,
cum
pe/- stat<(um)> generalem controuersia^m] ad litem decluciex falso ergo in uerum transcendentia est, cum a quolibet
ad generalem statum controuersia reuocatur. ex uero
in falsum transcendet<îa)> fit, cum relicto generali[B] 8tatu[s]
(juolibet alio statu controuersia instruitur.
Ex non stante propositione in [te]stante<(m)> transcexdunt
controuersiae, quotiens loci de quo agitur specialia argumenta
nulla existunt, neque ullum finitimae similitudinis mo<(nu)>mentum, sed tantum aboliti finis querella exponitur, et excipiens extantium argumentorum quadam ea;positione defenditur.
nam nec uno genere, sed et si proximi[ae]tas aliqua naturalis
fuit, quae similitudine<(m)> finis adferre possi[n]t, in illam quoque uelut extantium argumentorum opportunitas aptatur. ex
re stant<(e^ K^^ ^^^ stante<(m)> fit transcendentia, cum certus
agro<^rum)> fiuis, qui aut loci natura aut terminorum distinctione
firmatus est, relinquitur et per uanas demonstrationes con trouersiae includitur. hoc modo controuersiae plerumque ab ambitio<(sis^ possessoribus proa;ois njouentur. euenit autem. ut eius
modi demonstrationes, <(ni>si ratione defenda<(n)>tur, interibiles
fiant; si contxsb pro ueris habeantur, ut interibilis inprudentia
iudicantium fia[n]t uidelicet i\mtio.
A quocumque autem controuersia<ê)> de agris mouentur, effectus habent aut coniunctiuos aut disiunctiuos aut spectiuos
aut expos[c]it<(iuos)> aut reciperat<îuos)>. coniunctiuus est effectus, quotiens consentientibus angulis exploratus agrorum finis
tur.
alio statu
65
66
67
ad
modum
rationis accipit deter
<hoc> genus
lo
15
20
25
minatiouem inlaeso utrmsque

plerique inter
conuenientes potius quam iudices sortie7zt<ês)> factum consignare

malunt; disiunctiuus est eiFectus, cum determinatio alterius partis
solum desecat et ita [ae]qualitate<m> agri diuerscr ^dis^si- so
agri[s]
solo:
finitionis
<(8e)>
1 per statum] praestat B

35 reuocatur
controuersia
post controuersia in textu om. sed minoribus litteris suhter add.
B
4 transcendentia fit cum scripsi] transcendit fit ut B, trans9
cendit cum La.
6 transcidunt B
10 ex8 add. Riidorff'
1314 ex re stante
cipient B
10 quodam ea positione B
16
17
18 add.
in] res extanti B
17 controuersia est B
HuscMe
18 proximis HuscMe] pro suis B
19 demonstrationes nisi scrij)si] d-tionis si B, d-tiones si Huschke La.
defendatur B, deficiantur Huschke La.
interribilis B semper
20 contra Huschke] natura B
23 con21 finitio La.] fine ut B
iunctiuus aut deiunctibus aut spectibus B
26 rationes accepit B
utroque B
27 <^hoc)> addidi, <^quod)> add. La.
28 sortientes scripsi] sentiret B, sortiti Budorff'; cf. 33, 19
30 desecat et ita La.] desecata est a B (expunx. B^) diuersam dissimili La.] diuisis ac simili B
La. 68,25
= 39,1
DE CONTROVEKSIIS AGR.
mili solo applicat,
ut
29
plerumque euenit <(ut^ ex prato siluae
aliquid adiungatur aut ex silua fine distincto adplicetur ad

pratum, et similiter per alias agrorum qualitates. spectiuus est
effectus, cum est demonstratio finitimis argumentis ex maxima
parte fundata, ita ut et duljiî^s quoque locis aspectum praebeat finitionis. namque ani mum non tantum ratione orationis B
intrauit, sed etiam contemplandi potestate confirmat.
exposi- P
tiuus est effectus controuersiae, quotiens finitimorum argumentorum caret demonstratione et partium magis exigit narrationes,
per quas exponendum sit quo[d in] rigove termini desi<^n^t, aut
persuadendum iudici, etiam si loci natura finitimam exhibeat
|
10
68
20*
similitudinem, quomodo sint reponendi. subiectiuus est effectus

controuersiae, cum relinquitur status generalis et alio quolibet
statu controuersia defenditur. reciperatiuus est effectus contro- B 69
15 uersiae, quotiens a trifinia aut quadrifinia <âut)> ex quolibet
alio finis loco in excipientem terminum rectura dirigit et per
incessum definitionis loca quaedam alteri fundo adquirit; aut
quotiens solum aufer[e]t et eius loco reddit[us] utrique fundo, (P)
etfectus ({uasi reciperatiuus existit.
|
20
Per hos effectus omnium controuersiarum status inuicem habent tran8cendentia<(s^ aut necessarias aut que[e]untes aut neque[e]untes, saepe interibiles. cum enim status generalis
adsumptiuus primae controuersiae quae est de positioue terminorum, in rigorem
aut in finem transcendit,
e<^s)>t quidem
necessarius causa argumentorum, sed in illo genere controuersiae
nequên.5 habetur: at si uere de fine agatur et omnino terminâtûs distinctio ei desit, manifeste transcendentia eius non
tantum neqniens sed interibilis apparet. eadem ratione in ceteris
|
85
718 Comm. 69,3070,9
2224 Comm. 70,9
11
3 simili B, corr. B^
4 cum]
1 euenit (uty scripsi] aut La.
8 ettectus B, status P in Comm.
cuius B
7 confirmat<ûr)> La.
9 demonstrationem P
partium P] partes B
item in v. 12. 14. 19
9
10 exiget narrationem per quam P
10 quo rigore termini
desint Budorff'] quod in genere terminandae sit B, quo sint
11 finitimum B
genere terminandae P
13 controuersiae om. P
reponendi om. P
add. P
aut] sed P,
om B
12
quomodo
sint
15 quotiens] non
16 loco incipientis termini rectu-
ram P
17 incessum
dirigit<(ur)> La.; sed cf. Front. 12,14
P] incensum B
18 quotiens om. P
redditus B, redditur P
21
10 quasi Huscltke] quosse B
22 aut quae euntes aut neq.
23 quae] qui B, status est
euntes saepe interrebilis B
qui P
26 nequiens] nequeenim B
uero B
28 nequiens]
neq. his B
|
20"^
t-,
..
(P)
'
AGENNI VRBICI
30
La. G9, 26
= 40, 20
controuersiis haec transcendentia adficitur, ut aut non necesP 20'' saria aut neqaiens <âut^ interibilis appareat. secunda controuersia de rigore, initialis statrus pertinentis ad materiam, <^cum^
transcendit in controuersiam quae est loco tertio de fine, atatus
B 71 materialis, speciem, non cou dicionem, mutat neque materia<(lis^
(P) efficit<ûr)>. secunda controuersia de rigore, status initialis, quom
transcendit in controuersia<^m^ quae est loco <^quarto de loco^
materialis, transcendentia eius uon necessana efficitur. secunda
<(tertia quarta quom in> controuersiam quae est loco quinto de
|
(B
71)
modo, status
effectiui,
transcendunt
<(De positione
43
seeundum locorum
terminorum>
natura<(m)>
mouet
causas.
Si uero in alio loco terminus translatus est usurpandi

finis causa[m], numquam non utique locum desicauit:
41
non enim cito quisquam propter exiguam partem terminum mouet. erit inprouidentia[m] mensoris secundum
angulorum finitimorum posiônem arbitrari, in quantum
sit terminus translatus et qua ratione sit in locum suum
restituendus.
Facillimum
non
est inperitia<^m)> artificis aliusue retundere
putant<(is)> rationew^ inesse ordini:
26 Comm.
70,
1114
nam
12 Frontin. 4, 12
et frequenter
2224
cf.
50, 13
adficitur scripsi] adfigitur B, efficitur La.

1 haec] habet B
2
3 Initialis controuersiae status
nequiens aut] neque B
3 cum hic addidi, La.
de rigore pertinens ad materiam P
4 transcendit P] descendit B
in V. 2 ante secunda add.
6 quomj
6
6 corr. Rudorff' ex p. 26, 18
5 speciem om. P
loco <(quarto de loco> scripst]
7 quae] qui B
quam B
9 add. La.
S necessaria] necesse est B
<(de> loco La.
13 Ex Commento La. add. uerba 58, 3159, 18
12 add. La.
26
appellauit antiquitas et 59,21
cum ergo possessor
16 desiccauit pr. B
ratio proferatur.
uidendum hoc
20 sit
19 positionem Goes.] possessionum B
17 cito om. pr. B
22 aliusue retundere La.] alia uerentur B
Arcerius] sed B
ordini {sc. terminorum)] ordinem B, ordina23 rationi B
tioni La.
|

= 41,1
La. 71,27
31
mensorum [an]audacia<(m)> possessoribus praebeat. numquam non eoncurrentium inter se

finium anguli, non tantum recti uerum etiam hebetes
euenit, ut inperitia
:>
aut acuti, habe[a]nt aliquam rationem; in qua<(m)>, si

facile quod inperiti turbauerunt artificio restituemus.
Haec controuersia moti tennini null<(i)>u8 in se aliae controuersiae statum reci[pit: est enim anticipalis et quasi commi- B
natio quaedam litium, declarans aut loci aut modi futura(m>
non dissimulemus,
10
controuersia<(m^.
15
De rigore coutrouersia est status initialis pertinentis ad

materia<^m^ operis; nec sine prioris controuersiae comparatione.
de rigore agatur, potest fieri ut ante motus sit terminus: ideoque haec secunda controuersia[m] prioris quoque
controuersiae capax apparet; quamquam et sine prioris controuersiae interuentu[m] priuatim de rigore controuersia suscitari
possit: nec enim om nibus locis agrorum
aut capientibus aut
non capientibus, termini ponuntur.
Refer[en]t in quo agro agatur. si limitatus est, aut
46
nam cum
20
ordo limitis ordinart desideratur aut subrunciui aut lisi in agro arcifinio si[n]t, qui nulla mensura continetur sed finitur aut
montibus aut uiis aut aquarum diuergiis aut notabilibus
locorum naturis aut arboribus, quas finium causa agricolae relinquunt et ante missas appellant, aut fossis aut
nearis aut interiectiui rigoris incessus. at
25
quodam
culturae discrimine
<De fine>
8 cf.
cipalis
gin. 89.
Hygin.
....'.
26,18 origo quaedam litium; 26,19 omnium litium anti11 Frontin. 4, 20

2227 cf. Frontin. 2, 912. HySic. Fl. La. 138. Comm. 53, 8
12
28 Frontin. 5,3.
8992
B
8
9 comminatio uel commotio La.]
communio Arcerius
20 limites ordinari B, corr.
si B, corr. Arcerius; cf. 23,9
24 finiunt B
28 add. La., qui ex Commento hic
1
possessionib.
commune
Goes.
B,
21
ac
inserit uerha 56,22

57,8 Extremitas finitima linea
uocata sunt et 69, 1620 Nam plerumque uia
soluta loca
eam
finiet.
46
32
47
AGENNIVRBICI
La. 73, 11
=42,4
agetnr. cum enim loci sit tanta iniquitas,

et aut praerupta aut abrupta, quae aut ruere aut minui possent,
uetus consuetudo est terminos relatis pedibus in solido
agro ponere. quamquam non era[n]t necessarium, cum
ipsa loci uatura talis esset, ut neque inferiorem uicinum
admittere<(t'> in partem superiorem neque superiori descensu<^m> ullo modo praeberet. sed /di>lir/ente.s agricolae propter inpudentiwm uicinorum consuetudinem parum se fwio^ credunt, nisi ita ftmdauerint agros, ut etiam
|
aliqmd extra mensurarum ordinem faciant.

In superciliis autem maioribus non defuerwwt qui ita
seruari
uellent, ut quatenus attingere unus quisque possessor posse^, eatenus[u] possidereO^. uidebimus
an aliquam rationem sint secuti, cum sit totum super-
B 48 finem
lo
cilium superioris agri
fundamentum nec,
subruatur,
i5
ideoque magis certior

in agro arcifinio
Pbc possessio seruari debeat, si termini desint.
Frequenter inter se possessores propter loci difficulttatem totum supercilium, quod awge<^re)>ntur ipso subB 49 iacewife, inferioribus cesserunt, et contenti fuerunt ter|minos per summum iugum disponere, nullam secuti rationem.
haec tamen si occurrunt, non quasi noua intueri debebimus.
20
possit sine iniuria superioris
ratio illa uidetur, ut
si
fieri.
fundamento tenus
|
1118
cf.
Hygin. 91, 1992,
2.
Sic. Flacc.
La. 143,
313
4 nouerant B, non ei-ant B'

terminus B
8
7 diligentes Huschke] licentia B
8 inpudentiam B
9 parum se tutos Rudorff] persecutus B
9 fidauerint B, corr.
1 et]
sed
12 finem praes tari

10 aliquod B
11 defuerit B
Goes.
aellent B {sscr. B)
13 posset eatenus possideret La. (possit id
uidebiusque possideret Goes.)] possideat in usu possidere B
18 sed (in si
mus B^, uideremus B
14 tutum B, corr. Arc.
corr. B ipse) termini B] EX LIBRO FRONTINI SECVNDO. Si
termini P 50'', qiii proxima uerba usque ad 33, 11 inter excerpta
19 possessoris B
ad terminos pertinentia habet; cf. 59, 10
1920 difficultate B
2021 augentur (augenter P) ipsa sub23
iacet BP
24 debemus P
|
La. 73, 34
10
= 43, 3
(De loco)
f haberi ordinem
15
BP
33
Plurimis deinde locis terminos sacrificales non in

fine pomint, sed ubi illud sacrificii potius opportunitas suadet, hoc est loci conmoditas, in quo sacrificium
abuti conmode possint. hos terminos non statim finitimos obseruare debebimus, etiam si uon longe a fine positi fuerint: frequenter enim uiae finiunt, iuxta quas arbores solent esse laetiores, sub quas defigere terminos
sacrificii causa possessores consuejrunt.
uerum tamen B 50
multi uon tantum sacrificii sequuntur consuetudinem sed
etiam rationem, et ipso fine defigunt: propter quod ad(P)
imi fides sacrificalibus palis in totum non debet.
excessum plurimum, praenec minus id adsignatis.

cuw enim modum loci nulla forma praescribit et controuersia oritur, uullo alio statu[m] ad litem deduci debet, quam
ut de loco agatur; solent quidam per inprudentiam mencipue in
legis Mamiliae
arcifiniis sed
ag<(r)>is
sores arbitros conscribere aut sortiri iudices finium

20
re-
causa, quando in re praesenti plus quidem

quam de fini[um] regundo agatur. si<(c)> fit ut pos<^t^
sent<(ent)>iam inritum sit et rescindi possit, quod aut
iudex aut arbiter pronuntiauerint, neque ullum commis-
sum
25
gundorum
faciat qui sententia<(m)>
alia re
De
non
sit
secutus,
iudicem aut arbitrum sumpserint.

si possessio petenti firma
[hoc] loco,
13 Frontin. 5, 10.
Hygiu.
quando de
est,
etiam
9294
10 et ipso tine
poui add. P
defigunt B, iu ipsis finitionis defigere maluerunt P
11 Lacli17
14
ea quae sequuntur in P: La. 74, 10
43, 13
(fig. 34).
trifinium ostendunt (fig. 35).
Nam et locorum
hic falso inseruisse, docuit Mo. Ges. Schr. VII 469, 1
13 add. La.
15 in agris] magis B
16 cum] cuius B
quam Goes.]
17 nulla B, corr. Goes.
2122 pos<(t)> sent<êntîam inritum
quod B
18 quidem B
sit seripsi, post sententia inrita sit La.
26 iudicum B, corr.
Arcerius
2
iUud B,
illos
3 suadet]
mannum
Corpus agrimena. Roinan.
I.
51
AGENNIVRBICI
34
La. 74,29
= 44,4
dum cetera ex interdicto diligenter peraguntur: magna enim alea est litem ad interdictum deducere, cuius est executio perplexissima. si uero posiure Quiritium
B5L'sessio minus firma est, mutata formula
peti debet proprietas loci; iudicari praeterea, si locus
de quo agitur aut terminis aut arboribus aut aliquo argumento finem aliquem agri declaret et a continuatione
soli quasi quibusdam argumentis eximatur.
Ne praeterea<^t)> nos, illud etiam tractare debemus, si
arbores finitimas habet et locus est fere siluester, quo
in genere est possessio minus firma, ne cerfetur i^f^nter))dido. quod si silua caedua sit, post quintum annum parCissume repetatur. qui autem appellent arbores notatas.
B 53 scire debemus idioma, regionis. qui<(dam/ ^lal^ratas uo
cant quas finis declaraudi causa denotant, u^ in Brittiis,
alii in Piceno sti^matas, in aliis regionibus insignes aut
interdicere licet,
10
15
notas.
sit et dumi aa loca paene solitudine
multo minorem possessionis habent fidem.
Si uero pascua
derelicta,
propter quod <(m)inime de his locis ad interdictum
iri 20
debet.
De quibus autem
locis ad iuterdictum ire possunt,

quae possessionem breuioris temporis
adipiscuntur,
^t arud aut uineae aut prata
testimonio
aut aliud aliquod genus culturae. haec tamen cum in
demonstratione afllegabuntur, etiam si partes qua<(e,>dam
<^sunt
54
>
fere culta,
proximae
non
et in^ ter>iaeentes culturae fuerint propria<(e>,
eri[n]t satis
illa<(s)>
sui generis agro adsignare, sed
3 perp'exissimas B
peragantur La.
2 alea B, aKa B*
1112 ne certetur interdicto Huschke] decernatur
(corr. B^)
1213 parcissume repetatur Rudorff] partes sumere
ideo B
quidam
14 idioma] iningoma B
petatur B
13 appellant B
16 stig16 denotantur. in B
plagatas ia.] qui clauicatas B
18 dumi
matas scripsi, signatas La.] sitiagitat B insignis B
22 ire possunt B,
19 minorum B, corr. Arc.
ac] dum haec B
pratu B
24 ut arua Huschke] aut arbor B
iri potest La.
28 erint saGoes.
B,
corr.
abligabuntur
26
25 cultum B
1
'
iUa
tis
sua B, corr. Goes.
25
La. 75, 23
= 45, 4
circuire oportebit
totum funduiu
et ita
35
iidem obligare,
ne demonstratione neglegenter soluta appareat.
De modo controuersia <(est)> status effectiui: ante enim

quam modus nominetur: aeque recipiens ante dictarum controuersiarum omnes status, sed ut superius significaui
Haec controuersia frequenter in
irritos et nou necessarios.
agris adsignatis exercetur: agitur enim, ut secundum acceptam eius eterâ^ni, qui in illud solum deductus est,
modus restituatur; aut si quando praescribtus est lege B
aliqua agri raodus.
Qnom autem in adsignato agi-o secundum formam modus spectetur, solet tempus inspici et agri cultura[e].
locus est ibi
.1
10
iam excessit memoria[m] abalienationis,
si
formula [non
15
silenter]
25
solet iuris
interuenire et inhibere mensores,
<(nê tales controuersias concipia<^n)>t,
longae possessionis inrepere
20
neque quietem tam
<(si)>ni<^t)>.
si et
memoria
sit
recens et iam modus secundum centuriam conueniat et

loci natura indicetm- et cultura, nihil inpediet secuudum
formas aestiniatnm petere: lex enim modum petiti[s] definite praescribit, cum ante quam
mensura agri agatur B
modus ex forma pronuntiatus cum loco conueniat. Hoc
in agris adsiguatis eueuit. uam si aliqua lege uenditionis
exceptus sit modus neque adhuc in mensuram redactus,
non ideo fide carere debebit, si nostra demonstratio eius
in agro non ante finiri potuerit quam de sententia loc[ut]us sit designatus.
|
in bac controuersia,
3 Frontin. 5, 16.
fundum finem
quod
i<n)>ter priuatos tractatur.
Hjgin. 94
3 add.
transp. et corr. La.
6 irritus et non necesaeterni B
Quom does.]
15 ne tales controuersiasj et alii controuersiae B
16 sinit. si et] nisi et B
19 aesti18 indicetur] inretetur B
matum petere La.] nec est initum deterre B, nec est inritum
1920 modo petitis definita B
decernere B*
20 prescribit
24 nostra] non B
2526 locus Goes.
26 Post desscr. B'
1
Goes.
sarius
B
quae B
et ita obligare
aeque B; eaque mauult La.

8 ueterani
55
HuscMe]
56

36
AGENNI VRBICI
La. 76,20
= 46,8
Nam inter res ûhlicas non mediocriter eius modi

controuersia solet exerceri, quam frequenter coloniae
B
57
habent cum coloni<(i>s aut municipiis aut saltibus Caesaris aut priuatis.
nam et supra dictae controuersiae omnes
euenire et rebus publicis possunt.
nec enim referf, cuius
solum
aut
si[n]t
cuius iuris, ad mouendam controuersiam: tunc autem habe[n]t difi'erentia<^ni)>, prou^ ah
|
iwdice tractatur.
Obseruari in hac controuersia
<(a)>
mensore debebit
dum in similitudinem dissimile i^^frueniat; quoniam lO

potest ueritas adprobari, si illi qui<^d) uel exiguum falsi
interueniat. ueritas enim habere debet suam similitudinem per
omnia momenta: falsum siquid est, multa uarieta.te confuuditur.
<(l)>ineis,
nuUa
et habe[n]t aes, cuius formam respicit, cum modus in

B58 <(dis/>crimine est. [p]ars triplici adtestatione tirmatur:
habere enim debet aes primu<(m)> locum, deinde modum,
deinde speciem. at si inter <(res publicas) agatur au<(t>
rem pw&îcam et Caesarem, instrumentis iorte ueteribus
contineb/tur, ut solet, adaeratio; ne falsa ueris dissimilia
|
sint,
sed persuasione similia
917
cf.
tiant,
hoc
est falsa pro uevis ad- 20
44,1. Hygin. 94, 21. Hygin. Grom. La. 202, 15 libros

tabutotius lineis descriptum
aeris et typum perticae

lario Caesaris inferemus.
uacuum
signa tus
scripsit B^
est
dragma,
i.
huim
reliquum
e.
diagramma,
uersus spatium,
in quo
ut vidit Goes.
1 publicas Goes.] precas B, abbreviatione pcas male intel6 sit Ar5 refert] referri B
i nam Goes.] non B
7
n prout a iudice La.] p{ex m)riu8
7 habet La.
cerius
10 lineis
aliadice B; adice in adigent corr. B\ in adlegent B*
dum B, num La. interueniat]
Goes., ef. La. 202, 15] in eis B
quo14 aes Za.] in se B
illorum ueniat B
12 enimj non B
cum] cuius
ius formam respicit Xa.] quibus formam redigit B
15 ars
B 14 15 in discrimine est La.] in crimine deside B
lecta
Hermes 41, 41 primo La.

1718 aut rem publicam et Caesarem La.] aurum
19 con18 forte] fouet B
et caesarum B
20 pro
tinebatur B adaeratio (cf Frontin. 16,2)] adiuratio B
ueris Goes.] prouaberis B
Blu.
16 aes] in se B, def. Schulten
17 at] ut
praeca
(cf. v. 1)
|
15
La.77,9
= 46,17
DE CONTROVEKSnS AGR.
tamen hoc
37
quod falsa persuadendo adprobentur ueris, qua<ê^ adprobatio in promptu[m]

est et quodajH modo in prima acie fertur, falsis latentius hoc
probeutur.
in conparatione
interest,
ita ut si conparare quis uelit hominis procum autem hominem omnibus bibeve et
bationem et statuae;
ambulare constet, siquis inquirere uelit ann<(e^ umat, non potest
illi non ab ipsis probationibus persuaderi, ideo quo<(d)> ftibat,
quod ambulet, quod loquatur; at <(in)> statwff (^diuy multumque mens infri<(n)>genda est, ut similitudo ueritatis animam
habere uideat<(ur)>, de cuius simulatione est profecta.
uero adprobentur.
10
lu)>cum iêroniae Augustinorum iugera M. haec in Aigs Bi

discrimew si uenerimt, omnia supra dicta conuenienter
habere debent, u^ illa si<n)>t, quae secundum forma<m)>
proponuntur. yemimis in prouinciis modus ab alio possjdetur,
ab alio ne quidem simplex. quem admodum autem fieri soleorf,
tractare non alienum iudic[i]o. potest enim fieri, ut illa mille
iugera secundum ordinationem mensoris a luco quidem
incipiaut, at in diuersa[m] regione[m]. quod fals^tm manifesto apparet: sed in de monstratione inperitis obscuris- B 2
simum est dinoscere, an secundum formam regio con-
<âd
15
20
La.256,19. Liv. 26,11,8. CIL. XI 3938. VI 2584
13 cf.Lih.reg.il
quod ad modo B,
ut B,
fit
La.
corr. Goes.
5 statuae]
hominum B
statuam
hoc
et
secl.
|
La.
autem
B,
uero B
uiuentem
bibere] uiuere B, qtii saepissime h et n con6 ambulare uelit B, alii constet siquis inquirere sscr.
fundit
quo
id est La.
7 ideo B,
B^
anne uiuat] annuebat B
uibat B
8 at in statua diu Hnschlce] adstatium B (sscr. B^),
18 ad
10 perfecta B
9 animum B
ad statuam
La.
lucum Feroniae La.] Cum per omnium AB; cf 38,13. Sic in-
La.
B sine titulo. Ln A praecedit

DE CONTROVERSIIS AGRORVM
cipit
titulus
AGENI VRBICI
INC.
m fine p.
AI6I
et
imago Eu-
A 162
debent ut
proponuntur] Deinde lacunam falso
statuit La.; proxima enim xierha Agennius ipse addit (geminus
iudico)
geminus Huschhe] memini AB possedetur AB,
20 at] et AB
17 soleat Big.] solet ac AB
possederetur B^
2021 falsam manifestum AB, corr. Rig.
clidis (?
iugera
Marx
M]
Jahrb. f klass. Phil. 27 Suppl. 195;

14 discrimine se AB
iugerum AB
Goes.] debentur
AB
16
fig.
15
34)
AB
38
AGENNIVRBICI
La. 78,
'2
= 47,
ueniat praesens, si t aquae dijBFusae regiones pareant

et argumentis aut arborum aut aliarum rerum careant;
sicut in Africa, ubi spatiositas et inundatio camporum
eius modi controuersias facillime in errorem deducit.
quod si eadem mille iugera, in eodem sane loco <quo>
forma mdic[t]at, cobibitis angulis [nihil deest] in re praesenti minoribus lineamentis deformentur, ut modum nou
expleant, se|quitur falsum futurum, quando nihil amplius
demonstrationi quam locus conueniat, et specie disconpro CIA [adjscripta, modus ?'tem disueniente, uebit
conueniat. at si in eodem loco uelim eadem mille iugera
aliis lineamentis describere, conuenient quidem mille
esse conueniet, sed specie
iugera, et ad lucum Feroniae
disconueniente inter peritos manifeste falsum apparebit.
AD
164
B4
lo
Memineram et superius, ut aliquid uerum adprobari possit,

minime ei quicquam fals posse interuenire. nam et haec expartes, ab
positio declarat, <ût>, quamuis duae consentiant
una dissentiente uincantur, neque uerum esse possit, nisi illis
1.5
tertia pars ilhi consenserit. conuenire autem Omniwo

formarum omnia debent, ut secundum
signa in formis nominata locus quicumque erat restituatur, aut artificio signorum loca requirantur, si eri<(n/t,
ut frequenter euenit, turbata. <(ea> docere nos angulorum
positiones poterint. sic erit, ut et artis sinceritas seruetur et ordo ueteris adsignationis non })raetermittatur.
quoque
in restitutione
15 superius
1 si
formam
36,11
24 artis sinceritas .50,19
6 forma indicatj
ut aquae La.] sitaq. B, itaquae A
Pro uerbis nihil deest, quae
dictat BA\ formam de A
|
figurae locum indicant, hoc diagrauima posuit La.:
V/
A
disconueniente
10 CA scripta] centa adscripta

(.sscv. A^)
uelim] uelit in
11 at] ut A, aut B
AB
mille iugera om. B, cursiuis
liniamentis
12 discribere AB
litteris subter add.AHiiB;u. 'DieHss.'Taf.II
17 ut addidi; quia add. La.;
16 falsae possae AB, corr. Big.
1920 omnino in La.] omni homini AB
cf. 43,14
9_10
AB
AB
species
item] autem
11 IS
aliis
20
25
La. 78,28
= 48,6
AB
39
De proprietate
[mundi] controuersia est status eflFectiui:

efficitur enim ex omnibus ante dictis controuersiis. sed quarum
status in hac propositione inriti babentur, dixi et supra.
De proprietate agitur plurimuin iure ordinario, neque
5
10
est hic
mensurarum
quaeritur, qua-
tenus agatur.
Proprietas <(non)> uno genere uindicatur.
E^ sunt plerumque agri, ut in Campania in Suessano, G 28
culti, qui habent in monte Massico plagas siluarum determinatas; quarum siluarum proprietas ad quos perti- Ai65 Bs
nere debeat uindicatui'. nam et formae antiquae declarant
|
ita esse
15
cum
interuentus, nisi
adsignatum, quoniam solo culto nihil fuit
sil- (G)
uestre iunctum quod adsignaretur.

Relicta sunt et multa loca, quae ueteranis data non
sunt. haec uariis appellationibus per regiones nominantur: in Etruria communalia uocantur, quibusdam pro-
haec fere pascua certis personis G28

data sunt depascenda tunc, cum agn' adsignati sunt.
et B 7
haec pascua multi per <(in)>potentiam inuaserunt
colunt: et de eorum proprietate solet ius ordinarium
moueri non siue interueutu mensurarum, quoniam de(G)
monstrandum est, quatenus sit adsignatus ager.
Naw per emptiones quasdam solet proprietas quauinciis pro iudiuiso.
20
rundam possessionwm ad
25
Bs
<(priuatas)> personas pertinere.

quae iure magis ordinario quam mensuris explicantur.
69
63,
812 Comm. 63,

811 cf. Frontin. 6, 37
Frontin. 6, 3
1722 Comm.
1516 cf. Frontin. 6,910
retractatum
2325 cf Frontin. 6, 1112
retractatum
1518
PROPRIETATE (DE PROPIETATE A) MVNDI

1 DE
6 est
controuersia AB; u. 'Die Hss.'' 30 statutus effecti''' A
cum quaeritur Goes.] conqueritur B, conquiriLa.] enim AB
marico AB, mons
9 habeant A
tur A
8 et La.] ea AB
MN
1011 ad quos
debeat ex Frontino 6, 6
15 per reuindicatur AB, iudicatur La.
1819 tunc eum
17 pro indiuisa AB; u. 6,10
gionibus A
pascua AB, sed in communi quae G
agrum (corr. Rig.)
23 Nam Big.]
22 adsignaturii A
19 add. La.
20 et de AB, de G
priuatas add. Budorff
24 possessionem B
non AB; ef. 36,4
aricus in
fig.
huc uenerunt
35
11
G28
AGENNIVRBICl
AB
40
Nunc
La. 80,
= 49,
ut ad publicas personas respiciamus, coloniae

in alienis finibus,
quoque loca quaedam liabent adsignata
quae loca solemus praefecturas appellare.
B8 fecturarum
eos
quoram
harum
prae-
proprietas manifeste ad colonos pertinet, non ad

solent et priuilegia quaefines sunt deminuti.
beneficio principum, ut longe et semotis locis

reditus causa acceperint. quorum proad eos pertinet, quibus est adsignata. alia
(G) prietas indubitate
et priuatae perA 166 beneficia etiam quaedam municipia acceperunt
illis temponbus bene meruerunt.
principibus
de
quae
sonae
quam
ordmarium
ius
In iiac controuersia plus potestatis habet
<ut> de propnetate
B 9 ars mensoria. ab eo enim statu lis incipit, amplius quam senihil
autem
agatur, non de loco: mensura
ars
cundum formam locum declarat. in hac autem controuersia
locum secundum habet, quoniam prius alu uacan-
dam habere
saltus
quosdam
16
mensurarum
mensura
35).
De possessione controuersia est <status> effectui,
efficitur, deinde, ut ad solum
tempore
possessio
primum
quoniam
capit: si emm solum
respiciamus, omnes ante dictas controuersias
Al67
^ ^" cogitemus, ut legitima
possessio inpleri possit, indubi<ta>te
^ ^^ locus defiuiatur necesse est. et de hac controuersia plurimum
de qua et in superiore parte
litigatur.
dum
est,
an agenda
sit
(fig.
20
interrficti
formula
meminimus: ideoque nonputo eam iterumretractandam(fig.36j.

subsiciuis controuersia est status effectiui, quoniam
De
loci latitudine[m]
subsiciua nominari aut sentiri sine quadam
apparet supra dicaut modo non possunt. ideoque manifeste
locum.
in
tarum controuersiarum status
1_8 Gomm
15^24
16,
818
16 Frontin.
6,
retractatum
22 . p. 33,
13
25
3 praefectura u. Frontin.
24 Frontm. 8,7.
26-35,2
Hygin. 96
6 beneficia AB, corr.Big.
pertinent G
4 proprietates
semotis p ^n Comm.,
et secl. La.
ut BA', et A, quod Comm.
8 mdubitafe G
7 acciperunt G
remotis ABG, simotis A^
rehcto add. B
spatto
lis
in
statuit
A
ors
12
indubite AB
i aiu
ut add. Etg.
incipiat A
sscr Ai (-it post erasim)
B \add.
POSSESSIONE
MN.
DE
17
del. antiqua manus in A
\
_,
Bia
19 capti
22 interiecti
AB, capit
AB,
controuersiast
Goes.
t
corr. Big.
26
AM
si
24
20 expIen^B
enim bis A
.MN. SVBSICIVIS .MN^B
DE
manifeste
sscr.
AB
27 his
habere
La.81, 7
= 53,16
AB
41
Subsiciuorum autem genera sunt duo; unum quod extremis

adsignatorum agrorum finibus centuria[ru]m non explet. aliud B
etiam integris centuriis interuenit. de quo maximae controuersiae agitantur. cum autem adsignatio in agro adsignato
|
non potuit omnis modus
fieret,
ranis
intra IIII limites uete-
adsignari. in ea remansit aliquid, quod a subsecante
A 168
nomen accepit subsiciuum. in his subsiciuis quidam

iterum miserunt quibus agri adsigriarentur, quidam et
subsiciua coloniî^^s concesserunt. ideoque semper hoc
genus controuer|siae a rebus publicis exercentur. per B
longum enim tempus atti[n]gui possessores uacantia loca
linea
10
15
20
25
12
quasi inwitante otiosi <(soli^ opportunitate[m] inuaserunt

et per longum tempiis inpune commal<(lea)>uerunt. horum
subsiciuorum multae res p. etiam si sero mensuram repetierunt, non minimum aerario publico contulerunt.
pecuniam etiam quarundam coloniarum imp. Vespasianus
exegit, quae non haberent subsiciua concessa: non enim
illud, quod nemini erat adsigna- B13
fieri poterat, ut solum
tum, alterius esse posset quam qui poterat adsignare.
nou enim exiguum pecuniae fisco contulit uenditis subsiciuis.
sed pos<(t)>quam legationum miseratione commotus est, quia quassabatur uniuersus Italiae possessor,
intermisit, non concessit. aeque et Titus imp. aliqua subsiciua in Italia recollegit. praestantissimus postea Domitianus ad hoc beneficium procurrit et uno edicto totius
Italiae
13
metum
ex Frontin.
Frontin. 2,
37
liberauit.
1617
1819
2 explit
cf.
2,
17
21
16
26
Frontin.
3,
aliquid
Hygin. 96, 21
12
6
cf.
11
8 integris sscr.
agantur
subsiciuum ex
sq.
Comm.
58,
autem AB,
10 reb. p. B
9 add. Goes.
add. La.; loci pro otiosi Rig.
14 sub13 add. La.
ex p. 47, 21 inuaserunt B, inuenerunt A
contu15 non minimum B, nominum A
siciuorum bis AB
enim ia.
6 in ea A, in ae
12 inritante
AB,
soli
corr. Big.
lerunt] in Italia sscr. A^

20 uinditis A
sscr. A
17 exigit
AB
non
bis
23
haberunt
AB
18 fieri
AB
42
B
14
169
numquam
Haec controuer|sia
(fig.
AGENNI VRBICI
= 49,17
La. 82,5
a priuatis
exercetur.
37.)
De alluuione
enim subinde
et
controuersia est status eifectiui: efficitur
per tempora mutatur.
in hac controuersia
plurimum sibi uindicat ius ordinarium. agitur enim de

eo solo quod alluat flumen, et subtiles intro ducuntur
quaestiones, an ad eum pertinere debeat, cui in altera
ripa recedente aqua solum creuit; hic qui aliquid agri
sui desiderat transire et possidere iHud debeat, quo<(d)
flumen reliquit. nisi quod illud subtilissime profertur,
|
15
170
16
qaod is solum <(a^misit, non statim transire in alteram

ripam, sed abductum esse <(e/t elotum. et illud, contra
uicinum longe dissimilem agrum habere, quod hic forte
cultum et pingue solum amiserit, apud illum autem harenae, lapides et limum abhiuio inuectum remanserit.
illud praeterea, quod finem illis semper aqua fecerit et
nunc quoque facere debeat.
Suut et multa, de quibus subtiliter tractatur: sed. nec
uno tantum genere per alluuionem flumina possessoribus iniurias faciunt. sicut Paf/us relicto alueo suo per
10
15
fundum medium inrumpit
cuiuslibet
et
20
insulam
facit
ideo de hac re tractaad quem pertinere debeat illud quod reliquerit, cum
iniuriam proximus possessor non mediocrem patiatur,
per cuius sohim amnis publicus perfluat. nisi quod iuris
periti aliter interpretantur, et negant iWud solum, quod
inter nouuin et ueterem alueum.
tur,
8 Frontin. 6,15.
Hygin. 87
88
20
Padus
cf.
Hygin.
87, 12sq.
exercetur] A add.: Postea domitianus ad hoc bene1 hae B

8 MN.
ficium procurrit et uno edicto suscem (ex p.41,2425)
|
DE ALLVBIONE
.MN. B
effectiibi
AB
flumem AB,
corr.
quod La.] illa

quo A B 10 per9 illud
8 <ân)> hic Goes. La.
11 quod is La.] cuius AB, quod quis
fertur AB, corr. Big.
18 multa
12 corr. Goes.
16 aque A
<(a)>misit Rig.
Goes.
tractatur B, tractaret A
Big.] multi AB, multi <^casns> La.
24 possor
20 palus AB, corr. Goes. ^ 22 idem de hoc re AB
26 illum AB
25 pefluat A, praefluat B
non mediocres A
I
25
La.82,31
solum
= 50,lC
R(omani) coepit esse,

quoquam mortalium posse. et
a[t]
AB
43
modo usu
capi
est uerisimile
ita
ullo
p(opiili)
illum ueteris aquae B 17

neuter possessor excedere finem
hae quaestioues maxime in G29
ullo iure potest aut debet.
quae
multis
Gallia to<(ga)>ta mouentur,
contexta fluminibus inmodicas Alpium niues in mare transmittit et
subitarum regelationura repentina[s] inundatione[s] pa|
iniurias.
titur
(G)
10
Quaeritur tamen, qualia quanta siut flumina, in quibus

nam et iure continetur, nequis
alluuio obseruari debeat.
ripam suam in iniuria<(m)> uicini munire uelit.

Multa flumina et non mediocria in adsignationem mensurae antiquae ceciderunt: uam et
deductarum colo- B is
niarum formae iwdicant, ut multis fluminibus nulla latitudo sit relicta. sequitur in bis fluminibus artem mensoriam aliquem locum sibi uindicare,
quando exacto (A)
limite accepta finiatur, qua[e] uel aqua^m) uel agrum
uel utrumque habere debeat unus. fuit enim fortasse
tunc ratio non simplex, qua deberet quis qu^l deductorum
etiam <â>quae accipere. primum quod exiguitas agrorum
conditorem ita suadebat. deinde <quod)> non erat ingratum possessori proximum esse aquae commodo. tertio
quod, si sors ita tulerat, aequo animo ferendum B 19
habebat. in his agris exigitur fere mensura secundum
|
15
20
48 Comm.
64,
25 "27
10 ct -24 p. 44, 2 cf.
Hygin. 87,
611
2 ueri (uiri A) simile AB, uerissimum HusckJce La.

3 aquae
4 hae AG\ haec in litura B^G
5 add.
Big.] adque AB
6 transmittit G, t-et AB
7 regelationum G, releg-m
Goes.
AB repentinas inundationes (i-nis B) AB et omisso iniurias G,
9 qualia (ety La.; sed cf. 22,8
10 et om. A
corr. Big.
11 munere A
12 adsignatione B
14 indicant HuschJce] ita
dicant AB ut
16 aliquod AB
siui
'wie'' {La. indicant; ut)
uindicare paruis Utteris eapitalibus suh ultima linea paginae add.
A (u. ''Die Hss.^ p.26,1). Deinde unum folium excisum in A
quando exacto B, quatenus acto La. ; cf. 33,20. 24. 38, 8 17 aquam
19
quam B,
liig.
20 quis quid
aquae La.] quis quod
quisque
aquam Goes.
22 aquae] adq. B
I
44
20
AGENNIVRBICI
La. 83, 22
= 51, 15
postulationem aeris formarumque. quo pertica cecidit,

eatenus acceptae designautur.
VideJimus an inter mensores et iuris peritos esse de
hoc quaestio debeat, cursu[m] an pertica metiam<(ur/>,
si qua usque potuit ueteranis est adsignatum.
scio in
Lusitania, finibus Emeritensium, non exigunm per mediam coloniae perticam ire flumen Anam, circa quod
agri sunt adsignati qua usque
tunc solum utile uisum
est. propter magnitudinem enim agrorum ueteranos circa
extremum fere finem uelut terniinos disposuit, paucissimos circa coloniam et circa flumm A^nam/: reliqnum
ita remanserat, ut postea repleretur. nihilo minus et secunda et tertia postea facta est adsignatio: nec tamen
agrorum modus diuisione uinci potuit, sed superfuit in-
adsignatus.
in his agris
cum
.subsiciua requirerentur,
inpetrauerunt possessores a praeside prouinciae eius, ut

B 21. (G) aliquam latitujdinem An<ae> flumini daret. quoniam
subsiciua quae quis occupauerat redimere cogebatui-, iniquum iudicatum est, ut quisquam amnem publicum emeret
aut sterilia quae alluebat: modus itaque flumi<(ni)> est
constitutus. hoc exempli causa re[i]gerendum existimaui.
G 29 nam et in Italia Pisauro flumiui latitudo est adsignata
(G) eatenus, qua usque adlauabat.
(fig. 38.)
De iure territorii controuersia est status iniectiui.
inicitur enim solo quaedam controuersia e persona: tnm praeB 22 cipue qui<d> quid est illud de quo agitur, aut locus aut modus,
10
15
29
20
impetrauerunt daret Comm. 64,2829

alluebat Comm. 64, 29 30; Hygin. 88
16
et
tin. 7.
17
cf.
2223 nam
24 Fron-
Hygin. 97
1 aeris La.] eius B

3 uiderimus B
4 cursu an pertica
metiamur scripsi] cursum an praetium etiam B, cursum an perticam sequamur Rudorff' La.
6 exiguam B
7 ire flumen
Anam La.] prae fluminanam B (prae flula anam V)
11 flumen
Anam La.] flumina B
17 ang coni. V, om. G
21 reigerendum B, sscr. alii referendum B*
22 Pisaurum G
23 erttenus
(a exi) B
quo usque alluebat G
24 DE MN. IVRE TERRITORH .MN. B
26 tum] cum B
]
25
La. 84, 14
= 52, 14
<â)>
iure ordinario trahit, etiam
mensurarum exigat interuentum.
tantum
5
AB
generalem statum
si
45
multis locis
haec enim controuersia
inter res publicas sed et inter
rem
non
p. et pri-
A ni
uatos exercetur, nec tantum iure ordinario sed et arte

mensoria conponitur.
autem controuersiae
quaedam sui territorii iuris
Inter res p.
tur, ut
eius generis
esse dicant,
mouenquamuis
quoque coloniae
aut municipio ex his loc^s
deberi defendant. sed <(h)>aec B 23
quaedam coloniae aut beneficio conditorum perceperunt,
ut Tudertini, aut postea apud principes egerunt, ut Fa- G 30
nestres, ut incolae, etiam si essent alienigenae, qui intra
territorium colerent, [alii hjomnibus [hjoneribus fungi
in colonia[m] deberent. hoc Fauestres nuper inpetrauerunt, (G)
Tudertiui autem beneficio habent conditoris.
sint intra alienos fines, munificentiam
|
10
15
Inter res p. et priuatos non facile tales in Italia controuersiae mouentur, sed frequenter in prouinciis, praecipue
in Afri ca, ubi saltus
res p. territoria: quin
20
25
non minores habent
immo
priuati
quam B24
multi saltus longe maiores
sunt territoriis: habent autem in saltibus priuati[s] non

exiguum populum plebeium et uicos circa uiUam in modura municipiorum. r(es) p(ublicae) controuersias de iure
territorii sole\n)>t mouere, quod aut indicere munera dicant oportere in ea parte soli, aut[em] legere tironem
ex uico, aut uecturas aut copias deuehendas indicere,
aliquando et ex quadam parte soli quamuis alium statum gene;
1114 Comm.
65, 21
24
retractahim
4
1 statum a] status B
2 mensuram B
5 artem mensuriam (m-ia B) AB
7 quidam AB
8 quoque AB, -que La.,
9 locus AB
haec] ae AB, ae'' A^ in B
ll Tucf. 21,32
destini AB, corr. A^ in B
13 omnibus] alii hominibus AB,
honoribus AB,
(luae fjlossa uerhum omnibus extrusit; om. G
sed
corr. Budorff'
15 beneficium
1415 Agennius ipse addit.

14 fanestras A
16
18 haAB, coir. Goes.
17 controuersias AB
bet B
19 quiimo B, qui immo A
multi<s> La.
Big.
22 municipiorum AB, munitionum. <^tum)> JLo.
tori A
solent Goes.
24 aut Big.
25 uicto
|
20 corr.
23 terri-
AGENNI YRBICI
AB
46
La. 85, 9
= 53, 12
ralem controuersiae accipere debeant, quae de loco non exiguo

mouentuT. res tamen publicae cum priuatis si agunt, quasi iure
territorii solent uindicare, et hunc statum generalem constituunt
eis locis quae loca re*' p. adserere conantur. eius modi
lites non tantum cum priuatis hominibus habent, sed et
plerumque cum Caesare, ^(qui^ in prouincia non exiguum
possidet.
26
Non est dubium necessarias esse mensuras in eius modi controuersia, <^quae)> quamuis alio nomine appellatur, locorum tamen
facit quaestionem.
De locis publicis controuersia est aeque status iuiectiui.

sunt autem loca publica complura, sed ex his quaedam loca
priuata<^m)> exigunt defensionem et quamuis haec loca diuersis
appellationibus contineantur, unam tamen habent controuersiae
:
173
condicionm.
Sunt autem loca publica haec, quae inscribuntur ut

SILVAE ET PASCVA PVBLICA AVGVSTINORVM. haec uidentm- wominibus data; quae etiam uendere possunt.
27
Est alia inscriptio, qua<e)> diuersa significatio<ne> uiinscribitur SILVA ET PASCVA

detur esse, in quo loco
aut FVNDVS SEPTKTANVS COLOXIAE AVGVSTAE CONCORDIAE. haec inscriptio uidetur ad personam coloniae ipsius pertinere <(ne)>que ullo modo ab<(a>lienari
posse a re[i] publica[e]. itera siquid in tutelam aut
templorum publicorum aut balneorum adiungitur.
|
810 Z f. 82' retractatum U Frontin. 8,12

2225 Bo. 398, 1012 retractatum
910
Rig.
publicas
AB
9 <(quae)>
TROVERSIA B
iuri
AB,
iure Z
quamuis La.. quae

quidam A
4
si
reb. p.
uel Z
AB
11
add.
MN. CON-
una A
1415 couIS hominibus

trouersia (c-iam A) condicionis AB. corr. La.
23 neque La.] qui AB, quae Bo. (quae
AB, corr. Budorff
2324 ablienari
tunuUo modo alienari possunt Rig.)
12 sed his
14
telam AB, alienare nequeunt et possident tutelam Bo.

