You are on page 1of 99

Setr Justisa

Planu Estratjiku ba
Timor-Leste
2011-2030
Aprovadu hosi Konsellu Koordenasaun ba Setr Justisa nian
Dili, loron 12, fulan Fevereiru, tinan 2010

Indise
KAPTULU 1. INTRODUSAUN ............................................................................................ 5
1.1.

Planu Estratjiku ida ba Setr Justia ........................................................................... 5

1.2.

Justisa no Dezenvolvimentu iha Timor-Leste ............................................................... 6

KAPTULU 2. HALO ANLIZE BA SITUASAUN ............................................................... 9


2.1.

Perspetiva jeral kona ba setr ........................................................................................ 9

2.2.

Perspetiva no Dezenvolvimentu Institusional ............................................................ 11

2.2.1.

Koordenasaun iha setr. Ministriu Justisa ................................................................ 11

2.2.2.

Knaar Jurisdisional. Tribunal sira .............................................................................. 14

2.2.3.

Asaun Penal no Investigasaun Kriminal. .................................................................. 16

2.2.3.1. Asaun Penal. Ministriu Pbliku ................................................................................ 16


2.2.3.2. Polisia investigasaun kriminal..................................................................................... 18
2.2.4.

Asistnsia Jurdika....................................................................................................... 19

2.2.4.1. Defensoria Pblika ....................................................................................................... 19


2.2.4.2. Advogadu Privadu sira. ............................................................................................... 21
2.2.5.

Servisu Prizional no Reinsersaun Sosial .................................................................... 22

2.2.6.

Servisu Rejistu no Notariadu ...................................................................................... 23

2.2.7.

Rai no Propriedade no Kadastru ................................................................................. 25

2.3.

Reforma no Kuadru Legal ........................................................................................... 27

2.4.

Dezenvolvimentu iha Rekursu Ema nian ................................................................... 28

2.5.

Infra-estrutura no Teknolojia Informasaun nian ........................................................ 31

2.6.

Dalan ba Justisa........................................................................................................... 32

KAPTULO 3. VIZAUN NO DIRESAUN ESTRATJIKA ................................................. 34


3.1.

Vizaun ida ba Justisa. Misaun no Valor sira............................................................... 34

3.2.

Meta sira ba setr Justisa ............................................................................................ 38

3.3.

Estratjia atu kuda (halo implementasaun)................................................................. 40

3.4.

Halo monitorizasaun no avaliasaun ............................................................................ 43

ANEKSU - Estratjia, Objetivu no Atividade Xavi sira (matris estratjika sira) .................. 44
Abreviatura / Akronimu sira........ 96

Planu Estratjiku ba Setr Justisa

Komponentes no Prosesu

Dirasaun ba Poltika Estratejka ba Tempu Naruk

Indikador husi
impaktu

Rezultadu sira
Vizaun

Valor sira

Kriteriu sira

Enkuadramentu
(Konstituisaun,
poltika sira)

Anlize
Indikador-xavi
sira ba
Dezempeu

Ba

Misaun

reas Temtika
sira

Meta sira

Indikador sira ba
Dezempeu

Situasaun

Estratjia sira

Objetivu sira

Atividade Xavi
sira

Estratjia Operasional ba Tempu Badak no Mediu (Naton)

4|Page

KAPTULU 1. INTRODU
INTRODUSAUN
1.1.

Planu Estratjiku Ida ba Setr Justisa

Planu Estratjiku ba Setr Justisa mak hanesan inisiativa ida husi Ministra Justisa ho tulun husi
Konsellu Koordenasaun ba Justisa nian (KK)1 no halao ho tulun husi sekretariadu tkniku
t
neeb harii ba planu ida-nee.
nee. Hanoin nee hatuur iha rekoesimentu mak presiza hametin
koordenasaun no hadia diak asaun husi instituisaun boot hira justisa nian ho hanoin ida komun
no ho diresaun estratjika ida ba setr iha tempu badak, mediu no naruk laran.
Hanoin nee hamosu ona liu husi workshop ida iha nvel nasional, ho durasaun loron rua,
neeb halao ona iha fulan Abril tinan 2009, mak halibur ona Primeiru
Primeiru-Ministru
Ministru no membru
seluk Governu nian,, lder sira instituisaun justisa nian no profisional sira rasik, reprezentante
husi sosiedade sivil, husi Nasoins Unidas (NU) no komunidade internasional lubun boot mak
tuur oras nee iha Timor-Leste.
Halao ona mos workshop lubun ida, hanesan mekanismu seluk konsulta nian, hakarak husi
nvel poltiku,, hanesan mos iha nvel operasional, ho hanoin ikus atu promove partisipasaun no
haluan debate ba entidade no profisonal hotu-hotu husi setr nee, nuudar forma hodi hetan
kontribuisaun prinsipal atu hakerek planu estratjiku.
Harii ona grupu traballu lima , ho reprezentante husi instituisaun justisa nasional, husi
sosiedade sivil no husi komunidade internasional, tuir ho rea temtika hirak mai
m nee:

KK nuudar rgaun konsultivu Ministriu nian ba asunstu hira husi Justisa mak forma husi Ministriu Justisa,
Justis
neeb ukun, husi Prezidente Tribunal Rekursu no husi Prokuradoria Repblika Artigu 18 Dekretu-Lei
Dekretu
n 12/2008,
iha loron 30/4, mak aprova ona Estatutu Orgniku ba Ministriu Justisa nian.

5|Page

Dezenvolvimentu Institusional
Reforma no Kuadru Legal
Dezenvolvimentu ba Rekursu Ema nian/Rekursu umanu
Infra-estrutura no Teknologia Informasaun nian
Hetan dalan (Asesu) ba Justisa

Planu estratjiku hakerek bazeia ba iha analiza sitausaun Justisa2 ohin loron nian , neeb mak
hatoo ho forma badak iha Kaptulu 2, neeb mak hatudu progresu hira mak hetan ona no
dezafiu boot hira mak tau dau-daun ba Setr Justisa no ninia instituisaun sira.
Kontribuisaun lubun neeb mak hatoo husi grupu traballu hirak nee fo ona dalan atu too ba
iha komprensaun partillada ida oras nee ita iha neeb (Kaptulu 2), difini diresaun tuir mai
ita hakarak ba neeb (Kaptulu 3) no buka dalan ba dezafius hirak oras nee nian neeb
organiza iha meta, objetivu no atividade hirak neeb hatudu oin sa mak ita too ba neb
(Subkaptulu 3.2. no Aneksu).

1.2.

Justisa no Dezenvolvimentu iha Timor-Leste

Timor-Leste hamiriik ona nuudar Estadu soberanu iha loron 20, fulan Maiu, tinan 2002. Loron
istoriku nee hetan ho folin terus boot no determinasaun husi timoroan. Timoroan liu 200.000
mak mate ona iha okupasaun iha tinan 1975 too iha tinan 1999. Uainhira forsa militar indonsia
sai husi Timor-Leste, hafoin halao tiha Referendum Popular iha tinan 1999 neeb mak povu
hamutuk 78,5% hili ona ukun rasik aan, maibe laos pasifika. Estrutura tomak Estadu nian ema
halo aat hotu no profisional sira husi setr hotu-hotu husik ona Timor-Leste.
Krize poltiku-militar neeb mosu iha tinan 2006 fo mos impaktu la diak iha kresimentu
ekonmiku no iha dezenvolvimentu Timor-Leste nian. Ho violnsia no deslokadu sira iha rai
laran hatudu ona katak rai nee seidauk metin uainhira mosu konflitu no hatudu mos katak
instituisaun barak Estadu nian mak sei fraku.
Oras nee nasaun ida-nee hakmatek daudaun. Maske nunee, Governu hetan presaun boot atu
hadia problema hirak neeb mak sei iha, fo ba timoroan tomak benefsiu sosial no ekonmiku
mak bele sukat, hadia kualidade moris povu sira areas rurais nian no hatun nvel dezempregu
(ema la servisu) neeb aas tebes. Hatan ba kiak hanesan prioridade boot liu hotu. Timor-Leste
nuudar rai ida neeb kiak liu iha reziaun ASEAN3. Timoroan besik 50% mak bele konsidera
Halo analize ida ba situasaun ho pormenor liu tan bele hetan iha publikasaun rasik, halo inkeritu ba Persepsaun no
Hahalok husi Sidadaun kona ba Lei no Justisa 2008 (Survey of Citizen Awarness and Attitude regarding Law & Justice
2008), halao hamutuk ho Asia Foundation e Justice Facility, no Relatriu ICNA (Independent Compreensive Needs
Assessment of the Justice Sector 2009) halao husi ekipa ida makaer husi Juz Phillip Rapoza husi Tribunal Rekursu
Massachusetts, ba Konsellu Seguransa NU, hetan mos konsiderasaun.
3 Asosiasaun Nasoins husi Sudeste Aziatiku.
2