2425 autem templorum A
siquid sscr. A' in &. et B
nearum Bo
24 it
25 bal-
La.86,8
= o5,8
DE CONTROVERSHS AGR.
AB
47
suburbana inopum funeribus P

destinata, quae loca culinas appellant. habent et loca
noxiorum poenis destinata. ex his locis, cum sint sub-
Habent
10
15
20
25
et
res p. loca
is''
urbaua, sine ulla religionis renerentia solent priuati alide his locis, B 28. (P)
quid usurpare et hortis suis adplicare.
A,
si r. p. formas habet, cum coutrouersia mota est, ad
modum <(mensor) locum restituit: sin autem, utitur testimoniis et quibuscumque potest argumentis. (fig.)
De locis relictis et extra clusis controuersia est A 174
status iniectiui: manifestum est enim de loco agi, sed per aliam
persouam. loca autem relicta et extra clusa non sunt nisi
in finibus coloniarum, ubi adsignatio peruenit usque qua
cultum fuit, quatenus ordinatio<^ne)> centuriarum intermissa finitur. ultra autem siluestria fere fuerunt et iuga B 29
quaedam montium, quae uisa sunt finem coloniae non
sine magno argumento facere posse
ergo fines coloniae P is'
inclusi sunt montibus. propter quod haec loca, quod adsignata non sint, relicta appellantur; extra clusa, quod
extra limitum ordinationem sint et tamen fine cludantur.
haec plerumque proximi possessores inuaduut et
opportunitate loci inyfitati agrum optinent. cum his
controuersiae a rebus publicis solent moueri. (fig.)
(P)
De locis sacris et religiosis controuersia est aeque A175B30
status iniectiui: agitur enim de locis, sed cum aut sacra aut reli|
giosa nominentnr, statum generalem a iure ordinario accipiunt.
1
5 Comm. 67,7
11
2 Bo. 398, 12 quae loca coUina ap10 22 Comm. 68,3 8
pellant
sFrontin. 9,3
18 20 Frontin. 3, 14
2S Frontin. 9, 13
ribus
Sunt
in suburbanis loca publica inopum destinata fune78 ima

3 habent] sunt P
5 et] atque P
P in Comm.
A 173
add. Goes.
pars paginae
cisa
(modum
EXTRACLVSIS MN. B
quod] propterea P
20
argumentis cum figura) re9 extra clusis] extrac in fine uersus A,

12
usque B\ utque
18 sint P, sit
cludatur A, cludatur B
AB
AB
17
21 inritati
propter
19 ordinationes
AB, irritati
Big., u. 41, 12
22 figura imae partis p. A 174 recisa
CONTROVERSIA B est "eque A, est et aeque B
19
P, corr.
23
MN.
AB
48
AGENNIVRBICI
primum
La.87, 12
enim quaeritur, an ea loca ullo
= 56, 12
modo usu
capi
secundum locum ha-
possint: deinde, quatenus possint,
bent mensurae.
Locorum autem sacrorum secundum legem populi Rom.

magna religio et custodia haberi debet: nihil enim raagis
mandatis etiam legati prouinciarum accipere solent,
in
B 31 quam ut haec loca quae sacra sunt custodiantur. hoe

facilius in prouinciis seruatur: in Italia autem densitas
possessorum multum inprobe
facit, et lucos
sacros oc-
cupant, quorum solura indubitate p. R. est, etiam si iu

finibus coloniarum aut raunicipiorum. de his solet quaestio
lo
non exigua moueri inter r. p. et priuatos.

Sed et inter res publicas frequenter eius modi contentio
agitatur de his locis, in quibus conuentus fiunt maiores
et aliquod genus uectigalis exigitur.
Nam
B32
i5
quae constitutae sunt in
et de aedibus sacris,
|
agris, mutata tantum persoua similes tamen oriuntur quae-
stiones; sicut in Africa inter Adrumentinos et Tysdritanos

de aede Mineruae, de qua iam multis annis litigant.
Sunt
quae re uera priuatis finibus
et loca sacra,
rei p. 20
debent. haec plerumque interuentw longae obli-
col<(on)>i
A 176
quamquam
uionis casw a priuatis optinentur,
in tabu-
lariis
formae eorum plurimae extent. haec maxirae aut
in loco urbis aut suburbanis locis a priuatis detinentur.
39.)
(fig.
25
De aqua pluuia arcenda
Bas
rium magis
controuersia est
status
transit, ad ius ordina|
quodcumque enim solum
iniectiui: per
respicit
26 Frontin.
9,
condicio eius
quam ad mensuras;
nisi si
21
possint AB, possuntia. 9 locus sacrus A 9 10 oc14 agitan13 contentio Rudorff'] sententia AB
18 adsdruhedibus B, hedebus A
om. B
2021 rei p. coloni
tysdrytanos A, tisdytranos B
22 casu La.] causa A,
La.] pr. coli aJb
21 interuento AB
2possit
cupat La.
B
m-08 A
tur
16
nam
28
earum
om. B
VERSIA B
AB
26 publia
27 transit B, transituih
MN.
(eras.)
CONTROA
28 respicit om.
La.88,21
= 57,22
AB
49
per extremitatem finis uadat: propter quod statum generalem

etiam alium accersire debet et quasi geminatione quadam defendi, quod et per finem eat et sit lis de pluuia arcenda. haec
controuersia per regiones uari<(i)s generibus exercetur, sed
5
quasi ad
dam
eandem
prouinciis
aquam
respicit condicione<(m)>.
non exigua
alienum agrum
transire
34
est controuersia de cloacis du-
nv
inmittas; in prouin|cia
non patiaris.
Eiusdem condicionis
10
in Italia aut quibus-
est iniuria, si in
autem Africa,
si
cendis et fos<(s>is caecis. quod totum, nisi per finem

agatur, ad ius ordinarium pertinet. (fig. 40.)
De itineribas
controuersia est status iniectiui: inicitur
enim loco quaestio, et defenditur populo quod forte a priuatis

haec quaestio multipliciter tractatur.
Nam in agris ceuturiatis excipitur limitum latitudo
possidetur.
15
itineris. sed cum illi recturas suas per qualiacumque loca extendant, hoc est qua ratio dictauit, per cli- B
uia et montuosa, qua iter nullo modo fieri potest, quae
causa
35
20
loca fortasse possessor/ siluae causa sint utilia,

loco non inique, per quae posstt loca commode
commutant.
Nam quae
sit
condicio itinerum,
utrumne
<(an> ambitus.
iter
non exigua
iuris
ns
P
B
3S
an i[n]ter
per quae loca quid liceat populo, iure
tractatio est. agitur enim,
25
horum
iri,
actu<(s> sit
continetur.
La. 89, 25 == 34, 15
Satis, ut puto, dilucide genera contronersiarum exposui: nam
existimaui , quo faet simplicius enarrare condiciones earum
|
cilius
26
ad intellectum peruenirent. nunc quem
Su.
p. 50, 1
24,512
Comm. 69,2124
supra
12 Frontin.
admodum
10,5.
singu-
Hygin. 97,23
CONTROVERSIA
B
12 MN.
2 et om. A
10 caesis A
1718 cliuia La.}
est sscr. A^, om. B
13 defendetur A
20 per quam posset
diuia
19 possessores
iter Rig.
23 actus Big.
commode iri La.] commodiora
sequitur exitus Agenni,
24 <(an> add. La.
26 Qui nunc tn
AB
AB
AB
AB
AB
in lacuna paginae 26 rectius ponendum esse, supra docui

peruenirent P in Comm., pertinerent AB
28 ad om. AB, sscr. A^
|
Corpiis agrimeus.
Koman.
I.
19''
ABFP
50
AGENNI VRBICI
La.
89,28=
34, 16
debeant persequendum est. respicio enim quaiitum

eit quod mensori iniungatur, et puto diligentius exerjuenda quae
difficilliums
ad prouidentiam pertinenti<(a)> .simt artificis.
autem locus hic est, quod mensori iudicandum est; sed
lae tractari
10'
37
nec minus iUe exactus, quod est
quamquam diuersa sint et longe

prudentiam tamen eandem
|
aduocatio praestanda.
inter se discernere debeant,
habere debent
artifices
et
et qui aduocationes sunt praestituri.
qui iudicaturi sunt

in iudicando autem
agere debet neque
seruare opinionem
mensor[em] bonum uirum
et
iustum
ulla ambitione aut sordibus moueri,
Omnis illi artifici

et arti et moribus.
ueritas custodienda est, exclusis illis similitudinibus, quae fal-
quidam enim per imperitiam

quidam per inpudentiam peccant: totum autem hoc iudi-
sae pro ueris subiciuntur.
38
179
candi officium et
erat
hominem
et artificem exigit egrelgium.
exhiberi in
sores aequo
et in
animo
non possunt: nam cum
ferre
his ueri-
tas exposita est, aduersus sinceritatem artis facere cogunt.
16
21
34
retractatum in
7 p.
Comm. 70,1921
1617 erat aequissimum

51,1 8 Bo. 403,67 (=
exceptis
713, 1314,
p.
30, 22. 33, 18
cf.
19 cf.
38,
Comm.
51,3
tamendc
A,
a mensoribus
18 imperitiam
F)
praestanda AB, prestandum est F
tamendem B
artificis
70,
artis sinceritas
'24
1 singula et tractari AB, singula pertractari P

nentia sunt conieci] pertinent i nunc AB, i nunc
La.
aduocatione[m] eandem fidem

controuersiam a mensoribus. sed hoc posses-
aequissimum
AB,
oni.
3 pertisecl.
7
et om.
Goes.
F,
tamen
8 et
qui aduocationis sunt praestituri AB, et qui (quos Bo.) aduo9 mensor P, mensorem ABF La.
cant ut praestatores F
\
10 debet BP, debent A, diuersorum

bonus uir et iustus P
fides quaerenda est F {sed in margine tadem vianu scriptum In
iudicando autem argimensorem bonum esse debere); om. Bo.
il et arti
{sed u. 11 post moribus hahct debet); La. decet
AB, et arte P, metris F omnis enim artificis F, omni enim
14 in13 imperitiam ABP, imprudentiam F
artifici Bo.
15 officium
pudentiam ABP, auaritiam F, imperitiam Bo.
|
et
hominem
et
AB] hominem F
enim nequissimum F
l
mensoribus F
cognntur F
16
est]
17
fuerit
exiget E, exigent
16 erat
de eadem fide in controuersia

cogunt P, cogant AB,
FP
|
La.90,18 21. 1,6 15
DE CONTROVERS. AGB. ABFP 51
multa 8unt in professione quae generaliter pro ueris ofFerantur,

multa quae specialiter, quaedam quae argumentaliter. coniec(A
turaliter etiam mentiri artifices coguntur.
[AGCtENI YRBICI]
(^commentvm de agbobvm qval/tate.y

Suscepimus qualitates agrorum tractanclas atque plano seret lucido exponendas, et uolumus ut ea quae a ueteribus
obscuro sermone conscripta sunt apertius et intellegibilius exponere ad erudiendam posteritatis infantiam et quo dulcius posnam primaeuae aetati
sit disciplinam appetere quam timere.
quam sint radices amarissimae litterarum, scientes litteras uon
ignorant: ideoque ita planum facimus iter, ut exeuntes a prioribus studiis litterarum, in his secundis ac liberalibus uenientes.
mone
14 cf. Cassiodor.
Variae
III 52, 7
2 multa
offerantur ABP, aSevantur Alciati, subiciuntur F
quaedam quae argumentaliter ABP,
quae specialiter om. F
et quidem quae specialiter F, quaedam quae argumentis Alciati
3 coniecturaliter AB, quaedam con2
(u. 'Die Hss.^ 41)
3 mentiri BP,
iecturaliter P, om. Alciati, nescio an recte
coguntur] Deinde AGENI VRBICI LIB.
menti A, metiri F
EXPLICIT (EXP. A) AB
1
COMMENTVM
folia in P (usque ad p. 06, 20), citantur G et
dissentiunt, Si. (Sichard, Cod. Theodos. Basel 1528).
p
Propria commentatoris ignoti uerba latinis litteris minoribus,
aliena certae originis cursiuis litteris minoribus impressi et quidem Frontini uerba notis citationis distinxi. Quae incertae originis sunt, maioribus litteris latinis designaui. Signo I excerpta
discreui, signo ^ uerba aliquot in citando omissa esse indicaui.
Ubi nunc desunt
et,
si
ii
5 Quamquam in priore parte Frontiniis fere solus, in posteriore

praeter Agennium Frontinus et Hyginus citantur, nomen Agenni
Imic centoni ludimagistri Christiani ideo impositum est, quod in exitu
ultima pars Agenni affertur, cui in codicihus AB Jioc subscrijJtum
est:
AGENI VRBICI LIBER EXPLICIT
DI p
Ex
subscriptione p. 58 addidi
u. Lijfstedt, Peregrinatio Aetheriae,

14
uenientes GSi., facientes p
AGGENI G Si., AGEN8 ut frustra del.
Uppsala 1911, 250;
cf.
La.
95,2
lo''
BFP)
COMMENTVM
Gp
52
La.
1,
15 2,
KJ
disciplinam hanc uelut suauitatem quandam post amaritudinem

concupiscant.
lam nunc ergo pergamus exponere. 'Agrorum qualitates tres
esse' lulius Frontinus ostendit dicens Uinain agri diuisi et
uideamus qui sit ager diuisus et assignatus. sine
a&signatV
dubio uideo alicuius formam agri magnam, quae diuisa est
atque assignata in tempore. et nisi esset quaedam materialis
diuidi? an totum mundum aut
agri forma, quomodo poterat
prouinciam totam unius possumus agri, qui sit diuisus, qualitatem accipere? atquix boc ita intellegere omnino mibi uidetur
absurdum, eo quod subiungit continuo idem Frontinus 'altera
meyisura per extremitatem conprehensi\ uideo ergo illum agrum,
qui dum in se ducenta et eo amplius iugera contineret, postea
.
'
lo
iussu principum intercisiuis limitibus <(est^ distributus quinquagenis iugeribus uel amplius, ut qualitas locorum inuenta est. i5
quae intercisiones per trifinia et quadrifinia siue interuenientium
uel interpositorum ratione signorum cernuntur esse dispositae.
Alteram qualitatem dicit mensuram per eiusdem agri extremitatem conprebensam. iuxta bunc agrum, de quo locuti sumus,
uidemus confinem esse modum mensura conprebensura subseciui, 20
qui frequenter in extremitatibus assignatorum agrorum incidens
mensurali linea cernitur conprebensus. de hoc inferius suo loco
apertius disputabimus.
nam quidam centuriam uolunt intellegi
'mensuram' dictam 'per extremitatein conprehensam\
quod
et
etsi centenis hominibus duocentena

ipsud potest accipi,
iugera data legimus, quorum propter numerum sit appellata
centuria, legimus in quibusdam locis ab uuo mille et tre-
quia
35
Prontin.
1,34
11
1317 uerha
Frontin. 1,4
dum
dispositae La. Hygino 110, S13 (cf. II 140) tribuit;

in se
sed nescio an commentatoris sint (cf. Frontin. 14,57, infra 53,14);
uerbmn intercisiones in Corpore agrim. hoc soJo loco occurrit,
20
22 uerba subseciui
intercisiuus in Libro regionum saepe
16 tribuit; sumpta
conprehensus La. Hygino 110, 14
autem sunt ex Frontino (2,18 in extremis adsignatorum agrorum

57)
finibus, 3, 2 linea cludatur), ad cuius uerba i)ifra (u. p. 56
24 Frontin. 1, 34
citanda commentator in u. 22 refert
Sic. Flacc.
La. 110,47 Hijgino tribuit, sed 2526
La. 153, 29 centenis hominibus ducenteha iugera dederunt: et
ex hoc facto centuria iuste appellata est; 27 p. 53, 1 incertae
originis sunt {cf. Agenn. Urb. 37, 16)
25 p.
53,1
16 inter10 atquin io.] et quia Gp

9 diuisus om. pr. G
uenientium ad signa naturalia, interpositorum ad signa manu
22 mensurali pSJ., mensara G
cf. 53,12
fucta respicit;
25
La 2,17 3,15
centa iugera fuisse possessa.
'Teiinnii
nrr,'/:i,ii
Gp
53
agri quuli-
'arcifinius ager ah (ircnidis linstibus^ nuncutatem'' assignat.

patur, sicut paulo inferius subsequens lectio manifestat. hic
et occxpatorius ager dicitur eo quod iu tempore occupatus est
a uictore populo, territis exinde fugatisque hostibus; quia non
solum tantmn occupabat unus quisque, quantum colere praesenti tempore poterat, sed quantum in spe colendi habuerat
ambiebat. fines uero his signis inter se diuidebant, fossis mauu
factis, arboribus ante missis, fluminum interuenientium cursu[s],
iugis quoque montium, quae ex eo nominc accipiuntur , quod continitatione ipsa iugantur, superciliis nec non itineribus uel diuerîis; quae aut loci natura aut sollers procurauit antiquitas.
ergo diuisus assignatus est coloniis' siue municipiis,
' Ager
uni cuique possessioni modum secundum terrae qualitatem. "Hic
ager habet condiciones duas, unam qua plerumque limitihus continetur, alteram qua per proximos possessionum rigores assignata
esf. limes ergo est quodcumque in agro opera manuum factum
est ad obseruationem finium. rigor uero suae rectitudinis natu;
10
ib
ralis
20
nomen
accepit.
'
Quidquid autem secundum hanc condicionem
in longitudinem, est delim<îtyatum, per strigas appellatur, quidquid per altitudinem, per scamna'. strigatus ager est, qui a
septentrione in longitudinem in meridiano decurrit, scamnatus
autem, qui eo modo ab occidente in orientem crescet. et alti-
1 2
Frontin. 1,5
2 Frontin. 2,12 13
48, qtiae La. 115,
Hygino tribuit, conflata sunt ex Sic. Flacco 102, 1 occuautem dicuntur agri
quibus uictor populus occupando nomen dedit. 101,9 territis fugatisque inde ciuibus
1
8inguli[s] deinde terram nec tantum occupauerunt, quod colere potuissent, sed quantum in spe<m;> colendi reseruauere
b
12, quae La. 115,8 14 Hygino trihuit, commentator ex Frontino 5, 610, Hygino 89, 613 fcf. Agenn. 31, 2226; Sic.
46
patorii
1
iugantur
Flace. 102, 16) sumere potuit. Verba 10 11 quae
1314 La. HyHygini sunt 91, 1213
13 Frontin. 1, 6
1417 Frontin. 1, 69
gino 114, 2 tribuit; cf. 52, 15
18 cf.
19
21 Frontin. 1, 10
12.
FaHsam lectionem codicum
60, 3
Frontini altitudinem pro latitudinem commentator seruat et in
21
23 strigatus
crescet La.
V. 23 sqq. stupide explicat
110, 2 Hygino tribuit. Sed suspicor haec commentatoris esse, qui
longitudinem et altitudinem explicare uoluerit (cf. Agennium 22,
25 26). crescit pro spectat ad similitudinem dictionis uumeri
crescunt (u. Nipsus La. 290, 24) fictum est
8 fines pSi., finis
<âquae^ Turneb. La.;
11
cf.
12
66,9
diuergiis] diuersis Gp, diuergiis

20 delimatum Gp, corr. G'
is
54
COMMENTVM
Gp
tudinem hanc secundum idioma
La.
artis uoluit
3,
15 4,
16
Frontinus in orientem
nam dum superficiales nunc qualitates tantum modo

uel mensuras exponat, quomodo nos possumus soliditatis corpus
aduertere, in quo altitudo aut crassitudo ponatur? 'Agerergo limitdtus hac simiUtudine decimanis et cardinibus continetur\ ergo hic h
ager, quem in hac similitudine asserit contineri decimanis atque
cardinibus, in re praesenti considerari poterit. nam decumanum
limitem traxerunt, sicut Higenus describit, ab occidente in
orientem, cardinem uero a meridiauum in .septentrione<^m)> duxerunt. quidam uero ex aduerso eos asserwut constitutos. nam et jo
alibi limites facti sunt ab his, qui solis ortum et occasum secuti
intellegi.
19
sunt. quos fefellit ratio geometriae. mihi tamen, sicut Higenus

constitui decreuit limites, ita rationabile uidetor, ut decumanus
in orientem crescat et cardo maximus in meridianum.
'Ager perstrigas et per scamna diuisus et assignafus est more anti- 1.5
quo in kac similitudine, qua in prouirmis artia pablica coluntur\
ager ergo, siue per strigas siue per scamna diuisus sit, siue
quocumque alio ordine succedenti, assignatus est more antiquo
atque antiquo arbitrio in hac similitudine, qua iu diuersis prouinciis arua publica coli perspicimus. nam quod publica arua 20
coli dicit, ne ammiremini. nam ideo publica hoc loco eum dixisse
aestimo, quod omnes etiam priuati agri tributa atque uectigab'a
persoluant. nam paulo inferius dicit 'eadem ratione et priuatorum
agroruiii meiisurac aguntur\ ut apertius ostenderet publicum
cum priuato esse consortem. quia dum priuatus laborat in pro- 25
prio, et tributum puVilico et .-îbi alimonia arua excolendo procurat.
maximus
45
Frontin.
1,
13
14, quae La.
108,916 Hygino
tri-
buit, commentator ex libro Hygini Gromatici (qui in cod. P

Hygenus, non Hyginus, uocatur) extraxit, ubi legimm: La. 167,4
primum duos limites constituerunt, unum qui ab oriente in
occidentem dirigeret. hunc appellauenint duocimanum
8 alterum a meridiano ad septentrionem, quem cardinem nominauerunt
10 duocimanum postea decimanum appellaue-
170, 14 quidam in totiim conuerterunt et fecerunt deci170, 3 multi

in meridianum- et cardinem in orientem
ignorantes mundi rationem solem eunt secuti, hoc est ortum
et occasum. 182,15 (hos) fefellit mundi magnitudo. 180,4 haec
runt.
manum
ad uerhum
limitum ratio pulcherrima
1516 Frontin. 1,1416
supra 53,23
est constituendonim
crescat
v.
14
cf.
2324 Frontin.
2,
34
10 asserent Gp, asserunt G-Si.
ciimanus
denti
i)i
G
v.
17 ager p Si.
18 interpunxi
(=
11
13 depost succe-
alibi GrSi., alii p
P), est
ager
G La. ;
La.
^
4,17 5,23
Ager
est
DB]
AGRORVM QVALITATE
Gp
mensura conprehensus cuius modus uniuersus
55
ciuitati
assignatus' istius agri mensuram in unum modum quodammodo uideo conprehendi. nunc hic modus uniuersalis sagacius
est
a nobis iuuestigari debet. uidemus igitur

5
territoriales et
limitum cursus
modum per terminos
et titulos, id est inscriptis
plerumque fluminibus nec non aris lapideis, claudi

territorium atque diuidi ab alterius territorio ciuitatis.
hunc modum est mensura diuisum, suae
constat ciuitati modis omnibus assignatum. 'sicut in Lusitania
lapidibus,
idcirco quidquid intra

10
Salmaticensibus\ Lusitania prouinciae nomen est. Salmaticensee

enim uicani proprie nuncupantur. Ita et 'in Hispania citeriore
Palatinis et conplurihus promnciis trihutarium solum per uniuersitatem populis est definitum. eadem ratione
et priuatorum
agrorum mensurae aguntur. hunc agrum multis locis mensores,
quamuis extremum mensura conprehenderi^^nyt , in formam in
tnodum limitum condiderunf. formarum quinque sunt genera:
unum quod ex flexuosa linea continetur, alterum quod ex flexuosa
et rationalibus, tertium quod ex circumferentihus, quartum quod
ex cireumferentibus et rectis, quintum quod ex rectis. horum sunt
species infinitae. hunc ergo agrum ne in formis uideamus tantum
modo conditum, continuo subiungit 'in modum limitum\ ut sciamus plenissime non posse formam cuiuslibet agri sine limitum
rectura subsistere. sed praeuidere formam diligentius ammonemur, ut originem cuius interfuerit limitis efficaciter praedicemus,
seu d. m. seu k. m., quinti quoque atque quintarii, nec non et
illos in omnibus demonstrare, qui solis ortum et occasum secuti
sunt; ut nostra professio coram artificibus integra et omnem
ueritatem indagans approbetur.
|
15
20
25
30
Êst ager arcifmius qui nulla mensura continetur\ hic est

de quo superius diximus, qui et arcifinius et occupatorius nomi-
12 Frontin. 1, 1819 47 La. 114, 710 Htjgino tribuit.

Be uera hoc fragmentum eum fragmento 65, 25 66, 13 cohaerere
uidetur, sed exeepi id est
lapideis, cum offendant ahJatiui
et nec non usitata dictio commentatoris sit
9 Frontin. 1, 19
1116 Frontin. 2, 17
1620 Balbus La. 104, 37, nisi quod
illic ultima sententia in
deest, inj plenior est: horum generum
sunt species multitudinis infinitae
25 Hygin. Grom.La. 174,15
quintus est qui quinto loco numeratur, quintaiius qui quinque
centurias cludit.
26 u. p. 54, 11
29 Frontin. 2, 8 (= P)
24
interfuei-it
Gr
Si.,
fuerit
26
in
omnibus Gp] no-
uerimus coni. La., sed nescio an demonstrare ah

pendeat; cf. 111,20
ammonemur
G 20
COMMENTVM
Gp
56
La.
5,24-6,25
natur. 'Finitur ergo secundum antiquam obseruationem fluminibus, fossis, montibus, uiis, arboribm ante missis, aquarum diuergiis, et per ea loca quae antiquitus a possessorc potuerunt
obtineri\ mensura ergo hunc agrum minime actum esse conspicimus sicut ceteros agros: 'interuentu uero licium postea, per
ea loca quibus nunc finitai, ex arbitrio terminos accepit. in his
autem agris nullum ius subseciuorum interuenit' recte ergo subseciuum interuenire non potuit, quia mensura actus non est,
de quo remanere aut subsecari aliquid potuisset.
Subseciuum est quod a subsecante Unea nomen uccepit subduo sunt genera; umim quod in
extremis assignatorum finium centuria expleri non potuit\ Hoc
inuenitur L et LX contineri iugeribus, et quamuis exigua parte
minws fuerit inuentum d.imi&io centuriae, subseciuum dicitur.
ita tamen si spatium maius fuerit, nomen centuriae non carebit nam haec subseciua et concessa plerumque inueniuntur et
reddita, aliqua assignata nam et censum quaedam pro suo modulo susceperunt. secundum illam uero maiorem assignationem
snbseciuum maius centum iugera dictum est, subseciuum minus L
lo
iugera nuncupatum.
'In extremis uero assignatorum finium' ut sit assignatum, aut
quae sit extremitas, uideamus. Extremitas finitima linea est,
quae interuenit aut per iter publicum, quod transcendi non
20
G21 seciuum. horum subseciuorum
15
9 12 (=
scd in uersu 3 lectionevi glossa

quae] ante commentator corea loca quae antiquitus).
5_7 Frontin. 2,13 15 10 12 Frontin. 2, 16 19 13 20 ilrtec
La. 110, 17 111,2 Hijgino tribuit, et 1920 secundum uerba legis
triumuirorum Lu. 213, 18 ita correxit: subseciuum maius centum iugera <pro centuria)> [dictum] est, subseciuum < non)> minus
L iugeribus <^pro dimidia centuria)> [nuncupatum]. Mihi contra
commentator in v. 13 15 uerba iUius legis La. 213, 1 quod sub17
siciuum amplius iugera C erit pro centuria procedito, in v. 16
uerba H)/gini 96, 1.5 97, 5 circumscribere uidetur, in v. 18 -20
denique ^Frontini definitionem 2, 1819 explicare: subsiciuum
dici 'quod centuria expleri non potuit', siue amplius C iug. siue
minus L iug. sit. maiorem autem hanc appellat assignationem
1
Frontin.
corruptam
et si
2,
P,
qua loca [hoc
rigere studuit scribendo
est
et per
8 maiorem modum minorem

triumuiralem
22
La. 72,24
Frontin. 2,18
- 73, 3 Agennio = 41,1524 Frontino tribuit; sed uerba 57, 12
78 sumpta sunt, 57, 6
commentatoris
ex Frontino
propter Frontin. 14, 4
p. 57, 8
21
7 certe
10,
dimidio
14 minus La.] minore Gp
nomen Gp cf. 70,1; nomine La.
|
15
La.] de
medium Gp
La.
6,25-8,16
Gp
57
potest 'secundtcyn legcm colonicam, quia omnis limis itineri publico

seruire debet '; aut per limites siue terminos aliaque signa, quibus
territoria finiuntur aut ubi insoluta loca remanserunt. haec autem
sunt loca quae insoluta dicuntur, quae aut in saxuosis et sterelibus locis sunt aut in paludibus, ubi nulla potuit exerceri
cultura, quia, dum non esset quod excoli potuisset, nullis necesse fuit limitum regulis obligari. propterea et soluta loca
uocata sunt. 'Aliud genus subseciuorum, quod in mediis assignationibus et integris centuriis interuenit. quicquid enim inter quattuor limites minus quam intra clusum est fuerit assignatum, in
liac remunet appellatione\ bene igitur et recte subseciuum uocari debet, quicquid inter quattuor limites fuerit assignatum
minus quam intra eisdem potuit claudi limitibus, quia unus
quisque limis centuriae suae modum claudens adductus est. at
ubi omnes IIII aequis mensuris centurias continentes uno in
loco conuenerunt, sicut in subsequenti libello nostro designauidiazografum nuncupauimus, iôterit agnosci, et
mus, quem
minus clauserunt agri spatium quam quod centuriae singulae,
quibus seruitutem praestabant, poterant continere, subseciuum
iuste meruit appellari, 'îdeo quod is modus qui assignationi superest, linea claudatur et subsecetur. nam et reliquarum mensurarum
actufs] quicquid inter normaJem lineam et extremitatem interest
subseciuum appellatur\ de hoc superius disputauimus. normalis
linea mensuralis dicitur; extremitas uero, ubi, centuria ut ex;
10
15
20
25
30
pleretur, transir/
non
potuit.
'Est ager similis subseciuorum condicioni extra clusus et non

assignatus; qui si r. p. popuU Bom. aut ipsius coloniae euius
fine circumdatur, siue peregrinae urbi, aut locis sacris et religiosis aeque ad populum Bomanum pertinentibus, datus non est,
iure subseciuorum in eius qui assignare potuerit remanet potestatem\ in ambiguo uidetur hic ager et uelud indefinite reman-
6 relicta loca
sunt; ut opinor etiam cetera {cf. Frontin. 9,4
Comm. 67,25
10 finitima linea
(relicta loca) et insoluta uocantur. La 236,21 in soluto remansit.
Sic. Flacc. 101, 15 soluti appellantur)
locorum iniquitate, 8
811 Frontin. 2, 193, 1

2023 Frontin. 3, 15
26-31 Frontin. 3, 612
perius u. p. 52,2023
1
limis Gp, limes G^
2 in soluta p,
23 su-
insoluta G; in soluto
4 insoluta Gp, in soluto

La. 225,16. 236,21)
14 limes
6 quia] quae La., sed cf. u. 1
16
La.:
7.
G^Si.
17 designauimus anacoluthon
cf. 55, 4
25 transiri La.]
22 extremitate p
'fortasse designatum'
recte
recte
La.
La.
transire
(cf.
Gp
G 22
in
COMMENTVM
Gp
58
enim
La. 8,
IG 10,
11
omnibus supra dictis datue non est, utique

assignantis remanet potestate. hunc agrum Frontinus ita re-
sisse:
si
his
mansisse testatus est. sed uideamus, ne forte postea, iussu principis alicui datus sit, qui terram metiri denuo praeceperit, sicut
Caesaris Augusti temporibus factum est. nam alia subseciua
Uespasianus uendidit, alia autem quae remanserunt Domitianus
donauit atque concessit. propterea hic ager succedentibus huc
usque temporibus ita, hoc est in ambiguo, non potuit remanere.
qui si remansit, in eius potestate profecto qui assignare potuerit,
est qui acceperit a principe assignandi licentia<(m^. nam
agri mensor omnis doctus centurias delimitare potest ac suis
redintegrare limitibus, assignare autem nuUo modo potest, nisi
sacra fuerit praeceptione firmatus.
hoc
:,
lo
EXPLICIT COMMENTVM DE AGBORVM

QVALIIATE.
INGIP.
15
DE CONTROVERSIIS.
Suscepimus quoque
,,
La. 9,14
tractandos controuersiarum status cam
diuino praesidio.
'Materiae, inquit, cotitrouersiarum sant duae, finis et locus.
harum condicio alterutra coHtinetur. scd qnoniam singulae controuersiae diuersis condicionibm obligantur, proprie nominandae
sunt. genera autem contromrsiarum, ut ait Frontinus, sunt numero XF'. sed quia his generibus species non dedit, et quia
secundum regulam dialecticam neque genus sine specie neque
sine genere species potest dici, omnino dixit inproprie: nos
tamen suum illi idioma relinquentes ad iutellegendas eas atque
exponendas, sicut promisimus, transeamus.
"De positione terminorum controuersia est inter duos
pluresue uicinos; inter duos, an in rigore sit positus terminus
citerorum, siue rationis; inter plures, trifinium facit an qtiadrifinium'. cum ergo possessor inuenerit terminum in pos-
sessione sua aliter
formatum aut
aliter
positum quam
3
quae La. 111, 3 7 Hygino adscripsit, commentatorem
7,
ex Hygino 96, 2197, 5 sumpsisse, monet Mo. Ges. Schr. VII 472
Cdie schon durch die Beziehung auf den augusteischen Beichs26
census bedenkUche Stelle') ; cf. etiam Agenn.'Urb. 41,16
1923 Frontin. 4, 27 sed retractatum
et La. 295, 915
2831 Frontin. 4, 1215 (= P)
31 p. 59, 18 La. 70, 1871, 9
Agennio Urbico tribuit, et quidem 39, 18 40, 12 Frontino eadem
28
POSIONE G
20
25
30
La. 10, 11
11,
1-2
DE CONTROVERSIIS
Gp
59
ceteri qui in ea possessione sunt, aut <(non)> inscriptum
ut adsolet, agit de eo, in qua
sit
positus ratione, seu
ipse trifininium faciat siue ab alio lineam procedentem
f.
10
15
dumque
uicinus possessor huic extiterit ambiguitati contrarius, magna inter utrosque controuersia
agitatur. Solent enim liae[c] controuersiae de conportionalibus nasci terminibus, nam si de eorum latere linea
quasi ex artificis manu eomposita uideatur exire atque
in unius termini angulum inpingere qui in limite est
positus, in istis, ut ait Frontinus, uelad instaHtium argumentorum oportunitas controuersialis aptatur. hoc enim plerumque potest in limitibus inueniri. nam si ueteranus,
filiis suis uuam possessionem diuidens in tres aut quattuor portiones, terminos uoluit interesse, potuit quiddam
tale
contingere, ut ex multis quicumque respiceret Gs^
angulum illius termini, qui in maximo est limite constitutus. hos siquidem terminos, qui intra possessionum fines
excipiat:
inueniuntur, conportionales appellauit antiquitas. 'Qui si secundum pristini temporis possessionem non conueniunt, diuersas
controuersias generabunt. sed alius forte
de loco, alius de fme Utigaf uidendum hoc diligenti cura. et
circuiri agrum ante omnia oportet, de quo intentio uertitur.
et redintegrato suis fundo limitibus per maximorum limitum
rationem, tum de conportionalium terminorum positionem,
quos uice tabellarum antiqui intercidendis portiunculis inter
filios suos defigebant, integra ab artifice ratio proferatur.
20 attiguis possessoribus
2.-,
uerba praeter lo
ii iu istis
aptatur, quae ex Agennio
28, 13 sumpta sunt. Haec uerba 10 11, quae commentator Frontini esse ait, in priore parte Agenni, cui nunc in cod. B Sinplici
nomen superscriptunt est, reperias. Unde iure conclusit Mo. Ges.

Schr. VII 470, in codice commentatoris nomen Frontini fuisse
ubi postea in B Sinplici novien in rasura scriptum est
illic,
Verba 1718 bos

antiquitas commentatori dedi.
Hygino {u. 94, 15) sumpta sunt
1821 Frontin. 4, 1519 (= P)
2126 La. Agennio 71,
11 16
Frontino 40, 1318 trihuit; sed nescio an commentator his uerbis superius fragmentum 59, 6
18 explicet. cf. 58,
11 12 suis redintegrare limitibus
{u. p. 20).
cetera fortasse ex
xnon add.Goes. 6haecGp,haeG' 8quaesiG,corT. G^ loinstantium] exstantium Agenn. 28,13, stantium La. 18 cumportionales G
COMMENTVM
Gp
60
La. 11,
13-12,
De rigore
atque de fine licet similem posuerit controuersiam

unamque eis condicionem esse firmauerit, tamen credo inter eas
aliquid posse differri. rigor enim naturalis est. qualiscumque
enim rigor interuenit constitiientibus
limites.
rarioribus locis
terminos posuerunt. et sei-uari iubetur rigor, si inuentus fuerit

de triginta pedum latitudine, ut ne ab utroque possessore tangatur: quod si plus de
pedibus patuerit, iam collis est.
quod exigit ut superior possessor in planum usque descendat
hoc enim lex propter
et sibi defendat omnem deuexum locum.
malignitatem inferioris possessoris instituit, ne aut arando aut
fodiendo superioris possessoris terras inuaderet.
XXX
Termini quoque quibusdam locis iwsiti sunt, ut ab uno ad

unum dirigantur , per pedes a CCCXX et supra usque ad
CCCCLXXX et infra hoc si licet. nam Tiburlini distant a se
et infra. qiind
in pedibus a CCXL et supra usque ad
si spissiores non sunt, riparum et rigorum cursus serMobunt;
liurum tamen quae per multa milia pedum recturas separationesue
agrorum ab initio suo usqtie ad occasum custodiunt. et ne eas
ripas aut rigores sequendos obseruarent quae intra corims agri
nascuntur et in suo latere decidunt, lex limitum eas praedamnauit.
ne id aliquando sequamini, quod maior potestas limitum recturarumue cursus non confirmat. sed si conuentionis causa ea partes
DCLX
25
lo
i5
12
u. Frontin. 5, 3.
Agenn.
311, quae La. 108, 18
27, 1
109, 8 Hygini esse credit, commentatoris sunt, sumpta ex 53, 18

(rigor
naturalis), Hygino 91, 19 92,
92, 7 (malignitate
2.
exaretur), Sic. Flacco 106,511. 107,9 (siue aret siue fodiat

detrahit pendentes ex superiori terras). Commentatorem arguunt
latitudine u. 6, de
pedibus u. 7, et uerhum
et uerba de
patuerit u. 7, quod ex falsa lectionc codicis Hygini 91, 20 latitudinis {pro altitudinis) pendet. La. falso paruerit coniecit et
post collis est u. 7 lacunam statuit, ea discernens, quae in Hy12
gino cohaerent
p. 61, 2 quae La. 109, 922 item Hygino
ascripsit, ex Libro regionum La. 220, 15221, 11 sumpta esse,
illa (220,13
221,13) ut
et inde apparet, quod auctor codicis
alia quae in Commentum recepta erant (Agenni et Hygini De
controuersiis) omisit, et inde quod illic omnia pleniora et saniora
sunt quam hic. At uerba 12 ut ab uno ad unum dirigantur ex
Hygino 90, 10 assumpsit commentator, qui in proxima pagina
Hygin. 89 92 cxcerpsit
XXX
1213 ad unum et 13 per om. p

14 si
16 seruabunt p Si., seruabant G
Gp falso pro silicei
18
20 et ne
separationesue pSi., separationes suae G
eas
decidunt om. p
3 differre Si. Turneb.
licet
17
20
10 13,21
La. 12,
DE CONTROVERSIIS
Gp
61
conseruanda censuerunt, non recturae imputandum, sed

concurrenti definitioni fides est adhibenda.
D e f i n e enim lex Manilia quinque aut sex pedum latitudinem
praescribit, quoniam hanc latitudinem uel iter ad culturas accib dens occupat uel circumactus aratri. quod usu capi non potest:
iter enim non, qua ad culturas peruenitur, capitur usufs] sed
id quod in usu biennio fuit. finis enim multis documentis seruabitur, terminibus, et arboribus notatis, et fossis, et uiis, et riuis,
et uepribus, et saepe normalibus, et iit comperi aliquibus locis
II)
inter arua marginibus quibusdam tamquam puluinis, saepe etiam
limitibus, item petris notatis. quae in finibus sunt, pro terminibus habebitis. \ Si arboribus notatis fines obseruabuntur, uidendum quae partes arborum notatae sint. notae enim in propi-iis
arhoribus a foras ponuntur, ut arbores liberas in parte a nota
15 relinquat. si communes sunt arbores mediae notantur et ad utrumsi fossa erit finalis, uidendum utrum unius
que pertincnt. I
an utriusque sit partis, et si in extremo fine facta; itemque Ûrum
publica an uicinalis. I Si iugis montium, quae ex eo nomine accipiuntur, quod continuatione ipsa iugantur. I Haec autem omnia
20 genera finitionum putato in uno agro posse sine dubio repperiri.
loco si agitur, quae res hanc habet quaestionem., ut nec
ad formam nec ad ullum scripturae reuertatur exemplum, nisi
tantum hunc locum hinc dico esse, et alter e contrario similiter
quaeret, ex similitudine fere culturae comparationem accipit. ^ id
et aetas arhorum,
est si silua, cuius sit aetatis par caesurae
ut solent relinqui quas ante missas uocant, et siluarum quoque
aetates an sint pares. si uineae, similes erunt in comparatione
an ordines aequidistantes , an pari constitutione , et an simile
inter se
Nam
De
2.")
genus uitium eonstabit. tamen rem magis esse iuris quam nostri
quoniam fere usu capiuntur loca quae biennio possessa
fuerint. respiciendum erit ne, quem admodum solemus uidere quibusdam regionibus particulas quasdam in mediis aliorum agris,
numquid simile huic interueniat. quod in agro diuiso accidere
non potest, quoniam continuae possessiones et assignantur et red-
30 operis,
3 12 Hygin. 89,1 15 12 16 Hygin. 90,19 24 16 18 Hy1920 ex Siculo

18-19 Hygin. 91, 1213
91, 56
Flacco 103, 2 uel Hygino 91,3 sumpta. La. falso his verbis tex21
p. 62, 8 Hygin.
tum codicis B interpolauit 129, 78
fjin.
92,1794,2
45
p.SV.,
accidens Gp, accedens recte Si.

iungantur G
21 si agitur GSi.,
6
si
usu
Si.,
19
Si.
queritur p
similiter ^Si., sim uel

altere p, alteri G
33 accidere p Si. G \ accedere G
ammodum G
iugantur
23 alter
31
quem
tr 2
duntiir.
et his forte incidit ut tale
pro
loco,
ut continua
nmi
potest.
-27
solent
sit possessio.
La.
1S,21-15, 11
quid committeretur, ut locus
ita,
ut dixi, in assignatis
fieri
quidam compJuriutn fundorum suorum domini
agros uni uelle contribuere, terminos qui finiebant

singulos agros relinquere ^ praeterea cui contributi sunt. uicini
non contenti suis finibus tollunt terminos, quihus possessio eorum
finitur, et eo.s qui inter fundos unixis domini sunt sibi defendunt.
ita et liaec despicienda erunt.
De modo quaestiones fere in agris diuisis et a.sisignatis nascuntur, item quaestoriis et uectigalibus .nMectis, quoiiiam scilicet
in aere scripturae modus conprehensus est. quod semper erit ad
formam respiciendum. et hoc si duobus possessoribus conueniat.
aUoquin ex modo illo, qui aere scriptura continetur, forma liquebit, etiam si domimis aliquid uendidisset. namque hoc comperi
in Samnio, ut agri quos diuus Vespasianu^ ueteranis assignauerat, eos ab ipsi.-^ quibus assignati erant iam aliier possideri.
quidam enim emerunt aliqtia loca adieceruntque suis finibus et
ipsud, uel uia finiente uel flumine uel alio quolibet genere: sed
nec tioidentes ex acceptis suis aut ementes adicientcsque ad acceptas suas certum modum taxauerunt, sed ut quisque modus
aliqua, ut dixi, aut uia aut flumine aut aliquo genere finiri
potuit, ita uendidertcnt emeruntque. ergo ad aes commodi reuocari
potest, si ^ du^bus, inter quos controuersia est, conuenerit. in
eis autem, qui uectigalibus suhiecti sunt, proximus quisquc possessioni suae iunxit. ^ nam soliti erant antiqui in conductiones
et in emptiones ^ modum conprehendere afqur ita cauere: FVNdUiOS
COMMENTVM
Gp
62
aut
tres
lo
v^
DVM ILLVM, IVGERA
94,
1696,
3637 Frontin.
6,
35
37
'
Amplifikation der im Kommentar vorhergehenden Worte
Frontins^ Mo. Ges. Schr. VII 471 A. 3 (La. falso haec Agennio
p. 63, 6
79,
713
1
= Frontino 48, 1016
ut locus GSi., et I0CU8 p
22
acceptis vSi., exceptis G
sessioni ^Si., possessionis G
25
TOT IN SINGVLIS IVGEBI-
BVS. tantum itaque si in ea regione agitur, uhi hau- crit cnnsuetudo, aut cautiones scilicet aut emptiones iutuiiulae crunt.
inter quos disputabittir acta utriusque mensitra: si nUiiJ <id cantionem conueniat, ne utrius possessio modum cautiunc conprehcnsum impleat, magna erit rei confusio, quaerendumque tunc quomodo in uniuersa regione magis opinione quam mensura modum
complecti soliti sint.
'De proprietate controuersia est pJerumciue ut in Campania
cultorum agrorum siluae absunt in montibus uJtra quartum aut
quintum forte uicinum'. nam ubi mons fuit proxinius asper seu
934 Hygin.
20
tribuit)
s dispicienda G^Si.
ex
ad aes GSi., ad hes p
2425 pos-
29 ut cautiones p
34 sunt p
30
35
La. 15, 11
16, 22
DE CONTROVERSIIS
Gp
63
super quo fundi constitui nequiuerunt aut forte aquae

inopia habitatio hominibus prorsus negata est, siluae tamen dum
essent glandiferae, ne earum fructus perirent, diuiso monte
particulatim datae sunt proprietates quaedam fundis in locis
planis et uberibus constitutis, qui paruis fmibus stringebantur.
nam et in Suessano culti sunt, qui habent in monte Marico plagas
siluarum determinatas, quarum proprietates 'ad quos fundos pertinere debeant, discutiatur'
nam et formae antiquae declarant
ita esse. I repiciendum erit et illud, sicut dixi superius, quem
admodum solemus uidere quibusdam regionibus particuJas in mediis aliorum agris. I hoc argumentum prudentiae est quam proquoque quoniam 'est et pascuorum professionis. uidendum
prietas pertinens ad fundos, sed in commune; propter quod ea
conpascua multis locis communia appellantur, quihusdam prouinciis pro indiuisa'. \ haec fere pascua certis personis data sunt
depascenda, sed in communi: quae muUi per potentiam inuaserunt et colunt. de eorum proprietate ius ordinarium solet moueri,
atque interuentu mensurarum demonstratnv ut sit assignatus ager.
'Nam per emptiones uel hereditates huius generis controuersiae
fiunf. quaedam loca feruntur ad personas publicas attinere.
nam personae publicae etiam coloniae appellantur. quae habent
assignata in alienis finibus quaedam loca, quae solemus praefecturas appellare. harum praefecturarum proprietates manifeste
ad colonos pertinent, non ad eos quorum fines sunt diminuti.
solent et priuilegia quaedam habere beneficia principum, quod
longe et semotis locis saltos quosdam reditus eausa acciperunt.
quae proprietas ad eos quibus data est indubitate pertinet.
sunt et aliae proprietates quae municipiis a principibus sunt
sterelis,
10
15
21)
25
concessae.
30
^De p)OSsessione fit controuersia quotiens de totius fuudi

statum per interdictum , hoc est iure ordinario, litigatur''. hoc
non est disciplinae nostrae iudicium sed apud praesidem prouinciae agitur, et ex lege restituitur possessio cui poterit adtineri. in his secundum locum habet disciplina nostra, sicut lex
78 eiiaw Froutin. 6,(5 9 il Hygin.

Agenn. 39,8 12
1215 Frontin.
11 Hygin. 93, 14
u. supra p. 61, 31
1518 Agenn. 39, 1722
1920 Frontin. 6, 11
12
2027 Agenn. 40, 1 8
28
29 sunt
concessae
ex Agenn. 40, 8
3031 Fron10 sumpta esse docuit Mo. l. l.
tin. 6, 1213
32 Corp. Theod. La. 268, 14 agitur apud praesidem 34 Agenn. 40,15 ars mensurarum locum secundum habet
79
710
93,
6,
om. p
5 finibus scripsi] funibus Gp, fluminibus
26 semotis -^Si., remotis G
saltos om. p
4 in dSi.,
La.
Ga
COMMENTVM
Gp
64
La. 16,
2317, 33
de possessionis statu quaestio fuerit terminata, non

li6et mensori praeire ad loca.
De alhiuione obseruatio est, si haec in occiipatoriis agitiir
agris.
quidqiiid uis aquae abstulerit, repetitionem nemo habet,
quae res necessitatem ripae muniendae iniungit, ita tamen ut sine
ait:
29
nisi
alterius damno quicquam fiat. ^ si uero in diuisa et assignata

regione traetabitur, nihil amittet possessor, quoniam formis per
centiirias certus cuique modus ascriptus est. circa Padum autem
cum ageretur, quod flumen torrens et aliquando tam uiolentum
decurrit, ut alueum mutet et multorum late agros trans ripa(jny, lo
ut ita dicam, transferat, saepe etiam insulas efficit. at Cassius
Longinus, uir prudrnfis^îmus. iuris auctor, hoc statuit, ut quicquid aqua lamhiendn i^^stn!' rit id possessor amittat, quoniam
scilicet ripam suam sim al>i rmx damno tueridebet; siueromaiore
ui decurrens alueum mutassct, 6uum quisque modum agnosceret, 15
quia non possessoris nef/Iegetitia sed tempestatis uiolentia abreptum
apparet: si uero insulam fecisset, a cuius agro fecisset, id possideret; aut si ex communi, quisque suum reciperet. Scio enim
quibusdam regionibus , cum ussignarentur agri, adscriptum aliquid per centurias flumini. hoc autem prouidit autor diuiden- 20
dorum agrorum, ut quotiens tempestas fluuium concitasset, non
per regionem excedens alueuin uagaretur, sed sine iniuriu cuiusquam deflueret. I hos tamen agros, id est hunc omnem modum,
qui flitmini adscriptîs est, B. P. quibusdam uendidit.
\
Haec quaestiones maximi'

multis contexta fluminibus in
fni/Jia to(^gayta mouentur, quae

iii
i/ml/r/i.i
Ipium niues in mare transsubitarum regelatiotnnu n prntinas inundationes pntitur. \
aliquibus locis impelnnicnnit posscssores a praeside prouinciae
ut aliqiiam latitndinim tlumini daret. I nam et in Italia Pisaurtm fiinnini Jatitndn est assignata eatenus quo usque alluebat.
'^De iure territnrii controuersia est', cum quidam priuatoi"um aut 'pinnerinm fins urbis'' '2)riuntis operibus'' inuerecunde
uult peruadere aut acare de locis publicis, hoc est 'ad ipsam
urbem pertinentibus' quidam priuatorum usurpare temptauerit.
.
25
mittit et
12
Corp. Theod. La. 267,7 prius super possessione quaestio

mensor ire praecipiatur ad loca
finiatur et tunc agri
323 Hygin. 87,488,9

2529
2324 Hygin. 89,1315
3134 ea: Frontino 7,12
Agenn. 43,4 8. 44,1617, 2223
et
Agennio
47, 4
possitionis
possessionis statu p Si.
tionem G
7 amittet pS/., ammittet G
1920 aliquid TpSi.,
1 assignarent p
pG, hae G^Si.
33 auare scripsi] arare
2
statum G
11
at p5?. G*,
aliquod G
repe-
ad G
haec
Gp, aliquem La.
25
3o
La. 17,
33 19,
DE CONTROVERSIIS
17
Gp
65
[)omerium autem urbis est quod ante muros spatium

sub certa mensura demewsum est. sed et aliquibus urbi- G
bus et intra muros simili modo est statutum propter
oustodiam fundamentorum. ^quod a priuutis operibus opti,
10
if)
20
non oportebit. hic locus est qui n ptiblico nullo iure poterit
amoueri. habet autem condiciones duas, unam tirbani soli, alteram
agrestis; urbani soli, quod in tutela rei tirbanae assignatum est,
agrestis, qtiod publicis operibus datum est attt destinatum.' in
tutela rei urbanae assignatae sunt siluae, de quibus ligna in
reparatione publicorum moenium traherentur. hoc genus agri
tutelatum dicitur. nam aliquarum urbium 'iiiaxima pars finium
coloniae est adtributa\ coloniae sunt quae ex eo nomine accipitmtur, quod Romani in eisdem ciuitatibus colonos miserunt.
illarum ergo urbium maxima finium pars data est coloniis, quae
in remotiora loca et longe a mari positae uidebantur, ut numerus ciuium, quem multiplicare diuus Augustus conabatur,
haberet spatia, in quae subsistere potuisset. nam et în Piceno
fertur inter montium Praecutianoruin quandujn partem oppidi
Asculanorum fine circum dari. sed hoc conciliabulum fuisse et
postea ferttir in vnmicipii itis relatum. nam oinnia antiqua municipia habent .ûum priuilegium,' I tit Tudertini qui apiid principes egerunt nt Fanestres ^ incolae, ^ si essent alienigenae, qui
intra territorium incolerent, honoribus fungi in colonia non desed Fanesfres hoc postea impctrauerunt, ut eis liceret
herent.
neri
25 et
fungi honoribus territorii.
aeque iuris controuersia agi-
tatur, quotiens propter exigenda tributa de possessioue
cum
litigatur;
dicat
una pars
in sui
eam
fine territorii
48 Frontin. 7,38
817, quue
Liv. I 44, 4
La. Htjgino 113, 1925. 114, .35 dedit, commentator ex Frontin. 7,11
12, 15,4 tutilatum P {falso pro cultellatum), Hygin.
Sic. Flacc. 99, 9,
91,12 quae ex eo nomine accipiuntur quod
Hygin. Grom. 142, 8. 11 (diuus Augustus) numero ciuium am2125 Agenn.
1721 Frontin. 7, 13 8, 2
pliauit conflatiit
25
45,1114
p. 66, 13 La. recte, credo, Hygino 114,1224
territoriortim
de
iure
(== p.74,4
Hyginus
9
se
tribuit,
cum
97,
19)
iani egisse dicat et Siculus Flaccus, qui ab Hygino pendet, hoc
loco ustis sit 12S, 16
18. Sed p. 66, 1316 cxplicatio commenta14 cf
toris
2
mihi esse uidetur
demensum La.] demissum pG, dimissum Si.G^
ueri p
22 ct
desti
mo-
8 signatnm
aiteram agrestis; urbani soli ojk. p
13 colonos ^Si., colones G
destinitatem G
24 fanes tres G
25 et pG, erasit G\ om. Si. La.
6
destinatum
('ori)U8
-SV.,
agrimena. Eoman.
I.
^,
so
66
COMMENTVM
(>P
La. 19,
1720, 30
constituta<în)>, et altera e contrario similiter quaeret. haec
G 31
autem controuersia territorialibus est finienda terminibus.

nam inuenimus saepe in publicis instrumentis siguificanter inscripta territoria ita ut EX COLLICVIA) QVI
APPELLATVR ILLE, AD FLVMEN ILLVD, ET PER FLVMEN
ILLVD AD RIVVM ILLVM aut VIAM ILLAM, ET PER VIAM
ILLAM AD INFIMA MONTIS ILLIVS, QVI LOCVS APPELLATVR ILLE, ET INDE PER IVGVM MONTIS ILLIVS IN
|
1
j
SVMMVM MONTIS PER DIVERGIA

AQVAE AD LOCVM QVI APPELLATVR ILLE, ET INDE
DEORSVM VERSVS AD LOCVM ILLVM, ET INDE AD COMPETVM ILLIVS, ET INDE PER MONVMENTVM ILLIVS AD
locum unde primum coepit scriptura esse. saepe enim
SVMMFiJf, ET PER
quorundam aut monumenta aut
P 18"
fossae aut
quorundam
10
sacel-
lorum aut fontium, unde riui fluminaque incipiunt, obseruantur

fines territoriorum. '^Si autem rationem appellattonis huius traetemus, territorium est quidquid hostis terrendi causa constitutum est.'
De iure stibseciuorum suhinde quaestiones mouentur. subseciua autejn ea dicuntur quae asstgnari non potuerunt, id est,
cum sit ager centuriatus in loca culta quae in centurias erant,
cum "^centuria expleri non potuit\ subseciuum appellauit. haec
15
.
20
aliquando auctor diuisionis aut sibi reseruauit, aut aliquibus conaut B. P. aut priuatis ^jersonis; quae subseciua quidam
uendiderunt, quidam uectigalibus certo tempore locant. inspectis
igitur perscrutatisque omnibus condicionibus inueniri poterit qnid
sequi debeamus. 1 nam Domitiamis per totam Italiam mbsedua
possidentibus donatiit, edictoquc hoc uniuersis notum fecit. \ leges
itaque semper curiose legendae interpretandaeque erunt.
cessit
^De locis publicis siue populi Romani siue coloniarum

municipiorumue controuersia est, quotiens ea loca, quae neque assignata neque uendita fuerint', I 'ab aliis obtenehintur, ut subseciua concessa\ multis enim locis comperimus loca publica
1617 Frontin. 8,46
1819
21 Frontin.
2,17
1828 Hygin. 96,1120. 97,46.

2932 Frontin. 8,1214. 9,12
per ^Si., super GLa.

9 per summum Gp,
quaedam sacella aut
20 in loca culta] diuisus in marg. add. G\ quod
fontes' La.
21 appellauit Gp, cf 54,21 dicit] appellant
ex b recepit Si.
31 obtinebuntur G^
2S subciua G
G^Si.La.
4 colUculo
Buper
Huschke] coUegio Gp
summum Ln.]
summum La
in
in
14
summo Gp
1&
'fortusse
25
80
7
La. 20,
30 22,
DE CONTROVERSIIS
14
67
repperiri, ût ex proxi\mo in Sabinis in monte Mutela\ qui nunc

a priualis operibus obtinetur. nam et regione Eeatina itidem
G3
sunt loca P. R.
5
10
Loca autem quae sint publica uideamus. sunt siluae de quibus lignorum copia in lauacra publica ministranda caeduntur.
Bunt et loca publica quae in pascuis sunt relicta quibuscumque
ad urbem uenientibus peregrinis. sunt in suburbanis loca puhlica inopum destinata funeribus, quae loca culinas appellant:
sunt et loca noxiorum poenis destinata. ex his locis, cum sint
snburbana , sine ulla religionis reuerentia solent priuati aliquid
usurpare atque hortis suis applicare. sunt autem loca publica
coloniarum, ubi prius fuere 'conciliabula', et "posfea sunt in Pii
municipii ius relata'. sunt et alia loca publica quae praefecturae
appellantur. nam et 'pomeria' urbium, de quibus iam superius
suo loco disputauimus, publica loca esse noscuntur. multis mo\
15
20
25
dis loca publica dici possunt, sed dum diuersis condicionibus

constringuntur, non possunt nisi sua suis locis incedere. nam
et ubi 'uis aquae' 'aluei' Tiberis 'popiili Roniani' tantum modo
Hnsulam' fecit, locus est publicus. 'siluae' etiam sunt iuxta hoc
alueo suis circum datae terminibus, quae casalia non utuntur.
'De locis relictis et extra clusis controuersia est in agris
assignatis. relicta autem ea loea sunt quae siue iniquitate locorum
assignari nequiuerunt, siue ex uoluntate conditoris, hoc est mensoris, relicta limites minime acceperunf. dicuntur et ea relicta
loca quae uis aquae obtinuit. haec loca et insoluta uocantur
et 'iuris subseciuorum' esse noscuntur. ' Eoctra clusa loca sunt
Frontin.
8,
23 nam
1920
loca P. R., quae
et
Hygino dedit La. 114, 6, ex Siculo Flacco 100, 16 sumpta sunt

7 His uerbis, quae La. Agenni 86,4 7 Frontini 55,4
esse putat, commentator sententiam. Agenni 46, 24 siquid in tatelam aut templorum publicorum aut balneorum adiungitur eir-
cumscribit, templorum loca omittens (u. p. 6S, 17 sq.) sed peregri7

norum (der Pilger?) pascua ex suo addens
ll Agenn. 47,
15
1220 ex Frontino 7,16, Agennio 40,3, Frontino 7,2
(superius), 8, 15
17 commentator petiuit, sua aliquot uerba ad21
dens. La. falso haec Agenni 86, 16
24 Fron25 esse censet
tin.
9,3 6
25 insoluta M. .57,3
26 p.
68, 3
Frontin.
9,
6 10
cremia La.
17 incidere recte Turneb.; cf. Hygin.
18 alueo La.
tantum modo] malim torrentum modo
80, 6
secundiim Hygini uerba supra 64, 9 allata flumen torrens
insulas efficit. La. falso prominentem modo pro populi Romani
19
tantum modo coniecit
20 casalia]
20 hunc alueum La.
communalia La.
non utuntur] nominantur Bigalt. La.
& copia]
5*
68
COMMENTVM
14-23, 2b
La. 22,
aeque iuris subseciuorum, quae ultra limites et ultra /initima

linea erunt. finitima autem litiea aut menswalis est, aut aliqua
obseruatione aut terminorum ordine seruatur.'' \ ergo fines coloniae inclusi sunt montibus. proptereû haec loca, quod assignata
non sint, relicta appellantur; et extra clu.sa, quod extra limitum
ordinationes sint et tnmm five chidniitur. Iinec j)lerumi[i(e proximi
po.ssessores i)iuadut if npnrhtni^ntr Inri
irritnU litjr^nn obtinent.

cum his cuntrouersiiie n rilins jj,iU,ri.s sn/rnt mnurrt.
Pi9''
'De locis sacri.s rt rrl/ijios/s cnnironrrsiar phirlmac'' 'iure
ordinario finiuntur'' si enim loca sacra aedificaViantur, quani

maxime apud antiquos in confinio constituebantur, ubi trium
uel quattuor possessionum terminatio conueniret. et unus quis
possessor donabat certum modum sacro illi ex agro suo, et
quantum donasset scripto faciebat, ut per diem soUemnitatis
eorum priuatoi-um atjfri nullam molestiam inculcantis populi
sustinerent. sed et siquid spatiosius cedebatur, sacerdotibua
templi illius proficiebat. /;* Italia autem multi crescente religione sacratissima Christiana hicos profanos siue templorum
loca occupauerunt et serunt. sed hoc ideo existimaui dicendum,
ut magisterium suum si uult mensor ostendere, modum concessum fano illi demonstret. 'Locorum autem religiosorunt si-
id
i.i
20
milis est condicio. et his namque '.sccu)idu7n cautionem moduS

restituehsitm' antiquitus. nam sanctum est plerumque ut incorruptum, et a sanciendo sanctum dicitur; religiosum a religando
mentes, ne male agant homines. sacrum autem proprie dei est. 25
[religiosum enim vel a relinquendo.] profanum autem quod,
dum sanctum fuisset, postea in usu hominum factum, hoc est
19''
extra fano, extra sanctuario, profanum dictum est. ' Moesilea

uero haboit iuris sui hortoru)n modum circmn iacenton uel praescriptum agri finem.' nam lucos frequenter in trifinia et quadrifinia inuenimus,
sicut in suburbanis et circa publica itinera
constitutum esse perspicimus.
|
3 8 Agenn.47,16 22 910 Frontin. 9,13 14 10 21 (vwmentatoris sunt, qui in u. 17 19 Agenni uerba 48, S in Italia
autem densitas possessorum multum inprobe facit, et lucos sacros occupant circu)nscribit Christianae religioni id attribuens,
quod densitati possessorum Agennius; cetera ex Siculo Flacco 105,
1824 sumpsit 2123 ex Frontino 9, 17 18 2830 Frontin.
31
20
32 ab Agennio 48. 23 haec maxime aut in loco
9, 19
ut] quod
enim uel a
non possunt, cum sacrum et profanum
a relinquendo quod a mortuis relinquatnr Al-
28 restituitur antiquus Alciati Parerg. iuris II, 4

Alciati
24 relegando P
26 uerba religiosum
relinquendo
discernant; uel
ciati l.l
Jioc loco ferri
32 constitutum esse| constituta Moesilea recte Jja.
30
DE CONTROVERSIIS
La. 23, 2'J 25, 14
69
'De aquae pluuiae transitu
controuersia est, iti qua si

collectm pluuiaUs (a}quae transuersum secans finem alterius fundi
(ittluit/ si aqna ex pluuia collecta riuum fecerit per longinqnitatem tempoium, et ut solet uideri, ripam ex utraque parte
mediam 'secans'' erexerit, et hoc intra yiues alterius^; dumque
riuus ille limite includitur, possessor uicini agri calumnio-ê
sibi uelit lines ad riuum usque defendere, non mediocris exinde controuersiae genus exoritur. sed boc 'mensoris^ est peritia
finiendum.
'De itineribus eontrouersia est, quae in arcifhnis agris
iure ordinario finitur, in assignatis menswrarum ratione.'' ^sed
multi limites exigente ratione per diuia et confragosa loca eunt
qaa iter fieri non potest, et sunt in usu agrorum in eis locis,
nbi proximus possessor est, cuius forte silua limitem detinet, et
tiansitum inuerecunde denegat, cum itineri limitem aul locum
limiti debeat.'
rit,
etiam
praestat.
si
Nam
plerumque
uia,
dum eum
limite cur-
uicinalis est aut lignaria aut priuata, finem
regammante uero uia
uel limite,
dum
a se
utri<m)>que discesserint, desi<(ni)>t uia finem praestare

< ety erit controuersia
sed inspectio artifici<(s)> eam finiet.
:
Satis, ut puto, dilucide genera controuersiarum uel primum

agri qualitatem exposui. nam et simplicius enarrare condiciones
earum existimaui, quo facilius ad intellectum peruenirent. nunc
singula pertractari debeant persequendum est,
(juem ammodum
uel quod sint status earum, id est iniectiuus expositiuus subiectiuus reciperatiuus assumptiuus initialis materialis eflFectiuus.
Kunt enim VIII. ex bis omne genus conti"Ouersiarum exoritur.
iniectiims ergo status est generalis: nam siue de possessione siue
de fine controuersia nascatur, per boc repetitio iusta iniustaque
iiiicitur. I expositiuus est status controuersiae, quotiens finitiinorum
j
urbis aut suburbanis locis a priuatis detineutur pendent (u. Mo.

Frontino 57, 18 dedit
L). La. haee Agennio 88, 14
13 Frontin. 9, 21 22
39, quae La. Agennio 89, 39
l.
Frontino 58,4
10 dedit,
commentatoris uerba sunt, quibus Fron-
1620 in9,2110,4 amplificat 1016 Frontin. 10, 513

9 trihuit; potius Hygino
certae originis; La. Agennio 73, 5
2527 Ex effectihus
2124 Agenn. 40, 26 50, 1
tribuerim
ei statibus Agenni (^28, 22. 29, 20 sqq.) auctor commenti VIII sta28
tus effecit
30, quae La. 67, 1214 Agennio dedit, ex
30
Agennio 44, 2445,1 commentator sumpsit
p. 70, 9 Agenn.
'29, 7
18, uerbo Agenni feiFectus ubique in status mutato
tin.
6 limite] liti falso
La.
12
diuia (pro cliuia) PG, deuia G'
ô'
70
COMMENTVM
argumentorum
La. 25,
15 26,
25
partium magis exiget

narrationem, per quam exponendum sit, quo sint genere terminandae, aut persuadendum iudici, etiam si loci natura finitimam
exhibeat simUitudinem^ subiectiuus status est controuersiae, cum
caret
demonstrationem
et
relinquitur status generalis et alio quolibet statu controuersia de- 5

fenditur. reeiperatiuus est status, quotiens non a trifinia aut
quadrifinia sed ex quolibet alio finis loco incipientis termini
recturam dirigit, et per incessum definitionis loca quaedam alteri
fundo adquirit aut solum auferet et eius loco redditm. \ Assumptiuus primae controuersiae status est, qiii est de positione lo
terminorum, in rigorem aut in finem transcendit. I Initialis controuersiae status de rigore pertinens ad materiam transcendit in
controuersiam, quae est loco tertio de fine, status materialis ^ non
P 20^'
(P
20'')
condicionem mutat nequc materia efficit. Materialis status est

ex quo omnes controuersiae incipiunt, de loco dum taxat. nam
transcendentiam non habet de hoc effectiuus, sed dum consummatus fuerit nascitur. nam effectiuus est cum de loco litigatur
et idoneas partes ad litigium aduocationes instituunt.
Bespicio etenim quantum sit quod mensoris prouidentiae iniungatur; ^ sed nec minus aduocatis. quorum ars licet diuersa
sif^, prudentiam tamen et simplicitatem eandem habere debent
et qui iudicaturi sunt et qui aduocationes sunt praestaturi. in
iudicando autem mensor bonus uir et iustus agere debet, nulla
ambitione aut sordibus moueri, seruare opinionem et arte et
moribus. omnis illi artificii ueritas custodienda est, exclusis illis
similitudinibus quae falsae pro ueris subiciuntur. quidam enim
per imperitiam, quidam per inprudentiam peccant. totum autem
hoc iudicandi officium hominem bonum iustum sobrium castum
modestum et artificem egregium exigit. ^ hoc autem possessores
aequo animo ferre non possunt: nam cum his ueritas exposita
fuerit, aduersus sinceritatem urtis facere cogunt. multa sunt enim
in professione quae generaliter pro ueris offerantur, multa quae
specialiter, quaedam quae argumentaliter. quaedam coniectu/raliter etiam mentiri artifices coguntur.
'
G36 {P21
deest)
LIBER BIAZOGRAFVS.
P22 28
(Figurae 4267.)
1418 His
1114 ibm. 30, 36
quae La. falso Agennio 70, 11 15 dedit, commentator
uerba cornipta Agenni 30,7 <(de)> loco materialis, transcendentia
eius non necesse est efticitur. secunda controuersiam quae est
24,23 idoloco quinto de modo, status effectiui transcendunt
neas uolunt exhibere aduocationes explicare studet. In eius igitur
codice textus eodem modo quo in B foliis archetypi turbatis cor1
34 Agenn. 50,1
rupttis erat
51,3
911 Agenn.
29,
2224
uerbis,
15
20
25
30
HYGINI.
B,i
BEZIMITIBVS.
La.UI.9-23
Limites lege late patere debent secundum constitutionem, qui agros diuidi iusserint. non quia modus ullus
ex mensura limitibus adscribitur: solum lex obseruari
debet. maximus decimanus et cardo plus patere
debent B
siue ped. XXX, siue ped. XV, siue ped. XII, siue quot
uolet cuius auctoritate fit. ceteri autem limites, qui subrunciui appeUantur, patere debent ped. VIII.
In maximo autem decimano <et cardine)> lapidem ponis,
92
10
et inscribis
DECVMANVS MAXIMVS et CARDO MAXIMVS.

DEXTRA DECVMANVM
forma autem sic scribi debebit:

et SINISTRA, CITRA CARDINEM
minus duodrantales poni oportet,
15
et
VLTRA. lapides ne
altos ped. III.
inscribi
sic debent, ut dextra decumanum <(k. k. I spectanti ad

occidentem scriptura sursum uersus sit)> D. D. I: quae
pars <(ad cardinem spectat k. k. I, sic)> erit inscriptura
sursum uersus, ut ad septentrionem spectanti sit K. K. I.
similiter dextra decumanum ultra cardinem sic inscrib^s, B
3
cf.
cf.
ibm. 159
Hygin. Grom. 133, 10134,
10.
La. frustra add. iussit patere;
cf.
83,
3 legae latae
23
qui Rig. La., sed cf. u. 8

quod B 10 add. Goes. 13 circa B
16 addidi j)raeeunte La., qui k. k. I om.
4 qui] <(eorum).
oriente pro ad occidentem scripsit

17 ad cardinem spectat dd irt., k.k.I sic
ego inscribturae B; fortasse inscribta.
Inscriptiones uers. 14-p.72,13 BaHhelljonn.
Jahrbb. ^H. 120, 43 hac figura explicauit:
18 spectentlB 19inscribisi?j^.]inscribsitB
et falso
11
p. 72,13
sg.
12 INC DE LIMITIB. HYGINI B
158
(^
paterae B;
93
72
.t4
HYGINI
La.
Solet de hac re esse disputatio, ut,

et K. M., ille qui a
scribi oportere siue
111,24 112,21
ut D. D. I spectanti a,d occidente<(ny scriptura su<(r>sum

uersus sit: quae pars ad cardinem spectat u. k. l, sic inscribi debet. ut inspectanti meridie<m)> scriptura sursum
uersus si<t> VLTRA CARDINEM PRIMYM. sinistra autem
[d] d. I k. k. I sic inscribi debe[n|t sursuni uersus, ut
spectanti orientem <sit> SINISTRA I). I: (|uae autem pars
a<d> cardinem < spectat). sic inscribi debet, ut septentrionem spectanî sit [totum| sursum uersus inscriptum
C. K. I. ultra autem .sic inscribi debet ut, quae pars ad
decimanum spectat, spectanti orêntem sursum uersus
si^ inscrip^MW S. D. I: quae pars a<d)> cardinem spectat,
sic inscribi debet, ut meridie<m)> spectanti sit inscriptum
ultra cardinem primum V. K. I.
Quintum quemque limitem diligenter agi oportet, et
praec/dere mensura cardinem, ut quadraturae diligenter
cludi possint. lapidem autem in quintarios poni oportet,
reliquos autem roboreos.
,ig
PRIMVM
si
maximo proximus
DEXTKA
siue
inscribatur D.
lo
is
M.
<est)> dicatur in-
8INISTRA D.
V.
K. siue
SECYNDYM. quaestio ergo haec est, utium

qui proximus maximo est secundus inscribi debeat an
[ultra] primus. ultra primum auteni inscribi debet ideo,
quod hic qui maximus dicitur et primus est. ita idem
capit hic. qui ultra primum autem inscribitur, et secundus est et noMum <us)>que ultra solum obseruare debet.
20
siue
U 17
ibm. 138,
Hygin. Grom. 139, 9
cf.
14139, 8
2526
La. 191,lGs5.
ibm. La. 196, 35
s^.
cf.
1824
t/.
1 ab occidente B
6 spectanti La.]
4 VLTRA La.] citra B
septentrio E
sit SINISTRA D. I: quae Lu.] sinistra undique B
8 spectanti Rig.] spectans B
10 orientem Barthel] occidentem
B
11 sic inscribitur B
mengura] uersura
15 praecedere B
19 et K. M. falso secl. La.
20 D. Y. K. scripsi'^
eoni. La.
dd. II B, D. La.
23 ultra se22 secundus B, primus La
2526 se26 autem secl. La.
clusi] ultra primum B.i(j. La.
cundus Rig.] secundum B
20 nouum JRig.] nonum B
usque]
|
quae B
25
112,
j.a
i^ 118,
DE LIMITIBVS
18
Sed quacumque parte
73
inscribis, siue ultra siue citra,
siue dextra siue sinistra, mensura territorii usque fieri

debet secundum legem diui Augusti QVA FALX ET ARATER lERIT. iu forma generatim enotari debebit LOCA
5
10
OVLTA
B
.S'ILT'AE.
et INCVLTA,
Mensura peracta sorte<s)> diuidi debent, et iuscribi
nomina per decurias [per homines denos], [s]e^ in for|
96
ma[s] sec[t]ari denum hominum acceptae, ut quo^ singuli

accipere debent [decem] iu unum coniuugantur; et in
sortem inscribi SORS PRIMA [1] D. D. I ET SECVNDFM
ET
irr III
CITBA CARDINEM ILLVM, quo usque men-
IIII
sura expleri decem liominum debebit, id est in quo^ cen-
decuriarum nomina in sortiqua parte quae aut quota sors modum

habeat, utrum ultra et dextra, utrum sinistra et ultra,
aut citra; deinde ex decuriis,
antequam sortes tollant. B97
singulorum nomina in pittaciis et in sorticulis. et id<(eo)>
ipsi sortientur, ut sciant quis primo aut quoto cumque
Igitur omnem sortem ponere debent, in P los^
loco exeant.
qua totius pe;-^cae modus adscriptus erit. haec sortitio
turiis; similiter [b |omW(i'um
bus inscripta
i&
es.se,
20
ideo necessaria
sortem tollere
est,
nequis queri possit, se ante debuisse
et [in]
meliorem fortasse potuisse incidere
modum, aut sit disceptatio, quis

debeat, cum omnes in aequo sint.
agri
uillae
arater
acceptas B,
et
esse {i.
18 coto
BP)
Hygin. Grom. La. 196, 18
5 cf.
ante sortem tollere
12
e.
secl.
cf.
92,
(prius r in lituru
et Gocs.]
Goes.
quod B
10
SILVAEJ
rec.)
sed B
secari Goes.
secunda B
11
CITRAJ
14 inscribta
hominum B, corr. Goes.
cota B
in?cribtae et B, i-ta sint La.
cum titulo
19 Igitur etc.] Hic incipit Hyginus in
quod B
ee)
man.
23
13
sc. (ichcnt]
B
INCIPIT EIVSDEM
HYGENI
GRO{jjraecedit EXPLICIT LIBER

21 quaeri BP.
20 perticae La.] pecuniae BP
potuisse om. P ince22 in P, om. B
se P, re B
23 disceptatio (pea;r) P. discertatio BG, dissertatio La.
MATICVS)
quaeri
deie P
Gp
74
<HYGINr>
iDE CONBICIONIBVS AGR0BV3I.y

Ex Commento p. 65, 25~06, 13.
)
114121153
<TeiTitorii[aeque] iuris controuersiaagitatur, quotiens

propter exigenda tributa dc possessione litigatur, cum
dicat una pars in sui eam fine territorii constituta<(m>,
quae res [haec autem
et altera e contrario similiter.
controuersia] territorialibus est fiinienda terminibus, nam
inuenimus saepe in publicis instrumentis significanter
iuscripta territoria ita ut EX COLLJCFiO QVI APPELLATVR ILLE, AD FLVMEN ILLVD, ET PER FLVMEN ILLVD AD RIVVM ILLVM aut VIAM ILLAM, ET PER VIAM
ILLAM AD INFIMA MONTIS ILLIVS, QVI LOCVS APPELLATVR ILLE, ET INDE PER IVGVM MONTIS ILLIVS IN
SVMMFM ET PER SVMMVM MONTIS PER DIVERGIA AQVAE

AD LOCVM QVI APPELLATVR ILLE, ET INDE DEORSVM
VERSVS AD LOCVM ILLVM, ET INDE AD COMP/TVM ILLIVS, ET INDE PER MONVMENTVM ILLIVS AD locura
unde primum coepit scriptura esse.}/
Cod. B, inter fragmenta Agenni Urbici col. 39
91, cum
titulo
AGRORVM QVAE
75
83
185199 Hygino
uin-
SIT INSPECTIO
haec continet, qiiae in Eranos

dicaui:
col.
10
15
20
La. 281
t^Quotiens qu*d
ab agrimensori<bu)>s prompt<i)>us hoc quaerendum.
inter uicinos extiteri[n]t qaaestioniSf
4
u. Hygin. 97, 9 De iure territoriorum paene omnem
percunctationem tractauimuB cum de condicionibus generatim
910 cf. Sic. Flaccmn 128, 16 nam inuenimus
perscriberemus
saepe in publicis instrumentis significanter descripta territoria:
uocabulis enim aliquorum locorum conprehensis incipiunt ambire territoria, qui ah Hygino pendet
7
8 simi97, 10 perspicuitatis causa addidi
10 descripta Sic.
haec autem controuersia Gp
11 per ^Si. (=P),
colliculo Huschke] coUegio Gp
1415 in summo Gp
15 per Gp, super La.
super G La.
24 quid Goes.,
17 competum G, conpetum p, compitum Si.
quod B uicinum B extiterit Goes. quaestionis La.] quantis nisi B
1
ex 86,17
quaeret.
Flacc. 128, 17
et
liter
25
La. 281,
4 282,5 <DE CONDICIONIBVS AGR.>
Frimum
antiqui<(s)>
menswris
ostendant
75
quemadmodum
tenupossessiones,
uicinae
eri<(n)>t aut teneant,
quae sine lite possideri uidentur, ut quaera[n]tur quo
genere definitio uicinorum perseuera[n]t. eadem quasi
maîstra sit eorum, quae [estj in quaestione[m] sunt:
considerent, si cauis, si superciliis, cliuis, marginibus,
ante missis arboribus, ita ut ipsa, uicinitas terminatur, ut et his quae in quaestionem ueniunt
praestet B
is
exemplum.
Sed
caua defecerit aut <(supercilium, cliuus, m)>argo,

arbores ante missae, solent termini occurrere. qui lapides qua[m] longiores sunt quam qua latiores, sequendi,
si
est aut si cursum dirigunt lineare<(m)> aut si gamma

faciunt <(et> tran^sûersi opponuntur, ut quam longitudinem fecerint, hanc ut limitem sequantur.
hoc
15
Sed ipsa positio terminorum pro regionibus inmutausque ad finem ex ordine[m] de omni
parte dolati (nam si superior pars tantum dolata est et
inferior sub^w^ inpolita derelicta, cippus [njominandus
<(aut)> silices B79
est monumentalis esse, non terminafe)
pro sua natura ponuntur igniferique [aut] lapides, [a]ut
de Tiburtinis dictum est, per longitudinem.
tur: aut Tiburtini
20
Iudicant<(i
si)>
petrae naturales occurrunt, ipsae natu-
pro signis habentur: sed de ipsis excepta<(e>

aut decus habent aut linea<(s>.
rales petrae
25
Partium antiqui mensoris B

2 aut teneant secl. La.
B
3 possidere B, corr. Goes.
4 genere] glossam
generum add. B
4
5 eodem quasi mi*is {una littera
erasa, fortasse m) transit B, eadem quasi magistrata sit Goes.,
eademque quasi magistra sit La.
10 aut ergo B, suppl. La.
12 quam longioris B, quae longiores Goes., tam qua
ex V. 6
1
possessionis
alii
1617 inmutantur
qui latioris B, corr. Goes.
19 subsuut T i La.
(n semierasum) Aut T
i B, inmutatur.
tus irt.] subulis B, item La. 306, 28 PG, fortasse recte {pro scalpris), cum subtus post inferior molestum sit
an opinandus? cf.
20 terminaKs scripsi; cf. La. 270,6. 333,12. 13] termi127, 5
longiores La.
natus
BLa.
aut addidi
24 exceptae
Huschke
7(5
VHYGINI)
Sub terminis signa solent
<
6-280.4
La. 2 j;2,
quae sunt in imo
esse)>,
posita, eaqujaje exquiri iube<(n)>t, qu^' artes ed^derunt.
Ante
(juitus
raissae uero arbores solent etiam
f intiexuosam similem
t-ortieibus
plagatam
anti-
ostendere[m]
ci-
catricem: licet hae terebris foratam etiam, torut?'s intro

missis, sicut seriptum a ueteribus, iiabere dicantur.
Sunt etiam
coronae plerumque
uepribus quae
limitibus seruiunt; quarum et initium considerari oportet
et fineni et, ut diximus, aliorum locorum similitudo uici-
norum
et
<(e>
talihus deiinitur.
si
10
Solent etiani arhores oliuarum, quotiens in utroque

Hgro sunt uel utriusque uicinae, ordines non habere ad
unam lineam constitutos: ut cum sibi <non)> consentiunt
lineae, utriusque agri dominium sui iuris esse testewtur.
Sunt et mesurarum et culturae discrimina, quae cum
discripseri<(n)>t, non unius qualitatis possessionem osteudunt sed diuidi omnia pollicentur.
Diuergia aquarum etiam pro limitibus occurrunt.
Saepe etiam euenit, ut in aliis possessionibus nec ad
proxima coniunctis in medio alterius agro seu siluae seu
pascuae seu uineae oliueti castaneti aliquid occurrat;
quo<(d)> cum sui iuris aliquis uindicet, directum signis
15
-2
Sic. Flacc. 104, 14 sq.
1117
92,
ef.
2093, 4
1 esse add. Goes. (sole ee), solent .... La. qui confert Sic.
Flacc. 104, 15 signum inueniri oportere
2 iubet quae B, corr.
arti se dederunt B
4 inflexura La., aut flexuosam
Goes.
5 tomutus B
7 e addidi
quae scripsi, quam B;
Goes.
quas in limitibus serunt coni. La.
9 oportet** (sscr. eor8
rectorj B
10 tabulis B
11 arbores Goes., ordines B
12 utriusquam B
13 non addidi (non ante con uel n ante c facile excidere potuit)
14 sui iuris] unius coni. La.
testitur B
tum
15 caesuspatium sex uersuum relictum est in B u. p. 94, tl
rarum La.] uersurarum B; uerba cultura et caesura coniungit
Hygin. 92,21 32
16 discripserit B, di
int ego ('wenn man
sie lestgestellt hat'), discrepauerint Gôes., discrepant i.
qualitate B, qualitatis Eudorff, aequalitate La.; fort. taleui
1 ut
euenit B
21 uiniae B
sui iuris] sibi coni.
22 quod Goes.
22
La.
p. 77, 1 direptum signis aut fosBis B
I
20
La. 283,
5 -284,2 ^DE CONDICIONIBVS AGR.
>
tustas
illi
77
enim ue-
defossis aut terminis sequitur inspector; haec
quae indagare<(t)> iniunxit.
Nam
10
j5
de qualitatibus, antigMitati<(bu^s, possessionibus,

territori<(i)>s, terminibus, signis et his similibus consideraadutn est, ab ori|gine[m] quemadmodum tenuerint [coe- B
perintj: deinde aliquid usque ad nostram aetatem descenderit aut permaneat, opws est exquiri.
Qualitas in has species diuiditur, ut extremitati<(bu^>8
concludentibus aut quadrata sit aut circa flexa aut cwneata
aut triangularis aut modo cuns anfracta in flexuram.
modo in recfum dirigentibus \ineis porrecta, modo artiore[m] latitudine[m] longior, modo minore[m] longiiwdine[m] prolixior. quorum plera[s]que menswris couprehenduntur.
Ex antiît/tate^m] recipiunt hoc [est], ut et nominibus
uetustis utantur, ut uectigalis ager uirginum Vestae, <et)>
aris templis
sepulchris et his similibus. qnin etiam B
usu/ [hoc est incepô et incrementis] artis
ordinem natu- B
ralium rerum substituunt et geometricae exercitationi
mhducunt saepe; credo, ut uetustatem reserue<(n)>t spe-
82
ss
||
20
ciebus.
Ali[a]qua quoque cum de agri qualitate[m] aut mcurui aut angularis e./currunt et a[d] diredis lineis dis1521
cf.
Hygin. 80, 711.
Hygin. Grom. La. 198,
712
quae indagaret scripsi] qui indigere B, qui id ageret La.,

qui indagare Goes., addito <(perquirenda/ posi iniunxit
3 Nam
quantitatis positionibus B
aequalitatibus La.
ia.] non B
6 tenuerint [coeperint] La.
4
5 oonsideranda sunt B
5
secundum 75,1; teneri coeperint Huschlie, tenere c t Goes.
6
8 aequa7 discenderit B
7 opus est] opere B, oportet La.
10 currus B
in flexuosa B,
litas La.
hac B
9 coneata B
dirigentiin flexuram La.
11 in rectum L.] inter haec B
12
13 longitudine Htischke]
bus B, rigentibus La.
linea B
1718 quae
latitudinem B
13 mensoris B
15 ex quantitatem B
etiam usum B
Glossam stispicor esse uerba uncis inclusa; in2
cipio B, principio Goes.

exercitatioiiis
ad direptum
abdicant B
1920 geometrica
20 credunt B
B, a directo La., a directis ego
et (t exp. corrector)
28 occurrunt B
7.5
78
76
77
HYGINI
3- 17
La. 284,
cerpuntur, subsiciua appellantur, hoc est quae a subsecantibus lineis remanent, natura<(m)> extremitatuui
seruantia. quae cum uel<(ut)> communis iuris aut publici
essent, possessionibus uicinis tunc Domitianus imp. profudit, hoc est ut laciniis arc* finalem uel occupatoriam
licentia<m> tribueret.
Arcifinaks agri dicuntur qui arcendo, hoc est prohibendo, uicinum nomen acceperwwt.
Occupatorii uero ideo hoc [est] uocabulo utuntur,
quod, uicini urbium populi seu possessores, cum adhuc
nihil limitibus terminaretur, praesumptione certaminis
cum de locis aduersum se repugnantes agerent, quo usque
pulsi uel cedere<n)>t uel restitisse<(nt)>, uictoriae terminus
fieret, uictos aut praesidium collis aut riui interstitium
aut fossae munimen resistere pateretur et hoc genere
naturae aut cursus docti securae perpetuitatem possessionis
lo
ib
eff/cerent.^
La. 115, 15
Quaestorii autem dicuntur agTi, quos popuius Romanus deuictis pulsisque hostibus possedit, mandauitque
quaestoribus ut eos uenderent. quae
centuriae nunc
appellantur, id est plinthi des, hoc est laterculi. eosdem
BioiPios^
PioD'^
102
in quinquagenis iugeribus quadratos cluserunt limitibus,

atque ita certum cuique modum uendiderunt. quibus
agris sunt condiciones uti p. R. <(praestituit)>; quod etiam
7 cf. 2,
12.
102,7
Sic. Flacc. 100,
9 cf. Sic. Flacc. 102.

sq.
Comm.
53, 4sq.
18 ef
713. 116
45 praefudit B 5 hoc est un3 seruantis B, corr. Goes.