6|Page

katak kiak4 no populasaun hamutuk 80% mak moris deit ho agrikultura subsistnsia, maske
barak mak hein deit ba osan neeb maluk sira simu ka mai husi Governu.
Maibe dezafiu hira nee, ba nasaun nurak ida-nee hamosu ona progresu ida boot hahu husi
ninia restaurasaun ba ukun rasik aan iha tinan 2002, inklui harii ona infra-estrutura neeb mak
presiza ba Estadu demokrtiku soberanu ida. Uainhira harii ona Fundu Petroliferu hetan mos
rekunhesimentu diak iha nvel internasional hanesan hakat desizivu ida ba transparnsia,
governasaun diak no sustentabilidade ba dezenvolvimentu ekonomiku. Timor-Leste iha baze
ida metin iha nia rekursu5 hodi bele hatan ba dezafiu dezenvolvimentu nian, inklui mos fo
Justisa ba sidadaun hotu-hotu la haree ba sira ida-idak nia rekursu ekonmiku.
Setr justisa halao knaar ida boot tebes hodi hametin paz no estabilidade, buka hatuur Estadu
Direitu no promove responsabilizasaun no transparnsia. Uainhira harii Komisaun AntiKorupsaun, hamosu Kamara ba Kontas, neeb mak sei hatama hamutuk iha Tribunal Superior
Administrativu, Fiskal no Kontas neebe mak sei harii iha tempu oin mai, no hamosu
investigasaun kriminal espesializada ida, sai hanesan inisiativa sentral husi Governu atu halao
objetivu hira neeb mak hakerek ona.
Maibe, labele haluha katak objetivu sentral ba sistema justisa ida mak buka halo justisa iha kazu
neeb mak lolos. Ema bai-bain ninia hakarak simples: konflitus sira tenki resolve; buat neeb
sala tenki halo los ka hadia; direitu sira tenki protejidu; ema maksalak sira tenki fo kastigu no
vitima sira tenki fo rekompensa. No, prosesu sira neeb administra justisa tenki kredivel (hetan
fiar makaas), independente, transparente, efetivu, lalais no justu6.
Importante tebes atu tau matan ba hakarak atu defini vizaun ida neeb koerente no komun
kona ba oin sa mak sistema Justisa iha Timor-Leste bele dezenvolve no funsiona. Maibe
importante mos atu tau iha neon katak setr Justisa husi nasaun nurak ida-nee harii daudaun
husi mamuk kona ba infra-estrutura, ekipamentu, prosedimentu no ema kualifikadu.
Harii sistema justisa ida neb:
a) Garante direitu, dever, liberdade no garantia fundamental neb hakerek ona iha
Konstituisaun (Lei-Inan) no, liu-liu, fo dalan ba timoroan tomak atu hetan justisa;
b) Serve valor no lisan Timor-Leste nian, no;
c) Hetan fiar husi Timoroan,
Nee objetivu ida mak sei lori tempu atu too ba, dalaruma lori tinan naruk, neeb husu vontade
koletiva ida husi sosiedade, idealmente hatudu husi hakarak firme ida neeb lder poltiku
nasaun nian sira hatan hotu. Planu Estratjiku ida-nee hakarak sai nuudar matadalan hodi fo
orientasaun ba ema hotu atu harii sistema nee.

Moris ho osan besik $26 per capita fula-fulan


Tuir ho Orsamentu Jeral Estadu ba tinan 2009 katak valor total husi Fundu Petroliferu iha tinan 2009 nia rohan
hamutuk osan bilioins US$ 4,9 no, iha tinan 2012, osan hamutuk bilioins US$ 7,7.
6 Relatriu ICNA (Independent Compreensive Needs Assessment of the Justice Sector 2009).
4
5

7|Page

Prosesu Partisipatoriu

Planu Estratjiku husi Setr Justisa


Konsellu
Koordenasaun

8b

16

17

18

IMPLEMENTASAUN

Kordenador sira ba
Grupu
Traballu/Sekretariadu
Tkniku

Workshops hodi konsulta no Grupu


Traballu

13

10

8a

11

8c

12

14

15

20

19

Kalendriu traballu nian:


1. 16/04/09 Workshop hodi halo Lansamentu ba Planu Estratjiku ba Setr Justisa
2. 17/04/09 Loron ba Darua Workshop
3. 20/04/09 Hahu halo traballu sira kona ba Anlize iha Setr Justisa 2009
4. 21/05/09 Workshop 1 ho Grupu Traballu sira: Informasaun ba Anlize iha Setr Justisa 2009
5. 28/05/09 - Workshop 2 ho Grupu Traballu sira: Faktor Influnsia, Dezafiu, Anlize SWOT
6. 25/06/09 - Workshop 3 ho Grupu Traballu sira: Kontinua nafatin Dezafiu no lista ba inisiativa sira
7. 06/07/09 Hahu hakerek esbosu ba dauluk
8a. 22/07/09 Workshop 4 kona ba diresaun estratjika sira: objetivu, knar prinsipal, indikador ba dezempeu, prazu, entidade responsvel no parseiru sira mak halo parte ba
8b 23/07/09 Halo esbosu 1 ba Planu (hatama mos matris estratjika sira) no esbosu ba Anlize iha Setr Justisa 2009, haruka ba konsiderasaun husi CC
8c 27/07/09 Halo esbosu 1 ba matris estratjika sira no ba Anlize iha Setr Justisa 2009, haruka ba Grupu Traballu sira no ba Diretor institusional sira hodi kaer nudar orientasaun
9. 31/07/09 Hakotu esbosu 1 ba Planu no ba matris estratjika sira ho baze iha rezultadu sira husi Workshop 22/07
10. 03/08/09 Soromutu husi Konsellu Koordenasaun, komentariu sira husi Konsellu Koordenasaun kona ba esbosu 1 ba Planu Estratjiku
11. 10/08/09 Instituisaun sira husi setr Justisa hakerek komentariu sira liu husi surat
12. 21/08/09 Hakerek no hakotu Esbosu 2 ba Planu (Portugus no Ingls), haruka ba apresiasaun husi membru sira Konsellu Koordenasaun
13. 17/09/09 Soromutu husi Konsellu Koordenasaun atu halo apresiasaun ba esbosu 2 ba Planu Estratjiku
14. 23/10/09 Hatama Komentariu sira husi membru sira CC atu halo revizaun ikus ba esbosu 2
15 04/11/09 Fo versaun ikus ba Ministriu Justisa, hatama mos komentariu sira husi membru seluk CC
16 07/12/09 Halo revizaun ikus husi Ministriu Justisa, iha koordenasaun ho membru sira seluk husi CC
17 12/02/10 Soromutu husi Konsellu Koordenasaun Halo aprovasaun ba Planu Estratjiku ba Setr Justisa
18 31/03/10 Hatoo no halo aprovasaun ba Planu Estratjiku iha Konsellu Ministru
19 ../../2010 Halo impresaun, fahe no sosializasaun ba Planu Estratjiku husi Setr Justisa (Workshop Nasional)
20 ../../2010 Harii Sekretariadu Planeamentu; halo dezenvolvimentu ba orsamentu sira ho baze iha matris estratjika sira; sistema monitorizasaun / indikador sira ba progresu.

8|Page

KAPTULU 2. HALO ANLIZE BA SITUASAUN


2.1.