La. laciniis SchuUen] ex line B, eis lineis La. ariafinalem B occupatiorium B 7 Archifinalis B <âb)> arcendo La.
occupaturi B
12 se B, sibi La.
repugnantis
8 acceperit B
B lesecutiB iJetfecerintB isQuaestoriB 19 depulsisque B
pplinpossidet B
20 nunc P, quae nunc B
21 id est B, om. P
thides B hoc B, id P eosdem B, easdem P; eos denis actibus cmii.
La. 22 quadratas P clauserunt P limites B 24 agri P sunt
condiciones P, om. B praestituit suppteui exproximo praestitutum]
La
uti pr populus romanus B, uti populi romani P, uti p. R
ciis incl.
20
La.116,1 24
DE CONDICIONIBVS AGRORVM
BP
79
praestitutum obseruant. uetustas tamen longi temporis

plerumque paene similem reddidit occupatorum agrorum
condicionem: consta^ e<nim)> n<(on^ uniuersos paruisse
legibus quas a uenditoribus suis acceperant.
5
Vectigales autem
quidam
agri sunt obligati,
r(ei)
p(ublicae) p(opuli) R(omani), quidam coloniarum aut

municipiorum aut ciuitatium aliquarum. qui et ipsi
populum Romanum pertinentes ex hoste

capti pai-titique
ac diuisi sunt per centurias, ut ad- B
signarentur militibus, quorum uitute capti erant, amplius
quam destinatio modi quamue[ro] militum exigebat numerus: qui superfuerant agri, uectigalibus subiecti sunt,
alii per annos <(quinos)>, alii uero mancipibus ementibus,
id est conducentibus in annos centenos, plures uero finito
illo tempore iterum ueneunt locanturque ita ut uectigalibus est consuetudo.
plerique ad
los
10
15
In quo tamen genere agrorum sunt aliquibus nominatim redditae possessiones, <qui)> id babeant inscriptum
[que] in formis, quantum cuique eorum restitutum sit.
20
hi agri qui redditi sunt,
quoniam
non obligantur
scilicet prioribus
uectigalibus,
io4
dominis redditi sunt.
Mancipes autem, qui emerunt lege dicta ius uectigalis,

per centurias locauerunt aut uendiderunt proximis
quibusque possessoribus. in his igitur agris quaedam
loca propter asperitatem aut sterilitatem non inuenerunt
ipsi
25
1 praestitum P
3 constat enim non scripsi, uel notum
non (notu e n)] non tamen BP; '^fortasse nocet enim non'
La.; 'magis exciderit expectandum uel simile uocabulum^ Mo.
4 acceperunt P
7 ciuitatum P
8 pertinentes ex BP] pertinent, scilicet ex Mo.
11 corr. liig.
exigebawt B
13 <^quinos^ add. Goes.; cf. u. 14 et p.80,12
U In B post centenos
in margine paruis litteris capitalibus add. alia manus ant. alii
uinos (i. e. hinos), quae glossa ad quinos u. 13 pertinet
16 ueniunt B, uenduntur P
17 alii quibus B
18 qui addidi ; idque
18
habent inscribtum La
19 inscribtumque B, scriptum P
1 firmis pr. B
20 Nota maiginalis in P: agri redditi n obligantur uectigalib.
21 Nota marg. in P: quare dicunt' agri
est
redditi
Pio9*
80
BP
emptores.
HYGINI
La. 116, -25 117,2S
itaque in formis locorum talis adscriptio, id
MODVM CONPASCYAE, aliquando

TANTYM CONPASCYAE; quae pertinerent
!st
105
facta est,
et
ad proximos
quosque possessores, qui ad ea attingunt finibus suis.
quod[que] genus agrorum, id est conpascuorum, etiam
nunc in adsigna tionibus quibusdam incidere potest.
Virginum quoque Vestalium et sacerdotum quidam
agri uectigalibus redditi sunt locatim. quorum agrorum
formae, ut comperi, plerumque habent quendam modum
adscriptum: sed in his extremis lineis conprehensae sunt
formae sine ulla quidem norma rectoque angulo. soleut
uero et hi agri accipere per singula lustra mancipem:
sed et annua conductione solent iocari.
lot;
Diuisi et adsignati agri sunt qui ueteranis aliisue

personis per centurias certo modo adscripto aut dati sunt
ueteribus possessoribus redditi comaut redditi qmue
mutatique pro suis sunt. hi agri leges accipiunt ab his
lo
i5
qui ueteranos deducunt, et ita propriam obseruationem

eorum lex data praestat.
In his agris [sed] et subsiciua sunt; et aliquando compascua, sicut in his qui uectigalibus seruiunt, et in hoc
geuere sunt; quaedam autem uectigalia, quae intra perticam iu eam regionem conprehensa suut. aut siquid
superfuit quod non adsignaretur, reseruatum aut redditum re?ocatum[q]ue est cuiquam coloniae. hi autem qui-
16
1618
Sic. Flacc. 121,

Flacc. 118sg. Lex agrar. 80
6 incedere
sunt
'*
cf. Frontin. 1, 6.
2Ssq. Sic. Flacc. 127, 21.9(jr.
locati
modum mquedam modum
1419
cnrr.
P
B
9 compZeri
9
ipse
12
Sic.
B quem adXota marg. in

|
P: dicit intdii conphensa agri forma sine norma rectoque angulo

14 Nota manj. in P: qui aunt agri diuisi et
IS et P, om. B
1 praestant B
assignati
16 quiue La.^^ quib. B, quibus P
20 agris sed et
BP
lortum ex agriset?
sunt et om. P
25 relocatumue
La.; an postpositum?
redditum P, om. B
relocatumque Big.
cf.
24
s3,
25
7>rr|
104,12); secl.
reseruatum aut
1.
reuocatumqne BP,
20
25
DE CONDICIONIBVS AGR.
La. 117,23 118,22
BP
81
bus adsignati sunt, dedu|cebantur intra centuriationem: P uo'

bis concessa sunf, id est B io7
et quae superfuerant subsiciua
eorum rei publicae, ex quorum territorio surapserant
agros, ita ut in eos quos donauerant r. p. agros, et in
5
10
eos qui redditi erant ueteribus possessoribus, iuris dictio

salua esset eis, ex quorum territorio sumpti erant agri.
Ergo omnium coloniarum municipiorumque leges

semper respiciendae erunt, itemque exquirendum nequid
post legem datam aliquid, ut supra dixi, commentariis
aut epistulis aut edictis adiectum est aut ablatum.
Sed et baec meminerimus in legibus saepe inueniri,
cum
15
20
25
ager est centuriatus ex alieno
territorio paratus-
los
que ut adsignaretur, inscriptum QVOS AGROS, QVAE

LOCA QVAEVE AEDIFICIA, INTRA FINES puta ILLOS ET
INTRA FLVMEN ILLVD, INTRA VIAM ILLAM, DEDERO
ADSIGNAVERO, IN EIS AGRIS IVRIS DICTIO COHERCITIO-
QVE ESTO COLONIAE ILLIVS, cuius ciuibus agri adsignabuntur. uoluut quidam sic interpretari, quidquid intra
fines supra memoratos fuerit, id iuris dictioni[s] coloniae accedat. quod non debet fieri. neque enim <(ac5ceptum
aliud defendi potest iuris dictioni[s] coloniae, quam quod
datum adsignatumque erit. alioquin saepe et intra fines B
dictos et oppidum est aliquod; quod cum in sua condicione remaneat, (êyidem est in id ipsum ius, quo^' ante
fuit: ita illa interpretatione oppidum ciuesque coloniae
11 sq. Sic.
Flacc. 124, 9 sq. 128, 19 sq.
superfuerunt P his B, eis P concessa sunt Turneb.] conBP, concessere La.; sed cf. Lofstedt Peregr. 37
B
4 i-p. B, om. P
8 nequid 'BF (= num, cf.
10 est BF La.,
9 pos B
92,23)] numquid Turneb. La.
18 interprean sit? cf. 97, 15]
14 quaeue loca P
tari] ut add. La.; melius fuerit, <ût)> id iuris
19 super
nominatos P
21 quam om. P
20 ceptum B, quietum P
2
cessa esse
8 territorium
22
fuerit
condicionem
infra
BP
quoij quod
om. P
ciuisquae B
I
23
24
Corpus agrjmens. Roman.
24
aliquid
remaneant B
BP
25
quod non
eidem] item
in
BP
suam
|
id
oppidum Turneb.] epipedum BP

|
I.
io9
BP
82
HYGINI
pariter adsignaret.
Pno-
La.
complecti QVOS AGROS, QVAE-LOCA QVAEVE AEDIFICLi, si uniuersa regio, quae cancellata erat, coloniae
iuris dictioni accederet: dixisset enim INTRA FINEM IL-
ita
LVM ET FLVMEN ILLVD ET VIAM ILLAM

B
110
118.23-119, 25
sed nec fuisse<(t) necesse in legibus
IVRIS DICTIO
COHERCITIOQVE ESTO COLONIAE ILLIVS. ita excipitur

id quod non adsignatum est uocaturque subsiciuum.
repetam, hoc ait, QVOS AGROS, QVAE
ergo, ut saepius
LOCA QVAEVE AEDIFICIA DEDERO ADSIGNAVERO, IN
EIS IVRIS DICTIO COHERCITIOQVE ESTO [COLONORVM]
COLONIAE ILLIVS, qnoius ciuibus adsignati erunt agri.
|
item quidam putauerunt, quod iam supra quidem dixeram, sed iterum repetendum arbitror, ut eis agris, qui
redditi sunt ueteribus possessoribus, iuris dictio esset
coloniae eius, cuius ciues agros adsignatos accipiebant.
111
i5
cum
ceteros possessores expelleret et pararet

agros quos diuideret, quos dominos in possessionibus
suis remanere passus est, eorum condicionem mutasse
non uidetur: nam neque ciues coloniae accedere iussit.
Hoc quoque aspiciendum
erit,
quod aliquibus
sunt quoque quaedam diui Augusti edicta,

quibus significa[n]t, quotiens ex alienis territoriis agros
auferret.
nec esse in legibus nec ita complecti debet quos P

8 quaeue loca P
dictionem B
7 est assignatum P
12 supra
erunt B, erant P
quoius La.] quorum BP
15 ciuis B
20 alii qui (aliqui P)
quidem ~L P
14 esse P
21 dominus BP
cum ceteris possessoribus BP, corr. Tiirneb.
25 in23 nam ueque cuius B, namque ciues P
22 condicione B
26 quidem P,
cum om. P
uenimus P ut La.] ui B, om. P
1
4 iuris
11
omisi cum
et sunt P
27 territorium
28 auferret
Sunt
29 significat <(ut) La., sed cf. 84, 3
20
locis
inueni, ut cum ex alieno territorio sumpsisse<(t)> agros

quos adsignaret, proprietatem [quidem] daret scilicet cui
adsignabat, sed territorio, intra quod adsignabat, ius non
112
nou autem uidetar; quoniam <âit>, ut dixi, in lege QVOS

AGROS, QVAE LOCA QVAEVE AEDIFICIA DEDERO ADSIGNAVERO, IN EIS IVRIS DICTIO COHERCITIOQVE ESTO,
quo ueterani deducti sunt, quibus hi agri adsignati sunt.
alioqui<(n)>,
lo
B, auferri.
agros om.
La. 120,
123
BP
83
sampsisset et adsignasset ueteranis^ nihil aliud ad oo- P iii'"

loniae inris dictionem <pertine)>at quam quod ueteranis
datum adsignatumque sit. ita non semper quidquid centuriatum erit ad coloniam accedit, sed id tantum quod
datum adsignatumque fuerit. sunt niliilo minus quaedam
municipia, quibus extra murum nulla sit iuris dictio.
Fluminum autem modus in aliquibus regionibus intra
centurias exceptus est, id est adscriptum FLVMINI TANTV"M, quod alueits occuparet. aliquibus
uero regionibus B U3
nou solum quod alueus occuparet, sed etiam agrorum
aliquem modum flumini adscripsit, quoniam torrens uiolentior excedit frequenter circa alueuni centurias. Illud
uero obseruandum, quod semper auctores diuisionum
sanxerunt, uti quaecumque loca sacra, sepulcbra, delubra,
aquae publicae ac uicinales, fontes fossaeque publicae
uicinalesque essent, item siqua conpascua, quamuis agri
diuiderentur, ex omnibus eiusdem condicionis essent cuius
ante fuissent. Adiectumque ius, ut et limites, id est decumani et cardines, aperti populo essent. et statuerunt B ii4
decimanos et cardines maximos patentiores ceteris esse,
quintarios autem et subrunciuos miuime patentes, non minus tamen quam <^qua)> uebiculo iter agi possit. in quibusdam regionibus eum limites late patere iuberent, modus
|
10
15
20
6
p. 71,
Sic. Flacc.
69
128,30
18 p.
84, 7
12~1S
ihm.
121,1825
18123, 18
18
sr/.
u.
Sic. Flacc. 122,
1 sumpsisset sed et adsignauit B; forf. sumpsit et adsigua1

2 coloniam B
2 pertineat P] ad B
3 sint P
adscriptus B
9 albeis B, alueis P
occuparet] nam
add. B
12 alueum] et add. P
13 obseruari P
quod P,
quo B
14
15 delubbra adq. publice B
15 ac uicinales
^cripst] aquitenales B, aquintinales P; atque uenales La. secundum Frontinum de aquis 94. 95; aquae uicinales Rig.
fosseaquae B
17 ex omnibus P, ex omni B
essent om. B
18 ius B, ius ut P; cf. 102, 6
7 uti pro ius d ius pro ut B;
18
lîd est decumanus B, idem decumani P
fort. [ius] ut
19 et 20 cardines B, k. P
21 minime patentes B, minus patentes P
22 tamen om. P
qua add. La., ut Goes.
itera B,
iter P (cf. 117,9 et 24); iri La.
uit
6*
BP
84
HYGINI
La.
1-20,
23 121,
25
adsignationem non uenit. saepe enim

et uiarum publicarum per centurias modus exceptus est.
item sanxerunt, sicubi limites in aedificium aliquod inPiii' ciderint, is cuius aedificium esset daret iter populo idoneum per agrum suum, quod semper esset peruium. in
B 115 quorundam uero uillis,
qua limites transeunt, ianuae
sunt semper patentes praestantesque populo iter.
Nuper ecce quidam euocatus Augusti, uir militaris
eorum limitum
in
quoque nostrae capacissimus, cum

Pannonia[m] auros ueteranis ex uoluntate et liberalitate imperatoris Traiani Augusti Germanici adsignaret,
in aere, id est in formis, uon tantum modum quem adsignabat adscripsit aut notauit, sed et extrema linea
unius cuiusque modum comprehendit: uti acta est men-
disciplinae, professionis
iu
B 116
sura adsignationis, ita inscripsit longitudinis et latitumodum. quo facto nullae inter ueteranos lites contentionesque ex liis terris nasci potuerunt. namque antiqui
plurimum uidebantur praestitisse, quod extremis in finibus diuisionis non plenis ceuturiis niodum formis adscripserunt. paret autem quantum boc plus sit, quod,
dinis
trema quoque linea demonstrauit.
Hoc quoque non praetermittam, quod plerisque
locis
10 in panuoniam BP,
inciderit his B, inciderent is P
Germanici om. P
11 iinp P
1011 liberalita B
P^
13 aut P, ut B
modo B
here B, in gere P, in aere G
1314 extremam lineam unius cuiusque modi P
sed oin. B
17 pot15
16 et latitudinis modum om. P
15 scripsit P
19 diuiIS in om. P
namque P, nam quia B
erunt La.
22 inscribse20 patet Goes.
plenis P, plebis B
siones P
subsiciuorum quemqtie
rint B, scripserint P, corr. Tiirneb.
2324 possunt, posse La.] pos23 loca B, longa P
BP
85 quia
24 effecerit La.] efFecit P, efficit B
sunt B, posse P
S 4
corr.
12 in
B,
qua P
is
ut supra dixi, singularum adsignationum longitudinem

inscripseri[n]t, subsiciuorumque[m] qu<Ca)e in ceteris
regionibus loca ab adsignatione discerni non possunt,
<posse> eifec<(er)>it diligentia et labore suo. unde nulla
quaestio est, quia, ut supra dixi, adsignatione<^m)> exB117
lo
20
sb
122
.a
inueni, nt
modum
agri
BP
85
non iugerum sed aliquo nomine
appeUa<(re>nt, ut puta qno in Dalmatia uersus appellant.

p. VIIIDCXL. ita iugero sunt uersus
idem uersus habet
numero
5
ita
III cc'. ego autem quotiens egerara mensura<(m)>, P

renuutiabam, IVGERA TOT, VERSVS TOT ut, si forte
10
15
20
112'
controuersia esset uersum habere pedes VHIDCXL, in

iugeribus tamen fides constaret. in prouincia quoque
Narbonense uaria sunt uocabula: alii appellant libram,
paralle?am; in Spania centurias.
ita si[c], utBus
alii
dixi, in consiietudine alieuius regionis inuenimus, [sicut]
uidetur ita renuntiandum IVGERA TOT, VERSVS TOT,
siue LIBRAE TOT, siue quod aliud uocabulum aliquo
modo comprehensum fuerit. ita cum iugera adscripta
fuerint, licet peregrinis uocabulis possit <agi)> aliquid,
iugerum nobis ratio sui fidera seruabit.
Neque hoc praetermittam, quod iu prouincia[m] Cyrenensium conperi. in qua agri sunt regii, id est illi quos
Ptolomeus rex populo Romano reliquit; sunt plinthides,
<(id est
laterculi quadrati uti centuriae, per sena milia
pedum limitibus inclusi, habeutes singuli hiterculi iugera B 119
numero ooCCL; lapides uero inscripti nomine diui Vespasiani sub clausuhi tali, OCCVPATI A PRIVATIS FIXES:
non ingerum B, ne iugerum P

2 appellarent La.: cf.
34 sq.
qua in Dalmatia B, in Campania quod P
3 item
3
pd Vin DCXL. B
4 sunt uersus numero P] uersus non
sunt B
4 in ^5 (triensj La.'] 111. L L. B, lll. L. P
ego B, longitudine P
mensura B, ego P
5 uersus B, uel uersus P
ut
P] ita B
6 uersus hab
pd
baberet G) P
et (er erasum
Vin DCXL. B
7
8 in prou-am narb-em B
9 parallenam BP, parellelam G in spaniam B, in Hispania P si, ut
La.] sicut BP
10 in consuetudinem P
11 renuntiabimus P
12 libras (s erasum, libras G) P
quod B, quodcunique P 13 ita
P] ite B
14 possit<âgi) scripsi] possit B, posita P; possit
1
82,
aliquid <(controuersiae moueri) La.

fuit
BP
15 sui La.; cf. 96,1]

praemittam P
prouinciam BP (-m erasum
B
18 populo romano P] fp ^! ^Z"21 uero B,
add. Turneb.
20 pedum] -L- add. P
16
in P)
17
p.86,1
quoque P
19
illi
P] om.
BP
86
HYGINI
La.
1-2.,
[PJRESTITVIT. praeterea pes eorum, qui Ptolomeicus

appellatur, habet monetalem pedem et semunciam. ita
iug(eribus) oo CCL, quae eorum mensura inueniuntur,
accedere debet pars [XJXXIIII, et ad effectum iterum
pars XXIIII: et enmt uniuerso effectu monetali pede iug.
oo CCCLVI 88. hunc igitur modum quattuor liraitibus
mensura s. s. inclusum uocamus medimna. quo app[elP. R.
medimnow eorum mensura iugerww habere I,

monetali autem mensura I~5\
Item dicitur in Germania in Tungris pes Drusianus,
qui habet monetalem pedem et sescunciam.
Ita ubicumque extra tines legesque Romanorum, id
est, ut sollicitius proferam, ubicumque extra Italiam aliquid agitatur, inquirendum et de hac ipsa condicione
diligenter praemoneo, nequid sit quod praeterisse uideamur.
Hae[c] sunt condicioues agrorum quas coguoscere
Bi2o IJaret
Pn2^'
lo
15
(P) potui.
I
<D^ GENERIBVS CONTBOVEBSIARVM.y

Nunc
B121 solent
de generibus controuersiarum perscribam, quae

in quaestione<m> deduci. sunt autem haec de
20
2 semeunciam P, siiniiam (scun1 praestituit B P, corr. Turneb.

3 iug. B, iugera P; num*
ciam?) minutissimis litteris sscr. in B
4
6 et
udd. P (numef G), ut in 4, 7 inuenitur P; et add. B
5 et erunt (ef) scripsi] et pf B, et PR. P;
affectum IVG pars P
\
6 00 Ii CCCLVIII B,
erunt La. uniuero effecto B pede PJ ped 1
6-7 miUtibus
CCCLVIII P, corr. La. (MCCCLVI triens)
7 medimna (n per rasuram in i mutatum) B,
mensuram B
78 apparet Turneb.
8 mediminio B, medipnio
medipna P
8 iugeS et 9 mensuram B
P, corr. La.; medipnia Turneb.
rum habere I La.] iugera habere is B, iugeri habere P 9 I~-S"
lunum, unciam, dimidium scripulum) ia.J ICC B, ICC P
18 Hic
13 perferam BP
12 ItaJ ita ut P
11 pedem om. P
desinit Hi/ginus in P, sed maxima pars eorum i[uae sequuntur
|
Xn
Commenfo [Aggeni
iib
UrbiciJ continetur; ad quae G (et, si

1 perspicuitatis
nunc deest P
eo discrepat, p) citatur, ubi
causa addidi
'
DE GENERIBVS CONTROVERS.
La. 124
87
alluuione atque ablumone, de fine, de loco, de modo,

de iure subsiciuorum, de iure territorii. [Item genera
controuersiarum.]
De alluuione obseruatio haec est: [non] quod de G28
occupatoriis age[re]tur agris, [sed] quidquid uis aquae
abstulerit, repetitionem nemo habebit. quae res necessi-
tatem ripae muniendae iniungit, ita tamen ne alterius

damno quicquam faciat qui ripam muniet. si uero in
diuisa et adsignata regione tractabitur,
nihil amittet G
possessor, quoniam forniis per centurias certus cuique
|
10
29
modus
adscriptus
15
ageretur, quod flumen toraliquando tam uiolentum decurrit, ut alueum

mutet et multorum late agros trans ripam, ut ita dicam,
transferat, saepe etiam insulas efficiat, [ad] Cassius Longinus, prudentissimus uir, iuris auctor, hoc statuit, ut quidquid aqua lambiscendo abstulerit, id possessor amittat,
et
quoniam
scilicet
ripam suam sine
alterius
damno
tueri
uero maiore ui decurrens alueum mutasset, suum

quisque modum agnosceret, quoniam non possessoris
debet;
20
est.
Padum autem cum
Circa
rens
De
si
alluuione Frontin.
114,
2529
19- p.
88, 1
6, 15.
4 p. 88, 9
899,16400,7
711
cf.
64,
44
3 23
12 cf.
4 p. 88,1
Bo.
Sic. Flacc.
Agenn.
42, 20
115,25
Sic. Flacc.
obliuione B
Agenn. 42
Comm.
Agenn. 43,10. 24
uncis inclusa ex nota marginali orta

stmt
4 haec est: quod de scripsi, cf. 92,11] haesit (haec
sunt Bo.) non quod de BBo., est si haec in G, haec est, numquid de La., haec est: si de Mo.
5 occupatoriis G] occupatores B, occupatis Bo.
agetur scripsi, cf. u. 9] ageretm:
"BLa., agituj G J5o.
agris GMo.'\ agris sed BBo., agri.s. et
uim B
La.
C habet G
sine Bo.
7 ne B, ut sine G,
812 si
8 faciat qui ripam (suam add.Bo) muniet B JBo.] fiat G
uero
ageretur om. Bo.
9 amittet p (= P, ammittet G),
amittit B
10 quique B ^
15 efficiat Blu. et La.] efficiet.
Ad B, efficit. at p, efficit ad G, efficiet sed Bo.
16 prudentiasimus uir B, "L P, uir om. Bo.
17 lambissendo B, lambiendo GBo.
1 maiore ui P] maior uim B, maior uis Bo.
20 quoniam 'BBo., quia G
1
122
HYGINI
B(G)
88
La.
125 126,2
Bi23 neglegentia sed tempestatis uio lentia abreptum apparet-,

si uero insulam fecisset, a cuius agro fecisset, is possideret; aut si ex communi, quisque suum reciperet.
Scio enim quibusdam regionibus, cum adsignarentur

agri, adscriptum aliquid per centurias et flumini. quod
ipsum prouidit auctor diuidendorum agrorum, ut quotiens
tempestas concitasset fluuium, quo[d] excedens [alpes] alueum per regionem uagaretur, sine iniuria cuiusquam
cum uero ripis suis curreret, proximus quisque uteretur modum flumini adscriptum. nec erat inialiquando excedere
Bi24quum, quOniam maiores imbres
aquam iubent ultra modum flumini adscriptum et proxiG 29 mos cuiusque uicini agros inundare. dictos tamen agros,
id est bunc omnem modum qui flumini per centurias
(G) ascriptus erat, res publica populi quorundam uendidit:
in qua regione si de alluuione age[re]tur, magnae quaestiones ernt, ut secundum <a>es quidquid uenditum
est restituatur emptori.
In quaestoriis uectigalibus agris fere eadem obseruatio est quae et in adsignatis, quoniam secundum for(G) deflueret;
mas
disputa[njtur.
415
cf. Sic.
Flacc. 121,
26122, 17
is] his B, id G
3 aut
a cuius agro fecisset G] om. B
5 et
BG, at Turneb. La. ex communi G] est communis B
6 prouidit G]
5
6 quod ipsum B, hoc autem G
om. G
ut G, om. B, foft.
praeuidit B; prospexit Sic. Flaec. 122, 9
7 concitata esset fluuium B, fluuium conrecte; cf 82,29
i
quod B, non G, quo La.
S excedens alpes
citasset G
(ripas Classen) albei per regione B, per regionem excedens al8 sine La.] si B,
ueum G; excedens ripas Sic. Flacc. 122,10
11 exce10 fluminum B
9 difflueret coni. La.
sed sine G
13 dictos Blu., cf. 81, 23] digitos B,
12 et om. B
deret B
hos G La. , qiti confert Sic. Flacc. 122, 15 has tamen terras
15 erat B,
14 per centurias B (cf. Sic. Flacc. 122, 7), om. G
quorundam B {ut Pisaurensium Sic.
populi B, om. G
est G
Flacc. 122,15 has tamen terras Pisaurenses publice uendiderunt),
16 ag6tur scripsi] agereturBio.
quibusdam G, quondam ia.
aes Blu. La.] est B; cf.
17 erunt La.] erant B; cf 82, 11
19 quaestorib. B; et add. Blu. La.; sed cf. 94,17
102,9
La. 126,
3 21 DE GENERIBVS CONTROVERS.
89
De fine si age[re]tur quae res intra pedum quiu- B125

que aut sex latitudinew quaestionem liab[er]et quoniam G 25
hanc latitudinem uel iter culturas accedentium occupat
uel circumactus aratri; quod usu capi non potest: iter
enim non, quia ad culturas perueniatur, capitur usu [id
(finis enim multis docuest quod in usu biennio fuit]
mentis seruabitur, in quo intuendum)^ utrum terminibus,
|
:o
aut arboribus notatis, aut fossis, aut uiis, aut riuis, aut
iugis montium, aut diuergiis <a)>quarum, aut, ut solet,
uepribus, aut superciliis, aut rigoribus et saepe normalibus, aut, ut conperi aliquibus locis, inter arua marginibus quibusdam tamquam [puluini sunt ex glar<ê)>a Ti- B12&
|
15
b<ê^ris limites constituti] puluinis, saepe etiam limitibus.

[item petras notatas, quae in finibus sunt, pro terminis
his enim fere generibus solent fines obserhabebitis]
|
quo intuendum.]
[in
uari.
Si terminibus finem ui<(des)> der/<^gi)>, quales siut ter-
mini, considerandum est. solent plerique lapidei esse.

ai uide e quo lapide, quoniam qmque consuetudines fere
De
6
.
Sic. Flacc. 102115

14
Comm. 61,3 12 retradatum
Agenn. 3233.
fine Frontin. 5, 3.
90,1418
2325. Sic.
u.
75,
15
Flacc. 104, 10
1
habet] De fine enim lex Manilia quinque
2 De fine
aut sex pedum latitudinem praescribit G (Commentum)
1 agetur scripsi
2 latitudines quaestionum haberet B, corr. Blu.
La.
8 iter G, inter B
ad culturas G accidentium B, accidens G4 circumactus G] ita cum actus B
quod G] quo B
56 id est
5 quia B, qua G
peruenitiir G
fuit sechisi,
Id est B, sed id GLa.
6 in usum B
cf. u. 12 et 14 et 93, 6
6
7 finis euim multis documentis seruabitur G, om. B;
uerba
in quo intuendum {om. BG) ex tt. 16 huc duxit Blume
S et
11 aut B, et semper G
9
10 iugis
aut rigoribusj uepribus G
9 deuergi/s quarum B
10 et saepe BG, ut saepe
11 conper aliis B
12 13
Budorff
arua B
inclusa
1416 item
om. G
habebitis secl La.; cf. Sic. Flacc.
14 petras notatis B, petris notatis G
104,10
quae G, qui
quae B
terminibus G
17 uides derigi
16 ii. supra l. 7
scripsil uidere B
18 lapides B
19 at uide e Blu.] ut
uidere B
quaequae B
|
tmm
(G)
HYGINI
90
La. 127
per regione.s suas habent. alii ponunt sllice<(o)>s, alii

Tiburtinos, alii enchor<(i)>os, alii peregrinos, alii autem
politos et scriptos, alii aut robure<ô>s aut ex certa maBi27 teria ligneos, quidam etiam hos quos sacrificales <(uocant^. et obserua[n]t sua<(m)> quaeque regio, ut dixi,
consuetudinem, uti conueniat fides. item solent etiam
terminos scribere litteris singularibus. quidam etiam
numeros per ordinem scribunt, quidam et signa defodiunt pro terminis. quidquid ergo fuerit [pro] loco termini et obserue[n]tur, custodiri debetur, ut ab uno ad
unum derigatur; et si notae sunt, a nota ad notam:
saepe enim plures et in uno rigore sunt. quidquid fuerit
et quem admodum cumque obseruari solitMra fuerit, ita
erit derigendum; quoniam, ut dixi, extremws finis intra
Bi28 quinque aut sex <(pedes)> quaestionem habet: nam intra
pedwm VI possessionem usu nemo capit; itinera saepe
ad culturas peruenientibus tam latum locum occupant,
aut in arat[r]is intra tot pedes aratrum circum arat.
G25
Si arboribus notatis fines obseruabuntur, uidendum
quae partes arborum notatae sint. notae enim in propriis arboribus a foris ponuntur, ut arbores liberas in
parte s<(u)>a nota relinquat. si communes sunt arbores
mediae, notantur utrimque, ut <(notae)> ad utrumque per(Gj tineant, et ut appareant esse communes. et in hoc genere
|
112
60,14
1418
Sic. Flacc. 103,

4 sacriBcales
u. 89,
15
919
Comm.
Lib. reg. La. 220, 16.
911 0. 402,16 18
Agenn. 33,1 11
1924 Comm. 61, 12 IG. Sic. Flacc. 108,
114 corr. Blu. La.

1 silice<ô>s u. Sic. Flacc. 103, 11
910 quod ergo fuerit inuentum pro loco termini obseruentur et
10 debetux B, cf. Schmah* 492; debet Blu.
custodiri debent Bo.
sint Bo.
La.
^ 11 derigfatur (g ex i) B, dirigantur Bo.
16 pe1.5 add.La.
14 extremos fines B
13 solitam (corr. B*) B
usii B
capit]
dum Blu.'] pedem B; VI in margine add. B^
18 aratis Blu.; La. confert Varro R. R. 3,16,33
et add. La.
\
21 a foras
22 sua La.] sa B, a
relinquet
que ut notae ad utrximque La.] utrimque

2324 pertinent G
B, et
23 utrim-
ad utrumque G
10
15
20
DE UENERIBVS CONTROVERS.
118
128,
i.a.
finitionis similiter
aliquando
et
dirigeudum
Nam
si
arbores
sit]
||
(ut puta in
uno
erunt.
uidendum utrum
fossa erit finalis,
aut utrius[que
partis, et si in
extremo
itemque <ûia)> utrum publica aut

communis aut priuata alterius;
)
illae
91
loco finitionis, quae ante missae dicuntur. B129
omnia genera quae iusunt finitionwm
agro esse omnia) persequenda

s
sunt et
est.
137
unius GasjBiss
fine facta;
uicinalis
aut
duum
(G;
item riuis si obseruabitur finis, utrum naturalis sit

riuus aut ex fossis areessita aqua riuum fecerit, et utrum
priuatus obseruari aut communis debeat;
[si] iugis autem montium, quae ex eo nomine acci- G25
(G)
piuntur, quod continuatione ipsa iugantur;
nam
)
et bis
quae summis montibus excelsissima sunt

summo loco aqua in inferio-
diuergia aquarum, ex quo
rem partem diuergit;

si
uepribus,
a[u]t quali<(bu)>s
priuats
aut com- Bisa
munibus;
quae loca sunt ex plano in breui cliuo deuexa intra pedes aZtitudinis XXX: alioquin iam collis
est.
quae obseruationem hanc habe<(n)>t, ut <(ex> eis
superciliis,
34
Sic.Flacc.
cf.
511
61,1618
Comm.
p. 93, 2
19
103,2t. Comm. 61,19 20
Sic. Flacc.
61, 18 et 53, 10
Bo. 410,1
Sic. Flacc. 107,
57 Comm.
1218
109 uiae, 111 fossae riui
1216 et
111 uepres
17 Sic. Flacc.
19
310. Comm.
p.
60,
92, 2 cf.
Agenn. 32,1018.
79
3 finitionem B
4 esse B, si coni. La.; sed cf. Comm. 61,
6 aut B, an tr
7 uia
utrius B, utriusque sit QLa.
add. Blu.
aut B, an G
duum G, duuium B
9 obseruabitur fines B, ob-buntur fines La.
12 si GLa., om. BBlu.,
nam Bo.
iugis G] iugus B, iuga Bo.
autem om. GBo.
12
13 nomen accipiunt quod consignatione Bo.
13 iugantur G,
15
inngatur B, iungantur Bo.
16 inferio14 nam om. Bo.
rum B
17 aut qualis priuitus B, corr. Blu.
19 (s.\} super19
ciliis La., tam superciliis Bo.
20 deuexa
loca om. Bo.
20 intra
iam] quo mons
cf. p. 92, 2] diuexo B, defixo Bo.
aut Bo. latitudinis B
21 quae
haben<(n^t seripsi] quae
<re8)>
habet Blu. La. ut êx) eis seripsi] ut Bo., uti La.
20
HYGINI
92
La. 128,
18 129,
18
superior possessor in planum usque descendat et sibi

defendat omnem locum deuexum;
si rigoribus, cuiusque rigores obseruantur, et aw normales. quod saepe in agris adsignatis inueni[un]tur: et
aliquando unus quisque rigor inter multos uicinos finem
facit;
marginibus, quae res oculorum est, nequid masimiliter nequid a ui|cinis accersiri
[a]ut marginibus coepti finitique loci inueniri
si
Buo
lignitate exaretur,
possit,
possint;
10
quod
limitihns,
si
priuatis,
communibus, a medio, ex
fuerit ex
ab extremis rigor obseruandas constituendusque.
<(Sed consuetudines usque)> regionûm nxAnH intuendae, nequid noui a nobis fieri uideatur: ita enim fides
professioni[s] constabit, si maxime secundum morem
regionis et nosmet quaestiones tractauerimus.
25
15
quae res banc habet quaestionem,
De loco
formam nec ad ullum scripturae reuertatur
exemplum, sed tantum 'hunc locum [nam] hinc dico
si
agitur
ut nec ad
Bui
esse', et alter ex conjtrario similiter. quae res ex similitudine fere culturae comparationem accipit: si incultus
erit, id est si silua, cuius sit aetatis; et si par caesurae
aetas, nequid arbores, ut solent, relictae, quas ante mis|
26
3 Bo. 412, 3
12
103, 9
Comm.
1
Bo. 412,6
34
13
superior B, a supra Bo.
La.
cersiri
"BBo.
517
5 Bo. 412, 4
75,19. 94,9. Sic. Flacc.
Agenn. 33 sq.
17 p. 94, 2
cf. 76, 1117
Sic. Flacc. 106,
De
cf.
loco Frontin. 5, 10.

20 p. 93, 4
61, 2162, 8
17
3 si
om. Bo.
<(sui)>
cuiusque
6 exaritur B
et ad normalis B, corr. Rig.
ar11 si limitibus Blu.^^ similitudinibus
9 ut Big.
|
12 constituendusque]
Beinde La. uerha Commenti 61,
1920 Haec autem

18 acldidi
repperiri falso recepit
regionum nobis scripsi] regionibus B
19 sed B, nisi G
nam
20 alter ex B, altere p (= P, alteri G)
B, om. G; fort. ait
21
22 si incultis
quae res B, quaeret G
21 accepit B
23 aetas
22 et si om. G
par G] pars B
erit B, om. G
\
nequid arbores B
quid arbores La.
81, S), et aetas arborum

relictas B, relinqui G
(cf.
\
aetas
num-
20
La.129,19-130,17
B(G)
93
quoque aetates an sint pares.

comparatione an ordines aequian pari condicione, et au simili s<(int)> genere
sas uocant, et siluaruin

et si uineae, similiter in
distantes,
uitium.
Constabit tamen rem magis esse iuris quam nostri
operis, quoniam saepe usu capiuntur loca quae in biennio possessa fuerint.
respiciendum erit tamen, quem B142
admodum solemus uidere quibusdam regionibus particulas quasdam in mediis aliorum agris, nequis similis
|
10
15
huic interueniat. quod in agro diuiso accidere non potest,

quoniam continuae possessiones et adsignantur et redduntur; et si forte incidit tale aliquid, commutatur locus
pro loco, ut continua sit possessio. ita, ut dixi, in adsignatis fieri non potest. argumentum itaque prudentiae
est
quam
professionis.
Praeterea solent quidam complurium fundorum continuoruni domini, ut fere fit,

duos aut tres agros uni B143
uillae contribuere et terminos qui* finiebant singulos
agros relinquere: desertisque uillis ceteris praeter ea<m)>,
cui contributi sunt, uicini non contenti suis fiuibus tollunt terminos, quibus possessio ipsorum finitur, et eos,
|
20
79
iterum
Comm.
63,
911
1416 Comm.
63, 11
2 et B,
1 uocant et G] uacautes B
an sint G] ana sit B
2
similiter B, similes erunt G
3 aequidistantes G]
om. G
simili
nequit instantes B
3 condicione B, constitutione G
Bint genere scripsi] similis genere B, simile genus G, simili ge6 saepe B,
nere La.
5 constabit. (c-uit B) Tameu BG
fere G
9 nequis similis B,
in B, om. G
7 tamen B, ne G
numquid simile G, numquid similis Budorff
10 accidere p
[
tale Bhi.]
P, accedere G), accedere B
12 si B, his G
G aliquid commutatur B, quid committeretur.
14 argumento
13 sit G] om. B
ut G] ut sit B
argumentum G 16 Praeterea om. G 16 17 continuorum B, suorum G
18 uillae B,
17 ut fere fiit B, om. G
praeter
uelle G
et om. G
19 desertisq. uillis ceteris B, om. G
eam Jai.'\ praeterea BG 20 cui G] qui B contentis B 21 ipsorum B, eorum G eos G] 0- B
(=
aliae B, ut tale
ut (et p) Gp
itaque B, hoc
94
(G)
144
HYGINI
B(G)
La. 130,17131. 15
quibus inter fundos unius domini fines obserua<n>tur,

sibi defendunt. ita et haec respicienda erunt.
Item quidam curant in extremis tinibus fundorum
suorum ponere per circuitum aliquod genus arborum,
ut quidam pinos aut fraxinos, alii ulmos, alii cypres.sos,
item alii soliti sunt relinquere qualecumque
genus in
extremo fine intacta^s), ex quibus neque frondem neque
lignum neque cremium caedaut. ita et hoc obseruandum.
Praeterea consuetudines finitionum inspecta<ê) cura
fuermt, nouitas habet suspicionem. ut puta si tenniiius
finem faciet per alium tractum, quare subito ad aliud
genus finitionis transeatur, aut ad fossam aut ad ueprem
aut uiam aut genus quod appellamus supercilium aut
arbores quae ante missae sunt, suspicio est. si<(c)> tamen
B14.5
2u
constabit ftdes
6
o d o quaestiones fere in agris diuisis et adsignatis nascuntur, item quaestoriis, [et] uectigalibus
subiectis, quoniam scilicet in aere <(et> in scriptura mo-
Respiciendum
est.
et
ueniat aliquid ex
cf.
1925
modo
Sic. Flacc. 107,
16
quod semper erit ad formam.

si duobus possessoribus con-
hoc,
De modo
qui aere et in
illo,
1525
15
cf.
Frontin. 5,16. Agenn.
scriptura
Sic. Flacc. 106,
3538
fines obseruatur B, sunt G

2 ita et G]
1 quibus B, qui G
despicienda G
s gremium cedant B. Deinde
et ita "&; cf. U.8
spatium sex uersuum relictum; item u. 17 (cf. p. 76, 14). His
910 inlocis mhil deest, sed in u. 15 lacunam recte statuit La.
14 suspicio est Xa.]
specta cum faerat B, corr. La. Blu.
|
suspiciose B
14 15 si tamen constanit his BJ correxi ; lacunam a Lachmaimo statutam ex Sic. Flacco 106, 24 sic fere
tamen constabit
ea industria
Fortasse huc pertinet etiam
17 Post nascantur sjjaG] ovu B
quaestoris uectigalib.
relicttim in B, cf. u. 8
18 in here
B, cf. 88,19; quaestoriis et uectigalibus G La.
in scriptura B, in aere scripturae G; et add. Lo. Blu.; cf. u. 21
aere G] habere B
et iu
81 aliquid es B, alioquin ex G
repleas: sic
conuenientiaque possessorum
Comm.
15
dus conprehensus
S 8
10
3159,
tium sex uersuum
58,
17
16
fides, <(si ''intelligitar

fieri')>.
De
20
i.a.
131, 16 132,14
B(G)
95
formae continetur, licet dominus aliquid uendidit. namuti quos agros ueteranis Bi4a
que hoc comperi in Samnio,
diuus Vespasianus adsignauerat, eos iam ab ipsis quibus
adsignati erant aliter possideri. quidam enim emerunt
|
aliqua loca, adieceruntque suis finibus et ipsum, uel uia

sed nec
aut ementes adicieutesque
uendentes ex acceptis suis
ad acceptas suas certum modum taxauerunt, sed ut quisque modus aliqua, ut dixi, aut uia aut flumine aut aliquo genere finiri potuit, ita uendiderunt emeruntque.
ergo ad aes quomodo perueniri potest, si ad possessiones, sicut dixi, duobus, inter quos controuersia est,
conuenerit?
finiente uel flumine uel aliquo[d]libet genere:

[
10
27
In eis autem qui uectigalibus subiecti sunt,

fere B147
proximus quisque possessioni[s] suae iunxit.
ita ex (G)
hoc genere agrorum magnae quaestiones .... emptionis
|
15
sine conductionis ad se pertinere probauerint, ut fere

fit:
nisi utra pars
manebit.
30
hoc
solent uero
faciat, pene<(s>
modum quidam
possessorm
re-
in locatiouibus
agrorum
comprehendere, atque ita cauere, FVNDVM G27
ILLVM, IVGERA TOT, IN SINGVLIS IVGERIBVS TANTVM.
|
716 Comm. 62,925
20 p
96, 7
Comm. 62,26
34
1 formae continetur licet B, continetur forma liquebit etiam

G uindedit B, uendidisset G, uendiderit Lindenbrog
2 uti
quos agros B, ut agri quos G; uti cum acc. c. inf. cf. Sic. Flacc.
ueteranis post Vesp. u. 3 G
99, 2
3 iam post erant u. 4 G
4 possidere B
5 loca] et add. B
6 aliquodlibet B, alio
quolibet G
6
7 nec uendentes om. B
8 ad om. B
accepta 8ua B
11 aes G] eas B
quomodo perueniri B, commode reuocari G
11
12 si ad possessiones La.] suae possi
si G
12 sicut dixit om. G
duobus G, duo B,
duum La.
13 conuenerit om. B
14 In eis G] Id est B
fere om. G
15 possessionis BG, pos-ni p
ex La.] et B
16 <(erunt nisi ex cautione^ supplet Blu., <(nascuntur nisi agruna
ex cautione> La.
17 siue La., siue et Blu.] suae et B
18 poene possessoris B
sessionis B,
HYGINI
B(P)
96
La. 132,
ita si ia ea regione age[re]tur, ubi
haec
erit
14-133,
consuetudo,
ad cautiones
Bus
(G)
scilicet respiciendum erit. inter quos disputabitur acta utriusque mensura: si nihil ad cautionem
conueniat, id est neutrius possessio modum cautione
comprehensum inpleat, magna erit rei confusio, quaerendumque nequid in uniuersa regione magis opinione
quam mensura modum complecti soliti sint. item qui-
dam uendentes ementesque agros soliti sunt modum cautione[m] complecti: quod ipsum uidendum, neqmd, ut
supra dixi, opinione, non mensura, modum taxent.
10
De
iure subsiciuorum subinde quaestiones mouensubsiciua autem ea dicuntur quae adsignari non
Bi49 potuerunt, id est, cum sit ager centuriatus,
aliqua
B153 inculta loca quae in<(tra> centurias erant, non sunt adGsi
tur.
|!
haec ergo subsiciua aliquando auctor diuisionis

aut sibi reseruauit, aut [alicui, id est aut] aliquibus concessit aut r(ebus) p(ublicis) aut priuatis personis; quae
subsiciua quidam uendiderunt, quidam uectigalibus certo
tempore locant. inspectis ergo perscrutatisque omnibus
(GP) condicionibus inueniri poterit, quid sequi debeamus.
P18'
signata.
Sed
et illud
memi<^ne>rimus.
1120 Comm. 66,18
4041
41,
15 19
26
11
De
Sic. Flacc. 127, 6
1626. Comm.
58,
cum
diuus Vespasianus
subsiciuis Frontin. 8,7. Agenn.
13
21 p.
97, 6
c/".
Agenn.
37
agetur scripsi, cf.

si in ea G] fit nea B
1 ita B, itaque G
88,16. 89,1] aliter ageretur B (aliter correcturam indicat, i(t alii
respiciendum
ut p aut G
agitur G
2 ad B
75, 4. 26, 6)
3 si om. B
4 id
erit B, aut emptiones intuendae erunt G
6 nequid scripsi, cf. 81, 8. 92, 23} nuncquid B
est om. G
|
9 nequid scripsi]
(i. e. nquid), tunc quomodo G, numquid La.
14 in13 aliqui B, om. G
12 ea G] ita B
inquit B, numquid La.
1415 non
intra La., inter Blu.
culta loca B, in loca culta G
sunt adsignata et ergo subsiciua om. P, qui ex Frontino 2,19
haec uerba recepit: cum centuria expleri non potuit, subseciuum
17 rebus publicis La.]
appellauit
16 uncis inclusa om. P
|
res publica B, R. P.
B
20 inuenire B
19
21
ergo B, igitur P
memiremus B
praescrutatisq.
|
15
20
DE GENERIBVS COXTROVERS.
La.133,10 134,8
97
quae non uendidissent aut aliquibus Bi.h

subsiciua omnia,
personis concessa essent, sibi uindicasse[n]t, itemque
diuus Titus a patre[m] coe[m]ptum hunc r[ed]itum teDomitianus [imp.] per totam Italiam subsiciua Pis'
neret,
possidentibus donauit, edictoque hoc notum uniuersis
cuius edicti uerba, itemque constitutiones quas- (P)
fecit.
|
dam aliorum principum itemque
diui Neruae,
uno
in
libello contulimus.
10
De iure territoriorum paene omnem percunctationem tractauimus, cum de condicionibus generatim perscriberemus. de quibus quid possimus aliud suadere, quani
dixeram, perlegamus, et ut interpre- 15ir.5
ut leges, ut supra
te<^n>tur secundum singula momenta? utrum suis condicionibus remaneant fiues ab antiquis obseruaf?', an aliquid adiectum <(a)ut ablatum sit; et quoraodo obseruatu
sint territoria, aliquando suramis moniium iugis et diuergiis aquarum, aliquando limitibus pmlwctis, aliquando
ipsius diuisionis der^^ctione. ita, ut diximus. leges seraper Pis'"
curiose perlegendae interpretandaeque erunt per singula P)
uerba. et [si] ita uim legum perscrutanda[ru]m suadeo,
dixerim, per articulamenta membrorum Bi56
ac si[c], ut ita
pertemptari solent corpora.
De uia e<^t)> actu et itinere et ambitu et accessu et
riuis et uallibus fossis fontibus saepe mouentur conten|
15
20
Comm.
Agenn. 44
sg.
66, 26
27
911
28
De
iure territorii Frontin.

Sic. Flacc. 128,816
7.
1118
u. 74
18 19Comm.66,27 28
De
itineribusFrontin. 10,5. Agenn.4y
Ita1 uendidissent B, ueniissent La.

4 imp sscr. B^ om. G
6
liam in Siciliam corr. B*
5 notum uniuersis ~L P
7 con-
stitutionis
quaedam B
lO
11
11 possumus
percriberimus B
14 obseruati Bhi. La.] obser-
12 et Blu. La.] ad B
17 per15 aut c/". 81, 10
16 montio iugiis B
ductis scripsi] praedictis B, 'fortasKe perpetuis' La. secundum
Sc. Flacc. La. 138, 13
18 derectione Blu. , cf. p. 98, 3] de19 praefictionis B
ita ut diximus lex B, leges itaque ?
21 si ut La.]
legendae B, legendae G
20 si .secZ. Bhi. La.
sicut B
dixeram B
23 uia et Blu. La.] uiae B
La.
uantia B
Corpus agriaeDg. Roman.
I.
SICVLI FLACCI
98
La
134,
9 135, 11
quae omnes partes non nostra<(m)> sed forens^s

officii, id es<(t) iuris ciuilis, operam exigunt: nos uero
tunc eis interueuimus, cum aut derigendum aliquid est
quaestionibus aut, si forma aliqua aliquid notatum in-
tiones.
(B)
uenitur^
repetendum
est.
SICYLI FLACCI
DE GONBICIOJSIBYS AGBOBVM
Condiciones agrorum per totam Italiam diuersas esse
plerisque etiam remotis a professione nostra hominibus
notum est; quod etiam in prouinciis frequeuter inuenimus. accidit autem, ut ex similibus causis similes habe-
lo
rent condiciones. ciuitates enim, quarum condiciones aliae

sunt, coloniae dicuntur, municipia, quaedam praefecturae:
habent uocabulorum dilferentias qua<r)e uero non liceat

earum diuersas esse condiciones? regiones autem dicimus, intra quarum fines singularum coloniarum aut
municipiorum magistratibus iu<(ri)s dicendi cohercendique est libera potestas. ergo haec uocabula non sine
causa acciderunt. quidam enim populi pertinaciter ad:
Romanos bella gesserunt, quidam experti uirtutem eorum seruauerunt pacem, quidam coguita fide et
iustitia eorum se eis addixerunt et frequenter aduersus
uersus
defigendum B
4 aut]
3 eis La.'\ est B
forenses B
B (antiqua mainis exp.)
6 sequitur in B subscriptio
LIMITIB. HYGIN EXP FELICITER, qiiae ex titulo p. 71
perperam conficta est
.1
est aut
DE
SAECVLI FLACCI DE CONDICIONIBVS AGRORVM
P^g--
(SJCVLIcorr. G); EXPLICIT SAECVLI FLACCI LIBER P 44'.

Titulum solum INCIPIT SICVLI FLACCI DE CONDICIONIBVS
AGRORVM LIBER
habet E35; praeterea ex libro Siculi nihil

nisi 99, 12
100, 12 sernant EF. quamquam priori parti eorum
(E 20 F 25'-) IVLI FRONTINI SICVLI EXPLICIT LIBER PRI17 iuris scripsi, cf. 102, 6] ius Pia.
subscriptum est
MVS
22 addixerunt]
^malim adiunxerunt' La.
i5
20
La.135,11 136,7
99
hostes eorum arma tulerunt. leges itaque pro suo quisque merito acceperunt: neque enim erat iustum, ut his,
qui totiens ammisso periurio rupere pacem ac bellum
idem praestari quod
intulere Romanis,
5
Primum
ergo referendum
coloniae aut praefecturae.
est,
fidelibus populis.
appellationes ut fierent
Municipia quidam putant a muuitionibus dicta:
10
alii
a munificentia, eo quod munificae essent ciuitates.