Perspetiva jeral kona ba setr

Iha kaptulu ida-nee buka atu hatoo, ho forma badak, kona ba situasaun mak oras nee setr
Justisa hasoru ba no buka identifika dezafiu boot hira mak bele hasoru iha tempu oin mai, ho
baze iha rea temtika lima mak temi ona iha kotuk: Dezenvolvimentu Institusional, Reforma
no Kuadru Legal, Dezenvolvimentu ba Rekursu Ema nian, Infra-estrutura no Teknolojia
Informasaun nian no Hetan Dalan ba Justisa.
Timor-Leste mak Estadu ida neeb demokrtiku, soberanu, ukun-an no ida-mesak, harii husi
povu nia hakarak no iha respeitu ba dignidade ema moris ida-idak nian7. Konstituisaun
Repblika Demokrtika Timor-Leste (RDTL) nian rekoese direitu fundamental ema nian, liuliu sira neeb hakerek iha instrumentu internasional8, estabelese prinspiu jerais
ba
funsionamentu Estadu Direitu no sistema justisa no defini instituisaun sira no kbiit. Mandatu
institusional haklaken iha Konstituisaun no iha lei, mos los no iha hakarak poltika atu hadia
diak liu lalaok setr justisa, Governu ida-nee konsidera nuudar prioridade nasional. Hamosu
ona mekanismu koordenasaun nian ho objetivu atu defini prioridade setr nian, koordena
aktuasaun husi instituisaun oin-oin no halo finansiamentu husi doador sira nian tuir ho
prioridade estratjika Governu nian.
Maske rogresu sira hetan daudaun, maibe sistema justisa iha Timor-Leste nian hahu harii husi
mamuk. Iha tinan 1999, infra-estrutura barak mak hetan sunu no espesialista jurdiku sira mak
Indonezia kontrata husik ona Rai nee. Nunee, setr justisa iha dependensia makaas tebes ba
NU no ninia perseiru dezenvolvimentu. Instituisaun nasional dahuluk sistema justisa nian hahu
harii iha tinan 2001: tribunal rekursu ida iha Dli, tribunal distrital haat ba Rai laran tomak
(hatuur iha Dli, Baucau, Suai no Oecussi) no prizaun tolu (hatuur iha Baucau, Dli no Gleno);
estrutura nee la hetan alterasaun too ohin loron, la temi kona ba prizaun Baucau neb taka ona
tan problema estrutural. Harii ona mos Prokuradoria-Jeral Repblika (PGR), rgaun superior
husi Ministriu Pbliku (MP) neeb reprezenta Estadu iha juzu no halao asaun penal9 no
hamosu ona Konsellu Superior Majistratura Judisial (CSMJ) no mos harii Konsellu Superior ba
Ministriu Pbliku (CSMP). Hamosu ona mos Defensoria Pblika, nuudar organismu neeb
mak tama hamutuk iha Ministriu Justisa, ho mandatu atu fo asistnsia jurdika, judisial no
estra-judisial, grtuita, ba sidadaun sira mak ladun iha rekursu ekonmiku10, neeb mak ninia
Estatutu hetan ona aprovasaun iha fulan Outubru, tinan 2008, nebe mak preve mos atu harii
Konsellu Superior ba Defensoria Pblika (CSDP). Knaar ba advokasia privada foin mak hetan

Artigu 1 husi Konstituisaun RDTL.


Artigu 9 husi Konstituisaun RDTL.
9 Artigu 132 no tuir mai husi Konstituisaun RDTL.
10 Artigu 16 husi Dekretu-Lei no. 12/2008, husi 30/4 (Estatutu Orgniku MJ) no Dekretu-Lei no. 38/2008, husi 29/10
(Estatutu Defensoria Pblika).
7
8

9|Page

regulamentasaun husi Lei11.


Husi tinan 2001 too tinan 2004, pozisaun judisirio ba dala uluk nian kaer husi ema sira neeb
mak foin hasai lisensiatura no ladun iha esperinsia servisu nian. Hahu husi nee, buka ona
halao esforsu makaas iha formasaun ba jus, prokurador no defensor pbliku timoroan. Atu fo
tempu ba majistradu timoroan sira hodi fo atensaun boot ba formasaun ho tempu tomak, hahu
halo ona kontratasaun ba profisional internasional, inklui ofisial justisa, atu garante servisu ho
nvel minimu ida. Maibe, husi numeru profisional internasional sira nee, too tempu balun liu
ba, hein los deit ba finansiamentu husi doador sira. Oras nee, parte balun husi finansiamentu
selu ona husi orsamentu nasional.
Too iha tinan 2007-2008, objetivu atu hametin instituisaun hira neeb iha ona no hamosu
servisu distrital, mak seidauk iha. Nunee hahu hamosu ona servisu rejistu sivil no delegasaun
ba Diresaun Nasional Rai no Propriedade iha distritu sanulu resin tolu.
Haree ona katak sistema justisa iha Timor-Leste kiik liu atu hatan ba populasaun tomak,
nunee atu hatan ba prokura kresente nee no halao ninia knaar konstitusional hodi aplika lei no
buka haree katak iha duni respeitu ba Estadu Direitu. Ema kiak no mukit sira mak presiza liu
hetan protesaun husi Estadu hodi atu proteje justisa liu husi forsa. Parte substansial boot ida
husi konflitu sira resolve liu husi mekanismu justisa tradisional , dala barak hetan violasaun ba
direitu fundamental sira, liu-liu feto no labarik sira.
Husi sorin seluk, instituisaun balun mak hakerek ona iha Konstituisaun no iha lei oras nee
seidauk harii, hanesan Supremu Tribunal Justisa no Konsellu Superior Defensoria Pblika, no
Konsellu Superior Majistratura no Konsellu Superior Ministriu Pbliku, iha dau-daun
funsionamentu, maibe presiza hadia ninia kapasidade uainhira hanesan rgaun supervizaun no
disiplina.
Oras nee dau-daun, Governu halo esforsu makaas hodi haree ba dezafiu hira tuir mai nee:

11

Hadia didiak koordenasaun iha setr, buka fo ba ninia instituisaun sira perspetiva ida
momos hodi oinsa halo asaun hamutuk no karik hatutan malu no haluan tan
kompozisaun Konsellu Koordenasaun nian ba entidade importante seluk iha setr
Justisa nian (Defensoria Pblika, Advogadu Privadu no Polisia investigasaun kriminal);

Buka kari servisu justisa nian no hamosu mekanismu neeb fo dalan ba populasaun atu
hetan justisa;

Harii instituisaun hira neeb mak hakerek ona iha Konstituisaun no iha lei mak
seidauk harii, liu-liu Supremu Tribunal Justisa, Tribunal Superior Administrativu,
Fiskal no Kontas, Tribunal Administrativu no Fiskal iha Instnsia Dahuluk no Komisaun
ba Programa Espesial Seguransa nian (Lei Protesaun ba Sasin);

Lei 11/2008, husi 30/7.

10 | P a g e

Hadia didiak kapasidade instituisaun sira atu kumpri sira nia mandatu ho forma
efisiente no efikas no, liu-liu, husi rgaun sira ho kbiit iha rea investigasaun kriminal;

Dezenvolve kapasidade rgaun supervizaun no kontrolu ba sistema Justisa, buka haree


ninia independnsia no efiksia iha asaun (Konsellu Superior sira, Tribunal Kontas);

Buka garante tulun no asistnsia jurdika efetiva ida no ho kualidade, liu-liu ba ema
mukit sira, liu husi kapasitasaun tknika ba defensor pbliku, ka liu husi hamosu grupu
ida advogadu privadu independente no efikas;

Hadia didiak sistema sira jestaun no prosedimentu kona ba materia planeamentu,


orsamentasaun, jestaun finanseira, aprovizionamentu, lojstika no rekursu ema nian,
hanesan mos harii sistema sira koordenadu iha jestaun ba kazu prosesual nain;

Hadia didiak kapasidade servisu prizional nian hodi bele garante seguransa ba
instalasaun prizional, halo tuir norma internasional no halo hikas integrasaun ema
dadur sira iha komunidade laran;

Hametin kapasidade servisu rejistu no notariadu nian atu garante seguransa ba


komrsiu jurdiku no halo tuir lolos katak aktu sira halao ho forma lalais no fasil ba
sidadaun sira;

Hamosu organismu autnomu ida ho kapasidade atu halo jestaun ho forma efikas ba
kadastru rai no patrimniu imobiliriu husi Estadu nian, no bele kuda lejislasaun neeb
mak regula propriedade no uza rai iha Timor-Leste;

Halo divulgasaun ba sistema justisa, lei no direitu fundamental hira besik ba


populasaun, hodi bele hasae fiar iha sistema no harii persepsaun jeneralizada ida kona
ba justisa ba ema hotu.