Coloniae autem inde dictae sunt^ quod [populij Romiserint colonos, uel ad ipsos P^y^
mani in ea municipia
priores municipiorum populos cohercendos,uel ad hostium
incursus repellendos.
colonias autem omnes maritimas F 2^,25
appellaueruut, uel quod mar? in his deduceretur, uel,
quod pluribus placet, maritimas appellari existimant ideo,
quod Italia ab Alpibus in mare porrigatur a<^c)> tribus
lateribus exteras gentes intueatur. a Sieilia usque ad
Galliam omne litus Africae est contrarium: rursus a
Leucopetra pars, quae ad mare attingit Macedoniae, ad
aliquam Epiri partera spectat: Hadriaticum uero litus
Illyricum contra se habet. in his ergo litoribus Romani
colonos miserunt, ut supra diximus, ,qui ora<(s)> Italiae
tuerentur.
Aliae deinde causae creuerunt, .... Graccus colo]
15
20
cf.
Comm.
65,
1213
arma eorum P
12 cf. 13, 11
ut cmn acc. c. inf. u. Hygin. 95, 2

6 praefecturae] 'immu municipii' La. De appellatione praefecturae uide 124,17; sed nescio an exciderint <(aut muiiicipia)> post
coloniae
12 IS coloniae omnes maritimae appellantur existimo
uel quod F
18 mare PF
deduceretur P, deducatur (d-citur F)
litoribus EF
14 appellari existimant P, appellant F
15 Italia om. F
porrigatur P, decurrunt F, rec-t E ac Goes.
16 exteras gentes om. F
intueatur P, intuendum est F
17 omne
est 0?. F
Africae L. Holstenius] Africum P
18 pars]
uero add. F
Macedoniae] îd est lonium' La.
ad La.] et
PF
19 aliquam P, Galliciae F, Galliae E
epyri P, aephyros F
19
2123 ut
20 Hadriaticum
habet om. F
supra
creuerunt om. F
28 ' supplendum ut cum uellet'
La.
23
p. 100, 1 draccos colonos dari F
1
lOO
(F
3')
Pso"^
SICVLI FLACCi
PJ:'
La. 136,
s IbT, 7
nos dare municipiis uel ad supplendum ciuium numfrum, uel, ut supra dictum est, ad cohercendos tumultu.s
qui subinde mouebantur. praeterea legem tulit, nequis
in Italia amplius quam ducenta iugera possideret: intellegebat enim contrarium esse m[in]orem, maiorem
modum possidere qu:im qui ab ipso possidente coli possit.
Ut uero Romani omnium gentium potiti sunt, agros
ex hoste captos in uictorem populum partiti sunt. alios
uero agros uendiderunt, ut Sabinorum ager qui dicitur
quaestorius, eum limitibus actis diuiserunt, et denis
[quibusdam] quibusque actibus laterculis quinquagena
iugera incluserunt,
atque ita per quaestores popul/ Roman/ uendiderunt. postquam ergo maioi-es regi ones ex
hoste captae uacare coeperunt, alios agros dmiserunt adsignauerunt: a7?i ita remanserunt, ut tamen p(opuli) R(omani) <^terri)>toria essent; ut est in Piceno, in regione
Reatina, in quibus regionibus montes Romani appellanquorum
<rterri>toria
tur. nam sunt p(opuli) Rf omani
uectigal ad aerarium pertinet.
De municipiis itaque tractaudum est. Prima origo oppidorum, quae ciuitates dictae sunt, municipia ex causa
supra dicta nominata sunt. Accidit autem <(ut)> inses-
10
is
13 cf. <Hygin.> 78,18

23: infra 1H5,
S
supra 99,11
19 uectigal 11. Hygin. 79, Ssg.
16 cf Comm. 67,2
2224
22
supra 99,
1
5
4 duocenta P
tumultu.s om. F
6 con2 Tiel ut
trarium
qui] maiovem minuere modnm si subinde possi7 Ut uero Romani P, Et sicut populus roderent quod F
in uictorem populum P, uictori
manus F
8 ex P, et ex F
10
11 et
10 quaestuarius F
9 agros om. F
populo romano F
]
denique quibusdam artibus F

12
13 populo Romano P
runt P
16 alii La.] acti P
Rig., teiTitoria ego
{i. e.
11
11
laterculis F. laterculi
diuiserunt
1516
et
Txrneb.]
18 populi
pr tritoria)] praetoria P;
cf.
decise-
Romani
Comm. 67,3
16 Piceno] et culd. Goes. La.

loca PR (= populi Romani)
22 ut adprima oppida
20
21 prima origo oppidorum
22
dldl
p. 101, 1 insessarum ''quae certam sedem iion habent'
Goes.; fort. diuersarum
30
DE CUNDICIONJBVS AGR.
;t.l37,7-13S,-2
Kjl
sarum [earum] gentium populi saepe mQta<re>nt sedem

111 Italiajm] et in prouinciis, ut Fryges in Latio, ut Diomedes cum Graiis in Apulia, ut Macedones in Lybie^m],
5
10
15
Tyrreni qui dicuntnr Etrurii <iuy Galliae, in Asiae tinibus socii Gallorum insedere et multas [quas Frigiis Diomedis fines. quae etiam socii] constituere ciuitates. atque
in eas partiti sunt hi [ciues dicunt quidem ultro citroque aut bello reppulisse aut indig' e>nas], praemensumque quod uniuersis suifecturum uidebatur solum. territis
fugatisque inde ciuibus, territoria dixerunt. [contra lioc
aliud, de quo suo loco referemus.] singuli[s] deinde terram, nec tantuni occupaueruut quod colere potuissent,
sed quantum iu spe<(m> colendi reseruauere. [hi ergo
agri occupatorii dicuntur, arcendo enim uicinos hanc
appellationem finxit.] itaque hi agri a quibusdam soluti
quorum
appellantur: soluti autem non sunt,
fines de-
prehendi possunt et finiuntur. [quos quidam arcifinales

autem arcifinales dicuntur. Condicioues auteni
agrorum uariae sunt ac diuersae, quae aut casibus bellorum aut utilitatibus populi Romani ant ab iniustitia,
uocant.] hi
:u
ut dicunt, inaequales sunt.

10 territorium Frontin. 8, 5
102, 12
10
13
1 mutarent sedem scripsi\ mutantes

Latium P
3 Graiis scripsi] Gallis P
Comm.
P
id
4 <în >
est,
fugatisque inde ciuibus

liberum spatium post indignas
Goes.
10 ciuibus P] hostibus
referemus] glossa est, quac
7,
cf.
2 Latio scripsi]
Gallia Tnrneh.
6 uncis inclnsa ex nota marginali orta esse credo

dicunt indig<ê)>nas] seclusi; glossa
qiiae
5
territis
53, 4
ad
u.
[ciues
910
pertinet; qua re non perspecta

reliquit La.
8 indig<(e>nas
10
11 [contra hoc
faho La.
ad alteram explicationem uerhi
territorium respicit (Frontin. 8, 5 territorium est quidquid hostis
terrendi causa constitutum est)
1315 [hi ergo agri
finxit]
seclusi; glossa est ex 102,1 et7
15 finxit] finis add.
8 conficta
17
La.
18 secJ. La.; glossa ex 102,1
2 sumpta , uhi similiter ylossa ex hoc loco conficta irrepsit
18 dicuntur] La. ex
u. 14
15 hue recepit uerba arcendo enim uicinos hanc appellationem finxit <(fini8)>
19 <(horum)> agrorum La.
20 iniustitia G, iustitia P
21 inaequali P
l*3o'
BP
102
98
La.
138,2-2S
Occupatorii autem dicuntur agri, quos quidam arciautem arcifina les dici debent.] quibus
B97
SICVLI FLACCI
finales uocant, [hi
agris uictor populus occupando
nomen
dedit. bellis
enim
omnes, ex quibus uictos

atque uniuersaliter territorium
dixerunt, intra quos fines mris dicendi ius esset. deinde
ut quisque uirtute colendi quid occupauit, arcendo [uero]
gestis uictores populi terras
eiecerunt,
publicawere,
uicinum arcifinale[m]
dixit.
Horum
99
ergo agi-orum nullum <(est) aes, nulla forma,

quae publicae fidei possessoribus testimonium reddat,
quoniam non ex mensuris actis unus quisque modum accepit, sed quod aut excoluit aut in spem colendi occupauit. quidam uero possessionum suarum priuatim formas fecerunt, quae nec ipsos uicinis nec sibi uicinos
quoniam res est uoluntaria.

Hi tamen finiuntur terminis et arboribus
10
obligant,
15
notatis et
ante missis et superciliis uepribus uiis et riuis et fossis.

in quibusdam uero regionibus palos pro terminis obseruant, alii iliceos, alii oleagineos, alii uero iuniperos. alii
congeries lapidum pro terminis obseruant, et scorpiones
[appellant], quidam in specie<(m) maceriarum congerunt
1
Frontin.
Comm.
2,
7 arcendo uicinum <(Hygin.> 78, 7; cf.

53, 4 s^.
16 sqq.
12 m. 101,12
13
12 ab arcendis hostibus
21 149,19
89,
13, infra 106, 25 sg.
Comm. 53,8sg, Hygin.

in
speciem maceriae
2 u. 101, 1718
5 publi1 aatem dicuntur B, dicuntur enim P
6 iuris
cauere Goes.'] publicae autem B, publicae G, publice P
dicendi ius esset 31o.'\ ius est dicendi uti essent B, ius dicendi
quid
7 ut quisque uirtute P, ius quib. q. et uirtus B
esset P
9 Dicit postea iu his
uero B, om. P
La.] quod B, om. P
nullum est
agris formas ex mensuris datas mihi tibi margo P
11 quoniam B, quo P
aes La.] nullu est B, nullum aes P
14 ipsis BP
12 spem B, spe P
quisque] miles add. P
17 superciliis et ue16 obligauit B
uicinis P] uinis B
pribus et uiis PLa., sed cf 97,24 et uallibus fossis fontibus
18 uero B, om. P
hic pali ipsae arbores intelleguutur margo
qui21 appellant TLa., omisi cinn B
20 scofiones B
P
dam om. P
|
20
La.139,1 19
BP
103
lapides et attinas appellant, obseruantque pro terminis.
haec tamen omnia genera finitionum non solum in di- B loo

uersis pluribusue regionibus, uerum etiam in uno agro
possunt. nam ubi supercilia naturalia finem Psi'
inueniri
praestant, deficientibus eis necesse est aut terminum aut
arbores aut aliquid ex supra dictis generibus obseruari.
quidquid autem horum fuerit, ex conuenienti ad conuenientem [uiderit similiter] rectus finis obseruari debebit.
Maxime autem intuendae erunt consuetudines regionum, et ex uicinis exempla sumenda. in quibusdam enim
regionibus alii terminos siliceos ponunt, alii diuersarum
materiarum: quidam uero curant inuehere qualescum- Bioi
que peregrinos lapides, ut manifestum sit, ex industria
terminos finales positos: quidam etiam politos, alii uero
inscriptos, alii etiam numeris enotatos ponunt, alii tan|
10
15
tum modo
spatiis,
alii in longioribus
etiam aequalibus interuallis. in
in uersuris omnibus binos
ut suos quisque rigores intueretur. ergo, B
in coxis uel <^m)>inimis,
conplures
alii
quibusdam uero regionibus

posuerunt
ita,
[j
24 Comm.
61,
1415
115, 14
cf 104,
Hygin.
9 cf.
91,
Sic. Flacc. 106, 22. 107,1 saepius
19. 92,13. 94,9.

Hygino 90,18 pendet
18 in uersuris
cf.
12.
106,21
108, 20
75,
915 ab
16 sq. cf. 106,4.82.
obseruantque pro terminis B, quae pro terminis etiam in
uno agro obseruant P

oni.
34
1920. Hygin.
6 ex
(cf. u.
3 plurisue
3)
supra dictis putant obseruari B, ex
4 naturalia
ss
generibus
incipiat obseruari P (Glossa putant in B generibus extrusit, in

78 ex conuenienti ad conuenienP in incipiat mutata est)
8 uiderit simitem P] ex quo uenient uel a quo ueniente B
10 suliter B, om. FLa.; an ut derigat similiter?
debet P
1
1213 qualescumque] Q.
menda] sunt add. P
enim om. P
B
15 inscriptos alii etiam P, om. B; cf 106,21
notae aut litterae aut numeri numeris enotatos (cf. 73, 4) po16 iu coxis
nunt B, numeri ordine notatos disponunt PLa.
uel in imis B inflexis uersuris P cf 106, 4 omnibus angulis
alii om. P
1 suum
coxisque
17 conplures P] quam plures B
quisque rigorem P intueretur] nam et uariis regionibus signa
defodiunt pro terminis add. P (ex Hygino 90, 8 signa defodiunt
pro terminis sumptum) ; signa pro terminis defossa dicit margo P
|
L. C. Q. P, om.
129
BP
104
SICVLI FLACCI
La.
lol.
-20 140, 18
ut supra dixi, consuetudines i-egionum maxime intueii

dae sunt.
Inspiciendum erit et illud, quoniam sepulchra in extremis finibus facere soliti suut et cippos ponere, ne aliquando cippi pro terminis errorem faciaut: nam iu locis
saxuosis et in sterilibus etiam in mediis possessionibus
sepulchra faciunt. omnia ergo, ut supra diximus, diligeuti
cura exquireiida erunt, ut et secundum consuetudinem
Bi3o regionum
et fidem terminorum finis constet.
P 31''
Aliquando etiam petras occurrentes in finibus notatas
inuenimus, et quasdam, si perseueret rigor, notas habentes,
in uersuris uero gammas, [sed et] spectantes suos rigores.
aiiquas etiam decus<(s)>atas inuenimus.
Quibusdam autem placet et uidetur. utique sub omnibus terminis siguum inueniri opoitere|t]. quod ipsud
uoluntarium est. si enim essent certae leges aut consue-
tudines aut obseruationes, semper simile signum sub

omnibus terminis inueniretur: nunc, quoniam uoluntarium est, aliquibus terminis nihil subditum est, aliquibus
B181 uero aut cin<(er>es aut carboues aut testea aut uitrea
fracta aut asses subiectos aut calce^^m) aut gypsum in10 u.
1213
Hygiu. 89, 14
mae
cf.
<Hygin.>
76,
cf.
108, 21 decus
aut gam-
1421 Bo. 402,15. 1822
1 consuetudiuem B
1
regiouum maxime B, ~L P La.
8 intuendae] et ex uicinis exempla sumenda add. P /ex p. 103, lOj
ne add. P
4 ne P, om. B
5 cippos pro terminis
errorem faciant B, cyppus pro termino (0 ex um, ut uidetur)
errorem faciat 2La.; cippi scrvpsi
et terminorum fidem
constent fines P
10 petras notatas margo P
11 et quasdam
notas 07n. B
12 sed et spectantes B, sed expectantes P (qui semper fere expect. pro spect. scrihit) ; seclusi; La.
et secl.
13 aliquas etiam B, aliquando enim P
14 autem
om. P utique B, uti P
IB terminis om. P
oporteret B, oporteat P
16 uoluntarium] non necessarium add. P; rationem reddit quare uou sub omnibus terminis signum inuenitur marqo P
18 terminis om. P
20 cmeres Turneb.] cenes B, oinis P, cinus
La. carbo P testea B, testae P, testa aut ossa Bo.
21 facta P
aeses B, ossis P, aseas ferri aut aes Bo.
|
3 illud]
10
i,-,
i-o
La. 141
BP
105
quae res tamen, ut supra diximus, uoluntaria

carbo autem aut cinis quare inueniatur, una certa
est, quae apnd antiquos est quidem obseruata,
postea uero negleeta: unde aut diuersa aut nulla signa
inueniuntur. cum enim terminos disponerent, ipsos quidem lapides in solidam terram rectos conlocabant proxinie
ea loca, in quibus fossis factis posituri eos erant, et unguento uelaminibusque et coronis eos c]or[o]nabant. in
posituri erant, sacrifcio
fossis autem, in quibus eos
facto hostiaque inmolata atque incensa facibus ardentiiienimus.
est.
ratio
10
Bm
sanguinem instillabant, eoque tura

et fruges iactabant. fauos quoque et uinum aliaque, (juibus consuetudo est Terinini[s] sacrum fieri, in fossis
adiciebant. consumptisque igne omnibus dapibus, super
bus, in fossa cooperti
15
calentes
reliquias lapides
geuti cura confirmabant.
xorum fragminibus
coulocabant atque
adiectis etiam
ita
dili- P32'
quibusdam
sa-
quo firmius starent.

tale ergo sacrificium domini, inter quos fines dirimebautur,
faciebant. nam et si
in trifinium, id est in eum locum
circuni caleabant.
Hi.ss
20
quem
adstringebant, si termini ponerentur, omnes tres sacrum faciebant: quotque alii in

confinio domini erant, omnes ex eonuenientia terminos
ponebant et sacrum faciebant, terminos autem conuenitntia possessorum confirmabat.
nam in quibusdam
tres possessores
Ex 1619 Bo.
dmn haec Comm.
402, 23 sq.
68, 10
15
1824 seaniexcerpsit
arbitrario conficta sunt
quaedam
1 dixi B
2 inueniantur B
3 ratio est B, ratio P
4 uude B,
suut P
5 inuenerimus P
6 rectos om. P
7 in om. P
78 unguende B 8 quare
posituri B, defixuri ^ La.
et om. P
carbones sub terminis inueniuntur margo P
9 in quibusj in
om. "BLa. posituri eos P
10 inmolata adque incensa B, inmaculata caesa P
11 'ân cooperta?' La.
sanguine B
eoque P]
eis qui B
12 aliasque B
13 in fossa P
14 omnibus dapibus igne P
1 iii trifinio B
20 attingebant P
si B. om.
\
2021 pouebantur P
P La.
21 quodque B, quique P
2324 conuentia B
24 confirmabant B. Seqnitur in B 10!),
una re
etc.
'^B)
106
SICVLI FLACCI
La. 142
regionibus iubemur uertices amphorarum defixos inuersos obseruare pro terminis.

Ergo conuenientia, ut supra diximus, possessorum
terminos conseerat. qui, ut ante dixeramus, omnibus
angulis coxisque positi esse debent. in quibusdam uero
regionibus saepe per longum spatium et inter raultos
possessores rigores dumique finem faciunt, ut aliquando
tantum modo per singulorum possessormn spatia, id est

a capite usque ad caput, positi inueniuntur termini, hoc
est a fine incipiente usque ad finem deficientem, unde
alterius possessionis finis incipiat obseruari. quidam uero
lo
quorum si
quisquam per longum spatium moueatur, inter longum
in mediis spatiis plures interpositos habent.
tractum et iuter plures possessores rigor durare debet:

qui si non est, totae regioni errorem quendam incuti[t],
15
P 32"^ nec ei tantum, intra cuius fines <(terminus)> motus est,

calumniam intro duci[t] sed ultro citroque confundi[t]
|
fines necesse est.

Illa omnia, quae supra diximus, quae ad terminos lapideos pertinent, siue signa subdita requirantur, siue
notae aut litterae aut numeri, quam maxime secundum
consuetudinem regionum omnia intuenda sunt: tamen
et noui[li]tates hae quae manu fiunt fidem habere debent, quo[nia]m intellegitur ea industria conuenientiaque
possessorum fieri. si uero pali lignei pro terminis dispositi sunt, aut congeries lapidum aceruatim congestae
sint, quos scorpiones appellant, aut in effigie<m> maceriarum, quae attinae appellantur, aut uertices amphorarum defixi, aut petrae naturales notatae, aliudue quod
4 aute 103,16
sq.
rigores Hygin. 92,
3 6
1925 Hygin.
94,915
5 floxuositatibus dicit
1 uertices amphorarum margo P
18 fines. Ne7 ut P (^wie')] et falso La.
coxis margo P
manu tiunt ?]
23 nobilitatis P, cf. 94,10
cesse est illa P
24 quom
manifestae sunt frustra coni. La.; cf. 113, 32
27 sint om. La., sed cf 108, 4 (sint post sunt)
scripsi
\
20
25
La. 143
107
loco termini obseruari uidebitur, ex consuetudine regionis
ex uicinis exempla sumenda suut.
et
mentionem habui, si finem faerit, in quantum spatium deuexitas

extendatur, ne mons supercilium sit: intra
paucos enim pedes supercilia uocabula accipiunt. quae
tamen usque in planitiam ex superiori uergunt, ad
superiores possessores pertinent. quidquid enim inierior
possessor in solo suo agit, damno superioris fit. siue
aret siue fodiat, detrahit pendentes ex superiori terras.
si uero congerat aut adiciat quid, ad superiora non
ascendit. ita haec causa efficit, ut superioribus possessoribus usque in planitia<(m)> supercilia cedantur.
Si arbores finales obseruabuntur, uidendum erit quae P
sint arborum genera. uam quidam in finibus naturales
qualescumque arbores intactas finales obseruant: qviidam
cunctis excisis arborum generibus unum tantum genus
in finibus relinquunt, quo raanifestm.s apparea<(n)>t finales.
alii diuersas hoc amVwo serunt, ut materiae differentia
argumento sit: qmdam ex conueutione in ipsis finibus
commune<^s)> serunt. aliqui priuatim intra suum solum
in extremis finibus ponunt; et, ut supra diximus, diuersa
arborum genera: alicubi enim pinos inuenimus, alicubi
cypressos, alibi fraxinos aut uhnos aut populos quaeque
aKa ipsis possessoribus placuerunt. et si inter culta in
finibus aut prope fines, disponuntur spissi[orib]us et
disconuenientes ordinibus arbustorum, si tamen arbusta
Supercilia, de quibus
intuendum
cient,
10
supercilii
15
30
25
103, 10
1118. Comm.
5
13
11
in
margo
Hygin.
91, 19
92,
16 35 Hygin.
94,
2;
cf.
Agenn.
32,
XXX
6 intra paucos]
dantur
cit
60, 5
13 ceHygin. 91, 20 intra pedes

discripsi] cedant ius P (cf. 18), cedant Turneb. La.
superciliis ius caedendum usque in planitia possessori
16
P
18 maniquae de cunctis ex ipsis arborum P
\
festum ius P, corr. Goes.

19 alii diuersas in 16 post obseruant
habet P, huc duxit Big.
hoc animo serunt La.] loca munierunt
P, om. Big.
21 commune<^s)>
20 quidam Goes.] quaedam P
25 culta in sa'ij)si] cultia P, culta La.
Goes.
\
33'^
108
ICVLI FLACCI
quae
communes
La. 144
semper utrimque intactas

quidam seruant, quidam durantibus stirpibus earum summas frondes ac uirgulta communiter caedunt. si propri<a)>e alterius partis sint, ut domino libuit aut caedit
aut remittit: ex quibus tamen saepe et materia<(m> deiciunt et alias substituunt. hoc etiam in communibus
arboribus saepe accidit: si enim utrisque possessoribus
sint.
si
.sunt,
'
.5
conueniat, ut tinales arbores deiciant aut ut pretio taxent

aut alterna sibi sorte habeant substituantque in deiecta-
rum locum
1'
alias, aut si nihil placuerit substitn[t]i, differentiae [aejqualitatum indicio erunt.

Si uero notatae
arbores in regionibus huales obser-
10
uabuntur, intuendae sunt notae. si enim communes sint

utrimque notatae per totas es.se debebunt. si
partium fronrfes spectant in alios hnes, plagis, id est
latis cicatricibus, signatae inueniri debent, ut intellegantur eorum esse dominorum, in quas partes integrae e[run]t
intactae reseruabuntur. signantur autem utrimque, id est
ex utraque possessione, intra pedes quinos, ut legis Mawiliae commemoratiojiem habeant. in uersuris quae notatae sunt, aut decus in eis inueniuntur aut gamniae, ut
nianifestum sit, uersura<^s/ suis signis obseruari debere.
Quidam satis putant omissas intaetasque pati crescere,
si magnitudine ceteras superent.
de qua argumentum
capere quaestui dwcimus: <(si)> ceterae dissimiles sunt,
uidetur aliquod his testimonium per eas praestari.
Praeterea siue in cultis siue in siluosis et in incultis
locis agatur, respiciendum erit, utrum hae quae finales
uidebuntur arbores habeant in alterutra[mj parte[s] siniediae,
1222 Hygin.
1<4,
UO,
19 24
20 sq.
ii.
104,12
21
decus:
13 decusatas
P, relinquit frustra coni. La.

12 notatas P
19 20 Maniliae P
20 21 arbores quae in uerquomodo notatae sunt margo P
25 dicimus P
6 remittit
15 frontes
suris sunt
28 hae P, his cmii. La.

29 in alterutrii (a-tras P') partee P,
correxi; alterutrae partes La.
1.5
20
25
145,
<
-'-'
notatae
sint.
BP
109
tales habeant.
una re uidebuntur, Biss
uero altera pars habet, quo loco dehae autem ipsae eius
an utrimque
uiiles,
si
DE CUNDIC1<.)XIBVS AGRORVM
si
||
ficient, ibi fines uidebuntvir esse:
partis uidebuntur esse [finales], in

.-)
si
neutra parte
finales
fit,
10
ill^s
aKae similes
communesque
qua similes
eis erunt.
et illae solae uideantur.
esse uidebuntur.
si
autem, ut saepe B
unus possessor diuersum utrisque partibus genus
posuerit, ut
inter alios agros
non solum
eum
inter
quo[s]que confines
sibi,
cuni quo controuei-sia erit, finem faciat,
uidendum
erit,
lacessiant.
?u
P.^4''
dili-
ne proprias alterius arbores

partis communes sus^îee^^mr. quidam tamen quotiens
circa extremos fines suos alicuius generis arbores disponunt, quae significanter diiferentes ab ceteris possint
extremos fines demonstrare, incidunt per errorem [enim] B135
intra uicinorum fiues. de qua re diligentius aspiciendum erit, ut possessores suos fines teneant, ne alienos
genti cura
15
134
ar-
borum per omnem finium suorum ambitum
Viae auteni si finem faciuut, adtendendum erit quales

quomodo. nam et saepe incidunt in finibus, et
saepe trans uiam aliquas possessores particulas habent.
quaedam ergo uiae aliquando fines transeunt possessiouiae et
1 uiae Hygin. 91, 7
1922 Z
80*
1 an scripsi] quae P, quae <siy La.

utrumque P
una re
uidebuntur B (sc. finales esse), una res uidebitur P
2 altera
23 deficiant P
B habeat P
3 fines
autem
34 eius partes B, partes earum P
om. P hae P, haec B
5 illis aliae i.] illae solae B.
4 finales P, om. B
eis P, ei B
sunt P et BP, .sed La.
6 communalesque B
quosque E,
quaque P
sibi om. P
10 inter eos in quibus controuersiae
erunt P
12 partes BP
faciant P
11 arborum P
suspicL'11 siguificanter Goes.\
muria,] subscitentur B, ostendantur P
1416 ob
significant et B, significant P
differentes P, ferentes B
ceteris fines uicinorum. Nam et per errorem incidunt. De qua
1617 inspiciendum P
re P
IJ ne B, non P
IS lacessiant P, lacesseant B
21 aliquas BZ, aliqui P
19 faciant P
82
p. 110, 1 fines transeunt possessiouum P, finiunt transitum
possessorum B
\
P, aliqua
tt
BP
110
136
SICVLI FLACCI
La. 146
num. quarum tamen non omnium una eademque est condicio.

nam sunt uiae publicae [regales], quae publice
muniuntur et auctorum nomina optinent. nam et cu|ratores accipiunt, et per redemptores muniuntur.
nam
et
quarundam
tutela<'m/ a possessoribus per tempora

summa certa exigitur. uicinales autem [uiae], de publicis quae deuertuntur in agris et saepe ipsae ad alteras
in
publicas perueniunt, aliter muniuntur, per pagos, id est

per magistros pagorum, qui operas a possessoribus ad
eas tuendas exigere soliti sunt. aut, ut comperimus, uni
cnique possessori per singulos agros certa spatia adsignantur, quae suis inpensis tueantur. etiam titulos
Bi37 finitis spatiis positos habent, qui indicent,
cuius agri
quis dominus quod spatium tueatur. ad omnes autem
P34^ agros semper iter liberum est. nam aliquaudo deficientibus uicinalibus uiis per agros alienos iter praestatur.
qui<fdam^ etiam conueniunt specialiter uti seruitutem
praestent his agris, ad quos necesse habent transmittere
lo
per suum.
nam
et his uerbis conprehenditur
nam
OPTIMVS MAXIMVSQVE EST.
et
ITA VT
aquarum ductus
solent per alienos agros iure transmittere.
itaque, ut
B 149 diximus, uiae saepe necessario per alienos agros transeunt; quae non uniuerso populo itinera praestari uiden||
217 Z
1
1314 Bo. 402,
SC"-^
quorum B
non omnium P, om. B
2 regales
quae pu-
3 muniuntur per terminos

blice P, om. B, regales om. Z
itinerarios dicimus ut transiri eas uias intellegamus non
4
5 nam et in] nam et B, et in l?La.: ef.
margo P
7 in agris B, in
6 uiae PZ, ow. B
et 20 nam et
quos
posse
u.
19
agros
9 magistri pagorum
P
12 tuentur
qui PZ, om. B
magistrati dicuntur margo P
uiis] suis
PZ
16 uicinalibus uiis ~L P
14 tueantur Bo.
add. Z
17 quidam La.] quid Z, qui B, quae P; qui<n) Goes.
etim B
conueniant (conueniat Zj specialiter BZ, conueniunt
nam et] in add. P
precario P
19 per suum B, peruium P
23 p. 111,1 itifi qaa Turneb.
itautP, autB
ÔestB, sitP
nera praestari (praestare P uidentiir sed eis ad quorum BP]
Pia.
ipse ad Z, ipsa ad se B, ad
'
P per dittographiam
addit onera praestari uidentur.
i5
et eie
ad
20
La.
147,1 21
BP
Hl
ad quornm agros per eas uias peruenire necesse est. hae[c] ergo de uicinalibus solent nasci. nam
et communes uiae [quae] ex uicinalibus nascuntur; quae
aliquando inter binos possessores in extremis finibus,
utri<(m)>que modo sumpto, commnnique inpensa.
5 pari
iter praestant. priuatae itaque uiae ad fiuitiones agrorum
non pertinent, sed ad itinera eis praestanda: ûae sub
exceptione nominari in emptionibus agrorum solent.
ergo uiae publicae et uicinales et commu|nes in finibus B i5o
10 incidunt: nonenim finium causa diriguntur, sed itinerum.
ita tam fas est finem facere quam et transire uiam.
Vepres si finem facient, uideudum quales, et <(an)
tantum modo in extremis finibus sint, quoniam per neglegentiam colentium et in mediis agris solent esse uepres;
15 et [ut] aw manu satae sint. nam etsi regio quaedam uirgulta non habeat, quae tutelam uineis aut hortis praestent,
adferuntur ex peregrinis regionibus et seruntur. et ar- P 35'
bores in uepribus solent ante missae inueniri.
Si fossis fines obseruabuntur, inspiciendum
utique B151
20 <i)n om[i]nibus, regionum quae sit consuetudo, et uidendum quales fossae, ne, siquis agrorum siccandorum
tur, sed eis
27
et
sae, riui
quorum
specta
910 Z 80^
12 uepres Hygin. 76,7. 91,17
Hygin. 91, 5 11
(cf.
19 fos-
117, 9 oneribus pro itineribus); qua re non peret La. scribunt it. pr. ui. sed eis <âd quorum
Huschke
oêra et eis) ad quorum

4 binos P,
quae om. Turneh.
Goes.] omnesBP
in om. B
5 pari utriq. B, pariq. P, utrumpriuatae uiae
sumpto Z, sumptu BP
6 iter om. P
finem non faciunt murgo P
9 pu7 quae Turneh.'] duae BP
blicae om. P
11 tam fa B, tamen
10 incidunt B, incipiunt P
fas P
12 uidum B
an scripsi, cf. 113,2] om. B, si PLa.
1415 ue13 finibus P, finiumB
14 mediis solent esse agris P
pres; et an scripsi] uepres et ut ab B, siue uepres P, uepres; et
15
utrum La.
16 quandam uirgu15 manu satae ~L P
lam P
16 praestet P
18 solent antemissae in uepribus P
20 in omnibus Turneb.] nominibus BP
21 agrorum siccan-
communes
uinos B, uicinos Z
que Z
dorum ~L P
BP
112
SICVLI FLACCI
causa fossas
legi
La. 147,
21 148,
nam
fecerit, finales esse uideantur.
23
et intel-
potest aliquando ex ipsarum fossarum positione,
utrum propriae an finales sint, quoniam transuersae

quaedam aut obliquae a finibus recedunt. ita ut supra
dictum est, ex ipsorum locorum necessitate et ex ipsorum
positione colligi debebit, quae sint fiuales. aliae tamen
quae finales sunt, cum uidentur esse communes, inspiciendum erit an ita sit. nam quidam in extremis finibus
suo faciunt fossas et ex superioribiis uicinisque
aquas excipiuut, ne iuferiores terrae
in solo suo quis fecerit, non statim
laborent. ita quod
communes sed circa fines esse uidebuntur. respiciendum
in solo
agris
P)
152
defluentes
lo
<(hoc)>
quoque
erit.
nam
et in aliis lateribus similiter
sed et proprias qui facmnt ad expediendas aquas, aliquid soli sui extra fossam solent
relinquere. aliquando etiam terminos extra fossam positos inuenimus, qui et ipsas fossas et soli relicti parte^
decernant cuius domini sint. quidam uero etiam arbores
ante missas finales extra fossas habent, et in coutro
B 153 uersiam saepe deducuntur, quod credatur fossas fineni
facere debere. propter quod, sicut in aliis generibus
P.^ri^.fB) finitionum, sic et in hoc quoque consuetudines regionum intuendae erunt. f etenim dum terminis aut arboribus fines obseruari consuetudo sit, non oportere fossas,
quae prope fines erunt, finales obseruari: si uero substructionibus et maceriis finientur agri, uidere quales
fines obseruabuutur.
15
.'o
fossas B, aliquando P
om. B {post obliquae)
P,
c-ne P
uidebitur P
9 ex B,
a finibus
de P
IS
addidi;
12
tamen quae
12
communem
B,
respiciendum P
nam BP, num
14 proprias qui ~L P
Goes. La.
16 extra fossam] soleut relinquere et extra fossa
15 sui P, ut B
17
ffossam G) eos add. P
18 ex soli relicti parte discer21 sicut P,
19 et <êae> in La., sed cf. u. 1112
nant P
22 finitio B: kic desinit Sic. Flaccus
in alii sicut quid B
28 etenim P] 'fortasse est enim iustum'
in B (sequitur 96, 14)
Si eonsuetudo est regioni
La. (cf. 115,4), un <êluc>et enim?
[sscr. P-)
tminib. aliisq. signis fines obseruari, noa cito fossae finalis obseruari debere
margo P
25
La. 149
L.
substructiones et maceriae, quoniam quidam congestionibus lapidum, ripis, substructionibus terras, ne dilabantur,
excipiunt, ita si ad tutelam tenrarum extruantur, uidendum au et fluitiones praestare debeant. nara quidam
trausuersas et obliquas macerias ripis substructionibus
factas uolunt uideri finales. quod ex ipsa facie aliquando
intellegitur, si [enim] proprias quis faciat in terris suis
ad sustinendos seruandosque agros suos, non posse eos
esse finales; nam quaedam, quae fines praestant, maiori
opere extructae inueniuntur quara eae, quae priuatae sunt.
nihilo minus et in hoc genere finitionum consuetudines
regionura intuendae erunt. sed et ex ipsorura locorura
<(qualitate)>aliquando aliquid colligi potest. si enim non expetent terrae, quarum sustineudarum causa uideatur maceria esse facta, poterit finalis uideri. sed in planis locis
si
saxuosus
sit
ceriae fiunt.
ager, repurgatur, et ex congestione maex ipsius loci qualitate aliquid colligi
ita et
enim non
sit ager saxuosus, cuius repurgandi

causa congestio in speciem niaceriae facta uideatur,poterit
uideri finalis. ergo, ut saepe diximus, quaedam ex consuetudine regionum, quaedam ex natura loci coUigi
possunt.
potest. si
113
1'
Nam
et de fossis
idem sentimus.
cessitas agri siccandi

i
uec
si
enim non
sit
ne
in uicinis fossae inueniantur,
possunt uideri finales, non interuenientibus quere//is,

quibus arabigatur, secuudum regionum consuetudiuem
esse finales. sed si in regione non sit consuetudo fossis
finera obseruari, ea ergo, quae quasi nouum exemplum
afferre uidebuntur, intueudum utrum ex necessitate loci
agros siccent an finem praestent.
et
Maceriae quoque, et quae ex congestione lapidum fiunt

quae manu instruuntur, uon seraper aut terrarura
V.
17]
quidem P
Goe.î.
La.
10 eae P (hae G')

13 qualitate uddidi; cf.
natura ndd. Tiirneb. La.
13
ii expetent] extent
25 querellis SchuUen] quae erunt uiis P, qualitatibus
282 mnlim eae ergo
26 ambigantur La.
afferri
Oorpus agrimens. Koman.
I.
114
SICVLI FLACCI
La. 150
excipiendarum causa aut repurgandi agri aut finem

praestandi fiunt. aliquando enim per magnum spatium
aut uiuaria aut pomaria aut uineas aut oliueta aut arbusta maceriis supra dictis iucludunt et ab incursionibus bestiarum defendunt. ita diligenter omnia exquiri
debebunt, ne qua ratione fallamur.
Riuis si fines obseruabuntur, qui non semper singulorum agrorum extremitates ambire possunt, sed per aliquod spatium lateribus quibusdam possessionum finem
praestare, intuendum erit an sit consuetudo ultro citroque riuorum aliquas partes agrorum possideri ab his, qui
trans riuum contrarios agros babebimt. quidam enim riui
ab origine, id est a capite, douec in mari defluant, fines
possessionibus praestaut, quidam uero ultro citroque
P36' transmittunt possessores. quod ipsud requirendum erit
an[quod] in consuetudine regionum sit. comperimus enim
quibusdam loeis per omnem tractum riui f finem aliquas
particulas agrorum ab eis, qui econtrarios ti-ans riuum
habent agros, emptas iunctasque eis agris, qui riuo finirentur. quod ipsud non debet nocere exemplo, quoniam
emptae particulae aliis agris iungantur. ita transeundi
riui non debet haec condicio confundere possessores.
quod etiam in fossarum condicione euenire potest, itemque uiarum.
Riuus autem quotiens finem facit, appellatur RIVO
RECTO [curuoque]. qui si alicuius terras minutatim ex
alia parte abstrahat et alii contrario relinquat,
quod uo-
cant aMuuionem et alluuionem, repetitio finium ha<u)>d

datur: indwcit enim necessitatem riparum tuendarum.
26 sq. Hygin. 87,
3
anquod
lis?
P,
18
47
16 an Turtieb.]
Tumeb. 18 in mare La.
numquid La.
17 finem P, finalem Goes.; an finaecontrarios P, contrarios La.; an e contrario?
pomeria
P, corr.
22 possessiones
19 emptos iunctosque P, corr. Turneb.
26 curuoque] del. La.; âut delendum hoc uoc. aut scr.
Goes.
2829 baud
cursuque' 3Io.
28 alluuionem et alluuionum P
29 indicit P
datur scripsi] addatnr P, non datur La.
:,
lo
15
20
25
La.l51, 1-152,4
115
iuste uidetur prospectum, ut terrae possessoribus

saluae sint, etiain publicae utilitatis causa. quod <(si)
tempestatum riui torrentes subito ahxeum cursu<(m)que mutent, iMstum, ut nostra fert opinio, erit ut
quod
ui[ra]
:>
aluei ueteris fines suos quisque obtineat.
In aliquibus regionibus
Hnes inter possessores orlongum tractum; in-
ita
dinati sunt, ut rigores durent per
ci'dentesque in uiis aut riuis aut in <sub)>structionibus
10
aut rigoribus aliisque finitionum generibus deficient supra

dicti rigores: inde in quo inc/derint genere fines obseruabuntur, donec et illud ipsud genus aliquo[d] inc/dat, quo
finiantur agri. ergo et rigores et uiae et riui et substructiones alii aliis inc/dentibus inter se inuicem succedunt.
j
nam
15
et in ipsis
generibus sicubi coxae sunt, terminos
inuenimus frequenter. sed
et petras naturales,
quae in
finibus inc/dunt, saepe notatas inuenimus.
Omnia autem
i'o
25
finitionum genera, quae in occupatoriis

agris uidentur inueniri posse, in quaestoriis et diuisis et
assignatis agris frequenter inueniuntur, quoniam emendo
uendendoque aut cambiando mutandoque similia finitionum genera inuenii-i possunt. sed et unius agri extremitas potest multis finiri generibus, cum ex uno latere
finiatur terminis, ex alio arboribus, <(ex)> alio supercilio,
ex alio riuo, quaeque alia obseruabilia in finibus suut.
ita non uno genere, quasi lege data, fines obseruabuntur.
quae etiam in omnibus agrorum condicionibus euenire
possunt.
Illud uero inuenimus aliquibus locis, ut inter arua uicini arf/;<antur
30
confundere fines eoque usque aratrum per-
ducere, ut in finibus solidum
quo discerni possint
25 Hygin.
3 torrentis
87,
1988,
34
ueum cursumque mutent

ced. semper
quo
d<(ein)> Goes.
marginem non
relinquant,
fines.
14
coxae 103,
16.
106, 5
alueo cursuque munientes
tum
P, al-
7
iustius est tum Cuiacms
8 inll <în > alideficiant Croes.
definient P,
2 arciantur
116
Sed
SICVLI FLACCI
La.
152,5-153,2
culturarum generibus simile

quid inueniatur. si enim duo possessores extremis finibus" ui<(ne>as habent, cum fodiunt, finem solidum reet in uineis aliisque
linquuut.
nam
et signa defodiunt [propter quaestorios
Praeterea et in multis regionibus comperimus quospossessores non continuas habere terras, sed partiquasdam in diuersis locis, interuenientibus compluri| m]um possess/o;nbus-,propter quod etiam complures
uicinales uiae sint, ut unus quisque possit ad particulas
suas iure peruenire. sed et de uiarum condicionibus loquorundam agri seruitutem possessoribus
cuti sumus.
ad particulas suas eundi redeundique praestaut. quorundam etiam uicinorum aliquas siluas quasi publicas, immo
proprias quasi uicinorum, esse comperimus, nec quemquam in eis caedendi pascendique ius habere nisi uicinos
quorum sint; ad quas i^mera saepe, ut supra diximus,
per alienos agros dantur.
dam
culas
lo
BE
QVAESTOlillS
i5
ACrJlIS.
Quaestorii dicuntur agri, quos ex hoste captos p. R.

per quaestores uendidit. hi autem limitibus Lastitutis laterculis quinquagenum iugerum effectis uenierunt. quem
20
modum decem
efficiunt;
actus in quadratum per limites demensi

unde etiam limites decumani sunt dicti.
Horum uero agrorum paene iam oblit<ft)>erata sunt

signa: nam aliquibus locis etiam lapides, qui in limitibus denis actibus emensi<(s^ positi erant, interciderunt,
20 p.
117, 4
decumani
cf.
Hygin.
78,
18 79,
4;
supra 100,713
-2324
Frontin. 11, 16. Hygin. Grom. 132, 9
15, quae inter 18 et 19 Jiabet P, huc pertiuere uidit La.

uias in rasura P (jjrius uineas, ut
'i
'ivimo inuenitur' La.
8
9 complurimum possessoribus P, corr. Goes.
uidetur)
17 ad quas itinera] ad qui sint intra P,
16 quas P, quasi G
27 denis
24 quare decumani dicti sunt nuirgn P
corr. Big.
2
Goes.']
de nouis P
sr.
La.
153,2 27
117
non parentibiis lapidibus

inueniuntur. paene iam itaque fit, ut <(ad> occu-
et limites ipsi, id est rigores,

difiicile
patoria<(m> condicione<(m) rec^dant. in quibus alia similia in finibus obseruabuntur.

Limites autem ab liminibus uocabula acceperunt,
quoniam limina introitus exitusque locis praestant, limites agris similiter introitus exitusque. qui in agris
diuisis et assignatis semper peruii esse debebunt tam
|
'^meribus
10
limites
quam
mensuris agendis.
et
cum ergo omnes
mensura denum actuum decimani
hi qui orientem
dicti sint,
occidentemque intuentur, qui<(que)>meri-
dianum et septentrionem tenent, uuum uocabulum illis

erat: decumani nuncupabant<(ur)> matutini et uespertini
alii uero
ob regionum positionem et naturam appellauerunt maritimos et montanos. postea uero cum agri diuiderentur
et assignarentur, decimani quidem uocabulum permansit,
ut hi qui orientem occidentemque intuentur decimani
dicerentur: hi uero qui meridianum et septentrionem,
quoniam cardinem mundi tenerent, cardines sunt ap-
et meridiani et septentrion<'aI>es [cardinem].

1.T
20
pellati.
Et omnes
1:5
limites
dirimunt agros centuriasque de-
signant.
qui, ut supra diximus, in agris diuisis et as-
signatis
semper peruii esse debebunt
et itineribus
et
mensuris agendis.
Centuriis,
lum datum
5
quarum mentionem nunc facimus, uocabucum antiqui [Romanorum]
est ex eo, <(quod)>
18,6
limites Frontin.
12
20?&?. 12, 2
ibyn.
26-p.ll8,3
10,7
/;?>m.
14,
14
.5.
16
ibm. 13,
Comm.
52,2.5
2
3 cf. 118, 8
9 itiS rec|cedant P, recedant G
neribus La.} oneribus P; cf. v. 34
omnes falso del. Mo.
11 addidi
12 unum] kardinum falso Sahnasins exerc. PUn.
p. 476 et Mo. Ges. Schr. V 97, qui versus 1621 non respexerimt
13 erat] sit falso Mo.
decumanum nuncupabant P,
corr. Mo.
14 septentrionales scripsi^ septentrionis P
secl.
\
La.; cf
V.
20
16
ob
G',
ab
PG
Pss''
118
SICVLI FLACCI
La. 153, '28 154, 24
agrum ex hoste captum uictori populo per bina iugera

centenis hominibus ducentena iugera dedernnt: et ex hoc facto centuria iuste appellata est.
Ergo in quaestoriis agris adhuc in regionibus quibusdam manentibus lapidibus, quibus limites inueniri possunt, aliqua uestigia reseruant<ur). sed, ut supra diximus,
emendo uendendoque aliquas particulas ita confuderunt
possessores, ut ad occupatoriorum condicionem reciderint. tamen, ut supra diximus, in aliquibus et lapides et
rigores aliqui inueniuntur et fines praestant.
partiti sunt,
is"
r,
DE
lo
BIVISIS ET ASSIGNATIS.
Diuisi et assignati agri <non)> unius sunt condicionis.

nam et diuiduntur sine assignatione et redduntur sine
diuisione.
diuiduntur ergo agri limitibus institutis per
centurias, assignantur uiritim nominibus.
Ergo agrorum diuisorum, qui
is
institutis limitibus di-
formae uarias appellationes accipiunt. quidam

(ixi} arbore<î)s ialndis, alii in enis, alii in membr^ân)>is scripserunt. et quamuis una res sit forma, alii dicunt perticam, alii centuriationem, alii metationem, alii
limitationem, alii cancellationem, alii typon, quod, ut
supra diximus, una res est, forma. quidam formas, quorum mentio habita est, in aere scalpserunt, id est iii
aereis tabulis scripserunt. bi tamen quidquid instituerunt
uisi sunt,
curandum
ut fide aestimetur, nequis uoluntario tinem

illa tantum fides uideatur, quae aereis
tabulis manifestata est. quod si quis contra dicat, sanc-
proferat
11 cf.
erit
<(aut)>
Frontin.
1, 6.
Hygin. 80, 14
fusos limites uel signa finalia dicit m<ir(jo P

7 con89 recederint P
fuderunt P
12 add. Fig.
18 in addidi arboreis tabulis ia.] arbores finales P uenis P, sed alii
in aenis alii in membris id est alii in aere alii in membranis
22
hoc e in mappa uel in codicib. depinxert margo P
23 quorum sic P
25
26 finem proferat. P] fidem proterat frustra
142
La.; cf luv. Sat.
4
XIV
i-n
2.5
La. 154, 24-155, 24
119
omnium euim agrorum
tiiarium Caesaris respici solet.
diuisorum et assignatorum formas, sed et diuisiomm

commentarios, et principatus in sancenim formae fuerint, si ambigatur de earum fide, ad sanctuarium principis reueret
et <(assignationum^
tuario habet. qualescumque

>
tendum erit.
Causam autem diuidendorum
10
15
20
-'..
agrorum
bella fecerunt.
captus enim ager ex hoste uictori militi ueteranoque

[est] assignatus hostibus pulsis aequalis in modo mauipuli datus est. nec tamen omnibus personis uictis ablati
sunt agri; nam quorundam dignitas aut gratia aut amicitia uictorem ducera mouit, ut ei<(s)> concederet agros
suos. itaque limitibus actis cum ceuturiae eximerentur,
eorum, quorum nomina continent, agri notabantur, quantum in quaque centuria haberent. inscriptiones itaque
in centuriis sunt tales: DEXTRA aut SINISTKA DECIMANVM TOT\TkI, VLTRA CITRA[q]ue CARDINEM TOTVM
ASSIGNATVM ILLI TANTVM; inde suscriptum est nomen,
cui concessum est, inscriptione tali, REDDITVM ILLI TANTVM. praeterea scriptum est et REDDITVM ET COMMVTATVM PRO SVO. quod ideo fit, quoniam particulas
quasdam agrorum iu diuersis locis habentes duo, quibus
agri reddebantur, ut continuam possessionem haberent,
modum pro modo secundum bonitatem taxabant; et in
locum eius, quod in diuerso erat, maiorem partem accepit
itaque, sicut supra diximus, qui hanc inscriptionem accepit,
id est REDDITVM COMMVTATVM PRO SVO.
Inscriptiones ergo dih'genti cura intuendae erunt, ut
sciamus quantum dati assignati si[n]t, quantum redditi.
1112
et
1821 Hygin.
80, 16
13
.s^.
cf.
Hygin.
73, Q sq.
2 diuisionum et <^'assignationum\ scnpsi] diuisionem et P,

descriptionem et La., diuisionum Rig.
3 commentarius P
eximerentur P, exigerenfcur frustra Big.La.; cf. Hygin. 73, 6
mensura peracta sortes diuidi debent
17 totus
zdoog
18 subscriptum G
24 modum P
taxabant et P, taxabant;
13
[etj
La.
Ps
SICVLI FLACCI
120
La. 155, '25 156, 22
et quantum commutati, qua computatione facta quanto

minus fuerit, quam centuriae modus esse debet, sub-
seciuum uocatur. subseciuorum uero genera sunt duo.

P
39^
unum
quod a
subsecante linea mensura<(e)> quadraautem quod subsecaute assignationes linea[e] etiam in mediis centuriis relinquetur.
euenit hoc autem ideo, quoniam militi ueteranoque cultura assignatur: si quid e<(ni)>m amari et incerti soli est,
id assignatioue non datur.
tum
est
excedet. alterum est
Inscriptiones in centuriis frequenter inuenimus tales,

singulis personis certum moduni,
lo
DATVM ASSICtNATVM
unum modum. de qua re

inquireudum erit, utrum aequaliter modus ille
pluribus ascriptus diui^di) deb<(e)>at, an aliquibus personis et alicui plus debeatur. non enim omnibus aequaliter datus, sed et secundum <'gradum) militiae et modus
est datus. manipulus ergo singulas acceptas accipient,
aliqui gradus singulas et dimidias, aliqui binas. pluribus
aliquando uero compluribus
diligenter
i:>
ergo, ut supra diximus, ])ersonis <in'yaequaliter assignatur raodus. sed nec singulis acceptis modi[s] per omnes
regiones aequalitas est; nam secundum bonitatem agrorum computatione facta acceptas partiti sunt: melior^s
itaque agri minorem modum acceperunt.
67
Ergo acceptiones in centuriis, ut coeperamus, explicandae sunt. diximus enim UATVM ASSIGNATVM compluribus aliquando unum modum adscribi; sed et REDDITVM SVVM aliquando pluribus personis unus modus adscribitur. quae an aliquando aliter partiri de|
16
Frontin.
2,
163,
a subsecante linea i. e. '^von jener Linie aus gerechnet

mensurae scripsi
5 subsecante scripsi] subsecantis P
6 linea
8 siquidem P
14 diuidebat P, corr. Goes.
16 et]
scripsi
16 add. Biy.
17 manipulus P,
an uel? alicui P, cui Goes.
transeant
'rectius manipulares' La.; cf. 123,11 populo, dum
22 meliores P
26 DATVM om. La. cum G
28 quae an La.]
quaedam P aliter P (cf. 98, 1.2 aliae
15 diuersae); inaequaliter La.
4
'
20
25
La. 156, 22-157, 18
JjE
siones:
si
Gp
CONDIClONIBVS AGR.
beant, inde coUigere poterimus,
121
respiciamus profesenim quibus agri sui reddantur, iussi

pro- T)
iit
fessi
.5
sunt,
quantum modum quoque loco
quorum nomina
centuria, eius eoruraue erit,

10
possiderent.
praeterea inuenimus suscriptiones tales, <ût)> DATVM

ASSIGNATVM adscriptura sit, subiectum KEDDITVM SVVM
uni aut duobus pluribus[q]ue personis, e[s]t modus nuUus
adscriptus; quod, <(ut)> nostra fert opinio, quod datuni
assignatum, computatura sit: reliqmini quidquid erit ex
continuationem seruantur centuriis.

Inscribuntur quaedam EX(.'ErTA, quae aut
15
sine
modo
inueniuntur. aUquando integras plenasque centurias binas

pluresue continuas uni nomini i-edditas inuenimus; ex
quo inteUegitur REDDITVM SVVM, LATI FVNDI: <bi> per
sibi reser-
uauit auctor diuisionis et assignationis, aut aUi concessit.

inscribuntur et COMPASCVA; quod est genus quasi subloca, quae proxirai quique uicini, id est
qui ea contingunt, pascua .... iUud uero
auctores
diuisionis assignationisque leges quasdam colonis describunt, ut qui agri delubris sepulchrisue pubUcisque
soUs, itinera uiae actus ambitus ductusque aquarura, quae
pubHcis utiUtatibus seruierint ad id usque terapus, quo
agri diuisiones fierent, in eadera coudicione essent, qua
ante fuerant, nec quicquara utiUtatibus pubUcis derogauerunt.
In quibusdam regionibus fluminum raodus assignationi
seciuorum siue
20
25
16 18 Hygin. 80,
p. 122, 17 ibm. 88,415
1
26
6.
20
18
25
ibm. 83,
12-
2 agria uiae P
4 subscriptiones G'
s reliquum Turneb.j
reliquo hominum Gp
14 IB Dicit aliquid se seruasae sibi agri
auctorem diuisionis margo p
IS Lacunas statuit Ln., qui
confert LJygin. 83, 12 illud uero obseruandum, quod semper
auctores etc; sed pro pascua
fort. cum Goesio scribendum
pascunt (= ius pascendi habent 116, 16)
20 et Gp
21 solis]
sc. seruierint
itinera scripsi, cf. LLygin. 97, 3S\ itineris Gp,
item La.
22 aditusque Gp
24 ante
33 diuisioni Gp
Turneb.] inter Gp
.
122
SICVLI FLACCI
La. 157,
19 158,
18
quibusdam uero tamquam subseciuus relictus

autem exceptus inscriptumque FLVMINI ILLI
ut inPisaurensi comperimus DATVM ASSIGNATVMQVE ut VETEK ANO, deinde KEDDITVM SVVM VETEKI
POSSESSORI, FLVMINI PISAVKO TANTVM, TN QVO ALVEVS; deinceps et ultra ripas utrimque aliquando adscripjtum modum per omnes centurias, per quas id flumen decui-ret. quod factum auctor diuisionis assignationisque iustissime prospexit: subitis enim uiolentisque
cessit, in
est, aliis
TANTVM.
68
imbribus excedens ripas defluet, quo<(a^d etiam ultra

sibi adscriptum egrediatur uicinorumque uexet
cum ergo possessores boc incomraodum patiantur
adsiduitate tempestatum, contentoque flumine alueo ri
r,
lo
raodum
ten*as.
pisque suis aequum uideatur iniuriam passos subsequi

terras usque ad alueum flurainis, has tamen terras Pisaurenses publice uendiderunt, quas credendura est proximos quosque contingentes eas emisse uicinos.
Limitum quoque modus in quibusdam regionibus per
amplum spatium exceptus est, in quibusdara uero modo
assignationis cessit. ergo centuriae limitibus clausae, qui
a lirait<ationîbus excipiuntur: a[d] praescripta lege latitudine <ênim^ actae incipiant mensurae oportet [et] centuriarum; in bis quibus non excipiuntur [ad praescripta
lege latitudinis] ab linea mensurali per liraitem omnis
modus in mensuram centuriae cadit. qui tamen, ut supra
diximus, semper [in itineribus <êt) raensuris agendis peruii oportet ut sint. spatiura autem, intra quod sors solum
uersari debeat, quasi dignatioues dat: deciraano uero et
i".
20
18
p. m, 18
Hygin. 83, 22- -84,
3 in pisarensi
curre<re>t Big. La.

Goes.
que Gp
120, 5
cf.
nicinorumque
11
11
passus
Gp
INJ ne Gp
p,
id] in
Gp
10 'potius diffluet'
uinorumque G
15
16
13
8 de-
La. add.
contempto|
Pisaurensis Gp, corr. G'
21 excipiuntur,
20 clausae, qui] clausae sunt: qui <^si)> La.
22 latitudine <ênim)> scripsi] latitudinis Gp, I-ne
21
La.
27 sors
2324
Goes.
Gp
secl.
datae
22
actae]
Goes. La.
solum
p, sors
G La.
38 quasi dat dignationes p
25
l.a.l58,18-15'J,18
Gp
123
maximis maximus latitudinis modus praescribi

quintam quamque centuriam includenî per
decimanos cardinesque* <(qui> cum uiginti et quinque cencardini
debet, deinde
turias includant, saltus appellatnr.

.-.
cum
quibusdam regionibus,
domini uillarum fa-
in ipsis incidant uillis, portas
ciunt ianuasque inponunt et seruos buic negotio ad transmittendum populum applicant, quouiam utilissimum iter
populo seruari debeat. datur autem uia a possessoribus,

ut îmites occurrent; hac tamen condicione, ut si <u)>illae in limitibus positae sint, id est limites in quibus incidunt, <red)>dant per agros suos iter populo, dum non
deterius quam per illas transeant. sed quaedam ita
|
10
positae sunt, ut quantumcumque de limite deflectere ueincommodum iter patiantur: ita necessario per ipsas
transeunt uillas. limitem autem non puto quemquam
occupare debere colendo, ut per agrum iter reddere mallet: alioquin deflexus illi, qui de limite detorquentur,
lint,
io
20
25
multo maiorem occupant modum.

Centuriae autem non per omnes regiones ducenta iugera obtinent: in quibusdam ducentena dena inuenimus,
in quibusdam ducentena quadragena. ita diligenti cura
et liaec erunt respicienda, quoniam et limitum non aequale
spatium inter lapides sit oportet, si amplius quam du
centena iugera centuriae habent. ut puta si habet centuria iugera CCXL, si<n)t oportet per decimanum aut
cardinem ab lapide ad lapidem actus XXIIII, et per alterum limitem actus XX: [aut] tot enim actus, quorum
numeros per decimanum ac per cardinem datos inter
se
multiplica<n)>t[os], facient
20 Frontin. 14, 6;
cf.
CCCCLXXX. itaque
Hygin. Grom. 135,
dili-
15-20
1 maximis om. p
2 includens Gp, corr. Goes.
8 cardines
quae cum Gp, corr. Goes.
5 incedant Gp
8 uia Gp, ita La.
910 ille Gp, corr. Big.

ut similes occupent Gp
10 quibus
2021 inuenimus, in quibusdam
Gp, fort. uillis incedunt Gp
ducentena p, om. GLa.
22 aequalem p
26 ad lapidem pG^ ab
1-m G 27 quorum Gp, om. omnes editores 28 numerus ego, n-rum
9
Gp
ae Turneb.] aut
Gp
29 multiplicant scripsi] multiplicatos
Gp
<
Gp
124
70
SICVLl FLACCl
La. 159,
18160, 12
geuter id scriitandum, quanta per decimanum et quanta

per cardinem spatia inter lapides obseruari debeant.
comperimus in quibusdam perticis cum centuria<e) ducenta iugera haberent, non uiginti actus aequaliter per
limites inter lapides datos: in Beneuentano actus uiginti
quinque per decimanos, et actus sedecim per cardines;
qua mensura iugera ducenta quidem includuntur, centuriae quadratae non exprimuntur.
lllud praeterea comperimus, deficiente nuniero militum ueteranorum agro qui territorio eius loci continetur,
in quo ueterani milites deducebantur, sumptos agros ex
uiciuis territoriis diuisisse et assignasse; horum etiam
agrorum, qui ex uicinis populis sumpti sunt, pruprias
lo
factas esse fornias.
diuisa est, et
id est suis
limitibus quaeque regio
non ab uno puncto omnes
limites |f|acti
sunt, sed, ut supra dictum est, sua<m)> quaeque regio
formam habet. quae singulae praefecturae appellantur
1.5
quoniam singularum regionum diuisioni alios praeuel ex eo quod in diuersis regionibus ma-
ideo,
fe<^'ce)>runt,
gistratus coloniarum iuris dictionem mittere soliti sunt.
12"^
ac tamen omnes quarum coloniarum ciues acceperunt,

eius
perticae appellabuntur: ergo praefectura illa dicitur, cuius territorio ager sumptus fuerit, pertica illa
tamquam colonia, ubi ciuis deductus fuerit. nec tamen
semper uniuersa territoria, quotiens ager coloniae defecit, uicinis auferuntur, sed solum quod assignare necesse
-'o
42'
.sY/. cf. Hygin. 81, llsq

14 8ui.s limitibus cf. Hygin. Grom.
136, 1 perticae fines, hoc est primae adsignationis, aliis limi2124 pertica, praetibus, aliis praefecturae continentur etc.
fectnra Frontin. 15,
decimanas Gp
10
agrum Gp,
cf.
v. 2.5
ager
deficit
17
1415 regio diuisio (diuisao p) diuisa Gp
15 acti Goes.
18 diuisioni alios scripsi] diuisiones alii Gp,
praefecturae G
22 perticae
20 <ad> iuris dictionem Big.
d-es aliis La.
2324 illam tamquam coappellabuntur G, appellatjantur p
25
26 defecit P, deficit G
loniam illam GP
2.=,
La. 160, 13-161,
1-2
DE CONDICIONIBVS
ACtR.
Gp
125
quod ipsum legis praescriptio declarat. aliquando

uero in limitatîonibûs <si) ager etiam ex uicinis territoriis sumptus non suffecisset, et auctor diuisionis assignationisque quosdam ciues coloni<i)>s dare uelit <êt/
agros e?'s assignare, uoluntate<fm)> sua<(m) edicit commeutariis aut in formis extra limitationem, MOXTE ILLO.
PAGO ILLO, ILLI IVGERA TOT, aut ILLI AGRA^M ILLVM,
QVI FVIT ILLIVS. hoc ergo genus fuit assiguationis sine
diuisione; quoniam, ut supra dictum est, agri diuiduntur
limitibus structis per centurias, assignantur uiritim nominibus. sunt uero diuisi nec assignati, ut etiam in aliquibus regionibus comperimus, quibus, ut supra diximus,
redditi sunt agri: iussi professi sunt quantum quoque
loco possiderent. aliquibus uero ita coutigit, ut iussi
aestimatione facta profiterentur; quibus secundum aestimationem pecuma data est, pulsique agris suis sunt,
ueteranusque uictor eo deductus est.
lUud uero quod saepe respicimus, quod similitudines
culturarum comparemus, potest quidem fieri ut simil/s
conuenient^sque culturae etsi <(sit> una facies, plures
tameii domini. uam cum pulsi essent populi ypotestatlque locupletiorum fuissent lati fundi, qui unins ager
fuissejnjt, plur^^HS person/s hic diuisus et assignatus est.
ita quamuis iUe habuerit culturae faciem, quem plures
domini acceperunt, erit quidem iuter plures similis facies; tamen quisque suum secundum acceptas habere
debebit. item contrario euenit, ut quod pluribus assigna-
fuit;
.')
10
15
-'()
j.-i
9 supra 118,14
1-2
supra 119,
ll.sv/.
121,2
1819 Hygin.
92,2093,4. 76,15
2 iulimitatus ager P, inlimitatibus G, eorr. La.; an ^fsi)) in16 pelimitatus ager?
sua edictis P (suae dictis G)
5 eos P
21 es1920 similes conuenientesque P
cunia La.] qnm P
2122 potestatiquej
sent scripsi, cf. 164,4] sint P, sunt GLa.
2223 qui unius ager
partitique <^qui)> La.; an potitique qui?
fuisset, pluribus personis hic scripsi] in cuius agro fuissent
24 quamplures personae hic P, i. c. a. f. p. personae, his La.
|
uis
P (= quamcumquey), quam La.
quam P
126
tum
est ad
SICVLI FLACCI
161,12-162, 14
La.
unum
perueniat dominum, et quamûis) dissimiles sint culturae, ut etiam finitiones appareant quae
erant inter eos, id est quibus assignati erant agri, tamen
quoniam], ut saepe inuenimus, uni foco territoria compluri[m]um acceptarum adtribuantur. nihil ergo nocere
debebunt uarietates et dissimilitudines culturarum; ex
quibus, ut nostra fert opinio, nascuntur saepe controuersiae: et aes respicitur, id est quas quique acceptas
defendant, quibusque personis redditum aut commutatum
sit pro suo.
Saepe etiam unius eiusdemque ;iomiuis duo domini
acceptam sibi defendunt. quae res quamuis sit confusa,
tamen modus minor in possessione maioreni modum sequitur. aliquando autem monumenta eorum, quibus assignati sunt agri, aut uocabula uillarum agrorumque
quamuis iusta uidentur, tamen, ut supra et saepe commemorauimus, potuerunt aliquando aliqui aliquem numerum, id est aliquantas particulas, remisisse aut uendidisse.
Euenit aliquando, ut in Nolano comperimus, idem,
qaotn diuisio non ab uno puncto concessit, sed ex diuersis limitibus, qui oblique inter se concurrunt. ergo
uidendum est qua significantia Zmearum regio dinosci
possit, ut intellegi possit DEXTRA aut SINISTRA DECIMANVM DEXTERIOREM aut DEXTRA aut SINISTRA DECII
MANVM
SINISTERI0RE:\I.
Praeterea dicitur et 'aes miscellum'.
10
i.'.
i*o
25
ita
eueni[un]t
ut qui a diuo luKo deducti erant, temporibus Augusti

militiam repetissent; consumptisquebellis uictores terras
suas repetierunt; in locum tamen defunctorum alii agros

acceperunt. ex quo fit ut his centuriis inueniantur et
eorum nomina, qui deducti erant, et eorum, qui postea
6 similitudines La.
8 '^malim respicieLa.
19
20 idem, quom scripsi (sc. ut
hominis P
20 eonLa.
v. 12)] idemque P, idemque
22 linearumj quarum P
ex] et P
cessit P, processit La.
euez post et sscr. rec. P (&')
26 dicitur scripsi] dicuntur P
3 [id estj
tur'
La.
11
res sit confusa.
nit scripsi
3o
La. 162, 15-163, 12
127
locum successerunt. quod tamen hac suspicione nos

inuenimus sic <(esse)>. cum data assignata nos compuin
taremus
,-,
excederent centuriae
et
modum,
reuersi ad ori-
ginem primam assiguationis inuenimus postea adiecta

esse nomina in hac condicione, qua supra opiuati sumus.
Subseciuorum mentio repetenda est. auctores enim
diuisionis assignationisque aliquando subseeiua re<bu>s
public^s coloniarum concesserunt:

10
aliquando in condi-
cione illorum remanserunt. quae quidam, id est coloni,

donata uendiderunt, aliqui uectigalibus proximis
quibusque adscripseruut, alii per singula histra locare
sibi
per mancipes reditns percipiuut, alii iu plures anquae ex monumentis publicis cognosci possunt.
Collegia sacerdotum itemque uirgines habent agros
et territoria quaedam etiam determinata et quaedara aliquibus sacris dedicata, in eis etiam hicos, in quibusdam
etiam aedes templaque. quos agros quasue territoriorum
formas ahquotiens comperimus extremis finibus conprehensas sine ulla mensurali linea^ modum tamen insoliti
nos.
15
20
esse scriptum,
Praeterea
cum ex
et subseciua et
aliis territoriis
ager sumptus
est, P43'
uacuae centuriae, quae in assignationem
non ceciderant, redditae sunt
eis,
ex quorum territorio
agri sumpti erant. quae et ipsi aut uendiderunt aut uecti2.5
galibus subiecta habuerunt; sicut et aliarum rerum publicarum comperimus, ut sapra commemorauimus. non
enim omnis ager centuriatus in assignationem cecidit,
sed et multa uacua relicta sunt. quorum ea condicio est
018 Hygin.
96,
1120
14
20
Hygin. 80,711
(t/.
77,
1521)
1 cf. 77, 19 geometricae exercitationi subducuiit
2124 Hygin. 80,2381,4
2426 u. 9 11
8 reuerti
enim
[id est coloni]
quos P
ISfinibus]
Goes.']
La.
(j.
linem P
12 reditoa
g.
alibi) lineis
res jjublicu
P
14 itemque] item
1820 iumargo P
esse sc. formis, cf. Hygin. SO, 810] 'fortasse in aea uel in aere'
frustra La.
25 subiectum P
2S quarum P
128
SICVLI FLACCI
La. 163,
13-164, 15
quae subseciuorum. de quibus Domitianus finem
statuit,
id est possessoribus ea concessit.
Subseciuorum diximus hanc condicionem esse factam,

quod siluae et loca aspera in assignationem non uenecomperimus uero in aliquibus regionibus et pascua
runt.
adscriptumque in formis ita,

ILLI [ET ILLE TOTJ SILVAS ET PASCVA, IVGEKA TOT.
Territoria inter ciuitates, id est inter municipia et
et siluas assignatas esse,
colonias et praefecturas, alia flujuinibus finiuntur, alia

summis montium iugis ac diuergiis aquarum, alia etiam
lapidibus positis praesignibus, qui a priuatorum termi-
norum forma
ditfernnt; alia[e
limitibus perpetuis diriguntur.

toriis, si
etiam inter binas colonias

de quibus, id est terri-
quando quaestio mouetur, respiciuntur leges
municipiisque et praesaepe in publicis instrumentis

significanter descripta territoria: uocabulis enira aliquorum locorum compreliensis incipiunt ambire territoria.
lUud uero quod compertum est, pluribus municipiis
ita fines datos, ut cum pulsi essent populi, et deducerentur coloni|ae] in unam aliquam electam ciuitatem,
multis, ut supra et saepe commemorauimus, erepta sunt
territoria, et diuisi sunt complurium municipiorum agri,
et una limitatione comprebeusa sunt: facta est pertica
omnis, id est omnium territoriorum, coloniae eius in
quae coloni|a] deducti sunt. ergo fit ut plura teri-itoria
confusa unam faciem limitationis accipiant. aliquibus
uero auctores diuisionis reliquerunt aliquid agri, id est
quibus abstulerunt, quatenus haberent iuris dictionem:
aliquos intra muros cohibuerunt. itaque, ut frequenter
iam nimis diximus, leges datae coloniis municipiisque
ciui<(tati)>bus datae, id est coloniis
fecturis.
lo
i5
nam inuenimus
12
419
Hygin. 97,4
916 ibm. 97,15 18

2483,
16 is
ilm. 74,
ibm. 82,
19 cf. 125, 18
La., jwst IVGERA TOT posnit Eudor/f
28 agri, id est La.,
La.
27 aliquibus] aliquando Goes.
Sl iam nimis] inuenimus P, nimis La.
126, 3] agris eis P
7 secl.
20 [et]
cf.
2730
20
25
30
La. 164, 15-165,
10
129
intneudae erunt, nam et compluribus locis certos dederunt fines, intra quos iuris dictionem habere deberent.
cum non potuerit uniuersus ager in assignationem cadere propter aut asperitatem locorum aut praerupta
montium, quamuis excederent fiues lege datos, tamen,
quoniam uacabant, concessi sunt his quorum finibus
sumpti erant^ nec tamen iuris dictio concessa est. saepe
etiam r. p. ager donatus est. si quando tamew, ut supra
diximus, quaestio de his moueatur, leges coloniarum ac
municipiorum respiciendae erunt.
Sed et pagi saepe significanter finiuntur: de quibus
non puto quaestionem futuram, quorura territoriorum
ipsi pagi sint. sed quatenus territoria. quod tamen inpagorum quod pagos P +
tellegi potest uel ex hoc, magistri
lustrare soliti sunt, uti trahamus quatenus histrarent.
si uero de ipsis pagis quaestionem quis moueat, amplae
rei negotium mouebitur. respicieudum tamen, ut saepe
diximus, <(a)> quibus ex utrimque locantur, nam et quo|
15
20
25
tiens militi praetereimti aliiue cui comitatu^' annona

publica praestanda est, si ligna aut stramenta deportanda, quaerendum quae ciuitates quibus pagis huius
modi munera praebere solitae sint. praeterea et regiones
solent etiam diuersa sacra facere: ita uidendum erit,
qualiter pagi[s] sacra faciant.
Gracchanorum et Syilanorum Hmitationum mentio

habenda est. in quibusdam etiam regionibus, ut opinamur, isdem lapidibus limitibusque manentibus post
assignatioues jjosteriores, duces facti sunt. quibusdam
autem, liraitibus
institutis, alii lapides
3sg. Hygin.81,2sg.
17^.127,11
sunt positi, etiam
'2Ssq.cf.hIjgin..Grom.l4:2,l2sq.
6 'usitatius ex quorum' La.

9 ac P,
S tamen] tantum P
aut GLa.
15 'piito ut intueamur quatenus lustrent' La.; cf.
17 saepe] supra La., sed cf. Lofstedt Beitr. 43
19 praeterea
95, 5
iuncti alii uel cui comitatus P, corr. Turneb.
26 etiam P {cf.
28 duces def. Brugi Bendic. d. Lincei 1902,
118, 4), enim La.
29 <âlii8)>, alii
337 Cpresi a guida'); decus uel decusses Big.
Goes.; an limitibus <^nouis)> institutis? cf. 142,13
Corpus agrimens. Romau.
130
SIGVLI FLACCI
La. 165
manentibus, quos Graccliani aut Syllani posuerunt.

de qua re diligenter intuendum erit, ut eos lapides eosque limites comprehendamus, qui postremo per auctores
eis
diuisionis positi sunt.
Praeterea
cum
auctores assignationis diuisionisque,

agris coloniarum, quos ex uicinis
assignauerunt quidem futuris
ciuibus coloniarum, sed iuris dictio eis agris, qui assignati sunt, -penes eos remansit, ex quorum territorio
sumpti erant. quod ipsud diligenter intuendum erit et
leges respiciendae.
non
sufficientibus
territoriis sumpsissent, et
611 Hygin.
5
secl.
11
cum falso
La.
82,
secl.
2428
La.
quos
8 eis agris cf. S:J,
= aliquos (agros)
13
et
= etiam,
peues Salmasius] per P
EXPLICIT SAECVLI FLACCI LIBER P
HYGINI GROMATICL
CONSTITVTIO <^LIMITVM\
^
^
auob.ot
^
La. 166, 1-14

Inter omnes mensurarum ritus siue actus eminentis- B
sima traditur limitum constitutio. est enim illi origo
caelestis et perpetua continuatio, cum quadam latitudine[m] recturae diuidentibus ratio tractabilis, formarum
puleher habitus, ipsorum etiam agrorum speciosa de-
enim limites non sine mundi ratione,

quoniam decumani secundum solis decursum diriguntur, Aiu
kardines a poli axe. unde priramn haec ratio mensurae
constituta ab Etruscorum haruspicum [uel auctorum
habet, quorum artificium| disciplina;
quod illi orbem B 209
terrarum in duas partes secundum solis cursum diuiserunt, dextram appellauerunt quae septentrioni subiacebat,
signatio. constituti
10
gos
p.
132, 5
Frontiu. 10,
20 11,
1 2 INC. HYGYNI CONSTITVTIO A 110, EXP. KYGYNI

GROMATICI CONSTITVTIO FELICITER A 161 INC. LIB. HY;
GINI
GUOMATICUS
scriptio
B 207 (maticus in litura. Praecedit subamissi cuiusdam lihri LIBER GROMATICVS HYGINI
DE DIVISIONIB. AGRORVM EXPLICIT), LIBER HYGINI GROMATICUS EXP. B288; INC. KYGENI AVGVSTI LIBERTI DE
LIMITIBVS CONSTITVENDIS P 82- (u. 132,6), sed EXPLICIT
LIBER HYGENI CROMATICVS P 108\ cf. v. 4 limitum consti140,14 cum de constitutione disputemus, 142,20; LIMIaddidi secundum c. 4
3 siue actus A, sscr. B post aeminentissima; secl. La.
6 recture A, recturesac B
diuidentibus A, diuidea**uos B
7 pulchre rei (r ex e) B
etia A,
et B
8 constitui A
9 cZecursum {crusis Uiteris de) A
10 rationeinsure (signo tranfipositionis sscr(o) A
11 aruspicum A
12 iincis inclusa erasit A, qui hubuit qu pro quorum
13 setutio,
TVM
cundum
bis
132
AB
HYGINI GROMATICI
La. 166,14-167,18
sinistram quae ad meridianum terrae esset, <(ab oriente

ad)> occasum, quod eo sol et luna spectaret; alteram lineam duxerunt a meridiano in septentrionem, et a media
ultra antica[m] citra postica[m] nominauerunt. ex quo
tiaec constitutio liminibus templorum adscribitur. (fig. 66.)
P82''
210
A 112
Ab hoc exemplo antiqui mensuras agrorum normalibus longitudinibus incluserunt. primum duos limites constituerunt: unum^j qui ab oriente in occidentem dirigeret.
hunc appellauerunt duo[de]cimanum ideo, quod terram
et ab eo omnis ager nominetur.
in duas partes diuidat
alterum a meridiano ad septentrionem; quem kardinem
|
nominauerunt a mundi kardine[m].
(fig.
decimanus
i5
est factus.
Reliquos limites fecerunt angustiores, et qui spectaorientem prorsos, qui ad meridianum, trans-
83"'
B211 bant
lo
67.)
Duo[de]cimanum postea decimanum appellauerunt.

quare a decem potius quam a duobus? sicut dipundium
nunc dicimus duopondium, et quod dicebant antiqui
duouiginti nunc dicimus uiginti, similiter duo[de]cimanus
P
uersos appellauerunt. (fig. 68.) limites autem appellati

A113 a limo, id est antiquo uerbo transuersi: nam
et limum
35
617 Frontin. 11,912,4

18 p. 138, 6 Frontin. 12, 1113,
14 a
decem
Sic. Flacc.
116,24
12
12 add. La.
2 solent
1 esse* et B (t del. B^), esse A
mediam A
8 in A, ad B
5 liminibus
luna spectare B
620 iterum habet P 149'',
scribitur B
(n ex t) A, limitibus B
67 norma6 mensuras Pj mensores AB
sed deprauata
|
9 ei 13 duocimanum P] duodecimanum
8 diriget B
10 partes diuidat (d-ant B) AB, ~L P
(G 'DieHss.' 64) La.
ad decem P
ad duo9
14 quare] decimanus add. B
15 duoponbus BP
dipundium B, dup-m A, duo pundi P
16 duocimanus P] duodecimanus
dium AB, dupundium P
17 decumanus plerumque P
18 fecerunt] uiginti
AB(G)i.
prorsos P, prorsus
erunt B
1 orientem] dicebant add. B
AB P149'^' 2021 appellati a limo P] a limo appellati a lima
A, appellati a limo alii B, a limo appellati E (u.^Die Hss.^ 29)
21 id est] ab add. E
linum E
et P, id AB, ad E
lis
AB
13 u.
20
La. 167,
19 168,
ABEP
COXSTITVTIO
15
133
cinctum ideo quod purpuram transuersam habeat, item
limina ostiorum. postea et prorsos et transuersos limites

appellauerunt a liminibus, quod per eos agi-orum itinera
seruentur. postea apud quosdam nomina a loci natura
acceperunt, et qui ad mare spectant maritimi appellantur,
omnis ergo huius -^^^^
qui ad montem, montani. (fig. 69.;
[mensurae et| recturae longitudo rationaliter limes appellatur: nec interest quicquam, decimanum aut limitem
dicamus.
Decimanus autem primus maximus appellatur, item
kardo: nam latitudiue ceteros
praecedunt. alii limites Pss''
sunt actuarii, atque alii linearii. actuarius limes est, qui
primus actus est, et ab eo quintus quisque; quem si uumeres cum primo, erit sextus, quoniam quinque centurias sex limites cludunt. (fig, 70.)
reliqui medii limites Aiu
linearii appellantur, in Italia subrunciui. actuarii autem, B213
extra maximos decimanum et kardinem, babent latitu|
2 postea] aliiFrontin. 13,6; c/".Sic.Flacc. 117,16

3 a liminibus
10 11 Hygin. 71,0.
4 C eimm Sic. FIacc.117,15
117,5
13 quintus ibm. 72,14
72,24
16
p. 134,1 ibm.ll,Q0
/6}.
cinctum P] couclusum (conclusi E) hoc est concinctum

2 et postea et B
prorsus ABE transuersus A
3 a
E
4 seruantur P
natura] nomen add. AB
5 quia
56 maritimos, qui ad montem
ad B, quia E spectabant B
montanos appellauerunt P
6 ad monitem B, a monte E
omnes AB
7 mensurae et om. P
rationaliter A, rationabiliter BE, rationalis P
S-9 decumanum dicamus an limitem
P
10 idem P
11 nam P, suam A, sua BE
latitudinem A
1
ABE
limitibus
ABE
ceteras
praecedit
|
11
12
sunt
P
12 acP
linearii P,
AB, om. BLa.,
quemj quinquies in E
alii
limites
tuarii] quaestuarii B
adque B, aquem A, om.
1-ris B, 1-Ies E, liineales A
13 et
est limes P
|
17 quisque (quisquam B);

cf. V. 16
AP, om. BE
1314 numeres AG, numeris BEP
14 quinque P] om. ABE
14
15 senis limiti15 centuriae ABE
bus E cludunt P] cluduntnr A, claud-r BE. Buhris Htteris add.
sed
si
B:
Lineari subrunciui subiunguntur, (iuod ex nota marginali

est
16 linearii ovi. B
subItaliam A (Siciliam A^j
ruuciui] add. subiuuguntur BE, subiuntur A (cf. 0. 15)
17 ma-
ortum
ximum B
17
p. 134, i
habent lat-m ~L P
134
ABEP
HYGINI GROMATICI
La. 168,
16-170,2
dinem ped. XII. per hos iter populo sicut per uiam publicam debetur: id enim cautum est lege Sempronia et Cornelia et lulia. quidam ex his latiores sunt quam ped. XII,
ut hi qui sunt per uiam publicam militarem acti habent
enim latitudinem uiae publicae. linearii limites a quibusdam mensurae tantum disterminandae causa sunt constituti, et si finitimi interueniunt, latitudinem secundum
B214 legem Mamiliam accipiunt. inltalia eti? itineri publico
seruiunt sub appellatione subrunciuoram: habent latitudiuem ped. VIII. hos conditores coloniarum fructus as:
lo
portandi eausa publicauerunt. nam et possessiones pro

aestimio ubertatis angustiores sunt adsignatae: ideoque
limites omnes non solum mensurac sed et publici itineris
causa latitudines acceperunt. (fig. 71.)
gjr
215
Secundum antiquam consuetudinem limites diriguntur.

quare non omnis agrorum mensura in orientem potius
quam in occidentem spectat. in orientem sicut aedes
sacrae.
nam antiqui architecti in occidentem tenipla
recte spectare scripserunt: postea placuit omuem religionem eo conuertere, ex qua parte caeli terra inlumi-
i5
natur. sic et limites in oi-ientem constituuntur.
13 Frontin.
11,4 5
10,7
810 Hvgin. 71,89
(fig.
72.)
181 Frou-
tin.
hos PE, os A, eos B

concordia E, om. B
3
2 id] ita
2 3
et cornilia A,
quam ped. XIIJ a XII pedibus P

AB, quam hi E, uelut hii La.
limitarem
56 a
acti AB, limites. actum E
6 latitudiues P, latum E
quibusdam oin.F, a 0/. E
6 determinaudae E
causae AE
8 legemamilia A, legem amiliam P, legem aemiliam E
Itaet
4 ut hi P] uel hii
liam BP (m eros. P^), Sicilia A""

etiam .^crijm] et in AB, et E,
om. TLa. (u. Frontin. 1'^, 1) itineri publfto] itineris ubi eo B
10 p VIIII E
hos conditores coloniarum om. B
conditiores
10
A
11 exjjortandi fructus B
asportandi P, exportandi
ABE
12 estimio A, extimio B
15 consuetudinem AB, constitutionem PE
16 non omuis P] nostri omnes ABE
mensuram ABE in oriente AE
IV in occideute BE
expectat P,
spectant (exp-t E) AE, spectanti B in oriente ABE
IS nam]
et add. B
in occidente AE
19 expectare recte P
20 eo "conuertere P (u. 'Die Hss' 62)
2021 interram AE ef pr. P
|
20
La.
ABEP
CONSTITVTIO
170,3 171,3
135
Multi ignorantes mundi rationem solem sunt secuti,

hoc est ortum et occasum, quod \s semel conprehendi
ferramento non potest. quid ergo? posita auspicaliter
groma, ipso forte conditore praesente, proximum uero
5
ortum conprelienderunt, et in utramque partem limijtes E 3emiserunt, quibus kardo in horam sextani non conuenerit. (B)
et quidam, ne proximarum coloniarum li- AiiePs^^
(fig. 73.)
mitibus ordinatos limites mitterent, relicta caeli ratione
mensuram constituerunt, qua tantum modus centuriarum
quidam agri B 216
et limitum longitudo constaret. (fig. 74.)
longitudinem secuti: et qua longior erat, fecerunt decimanum. (fig. 75.) quidam in totum conuerterunt, et Ain
fecerunt decimanum in meridianum et kardinem in orientem, sicut in agro Campano qui est circa Capuam. (fig. 76.)
I
10
15
20
Modum autem centuriis quidam secundum agri amplitudinem dederunt; in Italia triumuiri iugerum quinquagenum, aliubi ducenum; Cremonae mgeYum CCX; diuus
Augustus in Veturia Emeritae iugermn CCCC, quibus
diuisionibus decimani habent longitudinis actus XL, kardines actus XX, decimanus est in orientem. (fig. 77.)
1
Frontiu. 14, 14
510
1517
ibjn.
710 ibm.
14,48; cf.
14,
1719
1014 ibm.
Sic. Flacc. 123,
19 124,
12,
luminaturP, i-nabantur A, i-nabiturB, illuminabunt E

p. 184, 21
in oriente ABEia.
constituuntur P, c-entur AE, -erunt B
2
2 quod is La.] quod in P, quotiens ABE
3 conprehendi
ferramento AE,~L FLa., ferr-tum conpraehendi B
3 qui E
|
posita
otn. B,
postea P
auspicaliterj aut specialiter
5 in
emiserunt ABE, duxerunt P

ora (hora E) sexta BE conuenerit AB, c-niret
7
10 et quidam
constaret om. B
utraque parte AB, partem E
quibus] quo E
E, c-niet P
8 mitterent] intermitterent E
a qua tantum A, quantum E,
quibus tantum P
1213 et
12 totum P, totam AB, toto E
fecerunt om. B
13 in BP, et AE
et om. B, in E
14 cir|
cum A
capiam A, capua B
17 aliubi] alii E
ducenum AP,
decentenum B, uicenum E cremone P, c-a ABE iugera 0, iug.
La. 18 beturiae meritae P, betunaemerita A, uetunae raerita B E
iugera 0, iug. La. CCCC] CCC E
1819 quib. soliuisionibus B
19 longitudinem B, 1-e E
1920 actus
orientem] actos in
orientem n XL kardines actos XX B
20 in oriente PE
|
ABEP
136
HYGINI GitOMATICI
La. 171,
4 172,
Qiiibusdam deinde coloniis perticae fines, hoc est

primae adsignatioiiis, aliis limitibus, aliis praefecturae
Aii8 continentur. in Emeritensium finibus aliquae sunt praefecturae, quarum decimani aeque in orientem diriguntur,
kardines in meridianum: sed in praefectufis Mullicensis
et Turgaliensis regionis decimani habent actus XX, kar-
Pss^^lBîT
nam et in alia praefectura

78.)
aliter conuersi sunt limites, ut habeant in aeris inscripXL.
dines actus
(fig.
nouum et ueterem iugera forte

haec sunt alterius partis subsiciua. (fig. 79.)
diuisiones lapidum inscriptionibus tam uariis continentur quam et limitum actibus.
alii uertices^ alii latera, regionibus suis obsecundant<ês),
A119 multi tantum decimani
maximi et kardinis lapides inscripserunt, reliquos sine inscriptione ad parem posueE38 runt; quos ideo quod nulla significatione appareat, a
quoto loco nunierentur, mutos appellant. diuus Augustus
P85'' in adsignationibus suis numero limitum inscriptos lapides omnibus centuriarum angulis defigi iussit: nam
tionibus inter limitem
CXX:
B218
Hae deinde agrorum
lo
1 S
Sic. Flacc. 124,
Quidam
917
llsqq.
cf.
infra La. 194, \1 sqq.
Quidam de
incolanis E
2 prime inadsignationis AB
2
3 praefectura continetur A
3 amertensium E aligque (s erasum) A, aliis quae E
4 aeque oni. B
6 multicensis A, mulliciensis P
regionis A,
6 turgalliensis P
r-nes B, r-nibus E, r-num P
& et 1 actos B
7 in om. P
1
colonis B,
ABE
Shabeat
CXX
in aeris P, habeantitineris
sforteow.E
10
ABE, septuaginta P parti A
11 haec A
12 quam (a ex e)
1314 obA et om. E
13 uertices] amphorfirum add E
|
secundant multi tantum ABio. obsecundamur tetrantum P;

14 deeimani maximi et kardines AE, decimani B,
1415 scripserunt BE;
et k. P; et add. E
sic saepe scribere, scriptus, scriptio pro inscr. BE
16 scriptione AE, s-em B
ad parem AP, apparem B, et parem E,
adparenti Goes.
16 quos ideo quod
15 16 apposuerunt P
AB, quod ideo qui P, reliquos quoque ideo quod E
appa1617 a quoto] a toto AB (i. e. a coto, u. p. 73, 14
rent P
17 nuet 18), toto E, quoto PZa.; cf Mo. Ges. Schr. V 100, 1
18 in om. P
merantur B
mutos P] mutus A, multus BE
nnmerum AE, numeros B militum B
19 omnes
angulos E
,
correxi
maxime decumano
15
La.
ABEP
CONSTITVTIO
172,4 173,3
137
locatione operis huius non solum quod ad publicos liuerum etiam inter acceptas B219
mites pertineret iniunxit,
|
ne robore/ deessent termini cauit. inscripserunt quidam

uei"tices lapidum et limitum tantum uumerum significauerunt; alii ipsarum centuriarum, sic quem ad modum
qui in lateribus inscripserunt. uel in uertice lapides sic
quem ad modum
inscripseruntj
in
decimano maximo
in kardine solet (fig. 80): sic et ulteriores
et
secundum nu-
mer<or)>um suorum postulationem inscripserunt. uolue10
runt autem limites inscriptionibus claudi ita, ut cuius

centuriae essent lapides intelligere[n]tur. sic quoque
haec inscriptio obscura est. lapis autem in regione s. B220
et u. hac ratioue sic inscribitur [quemadmodura supra];
quarta enim illi lapid/ portio clusaris uacat ab inscrip- A120
tione; est ergo talis inscriptio s. d. u. k. (fig. 81.) in regione dextra et ultra <(e>idem numeri sic inscribuntur.
[sic et] in regione sinistra et citra, in regione dextra et
citra eidera numeri sic inscribuntur (fig. 81 a).
com- Pse''
I
15
Hygin.
8 roborei:
72, 17
1 locationem E
adj a A
2 intei] in E
3 roborei Big.]
34 termini
limiroboret A, robores BP, robur et E
tum om. P
3 terminos B
4 uertices]
cauit ow. B, cauis E
centuriarum se. nuet add. B
5 alii BP, ali alii A, alia E
merum, u. Barthel Bonn. Jahrh. Heft 120, 1911, p. 43, 2. Falso
6 uel
La. litteras, Mo. Ges. Sdtr. V 101 aispellatione suppl.
in uertice P] in
scripsi] ut ABE, om. P, aut La. (cf. 134, 4)
uertices B, inter uertices AE, per uertices Mo.
7 inscripse7
rant P, inscripserunt: La.
admodum om. B
8 et in A,
et BPE
8 solent E
postulationes E
11 la9 suum P
pides intellegerentur AEia., lapis intelligeretur P
12 in regionem AB
13 u. AEP,
s. La.]
I AE, primam B,
om. P
quintam B
14 quartam
quemadmodum supra ABE, om. P
AB, quadrata P illi<(c^ La. lapidi scripsi] lapides ABE, om.
1415 inP, lapidis La.
uacat P] uocas A, uocatur BE
scriptionibus E
10 dextra
15 talis] aliis B
s. d. u. k. oi. B
et ultra AB, extra ultra E, dextratae et ultratae P
idem] inde
1718 in
enim E
17 sic et P, om. ABE La.
sinestra A, ultra E
regione dextra et citra P, o?/i. ABE
18 eidem P, eisdem AB,
eis E
numeris B, om. E sic om. EP scribuntur B, describun18
tur E
p.l38, 1 Comparamus P, conperimus A; ergo add.l^
|
ABEP
138
HYGINI GROMATICI
La. 173,
4-174,
paremus nunc omnes quattuor lapides in unum, et intueamur eorum quartas partes uacantes, quae in suis
regionibus centurias litteris intra eludunt. ffig. 82.) sic
et in suo interuallo distantes centurias his inscriptioniB 221 bus cludunt. inspiciamus a maximo decimano et karAi2i dine [singulorum] lapidum inscriptiones. (fig. 83.)
latera autem lapidum recte inscribuntur, quoniam ampliores numeros capiunt; nam [in] uerticibus inscribi non
facile [omuia] possunt. inscribitur [enim] lateribus D.
E 30 D. LXXXXVIII V. K. LXXV. quae inscriptio si ratione
ponatur, est optima; licet et quomodo cumque inscripta
sit, perito mensori non latebit, quoniam certus est lapis,
quo centuria cluditur. (fig. 84.
Pse^
Multos limitum constitutiones in erroi^m deducunt,
B222 dum aut inscriptionem parum
intellegunt aut aliter
limites numerant. uolunt esse quidam decimanum alium
primum, alium maximum: et cum exierunt a decimano
maximo, peractis centuriae actibus primum limitem numerant qui est secundus. deinde ad agrum de quo agitur
cum perueniunt, nouam controuersiam inueniunt et de
]
lo
1.5
67
U sq.
latera u. La. 194, 20. 195,12
23
12 intuamur A
Hygin.
72,
18 24
regionibus om. E
3 in3
cludunt om.B
5 sic
tra cludunt BP, includunt AE
4
5 distante centurias in his scribtionibus cludunt A, distant
56 kardi B
6 singucenturiae in his inscriptionibus E
7
7 recta E
inscriptionem B
8 amlorum P, om ABE
S in P, om. ABE
non
pliorem numerum E, a-s numerus A
enim BP, om.
a omnia P, om. ABE
PJ nostri AB, tres E
AE La.
10 XCVmi k. B, XCVIII u. k. P, LXXVIII u. k. E
11 est ABE, erit
quae PE, qua AB; add. finis AE, fines B
et] det E
P licet Pj aliquid ABE, La. 'fortasse Blioqmn'
11
12 non
12 inscripta sit AEP, i-tum sit La., i-tus sit lapis B
laPJ nostro non ABE {cf. v. 9 et 134, 16 nostri i)ro non)
inscriptione B, i-onibus
pide P
15 dum aut Pj dum ABE
alium. alium B
17 exierint
P
16 uolant P, uolent B
EP 18 peractis (p-tus AE) centuriaej peracturiae B 1 ad
20 cum peragrumj add. uenerunt AB, ueniunt E
om. P
ueniunt ovi. AE (glossa r. 19 uenerunt haec uerba extrusit)
partes
contr. inu.
~L P
20
ABEP
CONSTITVTIO
5-175,4
La. 174,
139
de quibus agitur acceptis litigant, dum uolunt esse primos decimanos duos et duos kardines. hoc
si esset, inter decimanum maximum et quem uolunt primum et centuria aliter appellaretur:
forte diceretur 'inter
^^
B223
decimanum maximum et primum . sed quoniam is ipse "^
primus est qui et maximus, contiuuo a decimano maximo
et kardine ceuturia inscribitur D. D. I Y. K. I, et S. D. I
Y. K. 1, et D. D. I K. K. I, et S. D. I K. K. I. erit ergo
nobis is priraus qui et maximus. (fig. 85.) Sed et de limitibus quintariis quintum quemque quintarium uolunt.
porro autem iuter quintum et quintarium interest aliquid: quintus ost qui quiuto loco numeratur, quintarius
qui quinque centurias cludit. hune uokmt esse quintum,
qui est sextus. nam et legum lat<i)>OHibus. queni admodum
perlatum est, sic cauerunt, [ut] 'a decimano maximo quin- P 87""
tus
quisque spatio itineris ampliaretur'. (fig. 86.) B224!Ai23
erat sane interpretatio legis huius ambigua, nisi eorum
temporum formae sextum quemque limitem latiorem
aliis
quam
'
10
i.i
78 Hygin.
71,
913
1072, 13
Ibm. 72,
1417:
cf.
infra
La. 191, 16 sq.
de quibus B, de quo
1
2
uolent
AB
ABE,
3 si
laretur P,
or.
12
AE, quibus P
decimanos AE, d-us B, 1). D. P cardiues B, K K.

si sic P
esse A
4 et AE, om. BP
appela-atur AB, a-antur E discerneretur E
5 is A, his B,
c et maximus P, est m-s ABE
7 cardiue
a o). E
primus B
EP
7
scribuntur centuriae E cardines B centuriae A
S D. D.
I. U. K. I. et S. D. I. K. K. I. P,
deinde primum .U. K. IT. IS.
il. T. I. S. E) D. P. U.
AE, DD. primum .U. K. SD. T. U. K.
|
P.
I,
K.
D. L K. K. A, E. T. D. D.
K. K. I est D. I K. I B, om.
AP
9 nobis bis P, duobus ABE qui et (est AE) maximus] quis B Sed ABE, Sic P
et om. B
numeratur^
11 et quartarium B
12 qui
quinto loco quem numerant E
esse P^
13 qui quinque
om. ABE quintum P, q-s AB, q-s est E
14 lationibus scripsi'
latoribus BEPia., lateribus A
quem admodum o???. B
15 ut P, om. ABE Z,a.
16 ampliaretur P] appellaretur AE,
aijpellatur B
17 nisi P, enim AE, om. B
18 temporum om. P
ET. D. D.
KIETISDIKK
P; sed in
fig.
K. K.
I.
ET.
E, E. T. D. D.
85 omnia
recte
S.
I.
hahent
sextum VI quemquem B
ABEP
140
HYGINI GROMATICI
La. 175,
4 176,
haberent significatione qua solent minores. tractemus

nunc diligentius quid dixerint. A DECIMANO MAXIMO
QVINTVM QVEMQVE LATIOREM. a decimano: quoniam
decimanus erat, positi sunt deinde quinque limites, quorum nouissimus factus est latior; his quom decimanus
accessit, sex fiunt. (fig. 87.) eandem obseruationem et
in reliqua limitum parte esseuoluerunt: quem admodum
B22o a decimano
maximo quinque limites ducebantur, quorum esset summus latior, sic et ab eo quintario, cui iam
spatium definitum erat, quinque adiectis limitibus summo
(E40) latitudinem suam seruari placuit.

(fig. 88.)
Ai24 E41 Quem admodum ab antiquis acti sint limites, tractare
coepimus: itaque persequi omnia non alienum iudico.
foeda est enim culpa neglegentiae, cum de constitutione
disputemus, praeterire tot operum esemplaria.
Finitis ergo ampliorum bellorum operibus, augendae
rei publicae causa inhistres Romanorum uiri urbes conB226 stituerunt, quas aut uictoribus
populi Romani ciuibus
aut emeritis mihtibus adsignauerunt et ab agrorum noua|
PsT^ dedicatione culturae colonias appellauerunt. uictoribus
lo
15
1618
1
et 20
p. 141,2
gignificatione AE
habere BE
et minores P
tractamus B
|
ABE,
qui E
dixerint P]
maximae V B
4 erat
positi
396,1012
Bo. 395,2223.
solent (solet B)
2
minorem
quid AP, quidquid B,
d-im AB, duxerint E

2 S a decimo
a om. P
quouiam 0. quom Turneb. La.
!
ABEP,
erat positi positi G,
erat positus, positi
6 est
Turneb. La. (n. 'Die Hss.' 64) deinde quinque] dd V B
G et om. P
7 relicum P, quam AE, qua B
om. AE
quam B partem A, p-es B uoluerunt] ut add. P quem adcui iam AB, cuiusmodum "L. B
J
sic] sit B
et om. A
\
quam
E,
cum P
quique adiecti
10
B,
abiectis
12
ab
13 coepimus] incipimus P
sunt limitis B tractere A
14 fida B
alienum iudico P] alieno iudicio ABE
14
culpae neglegentia ABE, neglegentiae culpa P
15 con-
om. B
'
ita
structione disputamus
augendae] auget de B
15
17 rei
exempla P
16
ampliorem B
publicae B, rei AE,
P.
Pj
19 aut
causa] ex add. B
18 .PR. ciuibus P, praecibus AE
20 culturae colonias] culturas B
P meritis E nouae P
20 p.l41, 1 colonias appellauerunt uictoribus autem adsignatas
|
20
La. 176,
6 177,
autem
adsignatae coloniae his qui temporis causa
ABEP
CONSTITVTIU
141
arma
acceperant: non enim tantum militum incremento r(ei)
p(ublicae) p(opulus) R(omanus) habuit; erat tunc praemium terra et pro emerito habebatur. multis legionibus
contigit bella feliciter transigere et ad laboriosam agri
culturae requiem primo tirocinii gradu peruenire: nam

signis et aquila et primis ordinibus ac tribunis deducebantur, modus agri pro portione officii dabatur.
ferunt quidam postea indictum modum belli, et expleta B227
cum
10
centesima hostium congressione ad colendarum (feductos

terrarum agros. diuus lulius, uir acerrimus et multarum
gentium domitor, tam frequentibus bellis militem exercuit, ut dum uictorias uumeraret, congressionum multi-
15
rita detinuit, recusantes
tudinem obliuisceretur. nam milites ultra stipendia eme-
8 cf. Sic. Flacc. 120,
16
deiude ueteranos dimisit,
mox
1113 Bo. 395,21-
sg.
colonias appellauerunt uictoribus autem adsignate coloniae

his qui A, ex qua dittographia prouenit lectio codicis E: colonias appellauerunt uictoribus colonias adsignatas appellauerunt hi qui
2 acciperant P (accep-t G), acceperunt B, coeperunt A, ceperunt E non P] nostri ABE, cf. 138,9 et 12 incrimento A, in\
R. P] R DIP. (RES P. A^) P. R. A,

romani E, res priuatae B
3 habuit: erat
tunc] habuerant Tunc B, habuit erat enim tum E
4 terrae
B emerito P] merito AB, praemiis uel meritis E habebatur P
(sc. victor)] habebant ABE; dcinde trium litterarmn sjxitium in A
4
5 milites legiones contegit B
5 bellum P
6 culturae
requiem P] c-re qui in AB, c-ram quin E
tyrocinio gradu
peruenerint B, tir-io graditer ueniret A, tir-ie grauiter uenire
23 R P P
crementa E
res publica populi
nam
om. B
7 signes A
tribuni
et primi E, primis B
B
9 postea indictum ~L P
10 centesima P] gentisima A,
gentissima B, oi. E congressionem AE, consensione B ad] ab
A deductos La., cf. 14.2,2] reductos AP, reductus BE
11 terrarum agros P] om. ABE
12 domidiuus iulius caesar Bo.
nator E
tam om. AE {sscr. A-) frequentius B
13 dum P]
|
num
A, non BA', non nostrorum E

uictorias munera E, uictor
innumerat P; deinde unum folium excisum in A et congestio-
num B
14
14
multitudines P
15 emerita] merito E, om. B
13
militem intra
demisit P
14
15
BE
(A)
142
E
B
42
228
BEP
HYGINI GROMATICI
La. 177,
6-178, 11
ueniam commilitii rogantes recepit, et

post aliquot bella parta iam pace deduxit. aeque diuus
Augustus [in adsignata orbi terrarum pace exercitus,
qui aut sub Antonio aut Lepido militaueraut, pariter et
suarum legionum milites colouos fecit, alios in Italia,
alios iu prouinciis: quibusdam deletis hostium ciuitatibus nouas urbes constituit, quosdam in ueteribus oppidis deduxit et colonos nominauit. illas quoque urbes,
eosdem
ipsos
quae deductae a regibus aut dictatoribus fuerant, quas

bellorum ciuilium interuentus exhauserat, dato iterum
coloniae nomine uumero ciuium ampliauit, quasdam et
finibus. ideoque multis regionibus antiquae mensurae
B229 actus in diuersum nouis limitibus inciditur: nam tetrantum ueterum lapides adhuc parent. sicut in Campania
finibus Minturnensium; quorum noua adsignatio trans
fluuium Lirem limitibus continetur: citra Lirem postea
adsignatum per professiones ueterum possessorum, ubi
iam opportunarum finium commutatione relictis primae
88"
lo
adsignationis terminis
more
possidetur. (fig.89.)
arcifiiiio
Multis ergo generibus limitum constitutioues inchoatae

sunt.
quibusdam
coloniis kardo
6 V
5 Bo. 396, 6
Flacc. 129, 28 sq.
et
10 11
maximus
et
decimanus
1213
cf.
Sic.
commilitii La.] cum

ueniam] couueniat E
1 eodem BE
recepit] repetit B
commilitones E, humiliter B
parta iam pace La.] paria iam pacem B, pacem iam puram
|
35
Bo. 396,
militi P,
E, facta in pace
3 in
Pia.,
oin.
BE; an iam?
cf. v.
et
orbi om. B
assiguata P, a-tum E, adsignauit B
antouino P militauerunt BE
4 aut priiis om.E
8 illis quoque
7 in P] om. BE
6 prouinciis] his add. B
quas P] qui BE
erant E
9 quae] et add. B
urbibus E
11 nomine numero E] ~L P, nomen
10 interuentis B, i-tum E
13 actus in diuersum
numerum B ampliauit] humiliabit B
14 te13
militibus incidetur B
Pj aliae in diuersis BE
campaniae E
14 ueteres E
trantum P] et tantum BE
17 professionem BE
citra PE, contra B
16 continentur P
18 commutationem relecpossessorum E] possessionum BP
La. 195,6
pacem
BE
tis
21 colonis
i3
.K.M.et.D.M. P
20
La. 178,
12 179,
BEP
CONSTITVTIO
10
143
non longe a cijuitate oriuntur. nam in proximo esse B230

debe<(u)>t, immo, si fieri potest, ex ipsa colonia inchoari:
sed quo[nia]m uetusta municipia in ius coloniae transli- P
feruntur, stantibus iam muris et ceteris moenibus
mites primos nisi a foris accipere non possunt. (fig. 90.)
facilitatem
agri
secuti:
et ubi plurimum erant
Multi
88^
decimanum maximum et kardinem conantiqui enim propter subita bellorum perisolum erant urbes contenti cingere muris, uerum
adsignaturi, ibi
stituerunt.
cula non
10
etiam loca aspera et excelsa saîs eligebant, ubi
maximum propugnaculum
illis
B23t
esset et ipsa loci natura. haec
rupium multitudo limites accipere propter

difficultatem non potuit, sed relicta est, ut aut sil-
uicina urbibus
loci
rei publicae praestaret, aut, si sterilis esset, uacaret.
uas
I
15
his urbibus, ut haberent coloniarum uastitatem, uicina-
rum
ciuitatium fines sunt adtributi, et in optimo solo
decimanus maximus
et
kardo constituti; sicut in
bria finibus Spellatium.
8 n
Bo. 396,
710
1 non longe P] noster BE

oritur
proximos B
2 debent G, debet BEP
ipsa P, insta B, ista E, in ipsa La.
]
quom ia.] quoniam BE,

uersuta B
4 iam] etiam E
3
agri f-tem
cilitate agri B,
Um-
91.)
(fig.
qm
BE
nam] et add. P
immo] hommo B ex
|
incoaria et
BE
G, quotiens P
uetustata E,
primus B
a foras B
6 fa7 erat ad signandum E
|
7 .D.M et.K.M P, decimanum et kardinem E

9 eraut
contenti urbes muris cingere P, erunt muris cingere E
10 excelsa saxis] factis BE, excelsa P, confragosa factis Bo , confragosa sasis cum rec. codd. Boetil La. (cf. La. 198, 21)
eligebant P, allegabuntur B, allegabantur E
ubi illis PJ ut milex
B, humiles E, ut illis Bo.
11 maximum B, m-mo E, m-me
Bo , amplissimum PZ. propugnaculo "EBo. et ipsa B, ipsa
P, ista ESo.
12 ruptum BE
13 non potuit sed P] nostri
1314 ailua P
potuissent BE
est om. B
14 aut sestelis
essent bacarent B
15 ut haberent P] haberet BE
16 ciui\
tatum PE
est kardo B
I
solo om.
|
constitutus
lantium B, hispellatium E
17
BE
17
et
18
K M P
Umbriae E
.
et
kardoj
18 spel-
"
43
BEP
144
P
sg""
HYGINI GROMATICI
La.l79,ll
180, U
Quibusdam coloniis decumanum maximum ita constiuiam consularem transeuntem per coloniam
sicut in Campania coloniae Axurnati. decimanus maximus per uiam Appiam obseruatur: fines qui
tuerunt, ut
B232 contineret;
culturam accipere potuerunt, et limites acceperunt: reliquapars asperis rupibus continetur, terminata iii extremimore arcifinio per demonstrationes et per locorum
tate
uocabula.
(fig. 92.)
Quibusdam coloniis postea constitutis, sicut in Africa

Admederae, decimanus maximus et kardo a ciuitate
10
ori<un)>tur et per quattuor portas in more<m> castrout uiae amplissimae limitibus diriguntur. haec est
rum
constituendorum limitum ratio pulcherrima. nam coloomnes quattuor perticae regiones continet et est
colentibus uicina undique, incolis quoque iter ad forum
ex omni parte aequale. sic et in castris groma ponitur
fig. 93.)
P89^ in tetrantem, qua uelut ad forum conueniatur.
Hanc constituendorum limitum rationem seruare denatura
suffralocorum
bebimus, si huic postuhitioni uel
gabit. saepe euim propter portum colonia ad mare ponitur. cuius fines aquam non possunt excedere, hoc est
litore terminantur; et cum sit colonia ipsa in litore.
B233 nia
15
2 consularem om. BE
culturam P] cultum B, cultas
Quib.
per B, per E, et P
maxiB. a-re P, ad me dederat E
10
colonis B
mus otn. BE et kardo] ex his add. P, ex hia actum ita add. E
12 ut B, et
in more BP, more E
11 oritur EP, orioritur B
amplissime B, a-mis EP dirioruntur P] d-gantur B,
E, om. P
13 pulcherrima. nam P] pulchrainmane B. pulchra
d-gatur E
continet P] coloniae
1314 colonia
inmanem E
iter ad P] et
15 incoles B
14 est] ex B
continent BE
17 in tetrantem qua P] in petrantem aquam B, inerat BE
18 Haec B
conueniatur B, c-nitur EP
tret item aquam
uel BE (cf. 129,14), et
19 si] sic P
18
1 debemus EP
21 aquam B, ad
19
20 sulfragauit (subfr. B) BP
T La.
hoc
excidere B
uon P] nostri BE
quam E, ad aquam P
22 et cum sit colonia ipsa BE,
est 0, hae et frustra La.
Quibus iam colonis B

BE, axurnas P
ita
8 exornati
67
B
admedera
estremite
om.E
et
'J
cum
et ipsa colonia sit
20
La. 180,
U 181, 16
fines a
decimauo raaxinio
BEP
CONSTITVTIO
et kardine in
omnes
145
quattuor B234
j
partes aequaliter accipere
non
potest. (fig. 94.)
quaedam P 90''
[
commodum
monti applicantur; quarum

aeque decimanus maximus aut kardo relictis locis inter-
propter aquae
5
ciditur ita,
montem
trans
si
coloniae fines perducuntur.
(fig. 95.)
niultas colonias et ipsi montes finiuiit; propter E
quod quattuor regionibus aequaliter pertica non potest
diuidi, sed in alteram partem tota limitum rectura ser-
44
uetur.
(fig. 96.)
Itaque
10
si loci
natura permittit, rationem seruare A125 Pgo^
debemus: sin autem, proximum
non quo
rationi;
minus B
235
aliquid de finibus fiat aut amissionis periculum habeat:

si aliter egerimus, mensura sua uni cuique constabit,
decimani suo nomine appellabuntur, tantundem kardines,
15
fines terminis obligabuntur, nihil operi deerit nisi ratio,
tamen inter professores existimationem. nam nec

hoc nomine quicquam iniuriae factum est,
quod kardines loco decimanorum obseruantur, decimani
loco kardinum: omnis limitum coK^n^-nexio rectis angulis
liabebit
illis
20
coloniis
continetur, extremitas mensuraliter obligata est, nihil res

pu|blica, nihil possessor de finibus queritur; constat
om. P
1 in
illis
accipere non possunt P, a-e nostri potest B,
erunt E
4 aut K
P, et kardo B E
relictus P
5 perducantur E
6 et om. BE
finiunt] efficiunt P
7 quodj
quos P
regionibus P] regiones ob BE
non potest P] nostra
.
BE
8 diuidi sed] diuidisset B

8
9 seruetur 0,
10 loco B
ratione B
155, 16. 168,
non quo P] nostrae quod ABE minus] ad nos
B
12 aut amissionis P] Fiat autem admissionis AE, Fiat
admissi in his B habeas B
13 <(t>aliter La.
quique A
14 decimani (i in litura) A, decimi B
nomine (e ex
sui AE
is) A
appellabuntur P] a-uitur A, a-batur E, appellantur B
id est
uertetur La.
11
rationis
cf.
1415 tantundem K. fines P] tantum de kardinis (c-is B, k-ibus E)

sine (siue E) ABE
15 obligabantur A
nimhil A, si nichil E
opere BE, opore A
16 habebitj ferbebit B
professiores A
17 colonis ABE
quicquam hoc uomine P iniuria A, i-am BE,
|
incuriae
uero B
per B
2021 res p P,
est P, erit
19 loci
ABE
omnes
rei
Corpus agrimena. Roinan.
18 obs-r] et
ABE
publice
AE
conexo B
decimani A, d-i
20 mensurali
enim add. E
21 constat]
10
236
ABEP
146
HYGINI GROMATICI
La. 181, 17-183,
limitum ratio non constat, et potest dici

mensura orbis alterius aut certe sinistra, hoc est inuerea.
cum ipsa kardinum appellatio a kardine mundi nominetur, quare ab oriente in occidentem dirigatur, nulla est
ratio. quid ergo? licet exitum decimanus maximus non
habeat oppositis montibus aut mari, babeat tamen rationem, et ab eo in eam partem qua defecerit aeque suo
A126P91'" interuallo centuriae nominentur.
(fig. 97.)
B 237
Quaerenda est ergo huius rationis origo. multi ita
ut supra diximus solis ortum et occasum conprehenderunt, qui est omni tempore mobilis nec potest secundum
cursum suum conprehendi, quoniam ortus et occasus
sigaa a locorum natura uarie osteuduntur. sic et limitum
ordinatio hac ratione conprehensa semper altera alteri
Ai28 B239 disconuenit.
hos qui ad limites constituendos hac
E45 Poi^ ratione sunt usi, fefellit mundi magnitudo, qui [se]
ortum et occasum peruidere crediderunt: aut forte scieB 240 runt errorem et neglexerunt, ei contenti tantum regioni
ratio mensurae,
||
ortum
occasum demetiri. immo contendisse feruntur
et
supra 135,
10
A, decimani E
dici] deci
2 orbis scripsi,
147, 7 et
cf.
15 19]
urbis OLa.
3 appellatio a P] appellationem a B,
4 quare
kardinem mundi BE, mundi cardine P
est] ergo add. B
5 post licet trcs litteras
ABE, quae P
151,
AE
a-ne
decumanus -M- exitum P

non P] noster ABE
erasas A
maximus Ms B
habet B
oppositis P, o-tus AE, o-tos B
deferit E
suo B,
in eam] ineam ad P
7 ah eo (a ex u) A
9
10 multi ita ut] multis
S interual A
sua AE, in suo P
11 mo10 ortu et occasu AE, ortus et occansus B
ut B
12 et] est A
13 a owt. E, a"* P
nec] iie B
biles A, om. B
14 altera alteri P]
naturam P uariae A, uarias B, uanae P
15 post disconuenit in omnibus codd.
aliter AE, alteri -I- B
ordinata AC,
sequitur 155, 17 156, 16 si uero in propinquo
16 sunt usi]
cum unum folium aichetypi hiic falso uenerit
se P,
sunt ut sisi A, sunt Sise B, sunt ut si E, usi sunt P
1718 scierunt
et occasus E
17 ortu A, ortus E
om. ABE
18 et contenti ABE, contenti
P] insciret A, sciret B, scire E
regionis E
19 ferunt E
ei P
|
10
15
La.
ABEP
CONSTITVTIO
183,2 184,3
147
ortum eum esse singulis regionibus, unde primum sol

appareat, occasum, ubi nouissime desinat: hactenus dirigere mensuram laborauerunt. quid quod nec illa ipsa
regione solis conspectus recte potest deprehendi, nisi
aequalibus ab ortu et occasu diastematibus ferrameiitum P
ponatur; quod in qua parte sit scire difficile est, quoniam in diuersis orbis terrarum partibus meusurae aguntur.
parte B
et illa ipsa regione, <(si)> sit illi forte ex altera
campus per multa milia, mons ex altera et propior ferramento, necesse est ex illa parte apertiore sol longius
conspiciatur, ex hac deinde, qua mons inminet, parere
cito desinat. et si kardo a monte non longe uascatur
siue decimanus, quomodo potest cursus conprehendi
recte, cum ferramento sol occiderit et trans montem sol
o-^"
241
10
15
adhuc luceat
eisdem
et
parte resplendeat?
ipsis
(fig.
adhuc campis in ulteriore

A129
98.)
Quaerendum
Lô
primum quae
est
sit
mundi magnitudo,
quae ratio oriundi aut occidendi, quanta sit mundo terra.

aduojcandum est nobis gnomonices summae ac diuinae B242
artis elementum: explicari enim desiderium nostrum ad
uerum nisi per umbrae momenta non potest. ortum enim
1 cum esset B
singulis regionibus eum esse
reat A, aperiat BE
desinat ABE, descendat
|
quod PE, quidquid
AB
nec
BE
0/.
P
P
apaquid
conspectum B
6
7 quoniam]
8 et] et in B
5 aequali ABE
diastimatibus B, dea-s A
quia P
7 urbis AB, orbe E
anguntur A
ipsa oin. B
si add. Turneb.
illi]
illa P
9 prop/or (i ex
ri) P] prior A, priore BE
10 apertiori P, apertior E
solj
sut B, sub E
11 conspiciatur] con erasum A
pareret A,
|
non longe a monte P

13 decum P
cursu
ABE
13
14 conprehendi recto AB, comprehenso recto E,
recte comprehendi P
14 sol ABE, om. 7 La.
15 hisdem B
ulteriori P, u-rem B
10 partem B
17 Quaerenda AEP
magnitudo] quae solis add. P
18 retio A
oriendi B; mundi
add. ABE quanti AB, quod E mundi E
19 gnomonicae A,
.VI. nominicae B (G == VI), non modicae E
20 elementum P]
flumentum B, frum-m A, fructum E ad P] ac ABE; cf. 171,3
21 nisi] ac B
umbrarum B
10*
parire
12
ABEP
148
HYGINI GROMATICI
La. 184,
4-185,
aut occasumne ab extrema quidem parte orbis terrarum

peruidere quisquam potest, cum a sapientibus tradatur
terram punctum esse caeli et infra solem amplo diastemate spiritum sumere. nam et Archimeden, uirum
praeclari ingenii et magnarum rerum inuentorem, ferunt
scripsisse, quantum arenarum capere ])0sset mundus,
E46 si repleretur. credamus ergo illum diuinarum rerum
P92''
B243
magnitudinem ante oculos babuisse. qua ratione }, dicamus, tot saeculis unus mortaliura hoc scire potuerit?
unus propter boc laborauit et per incrementa umbrarum
10
deprebendit.
130
sic deCaeli autem punctum terram esse [certam]

scribunt, quod dicant a polo ad Saturni circulum interuallum esse quod Graeci hemitonion appellant; a Saturno
deinde ad louem hemitonion ab hoc deinde ad Martem
tonow; aMarte deinde ad solem ter tautum esse quantum
|
Saturnum, hoc est trihemitonion; a sole deinde

tantum esse ad Venerem, quantum a Saturno ad loB244 ueni, hemitouion; a Yenere deinde ad Mercurium hemia polo ad
orbis
quidam A, quaedam B
1 aut P] aut in AB, et E
3 terra B
caeli] .CAP.
2 traditur AB
terrarum parte P
3
i spiritus P
sumere AE, subE
4 diastaematae A
|
steriiere B, sustineri P
arcimedem A, archimidem B, a-medum
6 6 ferunt (fuerunt A) scripsisse (-bs- A) ABE,
E uerum A
7 si
6 posset La.] possit P, potest AE, donec B
"L P
|
7
A
8 credamus
B praeposito uerbo unum
repleritur
habet
E
ram
habuisse
oculus A
jôst saeculis v.
|
quam rationem
10 increm. umbr. ~L P
9 mortalium hoc ~L P
(terra B) esse certam (certa B) ABE, esse terram
12 ter-
Pia.
AB a polo P] apoUo ABE 1314 inter14 emitonion ABE, item v. 15

Graeci otii. B
a ow. AE
15 emitonion ad iobem
appellant a Saturno om.B
15 ic ad Martem tonum; a Marte
hoc] hac B
(lov. E) AE
16 tonum P, ponum A, ponunt E; cf. 149,3
deinde om. B
17 a polo P] apollo
tantum P] tantundem A, t-mdem B
ABE trihem-ium A, triaem-ion B, triem-iura EP; diuinarum
rerum magnitudinem habuisse add. E; cf. sicpra 7 8 a solem
19 emitouion B, he-ium AP, e-ium E; ergo
B, ad solem AE
19
add. B
p. 149, 1 aemitonion B, he-ium A, e-ium E
13 dicant
uallum
PE, dicam
'
15
La.
ABEP
CONSTITVTIO
185,5-186,
149
tonion; a Mercurio deinde ad lunam tantundem, hemitonion; a luna ad terram tantum quantum a polo ad
louem, tonon. sic terram punctum caeli esse ostendunt:
nam et ars musica per haec diastemata constare fertur.
(fig.
99.)
Solem autem ampliorem aliquot partibus quam terram

describunt, et quod palam est ab eo inluminari diem,
noctem esse in dimidium ipsius terrae obumbrationem.
polum ipsum quinque circulis diuidunt in sex partes.
I
10
sicut ait Vergilius:
quinque tenent caelum zonae. quarum una corusco

semper sole rubens et torrida semper ab igni.
quam circum extremae dextra laeuaque trahuntur
caeruleae, glacie concretae atque imbribus atris.
has inter mediamque duae mortalibus aegris
munere concessae diuum, et uia secta per ambas,
obliquus qua se signorum uerteret ordo.
15
Quinque ergo
mum,
20
circulis
secundum ab eo
lant;
haec nomina adsignant. sum-
frigidissimae partis finem, septentrionalem appel-
niedium polum
diuidit,
1117 Verg. Georg.

1
tinon
solistitialem; ab hoc deinde qui

aequi noctialem, quod in eum sol
233239
hemetion A, aemitonion
tantundem B
2 a lunam AB
4
nam
he-ium
B,
e-ium E; ahte
P,
apollo ABE
(triemitonion A^), emitonion B, oi. E
om. P
artes musicas ABE
diastimata
7
inlum. diem ~L P
8 obumbr-e P
|
tonon
sic 0)n.
P,
6 terra
9
ipsum]
EP
ipsius A
circuli B
10 ait om. P
uirgilius
ll caelus A, caelos B
uno A
coruscus B
12 rubet
igni]
est add B, et citera add. A
13 extrema B
trahantur A
|
ABE
caeruleae
BEP,
c-Iea
es B, diris siue hatris
14
A
A
B atris] utris
diuum om. B
glaciae AP, hac gregiae

|
16
15 duae om. B
per umbras AB
17 obliquos (oblicus B) est qui nec signorum
uertitur ordo AB uerterit E
1819 summe B
18 haecj hae B
19 finem P] primae A, prime B
septeutriouale A, Septrione B
20 solistitialem AB, sol stitialem P, solsticialis E
ab koc A,
ad hoc B
20
21 ab koc
aequinoctialem paruis Utteiis
|
capiialibus sscr.
21 diuidit et
AB, diuidet E
in
eum
sic
ABEP
150
03''
diei et noctis
HYGINI GROMATICI
|
tial?'
7 187,
ab hoc deinde qui est aequi-
lioras aequet.
Eii noctiali proximus,
La. 186,
brumalem
appellant:
nam
et solisti-
est ordiuatus. septentrionali deinde se<(s)>contrarium
austrinalem appellant. circulus autem zodiacus, cuius

negatur excedere, ex circnlo aequinoctiali ad
brumalem per diagonum ej;tenditur ita. ut meridianum
circulum ex utraque parte medium secet. per bunc sol, boc
est mtra., ire fertur et orbem terrarum uiginti et quattuor
B 247 boris circumire. barum ferunt XXIIII borarum iunctarum
semper unum esse interuallum: nam iucrescendi aut deAi32 crescendi inter ipsas boras alternam esse mutationem.
boc ipsum per umbrarum motus ostenditur. nam cum sol
fiues sol
10
orbemraedium conscendit, umbras omnium rerum
in
boc
nostro tetartemorio meridiano axi facit ordinatas. ab

partis, quae uidetur eisdem boris inluminari, umbra describitur. (fig. 100.) dubium fortasse esset de parallelo[n] nostri tetartemorii,
boc enim exemplo sescontrariae
nocti ora se aequet
aeq-es qui est B

stitialis
PE
8 se
qui est aequinoctiales A,
3 solistitiale AB, sol2 proximos A

2
contrarium P, sicontrarium A, contrarium B,
zoziacus AB
4
5 cuius zoziacus sol
fines B
aequinoctiali falso pro solstitiali (sic
5 excidere AB
ad P, a B, per AE
6 brumali B
'^nonne diaTurneb.)
gonium?' La. extenditur Gocs-I ostenduntur AB, ostenditur P,
7 ex utraque] extraque B
ojn.E ita ut meridianum 0;. E
7
ex utraque parte ante meridiauum circulum P
8 secet
^"
intrare fertur id est hoc eiB
(sed et E) hoc est per hunc
infra ire (ire oni. E) fertur AE
8 intra Schulten] infra
9 cir8 uiginti et quattur XXIIII B
et om. A B
Nam
cuire A
feruntur P, om. E
10 seper A, per E
12 osteuditurj deprecrescendi P
11 inmutationem B
rerum om. P
in hoc
13 conscendet (e ex i) P
henditur P
(hac E)] glossam forte parte nostri et artemono add. ABE
14 tetartemori P, tretantemorio A, tetrantem monorio E, cetarmonos B
15 sescontrariae P, sisc-ae
axi] .XXI. AE
uidentur E
A, sit c-ae B, si c-ae E
partes
1516 hisdem B
umbrae B, umbras E
16 inlumari B
17 esset P] orbi de caelo uel AE, om. B
describuntur E
parallelo nostro E
tetartemori P, itetrantemoris A, tetrantem
est contrarius
'
ABE
oris B,
tetrantem horis
j5
La. 187,
7 188,
secniidum
si
ABEP
CONSTITVTIO
11
zocliaci circuli
151
cursum oceanus meridianus B248
nam totius terrae quattuor partes mari diquartae partis ire peruiduntur, nec ultra hominibus
mittitur. sed quoniam oceanus meridianus subiacet circulo meridiano, quem zodiacus medium secat, apparet,
inter aequinoctialem et meridianum circulum a media
interueniret:
P9i''
cursum
terra quidquid est in oriente, ultra
solis esse,
quam regionem quidam
sescontrariae partis appellant; et

quidquid a media terra in occidente inter brumalem et
me|ridianum circulum subiaceat, nostrae esse partis, ei B249. A133
j
10
cursum sequamur; quoniam omuibus
solis
terris in
hac
parte in occidentem spectantibus umbras in dextrum emitexceptis illis quae sunt ab Aegypti fine usque ad oceanum, qua finit circulus aequinoctialis. lias terras ferunt inhabitare Arabas Indos et alias gentes. apud hos in occidentem spectantibus umbrae in sinistrum emittuntur; ex quo
apparet eos ultra solis cursum positos. sicutaitLucanus:
tit,
15
inuisum uobis, Arabes,
ue|nistis in
umbras mirati uemorum non

Lucan.
18
zoziaci
3,
AB
orbem^
B250
ire sinistras.
247
ocaeanum A, Oceauum B,
otn.
meridia-
quartae] IIII. E partis BP, partes AE

3
4 meri4 ire permittitur P, praetermittitur AB, p-untur E
6 a P, om.
diano P
5 zoziacus B
medium secat "T_ P
ABE
7 quidquid] quod B
orientem B cursus A, cursu B,
concursus E
regionem P] regioni ABE
8 quam] quod E
sexcenturiae B, asses contrariae E partcs ABE
9 in occideu11 cursu
tem P, ab occidente E
10 subiacet EP
partes AB
num B
hominum B
hac P] glosmm
VII.
ma numero
A, VII.
numeria
B,
septem
occidente AB spectantibus om.B

1213 dextram demisit B
13 excepto P
quae P] qui ABE
14
14 quaP] quae AB, quia E
feruntBE, feruntur A, ferturP
15 inhabitare arabus (arab.B) indos (i-us B) AB, habitare arabes
indos E, inhabita67es /indos P (biles i>i litura)
15 IG occidente
AE, oriente B
16 expectantibus BE
in sinistro alii demittunt
emitricuntur B
18 inuisum]
17 cursu AB
posito A, positus B
ignotum codices Lucani 3,347 arabis AB urbem AB
1 miratio nemorum A, miratione horum E
sinistris AE, s-tra B
milia
aunorum numero E
12

ABEP
152
nam
HYGINI GROMATICI
Aegypto medio
et
ibidem mediam
P94-
48
et
umbra eonsumitur. ex hoc
die
partem
esse
conprehendimus.
101.)
(fig.
Optimum
E
terrae
La. 188, 12-189, 15
est ergo
umbram bora
sexta deprehendere
ab ea limites inchoare, ut sint semper
meridiano or-
dinati: sequitur deinde ut et orientis occideutisque linea
huic uorimaliter conueniat. priraum scribemus circulum

in loco plano in terra, et in puncto eius sciotherum ponemus, cuius umbra et intra circulum aliquando intret:
B251 certius
est enim quam orientis et occidentis deprehendere. adtendemus quem ad modum a primo solis ortu
umbra cohibeatur. deinde cum ad circuli lineam peruenerit, notabinms eum circumferentiae locum. similiter
exeuntem umbram e circulo adtendemus. et circumferenP 95"" tiam notabimus. (fig. 102.) notatis ergo duabus circuli
partibus intrantis umbrae et exeuntis loco, rectam lineam a signo ad signum circumferentiae ducemus, et
mediam notabimus. per quem locum recta linea exire
B252 debebit a puncto circuli. per quam lineam
kardinem
dirigemus, et ab ea normaliter in rectum decimanos emitA 135 temus: et ex quacumque eius lineae parte normaliter
interuerferimuSjdecimanum recte constituemus. (fig. 103.)
134
10
15
1116 Z 79'
1 consumetur A
2 ibidem] ibi AE
terrae partem ~L B
umbra B, u-ae A borae sextae EP
5 limitem P
incoare
ABE, orae add. A
6 deinde om. P
et orientis] et add. B
7 primum scribimus ABE, scribemus primum P
8 in terram
loco plaiio P scioterum P] scioterum et iterum A, scio itemm
8
9 ponamus ABE
9 umbram intra E
E, si iterum B
10 ll deprehenderunt AE
10 certus P
et om. B
11 adtendeiuus P, a-dimus B. tendimus A, ostendimus E a o/h. ABE
primum BE hortum B, ortum E
12 cogebatur B
dein P
|
ex um)
^ttendemus A, adtendimus E, adpraehendimus B

15 notantes ergo duobus AE
lC intranexientis A, e-tes B
17 a signo om. ABE
ducimus
tes B
at circul?
BE
AE
17
(i
18
sed media
decumanos
I
mus BE
14
P,
ABE
decimanus A,
19
debet P
d-m BE
20 dirigimus
2021 emitti-
22 interuerterimuB La.] interuenerimus
AB,
inter-
20
La. 189,
16 191,
ABEP
CONSTITVTIO
153
Est et alia ratio, qua tribus umbris conprebensis nieridianum describamus. loco plano gnomonem constituemus AB, et umbras eius qualescumque tres enotabimus
CDE. has umbras normaliter conprehendemus, quanta
latitudine altera ab altera distent. si ante meridiem constituemus, prima umbra erit longissima: si post meridiem, erit nouissima. (fig. 104.)
has deinde umbras Pss'
pro portione ad multipedam in tabula describemus, et B253
sic in terra seruabimus. sit ergo gnomon AB, plauitia B.
|
10
toUamus umbram maximam et in planitia notemus signo A

C: secundam similiter in planitia notemus signo D; sic
pro portione longiBED<B)>C. eiciamus hypotenusas ex C

ex D in A. nunc puncto A et interuallo E circulum scribamus. ordinatas deinde lineas basi, hoc est
planitiae, eiciamus in cathetum ex praecisuris hypotenusarum et circum|ferentiae, ex F in G et ex B254. (Hic desinit E)
I in K.
longissimam deinde lineam GF maximae um-
et tertiam signo E; ut sint in basi
tudiuis suae
in
15
iss
et
ueniremus E, inuenen'mus {ex inueniremus) P

om. B
constituimus
I
dec. recte const.
AE
conpreh.] add. contraexeassit A, contra ex ea sint
2 de-
scribemus P, d-bimus E gnomon BE, ingnomon A

3 A.B.
et P, habet BE
qualiscumque A, q.LCq P, ab aequali qualecumque B tres enotauimus AP, praesentamus B 4 conprehendimus ABE
5 alter ab B, ab E
distent] dicet B, distendi
5
E si om. BE angem B
6 constituimus P, c-tuuntur E
6 pos B
7 erit om. P
8 murtiperas A, mortiferas B, mortiperas E
describimus ABE
9 in terram P
AB] ad BE
10
10 planitiam A, p-tiem B
11 signum
C Senotimus B
cundum similiter in planitia i'p-iam A) notemus (notimus B) AB,
1112 sed et B
om. EP
12 tertia
11 signum .D. ABE
AE, terram P signum AE, signum scribaraus B in uasi BP,
em basi ALa., in lineas E pro portionem AB, ipso portionem E
13 eiciamus PJ etsciamus.s A, etscimus B, sed sciamus E
ex
om.A 13-U CinA P, .C.N.A. AB, CHA E
D in A] D B
A om. B
1416 circulum] circum B
ua15 ordinatos B
sis B
16 planitia .E. B
17 et] id A,
chatetum BP, catecto E
item E ex F in G E et ex I N K A, ex iinge et exiin
B, signo .F.HGE et E
18 .G.F. AB, om. P; lege BF
|
18
p. 154,
maxime umbraa B

ABP
154
HYGINI GROxMATICI
La. 191,
192,
brae inprimemus, et ab signo B notabimus GF; secundam lineam umbrae secundae, notabimus KI. deinde ex
signo F et I rectam lineam eiciemus: itemque ex C D,
linibus umbrarum. hae duae liueae altera alteram coupraecideut signo T. eiciemus deinde rectam lineam ex T
et E: quae erit ortus et occasus. ex hac in rectum rectam lineam eiciemus, hoc est normaliter: haec erit me96'".
A 137
eisdem signis (t}eintuebimur quattuor

caeli partes, quibus limitum ordinatio hac ratione constituta omni tempore conuenit. (fig. 106.)
ridiano ordinata.
t<(rantem)>
3
1'55
Si locus, in
mus,
ita si
105.)
et
quo colonia constituitur, cultus

et kardinem
colonia ab solo
m(aximum) autem
3 256
(fig.
maximum decimanum
ipsa ciuitate
^138
ipsum constituemus,
constituetur.
ex
erit,
incipie-
ab] a BP,
AB
3
idem
et
A.B. A
GF| lege BF 1-2 secundam P] s-dum

K.T. B; lege BI ex AP, et ex B
.K.I. P, K.C. A,
et 1] .F. et in .1. P, .F.I. A,
si
haec A, ue B
alter
5 signum AB
alteram AB
6 et E] at
E P, E T E A,
8 Spa7 haec erit] accidet B
et ae B
qui B exj et ex B
8
9 tetrantem La.]
tium octo uersuum figurae relinquit P
11 hic
et AB, id P
10 ordinatio hac ratione] ordinatione B
AB habent quae sequuntur p. 155,3 7. Figuram 106 habet
14 ab A, a BP (cf. 1)
solus P.
12 cultus P] cuius AB
.
sole
15
AB
P
B
constituitur
I
optime A,
o-mum
1415 D M
mensuraes A
.
tarius AB, q-ium P

ad signa Goes.
18 emendare sine rubore] finem rubore
|
AB
AB
P, decimanum
quin16 eidem P
|
17
operis
AB
emendare P
17
18
quod
19 uana Itali] uaria A,

uitium] uictum P
emendauaria uaria B, una P
20 instatim apparet B
si
autem
tiones
15
et quiutarios
Hygin. 72, 1416
16
10
decimanum
kardinem optimi mensores agere dead singula claudere, ne quis

error operi fiat, quod post amplum actum emendare sine
est.
quod
si
aut ferramenti uitium aut
rubore difficile
conspieiendi fuerit, uawa contemplatio in uno quintario
statim paret et tolerabilem habet emendationem. subbebunt,
20
La. 192,
120
ABP
CONSTITVTIO
155
runciui minus erroris habent periculum. hos tamen aeque

diligenter agere oportet, ne quam et hi recorrigendi moram praestent. (fig. 107.) multi perpetuos limites ege- Pse''
runt et in illa operis perseueratione peccauerunt, sicut
in ueterum coloniarum finibus inuenimus, frequentius in
ubi ferramento nisi ad interuersuram non
prouinciis,
lineam autem per metas extende- A 139
utuntur. (fig. 108.)
mus, et per eam ad perpendiculum cultellabimus. actuanumero inscriptos inter cen- B257
rios palos suo quemque
|
.5
10
tenos uicenos pedes defigemus, ut ad partitionem acceptarum mensura acta appareat. (fig. 109.) limitibus se-
cundum suam legem latitudines dabimus, et aperiri in

perpetuum cogemus. plurimum enim agentibus praestat
hoc deuerti nisi per nelimitem sulcis optime
seruabimus. prensis tamen in conspectu longinquo siguis
limitem agemus. (fig. 110.)
si uero in propinquo A12G B 237
^ ^^"
sint duo signa quae ex recta liuea normaliter conspici possint, ut excussis longitudinibus longiorem lineam ad breuioris longitudinem signo posito aequemus,
acti limitis perpetua rectura: ex
15
glegentiamnou
potest.
cultis locis
|1
20
perpetuos limites
17,2. 2022
errores
habere B
3 praestet
11
AB
cf.
97,17. 128,13
11 cf. 133,
lOs^
15
79
Frontin. 16, 16
p. 156, 3
Z 77^
2 agere A, agi P,
hoc tamen neque AB
hae (haec B) corrigendi AB
utuntur et fig. lOS uide 154,
5 finifus inelegerunt B
4 peccauerunt om. P
|
hii recorrigendi PJ hic

8
7 multi
AB
ueniamus A
AB
freq.] recentius
in prouinciis] in pro-
7 utantur AB
7 S moetas extendiB
89 actuarius A
9 quemque P, om. AB
scriptos B
appartitione A, ad
10 defigimus P
ut P] et AB
partionem B
limites AB
13 cogimus B
14 acti] actituarii B
hac B
sulci B
diuerti P
15 culti A
nisi P] ne AB
10 prensis P] praesens AB
17 augemus
in B, ins A, om. P
B
17 p. 156, 16 u. sxipra 146,15
ex om.
18 quae om. B
uantis A, inprobandi
mus B
eum B
AE
recta] relicta BP
19 excusis A, excursis B, ex suis E
20 ad E] ab A, a B, om. P
longitudinem AP]
brebiores B
longiorem B, lineae rectam E opposito P aequimus B, aequaI
uimus E
ABEP
156
HYGINI GROMATICI
La. 193,
1194,
B 238 ex quo ad interuersuram breuioris lineae rectam lineam

iniungamus, quae sit duorum signorum conspectorum
J
E45 A127
lineae ordinata, ferramento
explicabimus. (fig. 111.)

Poi^ sit ergo forma conspectus ABCD. nunc ex linea primum constituta, quae est inter B et D, conspiciamus
signum quod est inter B et A. prolato exiguum per rigorem ferramento normaliter paucas dictabimus metas
ex signo E. prolato iterum exiguum ferramento in signum F, signum conspiciemus ita ut rigorem ex E missum secet signum G, et quicumque uumeri fuerint sic
B239 obseruabimus. quomodo
fuerit FE ad EG, si et FB
|
10
tractabimus, erit longitudo conspectus inter B A. eadem

ratione et alteram partem conspiciemus. quanto deinde
longior fuerit, signo notabimus H, et ex boc signo in B
rectam lineam iniungemus, quae erit ordinata AC.
(fig.112.)
A139 B227 P97''
urbem constitutam incboabi-
Si limites post
I
mus, ex proximo decimanum
maximum
kardinem
et
in-
breuioris] uerba quae sit duorum signorum conspectorum

rectam lineam] recta B
et hic addit et suo loco v. 2 habet P
explicabis P,
2 sit P] sunt
3 ordinatae AE, o-te B
ex AE. est B, om.
explicuimus E
4
A.B A .B C D
1
ABE
AB, EL E, om. P
5 et
ita ut] aut
AB, ex
et pr.
missum E
se
ABE
conspicimus
67 rigore A, r-res B
89 signo .F. ABE
prolatum B
8 in] et
numerum E
.F.EADG.
si
GFEB.
6 et
om. P
|
dictabis
moetas B
conspicimus BE, om.
910 ex emissum
P, exemissum
lo secet P] setet A, sedet, sed et
fuerit E, fecerit
11
BE
P,
ABP FE
|
.F.A.E.D.
et
ad
EG
si
.G.Sic.EB.
.Sic et B E
et
E
FB]
|
A, .F.
12 coneadem et. G. Sic E. et .B B, FAEDETG

altera parte
13 et P] si ABE
B inter BA] haec E
B conspiciemus om. hic sed v. 14 post notabimus add. ABE
U signo P] sic A, .F. B
quando dd. B, quando deinde E
15 iniungimus BE
boc signum B, signo hoc P
et 0711. P
.A.C. AP, hac B qui add. ex v.7 8 normaliter paucas dictauimus moetas exigno et prolato iterum exiguum ferramentu,
deinde in noua linea nil nisi h. s. Sequitur in omnibus codd.
conditam P
18 pro17 limitem AB
146, 15 hos qui etc.
.
spectui
decumano M. primum
ximo om. P
18
inspiciemus P
p. 157, 1
et K.
decimanus
13
La.
ABP
CONSTITVTIO
194,3 20
157
piemus, eisque latitudinem secundum legem suam da- B 258

'
Auo
(fig. 113.)
bimus.
Si propter locorum difficultatem prope urbem limites inchoari non poterint, tunc in ea regione, ubi
adsignaturi erimus, decimanum maximum et kardinem
[sic] constituemus sic, ut decimaui ordinationem ortus
et occasus teneant, kardiues meridiani et septentrionis.
ci
114.)
(fig.
10
Limitibus latitudines secundum legem et constitutio- P97''

nem diui Augusti debemus, deciraano maximo pedesXL, Aui
kardini maximo pedes XX, actuariis [autem] limitibus
omnibus decimanis [et] kardinibus pedes XII, subrunciuis
omnibus] in mediis tetrantibus B 259
pedes YIII. [limitibus
lapides defigemus ex saxo silice aut molari aut ne deteriore, politos, in rotundum crassos pedem, in terram
ne minus habeant pedes 11?, supra terram sesquipedem.
|
15
115.)
Inscribendi nobis una sit ratio. hanc itaque ex omni
opere certissimam eligamus, et hac potissimum utamur.
decimano maximo et kardine maximo omnes lapides in
frontibus inscribamus, reliquos in lateribus clusaribus.
(fig.
20
18
Hygin.
70,
9; cf. 133, lOsr^.
18 sq^l. cf. 136, 11
138, 13
72, 16
13
14
cf.
Hygin.
suam] quam B latitudi1 eisque P] est qua A, ex qua B

in eam regio4 tunc] nunc B
ues P
3 prope] propter A
nem AB 6 sic om. P constituimus B sicut AP, si B 7 kar910 con9 latitudinem B (cf. 134, 14)
dinem A, cardinis P
11 autem
stitutionem P] consuetudinem A, consecrationem B
13 pedes .VIII. in P] pedes .VIII. limiom. AB
12 et om. AB
tibus pedes .VIII. omnibus in A, limitib. ped. VIII. omnib.
tamen B
13 testantibus B
14 modefigemus] designemus B
1415 deteriori A
15 in
lari P] molarum A, malario B
rotundum crassos] rotundos grasso B
16 habeant P, habeat
AB II ?] duo semia add. B supra AB, super P 18 In scribendis A
nobis AB, nominis P
19 hac potissimum P] ac
[
lad B) potissima
B, c-ni
21 in
om. P
AB
maximo
20
A, om.
1)
BP
20
et
21
kardine A, k-ni
in frontes A, om.
ABP
158
HYGINI GROMATICI
116
La. 195,
omnes enim eenturiê singulos angulos habent clusares.

incipiamus ergo ponere lapides a decimano maximo et
116.) applicemus nunc singulas centurias maximo

decimano siue kardini. liae omnes quattuor ternos lapides iam positos habent: sequitur ut illis unus tantum
clusaris angulus uacet, hoc est singuli; quibus debebit
P98'' (^fig.
inscribi D.D.I V.K.I, et S.D.I V.K.I, et D.D.I

K K I, et S D I K K I. sic et in ceteris obseruare deAu3 bebimus. (fig. 117.) his angulis lapides defiganius, qui.
lo
261
bus centuriarum appellationes [in] lateribus adscribemus

ad terram deorsum uersus. S D I V K I in ea parte
quae erit s.d.I, aeque ultra <(k.)>
primum. [quod quoniam in latitudinem exponi in hac
planitia non potest, inscripturam lapidi adplicabimus,
qua[m] in re ipsa lapis habere debebit.] sic et D D I
.
lapidis inscribemuB
318
1
cf.
Hygin. 71,10 72,13 qui sursum uersus inscribi iubet
centuria A angulos oni. BP habeant B

A D
et kardines (kardinis A) AB,
.
3 inscriptiones B, i-nis
3t
AB
sic
a decimano
maximo
et
quod kardo totus
nisi
AJ decumanus maximus decumanus totus K M K totus

zoaog
6 siue AB, et P
P; u. Mo. Ges. Schr. V 100; totus
7 iam positus A, inpositos P
haec B ternos] quaternos P
debet P
9 scribi A
singulis B
8 uacet P] haec et AB
D D 1] dextro decimanum I A V. K I| V. I K K I B
ll his]
o- 10 et D D I K K et B
et S D I V. K I om. B
adscribimus A, describe12 in F La., ovi. AB
ad add. A
14 lapidis P, 1-des AB; del.
13 a terram diosum A
mus P
Mo. Ges. Sclir. V 103 inscribimus B, scribimus A quae AP,
14
15 ultra primum
aeque] 'fortasse atque' La.
qua B
1517 quod quoniam
AB, V.I P, <k> add. Goes. La.
debebit interpolatoris esse credo, qui uerba 14 deorsum uersus
latitudinem
15 quoniam in] non iam B
explicare uoluerit.
inscriptura B,
lC planitiam A
Mo.
Z.] altitudinem ABP
17 qua scripsi (= ubi); cf. 169,8
scriptura A, inscriptionem P
his
l.
lapis] lapides B; amplicauimus

17
graphiani add. A
p. 15,
K K
.
adde cum Za.
sic et
quam
in re ipsa lapis per ditto-
DDI.VKI. P,
D D I K K I
1
om.
AB
post
|
i5
17 196,
La. 195,
V K
.
sic et S
ABP
CONSTITVTIO
18
K K
.
I.
(fig. 1 18.)
159
quoniam ab uno P os^'

|
umbilico in quattuor partes omnis centuriarum ordo

conponitur, ab unius primae centuriae incremento omnes
inscriptiones singulis angulis cluduntur: quidquid enim
ultra primum kardinem nominatur, perseuerat usque ad
extre mum finem ultra primum uocari. sic et k(itra); si- B2G2
militer d(extra) aut s(inistra). et cum d(ecumano) m(aximo) siue kardine[s] omnes lapides positi fuerint, per
quartus lapis deerit,
successionem singulis centuriis
cui posito centuriae appellationem inscribere debemus.
(fig. 119.) his deinde cum quartum lapidem posuerimus,
sequenti loco centuriae quartus augulus tantum uacabit,
quo numerus inscribatur ipsius. ad summam omnes clusares angulos centuriarum lineis diagonalibus coupreliendemus. (fig. 120.) sic et in toto opere exteriores Pod'". B263
anguli centurias cludunt ab inscriptione decimani maA145
xinii
et kardinis maximi. (fig. 121.)
Cum centurias omnes inscriptis lapidibus terminauerimus, illa quae rei publicae adsiguabunt, quamuis limitibus baereant, priuata terminatione circumibimus, et in
forma ita ut erit ostendemus, SILVAS siue PASCVA PV-
Am
10
15
20
4 6
c/:
Hygin.
72,
25 26
Agenn.
21 i6w. 73, 4.
46, 16
17
omnes AB
3 ab] ad B
incrimento A, adinpraemente B
omnium P
4 quidquid P] quisquis AB
5 nominatur A
Mo. Ges. Schr. V 101 [cf. 6 uocari) numerantur B numeratur
2
68 sic et .K. similiter .D. aut S et cnm .D.M.

siue cardini P] sic et kardo similiter decimanus aut secundum
.M. (secum decimanus maximus A) siue kardines
8 fuerant B
deerit Pj debebit
centuriarum
10 cui] sui B
appellationes P debemus P, debebit
11 His deinde cum
P] Hisdem id es cum B, Hisdem in decimanum A (m archetypo
deide)
12 loco] loci A
1213 zantum uocabitur quod
13 inscribatur ipsias AB, ~L P La.
1415 conprebendimus
16 ceuturia B
17 et kardinis maximi om. B
Fig. 121 ex
A excisa est
18 inscriptis PA", inse??rtis A, inseincertis B
19 quaej et add. B
20 circuibimus BP
21 formam
erit] ere B
ostendimus
silua A
21 p. 160,1 siue pascua
PXa.
AB
AB
AB
AB
AB
AB
AB
publica om.
ABP
160
HYGINI GROMATICI
La. 196,19-197,20
BLICA
siue utrumque. quatenus erit, inscriptione replebimus, ut et in forma loci latitudinem rarior litterarum
dispositio demonstret. harum siluarum extremitatem per
omnes angulos terminabimus. (fig. 122.)
Au6 B264 Eadem ratione terminabimus fundos exceptos siue
concessos, et iu forma sicut loca publica inscriptionibus
demonstrabimus. (fig. 123.)
P 99"'
Concessos fundos aeque similiter ostendemus, ut FVN-
DVS SEIANVS CONCESSVS LVCIO MANILIO
SEI FILIO.
enim diui Augusti diuersas habent
condiciones fundi excepti et concessi. excepti sunt fundi
bene meritorum, ut in totum priuati iuris essent, nec
ullam coloniae muuificentiam deberent, et essent in solo
populi Romani. concessi sunt fundi ei quibus indultum
possidere uni cuique plus quam edictum conest, cum
tinebat non liceret. quem ad modum ergo eorum ueterum possessorum relicta portio ad ius coloniae reuocatur, sic eorum quibus plus possidere permissum est:
in adsignationibus
265
10
15
omnium enim fundos secundum

adsignauit.
(A)
permaneant.
p.
sic,
ut in aere
124.)
territorio siquid erit adsignatum, id ad ipsam
Aeque
22
coemit et militi
reditz<s
inscribemus ergo concessos

(fig.
161, 8
Agenn. 4:6,2025
iuscriptionem A,
erit] fuerit P
utruque A, utrimque P
6 sicut P] sic AB
3 demonstrat B
terminationem B
8 ostendimus B, inscribemus
7 Fig. 123 ex A excisa est
1
9 alucio
om. B, C
sei filio A,
(/. e.
C.
fil.)
1213 nec coloniae

in tuto A
12 bene P, pene A. poene B
13 deullam P, inhaec ullae coloniae A, inhae coloniae B
14 ei La.] et AB,
et B, om. AP
berent P] haberent AB
edictum]
15 cum om.B
1415 indultum est A, ~L BP
e P
1718 re16 quem admodum] Quam B
reditum P, peditum B
per18 sic eorum P] citerorum A, ceterorum B
uocabitur B
19 fundos] ceterorum quib. plus posmissum] commissum B
sidere commissum est omnium euim funeros per dittographiam
et militiam B
20 scriadd. B reditos coemit AP] meritum B
in
Sic
ut A, sicut P
concessos AB, fundos P
bimus B
Unum foliiim deest
31 permaneat P
aere] re A
om. P
22 id ad ipsam P] et adiectam B
in A
|
20
La. 197, -21 198,24
urbem
BP
CONSTITVTIO
161
nec uenire aufc abalienari a publico liTERRITORIO adscribe- B266

cebit. id DATVM IN TVTELAM
mus, sicufc siluas et pascua publica. (fig. 125.)
Quod ordini coloniae datum fuerit, adscribemus in P 100'"
forma SILVA ET PASCVA, ut puta SEMPRONIANA, ITA
VT FVERVNT ADSIGNATA IVLIENSIBVS. ex boc apparebit haec ad ordineni pertinere. (iig. 126.)
Aeque lucus aut loca sacra aut aedes quibus locis
fuerint, mensura couprehendemus, et locorum uocabula
inscribemu^. non exiguum uetustatis solet esse instrumentum, si locorum insiguium mensurae et uocabula
perfcinebit
10
15
20
aeris inscriptionibus constent.
(fig.
127.)
Siqua regio in extremitate limites non acceperit, eum

locum uacantem significabimus hac inscriptione: LOCVS
EXTRA CLVSVS. et extremitatem deinde terminis lapideis
!
obligabimus, interposito ampliore spatio,
B267
et aris inscriptis
nomine et coloniae fiuibus. (fig. 128.) extra

clusa regio ideo, quod ultra limites finitima linea cluditur. linea autem finitima si limitibus conprehensa non
conditoris
Pioo''
optimum erit extremitatem ad ferramentum rectis

angulis obligare et sic terminos ponere. (fig. 129.)
si Ai
fuerit mons asper et confragosus, per singulas petras
finitimas notas in|ponemus et ubi potuerit inscriptiones B26S
fuerit,
forma significabimus. [praeterea
sic et in
8
12 cf. Hygin. 77,1521. 80, 6
17-19 Frontin, 3, 1415
1
uenire P] Liniri B
2 id
sj.
datum
in Sicilia, ubi
Sic. Flacc.
P] sed
127,14-
dum B
terri-
23 adscribimus B, adscribi P
3 siluis B
4 Quod
57 pascua remota
Quo hordine B adscribimus B
sempronia ut ait fuerat adsignata iuncte axibus et ex hoc apparebit ita et ordine pertinere B
8 Aeque P] Ae habet B
9 mensuram coupraehendimus B
10 inscribimus B
uetustatib. B
11 mensurae om. B
constet B
13 iu om. B
12 aeres B
acceperit P] adpeteres B
16 et B]
14 hanc inscriptionis B
om.FLa. deinde P] eamq. B
areis B
18 ul16 ampliori P
tra P] intra B, ut in Frontino 3, 14 A
1 non o?n. B
21 et
24
sic terminos ponere om. 'P
23 inponimus AB
p. 162,
torii
ordini P]
praeterea
asperitas est om.
Corpus agrimens. Roman.
I.
P
11
ABP
162
montium
HYGINI GROMATICI
altitudo et asperitas est.J
La. 199,
(fig.
1200,
nam
130.)
in
quamuis omnium centuriarum subsiciua lapidibus

tamen locis aras lapideas ponere debebimus, quarum inscripitio ex uno la-
planis
inseriptis conprehendantur, certis

Pioi^
tere perticae applicato finem coloniae demonstret, ex altero,
qua foras
Ai48. B269
tuosis.
(fig.
(fig.
mon-
sic et iu locis
bas utraeque ciuitates constilocis nomine imperatoris et

inscriptione aras consecrare debebunt.
et
131.)
ubi fines angulum facient,
aras ponemus.
enim eisdem
tuant: adfines
finium
adfines.
erit,
temum angulorum
earum
lo
132.)
Agro limitato accepturorum comparationem faciemus

ad modum acceptarum, quatenus centuria capere possit
aestimabimus, et in sortem mittemus. solent enim culti
agri ad pretium emeritorura aestimari. si in illa pertica
centurias ducenum iugerum fecerimus et accipientibus
dabuntur iugera sexagena sena besses, unam centuriam
tres [homines] accipere debebunt, in qua illis tres partes
omnium nomina
B270. Pioi^ aequis frontibus de terminabimus.
sortibus inscripta in urnam mittemus, et prout exierint
i5
12 sg^. cf.
Hygin. 73,
6 sgg.
Fig.130 excisa ex
5 applicato i.] applicate
P quamuis] in add. AB
AB, applicito P fine A, sine B de-
2 planitiis
56 altero
monstras A, demostres B. demonstrat P (d-et pr. G)
facient et P, fa6 fines P] finiet AB
?] a-ra A, a-ram B
angulum P
ponimus B
7 ternum] terminum B
cies B
10 earum i-ne]
9 et] nec B
8 utrasque AB
et om. P
conparationum AB
12 acceptornm B
suarum i-nibus P
centuriam AB
possis AB
quotenus A
IS adceptorarum B
mittimus B
16 emeritorum P] mementorum
14 sorte AB
|
momentorum B
A,
in om.
16 centurias P. c-ia
A, c-iae
sexafaceremus B
i: dabitur AB
ducentenum BP
B
gena sena besses P] LXYI ? A, sexagina et sex semis B
18
19 partes
in qua] in quid B
18 homines om. AB
omnium]_ergo
aequis om. A
19 frontibus P] partibus AB
et prout exierint
20 mittimuB B, deiciemus P
add. P
AB] et mota primo quoque ternos comparauimus. qui primi
exierint P
|
20
La. 204,
3 17
piant,
alii
ABP
CONSTITVTIO
in
167
montibus ultra quartum forte uicinum.
primum [ergo] agrum limitibus includemus, lioc est centuriabimus. deinde acceptas terminabimus: quicumque
modus limitem excedit, commalliolari debet et sic in
aere incidi. sortes [autem] sic inscribes, ut si una accepta
duas tres pluresue centurias continebit, bas cen- A154
turias et quantum ex accepta habeant in una sorte inscribemus. ut si dabitur LXYl5<z> et per tres centu- Pios''
rias separabitur, d. d.I k.k.I iugera YIsz, d.d.lk.k.II
iugera XY, et d d II k k II iugera XLY, bas una sors
continere
debebit. siib hoc exemplo et cetera fient. B278
sortitos in agrum deducemus et fines assignabimus. finiI
10
15
bus assignatis et ceteris mensuris partiîs formas et

quaecumque ad mensuras pertinebunt ita ut supra dixi
<a)> conditore ordinata r(ei) p(ublicae) <in>feremus.
(fig.
Pioo^ 106'
136. 136a.)
Agrum
arcifinium uectigalem ad mensuram sic Pioe''. A155

redigere debemus, ut tt recturis et quadam terminatione
|
14 supra 165, 19166, 2

IJ p. m, 4 uide Mo. Ges. Schr. II
104 sq. SchuUen Bonn. Jahrb. 103, 17 sq. Barthel ibm. 120, 46 sq.
1 quattuor AB
fori A
uicinos B
2 ergo P, om. AB
2
includimus B
3 deiudej
3 centur.] separabimus add. P
.d.d. B
terminibus A, et terminauimus P
4 excedet P
commallorari A, conmallari B debebit P
5 autem om. AB
inscribes] inscribere debebimus P
si om. AB
ut om. A
7 ""^cepta A, acceptam B,
6 duas] aut add. P
cepta P
in
7
AP, et B
8 inscribimus B
S 12 dabitur
has
89 centurias P]
A, LXVII si P
una om. B
8 LXVI g
uias uias A
9
10 deinde I K.K.I iugera YI 5 C deinde
K K I I iugera XL V has
I K K II iugera XV et deinde I I
|
A,
AD
K K
IVG. XXXV.
qua FLa.
IVG. VI
Haec P
I
I
et i)
11 et P] om.
KK
AB
IVG.
XV
et
D D KK
cetera fient AB, reli12

P, om. AB
13 finibus adsignatae et ceteris mensoris partibus A, finibus adsignatis haec et aeris mensuris partibus B, om. PLa.; correxi,
1314 formas
supra dixi P, om. AB
cf. p. 166, 17 IS
15 conditori ordiuatam praeferimus B, conditorg (una Jittera
erasaj ordinae praeferemus A, om. P La.; correxi , cf. p. 165,
19
166,2
12 sortitos
17
debebimus B
adsignabimus
18
quaedam terminationem B
ABP
168
HYGINI GROMATICl
La. 205,
1-16
perpetuum seruetur. multi huius modi agrum more

colordco decimanis et kardioibus diuiserunt, hoc est per
centurias, sicut in Pannonia: mihi [autem] uidetur huius
soli mensura alia ratione agenda. debet [enim aliquid]
interesse inter [agrum] inmunem et uectigalem. nam
quem ad modum iilis condicio diuersa est, meusurarum
debet. nec tam anguste professio
B2-D actus dissimilis esse
nostra concluditur, ut non etiam per singulas prouincias
priuatas limitum obseruationes dirigere possit. agri
[autem] uectigales multas habent constitutiones. in quibusdam [prouinciis] fructus partem praestant certam,
alii quiutas alii septimas, alii pecuniam, et hoc per soli
aestimationem. certa [enim] pretia agris constituta sunt,
ut in Pannonia arui primi, arui secundi, pmti, siluae
glandiferae, siluae uulgaris, pascuae. his omnibus agris
(AB} uectigal est ad modum ubertatis per singula iugera conin
lo
15
1 huius modi agrum AB, huius agfo (agri G) mensuram P;

B281 alieno loco scriptiim huic agri mensuras more colonico
2 kardidecimanis et kardinib. diuiserunt (uide p. 169, 16)
in
D B P per om. B
3 centurias P] uias AB (ex Crias
nibus]
3
in parinota B
autem P, om. AB
4 huius
credo ortum)
4 agendum AB
soli mensura P] huius modi AB (cf. v. 1)
45 inclusa om. AB
5 immunera B
num B
6 quem ad m.]
'.
qnam B mensurarum] mensurarumque P, cum AB, mensura7 actos B

disimilis esse debent A, debet
rum quoque La.
78 possessio concludetar A, possessor sic
esse dissimilis P
8 ut om. B
9 priuatis P
posset A
10 autem
cluditur B
11 prouinciis F La
fructum parem B
om. AB
P, om. AB
praestant certam AB, coustitutam prestant P
12 alii quin|
'
tas alii septimas P] aliquis acias aliis etiam B, aliqui aciaa

ali pecuniam A, nunc multi p-m P
et hoc AB,
alii sepias A
soli P] solitam A, asolata B
13 enim P, om.
et hanc P
14
16 arui primi
ad modum ubertatis Pj
AB agri B
horum loco glossam habent AB; singulas (s-is B) species colturae uel siluarum et (moetu B) ubertatem alii (alia A); lege
6C (= secundum) ubertatem; glossam indicat alii (cf. 151, 16.
14 prati Rig.] partis P
16 uectigal est ia.] uecti96,2)
galis P
16 p. 16, 2 per singula
diligentia. nam ow. B;
16 p. 169, 1 per singula
per falsas dkest in A, infima parte
paginae recisa
|
16 20(5,
La. 205,
ABP
CONSTITVTIO
15
horum
stitutum.
169
aestim[at]io wequa usurpatio per falsas
adhibenda est mensuris diligentia. nam A i56

Asia ex huius modi causis tam B279
frequenter disconuenit quam in Pannonia. propter quod
professiones
fiat,
Phrygia
et in
et tota
huiiis agri uectigalis
mensuram
a certis rigoribus con- B280
prehendere oportet ac singula terminis fundari. quibusdam interuersuris lapides politos quadratos injscriptos
Piov'^
eam partem qua res exiget oportebit.

omnium rigorum latitudines uelut limitum obseruabimus:
lineatos defigere in
mensuras per strigas et scamna

dabimus, decimano
maximo et k. pedes XX, eis limitibus transuersis, inter
quos bina scamna et singulae strigae interueniunt, pedes
duodenos, itemque prorsis limitibus, inter quos scamna
interstitione
agemus.
)
j
limitari
antiqui latitudines
sicut
f quattuor et quattuor strigae cluduntur, pedes duodenos, B 281
reliquis rigoribuslineariisped. octonos.
(fig.
mensurae huius quadraturam dimidio

10 et 17
p.
170, 2
Frontin.
1016
1,
16
137.)
omnem
longiorem siue A
p. 170, 2
Bo. 397,
2023
harum P
aestimio Big.
nequa Turneb.] inqua P (cf.
2 professiones fiat P] opiniones sint A
3 et
B, et A
frygia A, frigiae B
causis tam AP,
causa acta B
4 in AB, et in P
6 a certis AP, apertis B
6 ac ia.] ad AB, et ad P
7 interuersuras AB
quadratos
P] ut hos AB
inscriptus A; et add. P
8 defigerent A
rex A
exigit B
quae B
9 rigorum P] agrorum AB
limitem AB
seruabimus P
10 interstitionem AB, interstitioni P
mensuras] uersuras ABilfo., mensura P, m-am La. et
per scamna B
11 agimus AB
sicut antiqui] ut antiquis B
1
p. 96, 9)
in P] etiam
1112 d
decimano maximo A, d m. B, D
P
12 p.
A, pedes B, ped. P
1314 ped.
eis AB, et P
13 singula B
duodenos P, pedes XII A, ped. XVII B
14 item qui AB
prorsus B
inter quo A, in quos B
15 et quattuor om. A;
ped. add. P
includuntur B
duodenis P,
ped. B, om. P
XII A, XVII B
16 lineares ped. VIII B, qui add. liuic agri
mensuras more colonico decimanis et kardinib. diuiserunt (cf.
p. 168, 1); recisa ex A simul cum fig. 137 (cf p. 168, 16)
1617 omnium
16 p. 170, 5 iterum habet P 149% sed deprauata
mensure huius cultura demedio B, rccisa ex A praeter fimm io;
.
157
ABP
170
HY&INI GROMATICI
La. 207,
1-16
latiorem facere debebimus: et quod iii latitudinem longius fuerit, seamnum est, quod in longitudinem, striga.
107''
P
(fig. 138.
primum eonstituemus decimanum maximum
et kardinem maximum, et ab his strigas et scamna cludemus. (fig. 139.) actuarios [autera] limites diligenter
agemus, et in eis lapides inscriptos defigemus adiecto
scamnorum numero. primum a d. m. et k. incipiemus
B282 inscriptiones uelut in quintariis ponere. primo lapidi
A 158 inscribemus D M. K. M. (fig. 140.) ab hoc deinde singulis actuariis limitibus similiter per ipsos inscribemus
D. M. LIMES II, K. M. LIMES SECVXDVS. hac significatione omnium quattuor regionum limites conprehendePi08' mus.
(fig. 141.) his deinde quartis quadrarum angulis
lapides eius generis ponemus sub hac inscriptione
litteris singularibus D. D. V STRIGA PRIMA SCAMXO II.
et hoc in lateribus lapidum. in fronte 'autem regionis
indicium D. D. V. K. (fig. 142. nunc quadrarum angulis
)
'
omnem mensuram
huins culturae medium Bo., omne mensurae

cuius quadratura dimitio P 149'^
1 facere debebis B, f-e debebi A, f-e debes Bo., antiquo
agrimensores fecerunt P 149''
in lat-ne B
quod] quid A
P 149'^'
2 est ABo., fit B, appellare P, appellauerunt P149''
quod uero in longitudinem longius fuerit Bo. strigam B, strigas P 149"
3 constituerunt P149''
4 maximum] sicut supra
|
diximus arZd. P 149'" et ab his B, et bab is A, et ab eis Pia.

6 cludimus B, uocauerunt P 149"
5 Acturios A
autem
om. AB
diligentissime P
6 agimus AB
eis] eos B
scriptos A, d. inscriptos B
defigimus B
numerum AB
P,
primum om. B
incipimus
K mus A
AB
si
limites
A D M
ipsos] ipso
secundus AB, K M
AB 12 limitem B
.d.d. B
quartis
I
et
8 uelut]
Ad hoc P
P,
uel
a
9
d. et k. A, adet k. B
inscribimus B
K. M.j
II
P hac om. AB
12-13 conpraehendimus
.
quadrarum
P] partis (p-es B)
14 eius<(dem)> ia., clusaris Jfo.

ponimus B
quinta A,
.V. <(K.)> recte Barthel strigam
I
D D
.
SCAMNVMjjMto
910 singulae AB
A
inscribes A
'
15
10 similiter]
11
k.
m. limes
1112 sign-em
13 deinde]
AB
quadratum
DDV P,
AB
deinde
primam P scamna B,
l6ethocA,hocBP frontesB,f-emP ITDDVK

A quadrarum P, posituram A, cohituram B
P, deinde quintus .k.
2
.
1201,
La. 200,
ABP
CONSTITVTIO
163
debebunt. eodem
exemplo et ceteri. quod si illis conuenerit, ut conternati
qui tres primam centuriarum sortem Au9
sortiri debeant,
accipere debeant, conternationum factarum singula sortibus nomina inscribemus. ut si conuenerit Lucio Titio
Luci filio, Seio Titi filio, Agerio Auli filio, ueteranis legionis quintae Alaudae, ex eis unum sorti nomen inscribemus et quoto loco exierit notabimus. si conternationem urna faciet, singulis sortibus singulorum nomina
inscribemus, et a primo usque ad tertium qui exierit
erit prima conternatio. sic et ceterae. has conternationes
sublata sorte
cpidam tabulas appellauerunt, quoniam B271
codieibus excipiebantur, et a prima cera primam tabulam appellauerunt peracta deinde conternationum sortitione omnes centurias sortibus per siugulas inscribemus et in urnam mittemus: inde quae centuria primum
exierit, ad primam conternationem pertinebit. sit forte
centuria D D XXXY Y K XLYII: hanc ex prima tabula
tres accipere debebunt. quod in aeris libris sic inscribe-
primam sortem centuriarum
tollere
10
15
A primam sortem centuriarum] deinde 13 tolprimam centuriarum sortem om. B tollere] ducere
conuenerit ut AB] permissum erit ut
inter conuenientes conternentur P
3 debeant] deLebunt P
primam P, p-um A, uuam mauult La. centuriam A, c-iae P
i conternatione A, c-em B
5 scribimus B
si]
id B
1
lere
centuriam
exemplo om. A
56 .L.T.L.F. P
6 seio tito filio B, titi filio A, et

P
t F. P
agerio bullo filio B, et AGGERIO
P
legionis A, legionariis B, leg. P
7 quintae alaude P]
quinta aHauel A, quinto ala quinto B eis] his P sorti nomen
P] sortium nomina AB
7
S quoto] qui
8 inscribimus B
quinto B
si P] sic AB
faciet] facies P
9 urna] una B
9
10 siugulis
11 erit om. AP
a primo P] dum AB
prima P] una AB ceteri A3, reliquae PLa. Has A
12 quidem A appellauerant A
13 codicibus] iudicibus P
ad pri14
ceram B
15 sortitione P]
14 conternatione A
sortitorum A, sortiorum B
1516 scribi15 sortibus om. B
.
AF.
SEIO
67
mam
mus B
rec.
mittimus B
A). LXVni A, XXXYII
prima
16
V K XLVH
.
17
.
B.
P]
sit]
si
Beinde
ow.
AB
18
18
p.
XLVII
164, 1
3Io. Ges. Schr.
11*
{et
hanc ex
II 111,
ABP
164
HYGmi GROMATICI
mus: TABVLA PRIMA D D
La. 201,
3 202,2
XXXV V.K.XLVII L. TEL. FILIO POL(LIA) IVGERA LXVIgz, G. NVMISIO

STE(LLATINA) IVGERA XLVIsz, P. TARQVINIO CN.
TER(ENTINA) IVGERA LXVIgz. eodem exemplo et ce.
RENTIO
G. F.
F.
teras sortes.
10^^
150
5.
Adsignare agrum secundum legem diui Augusti

eatenus debebimus, qua falx et arater exierit; nisi ex
hoc eonditor aliquid immutauerit. primum adsignare
agrum circa extremitatem oporiet, ut a possessoribus
272
uelut terminis fines optineantur; ex eo interiores perticae partes. siqua compascua aut siluae fundis concessae
fuerint,
quo iure datae sint formis inscribemus. multis
coloniis inmanitas agri uicit adsignationem, et cum plus
terrae quam datum erat superesset, proximis possessori-
la
bus datum
forma
B273 in
commune nomine compascuorum. haec
est in
similiter conprehensa ostendemus. (fig. 133.)
quam acceptas acceperunt, sed ut in comhaberent. multis locis, quae in adsignatione sunt
concessa, et ex his eompascua fundi acceperunt. haec
haec amplius
mune
67 Hygin. 73,3 et infra 166, 11 553.

1011
1316 Sic. Flacc. 121, 16553.
12
lucio terentio luci
filio
1213 Frontin.
POL. AP,
pollioni
B
j
2-3 gaio
IVG. semper P
LXAT 5 A, LVI?z B, LXVIF. P
numisio filio B, C.N.C.F P
3 STE.] iste P, om. AB
3-4 P. tarquinio C.N F. ter. P]
3 e< 4 ?z. B, .g. A, F P
ollo numerio filio stil
A, uUo numerio filio o stellioni B. In
AB glossa ad secundnm >wmen pertinens locian tertii nominis
4 et
occupauit, ut uidit loh. Schmidt. La. AB secutus est
45 cetere B
7 .e. ate6 signare A
secu B
om. AB
nus A felx (fals B) et arater AB, false faratrum P (se t in ra8 conditor (i ex e) A,
ex P] ea AB
sura) ierit puto, ut 166,13
12 fuerit B
data
11 conspicua B
fundos P
conditori B
P inscribimus B, inferemus P; add. .C. B, centum .C. A
15 nominum
13 colonis B
immunitas P
uicit P] uicti AB
conprehenAB
16 formam E
similiter AB, mensuraliter P
sam hostendimus A, compraehensa ost-s B, comprehendimus
19 concessa et ex P] concesse
P
18 in adg signatione A
lex AB, c-a ex La.; et cf. 165,14
15
La.
-202,
2 203,
ABP
CONSTITVTIO
beneficio coloniae habent, in
IVLIENSIVM inscribi debent: nam

exiguum praestant. (fig. 134.)
et uectigal
Subsiciuorum omnium librum facere

5
165
formaCOMPASCYAPVBLICA.
qnamuis
[scire] debe- A151P102'
bimus, ut quando uoluerit imperator, sciat quot in eum

locum homines deduci possint: aut si coloniae concessa
CONCESSA COLONIAE in aere inscribemus. ita B274

publicae concessa fuerint, in aere SVBSECIVA CONCESSA ut IVLIENSIBVS inscribemus.
fuerint,
si rei
10
15
Omnes aeris significationes et formis et tabulis aeris

inscribemus, data adsignata, concessa, excepta, reddita
commutata pro suo, reddita ueteri possessori, et quaecumque alia inscriptio singularum litterarum in usu
fuerit, et in aere permaneat. libros aeris et typum perticae totius lineis descriptum secundum suas determinationes adscriptis adfinibus tabulario Caesaris inferemus.
et siqua beneficio concessa aut adsiguata coloniae fuerint, (A)
siue in proximo siue inter alias ciuitates, in libro bene- B 275
ficiorum adscribemus. et quidquid aliud ad instrumentum mensorum pertinebit, non solum colonia sed et ta|
30
11
Sic. Flacc.
15 p.
119121
formam AB
166,2 Bo.
400,815
2 tuliensium B
nam om. AB
3 praeFig. 134 excisa ex A
4 facile B
scire AB, om. P
quod AB
6 concessae P
7 concessae BG, concensae P
coliniae A
inscribimus B, pr. P
78 ita si] ita
AB, si P
8
9 fuerint
concessa P] eodem facies AB
Ut et iuliensium B
inscribimus B, scribemus A
10 aeris AB,
om. FLa.
sign-em AB formis et tabulis aeris (aereis B)] formas aeris tabulis P
11 inserimus B
adsign.] et signata A
reddita om. P, ante pro suo AB
12
13 quascumque A
14 fuerint B
et
etiam. La. frustra ut
1415 in aeris permaneant libris Et pertice typum B perticae totius ~L P 15 lineis AB, linteis P. Linteis dicit scriptum margo P
1516 terminationea P
16 inferimus 'BBo.
17 adsignatae B
1 adscribimus B5o
et] ut B
ad om. B
20 coloniae "BBo.
20
p. 166, 1 tabulario B
1
stat
B
AB
scias
ABP
166
HYGINI GROMATICl
La. 203,
3 204,
bularium Caesaris manu conditoris subscriptum habere

A152P103- debebit.
(fig. 135. 135 a.)
|
Aifjs P104''
ad
Agrum rudem prouincialem sic adsignabimus, quem

modum supra diximus. si uero municipium in colo-
niae ius transferetur, condicionem regionis excutiemus
secimdum suam postu latiouem adsignabimus. multis

locis conditores uniuersum locum coemeruut^ multis male
meritos fundorum possessione priuauerunt. ubi tamen
aliquid concessum est et gratiae, in eius modi condicionibus interuenit C.V.P.ET REI PVBLICAE. bunc agrum
secundum datam legem aut si placebit secundum diui
Augusti adsignabimus eatenus QVA FALX ET ARATER
lERIT. baec lex habet suam interpretationem. quidam
putant tantum cultum uominari: ut mihi uidetur, utile<(ra)> ait agrum adsignare oportere. hoc erit ne acciaut pascui.
pienti sihiae uniuersus modus adsignetur
qui uero maiorem modum acceperit culti, optime secundum legem accipiet aliquid [et] siluae ad inplendum [ac-
B276 et
B277
modum.
ceptae]
45
cf.
143,3
ita fiet
11
ut
iunctas sihias acci-
alii sibi
supra 164,6
19 Frontin.
6,5
2 debet P. Deinde in P finis huius paginae

subscripta B
et pagina lOS"" uacant, quia figurae 135 a duae jmginae continentes opus erant (103'' et 104''). In summa hac fgura manu de1
signatoris scripta uerba leguntur, quae La. falso in textum recepit:

TVTVM (Z. typum) totivs pertica (Z. perticae) IN hvnc modvm
OEDINAKE DEBEMVS VT OMNES MENSVEAE LIMITES ET SVBSECI4 dixi P

coloniam eius 0. eorr.
VOBVM LINBAS OSTENDAMVS
|
5 transfertur
Budorff
om.B
condores B
6 suam
excutemus A, excutimus B
coemerint A, coemerit B multos AB
in eius modi
B
9 concessum est aliquid P
agrum P
10 C V. PE TRP SVP
enim assignationibus P
12 assignare debebimus P eatenus
hunc] nouum hunc B, ow.P
12 falix B
1213 quas false taratrum exierit P
om. B
1415 utile ait P] alii AB
15 oporhabet om. P
IS hiierit B
8 possessiones
17 uero
AB
16
16 accipiente PJ accipiet AB
18 et
acceperint (accip-t A) culti AB, culti acciperit P
sil1819 acceptae P, om. AB
19 ita fiet
FLa., om. AB
uasj hoc ipsud euenit ut alii siluas sibi iunctas P
tere om.
om.
lo
15
La. 208,
14
ABP
CONSTITVTIO
lapides inscriptos inspiciamus.
(fig.
143.)
intra has
171
A159 Pu8'
scamna omnem agrum separabimus, cuius B283

totam positionem ad uerum formatam inspiciemus, secundum quod rei praesentis formam describamus. (fig. 144.) (ABP)
strigas et
LIBEB GROMATICVS BE DIVISIONIBVS AGROBYM.
1 lapideis AB
Inter P
inspiciaiDus P
4 rei quod
2 et et B
8 ad ueram P
AB forma P
Deinde Legem Mamiliam (La. 263 266, sine titnlo B) et
post eam subscriptiones p. 131, 1 allatas Jidbent AB; EXPLICIT
|
LIBER HYGENI CROMATICVS P

5-f. Stibscriptionem solam seruat B 207 LIBER GROMATICVS
HYGINI DE DIVISIONIB. AGRORVM EXPLICIT (cf. 131, 1).
Opiis ipsum periit simul cum fine operis anonymi et akephali

'De munitionibus castrorum' (B 164 207 nunc papilionum
tensionem
si uitari non potuerunt), quod sine causa Hygino ascriptum est (ed. Lange 1848, Gemoll 1879, Bomaszeivski
1887; u. 'Die Ess.' 22).
IVLIVS FROTIVS.
Fig.
in-.
:.'.
4.
01.
02.
p.
1,;
p. 2,4.
Fig.
9.
64.
p. 3,5.
Fig. 10.
:;4.
p. :l,li
Fig. 15.
76^".
p. 5,15.
Fig. 17.
Pig.
18.
(Fig. 10 iiide post
.T77>-.
69.
p. 6,7.
p. 6,10.
flg. 27.)
:^-><
""x,
Fig. 23,
73.
p. 10,13.
.^X
tL
Fig
Fig. 25. A75. p. 12,2. (La.
:.'4.
iig. 27.)
73.
p. 10,1:
Fig
Fig. 27.
A 76.
p. 13,2.
(La.
fig. 29.)
26.
T.=).
p. 12,10.
Fig. 16. J 76
(La.
^'.
p. 6,2.
tig. 28.)
Fig. iiK
Fig. 30.
77.
p. 14,3.
iiy
(La.
o.'.
77.
tig. 3-'.)
74.
r- 13,20.
(La.
Fig. 31.
p. 15,4.
(La.
tig. 31.)
A 78.
p. 14,21.
fig. 25.)
(La.
fig. 33.)
Fig.
3:!.
71.
p. 1,S,15.
(La.
fig. iC.)
AGEI^NIVS VRBICA
<Fig. 34 tcxtui
praeiiosita
S.
est."!
:,,i.
l'ig. o5.
160.
p. lO,!!;.
a-a.
lig.
3l-..)
fft^:
Fig. 36.
...
.....
167.
p. 40,23.
(La.
tig. 37.)
m
Yig. 39.
176.
p. 48,-25.
(La.
Fig. 40.
177.
p. 49,11.
(La. fig. 41.)
fig, 40.)
LIBER DIAZOGRAFVS
(ad
Commentum
pp. 51
70
pertinens.
La. figg.
42 (;7.)
Figg.
49 51.
P24^.
DttoNTHovayi-
4-
c>'::4"
>
Fif!
64.
P28'-.
HYGINVS GROxMATICVS.
Fi-g-.
6688 secundum
A.
(sec.
tah.
1821.)
"2
OCClDlNSuiMJ
r>x<
OMfig<;
MER.IOIANOS
Fig.66.
A 111. p. 1^2,5.
(La.fig. 127.)
Fig. 67. A112. p.132,12
SUtfntr.o Jjifl^^ rJS\ilf
Fig. 68.:
112.
p. 182,20.
Fig.
113.
p. l:i3,i;.
6'.i.
yi
(La.
(La.
(La.
tig. 128.)
M<MOt\NuS
fig. 129.)
tig.
130.)
K401NT
illKQUIÔARtt-S
Fig.TO. A113. p. 133,15. (La.fig.131.)
'I^fe'
Fig. 71.
A 11-1. p. 134,14. (La.fig.l32.)
<rrilMTKia|
/o^
Fio-fii-.
67
8'^
seciindiim P.
Fig. <Ga.
Sr-'
Fig. 84>.
..^-v^-
Fig. 95.
90'".
Fig. 96.
90
r.
U5,6.
(La.
fig. 156.)
p. 145,9.
(La.
tig.
p.
Figg. 97
136
Fig. 97.
Fig. i)7a
120.
secundum
i>.
P9ir.
146,8.
(La.
p. li6,S.
(J) et P.
fig. 158.)
(om. La.)
.V
129.
p. 147,16.
(La.
lig. 159.)
-^
Fig. 98
Fig. 99.
a.
92
130.
r.
p.
U9,5.
(La.
fig. 160.
Fig. 99 a.
Tig. 100. A132.
p. 150,11'. (La.fig. 1
93''.
Fig. 101.
133. p. 152,3. (La.
Flg. lOla.
Fig.102. A134. p.;i52,15.^(La.fig.l
Fig. 102a.
P94V
Fig. 103
Fig. 105.
136.
a.
V 95
p. 154,S.
(Fig. 105 in
(La.
fig. li'6.)
deest.i
(M
?.106.
A137
(imperf).
p. 15-1,11.
Fig.l06a.
96
^.
(La.
fig. 167.)
Fig. 107.
AM38.
K)
p. 155,3.
(La.
fig. 168.)
u^^l
iy^
Fig. 114.
UO.
s.
Fig. 115.
Ul.
p. 157,17.
Corpns agrimens.
(La.
fig. 17G.)
Eoman
I.
V
-f-
rn
-V,-
-"^^0
^Sa
'
(i^
Si\
^^)-:
Fig. 117
a.
P 9S'
xwn.irun App ejft.tnc
Fig.l2o. l';y^. p.li;i,3..Lii.fig.l.M;-j
Fig. 127.
1'
Vi;
lOii'".
p. 161.12.
(La.
fig. 1^8.)
^h:hn:
Fig. 128.
lOO'*^.
p. 161,17.
(La.
flg. 189.)
Fig
l.-il.
117.
(La.
p. 162,3.
Fig. 131
a.
fig. 192.)
101 r
p. 162,11.
(La.
fig. 193.)
Fig
13L'a.
lOlT,
Fig. 133.
(Figg-.
rig. 133
150
132
u.
(La.
p. 164,16.
tig. 194.)
134 excisae ex A.)
a.
V 102'
Piare'.
-1
137
144
secnndum A.
Figg. 137
Fig. 137a.
PlOTr.
144 secimdum
Fig. 138.
107 r
P.
p. 170,3.
Fig. 140
a.
1>
(La.
107'
fig. 199.)
Fig 143
a.
P 108'.
';m..-mr'-^muj': : îm: %'i^j/ir'f.''d&ii
UNIVERSITY OF TORONTO
LIBRARY
Acme
Under
Library Card Pocket

Pat.
"Ref. Index File."
Made Ij LIBRAET
BUREAU

Corpus Agrimensorum Romanorum

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Corpus Agrimensorum Romanorum

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ii

OPVSCVLA AGRIMEINSOEVM VETEKVM

INAEDIBVS B.G.TEVBNERI MCMXIII

cod.Arcerianus (Guelferb. 2403, Aug.f.36,23), saec.VI. f.l 83'

apographon Jenense in. saec. XVI.

cod. Palatinus Vatic. lat. 1564, med. saec. IX (prius Fuldensis,

Sichardus, Cod.Theodosiani l.XVI. Basil. 1528

Commentum secundum Pet b

Codd. qui 'Boetii' quae dicitur Artis geometriae et arithmeticae

XII: pi Paris. 13020 f. 5983. in. saec. X.

p'Prag. 1717 f. 4763. med. saec. X.

Sangallensis 830 p. 283810. saec. XI.

Monach. 560 f. 122149. saec. XI.

6406 f. 6168. saec. XI.

14836 f. 83107. saec. XI.

Vindobon. 51 f. 136 145. saec. XII.

JBo. 'Boetii' ars geometriae et arithmeticae (citantur paginae

Eig. Rigaltius in editione a. 1614. Scriver in editione a. 1607.

Latinitat, Diss. ac. Uppsala 1907.

Uncis quadratis [ ] delenda, angulatis < } supplenda comprehendimus.

nihil aliud indicaui,

una agri diuisi et ad- p

qualitates sunt tres:

mensura conprehensus, cuius modus

1-2 INC. IVLI FRONTim DE AGRORVM QVALITATE

Corpus agrimens Roman.

Salma<n)ticensibus aut Hispania citeriore Pala<n>tinis

subsiciuorum genera sunt duo:

12 Sic. Flacc. 102,7

Comm. 56,10 12. 57,811

Agenn. Urb. 41,17.

Sic. Flacc. 120,

Spaniam A, in Hiepania P Pala^n^t.

INCIPIT MENSVRA RATIONABILIVM AGRORYM

qnae F add. coluerunt

remanet appellatione, ideo quod

adsignationi superest^ linea cludatur et subsecetur (fig.8).

et extremitatem interest subsiciuum

non adsignatus; qui

ager extra clusus est <(et)> qui mter finitimam lineam

(desimt in Couim.) Bo. 398, 13

limites intraclusum est fuerit assignatum; ad minus

14 per Btrigas et per scamna

1415 Hygin. Grom. La. 198, 17

9-10 aut quae La.] aequam

secundum proximi temporis possessionem non conuediuersas

possessoribus faciunt contro-

uersias, et ab integro alius forte de loco alius de fine

1 Titulum codicis A perspicuitatis causa retinui {cf. 1, 2);

15 positione Mo. l. 1] opinione AP; La. coni.

signa secundum legem Mamiliam intra quinque

16 cf. Hygin. 94, 16

Hygin. 94, 17 item

Seius falso La.

agris de modo fit controuersia, quotiens

proprietate controuersia est plerumque, <quoni>

in Campania cultorum agrorum siluae absunt in

controuersiae fiunt, de quibns iure ordinario litigatur.

agri, ut in Campania in Suessano, culti, qui habent

cnupromissioni Goes. La.] repromissioni A def. Bigaltius

controuersia est de his quae ad

partem Asculanorum fiue circum dari. [quod si ad

loniae est adtributa

maxima pars finium co13 p. 8, 2 Comm. 65, 17 21