2.2. Perspetiva no Dezenvolvimentu Institusional


2.2.1. Koordenasaun iha setr Justisa. Ministriu Justisa.
Aspetu importante ida hodi halao funsionamentu diak iha sistema justisa ida, laos deit halo
definisaun poltika lolos, maibe presiza halo planeamentu estratjiku no koordenasaun ba
instituisaun prinsipal setr nian, knaar neeb makaer husi Ministriu Justisa tuir ho ninia
Estatutu Orgniku:

11 | P a g e

Ministriu Justisa sai nuudar rgaun Governu neeb responsvel atu halo konsepsaun, implementasaun
no koordenasaun ba poltika neeb defini ona, husi Parlamentu Nasional no husi Konsellu Ministru, ba
rea justisa no Direitu, Ministriu mos iha kbiit atu halao relasaun husi Governu ho Tribunal sira, ho
Ministriu Pbliku no ho Konsellu Superior Majistratura Judisial, Konsellu Superior Ministriu Pbliku
no Defensoria Pblika, hanesan mos ajente hira seluk husi rea Justisa no Direitu, liu-liu ho entidade
reprezentativa husi Advogadu12 sira.
Estrutura orgnika no kbiit sira mak Ministriu no ninia Diresaun Nasional sira rasik hakerek
ona no, ho forma jeral, iha sistema jestaun no prosedimentu neeb halao no kuda ona. Bele
haree katak iha progresu iha dezenvolvimentu ba kapasidade funsionriu sira iha halao knaarxave, maske sei iha kuran iha rea balun. Maibe, Ministriu iha ona programa atu halo
kapasitasaun tknika iha rea (area) neeb mak presiza liu (banati tuir, hakerek lejislativa,
Rejistu no Notariadu, Kadastru no Jestaun ba rai) no halo mos esforsu makaas atu hadia diak
liu ninia servisu, liu-liu iha distritu sira.
Harii ona mekanismu sira koordenasaun nian hanesan iha kazu
Konsellu Koordenasaun ba Justisa no Konsellu Konsultivu
Ministriu Justisa13 ho hanoin atu tau prioridade sira ba setr no
ba Ministriu, halo koordenasaun ba asaun iha instituisaun oinoin no halo finansiamentu husi doador sira tuir ho prioridade
estratjika Governu nian. Tinan-tinan halao prosesu planeamentu
ida, ho hanoin atu defini prioridade no hakerek planu asaun
tinan-tinan no ninia orsamentu rasik, neeb halibur partisipasaun
instituisaun prinsipal sira husi setr nian no, husi Ministriu
rasik, hetan partisipasaun husi diretor nasional sira tomak. Maibe,
Estatutu Orgniku Ministriu Justisa nian tau limite formal iha
membru sira husi Konsellu Koordenasaun ba deit Ministru
Justisa, mak ukun, ba Prezidente Tribunal Rekursu no ba
Prokurador-Jeral Repblika, karik diak liu hetan mos partisipasaun iha prosesu nee
instituisaun hira seluk mak halao mos knaar importante ba susesu sistema justisa nian hanesan
Polisia investigasaun kriminal, Defensoria Pblika ka Advogadu Privadu sira.
Karik hanoin katak sistema justisa sai nuudar sirkuitu ida prosesu nian neeb mak instituisaun
ida-idak halao ninia knaar iha influnsia ida direta ba rezultadu ikus neeb hetan, nunee fasil
atu hatene kona ba importnsia husi konseitu koordenasaun no interasaun husi instituisaun
sira setr nian ba funsionamentu diak no susesu iha sistema justisa nian. Konseitu nee sai
importante tebes iha prosesu-krime (haree. ba figura karaik): halo prosesamentu ba kesar,
inkritu, akuzasaun no julgamentu ba kazu bele haree hanesan rede ida neeb mak asaun husi
instituisaun judisiria ida-idak fo influnsia ba asaun tuir mai. Tanba nee, pbliku sira buka
haree ba setr nee hanesan ida deit no laos hanesan instituisaun neeb mak keta-ketak.

12
13

Artigu 1 husi Dekretu-Lei no. 12/2008, husi 30/4 (Estatutu Orgniku MJ)
Artigu sira 18 no 19 husi Estatutu Orgniku MJ.

12 | P a g e

Defensoria Pblica
Polcia

Ministrio Pblico

/ Advogados
Privados

Tribunais

Ministrio da
Justia
(incl. Prises)

Dala barak, bele haree katak setr justisa forma husi instituisaun parsial (balun) ka mesa-mesak
no la iha instituisaun ida mak bele ukun ka kaer ida seluk, maibe dezenvolvimentu iha setr
nee sei la mosu uainhira instituisaun ida-idak halao ninia knaar mesa-mesak, haketak husi
instituisaun seluk, maibe diak liu ba instituisaun sira buka hatene didiak forma hodi halo
interasaun no hatutan malu, ho hanoin ikus buka defende direitu no interese lejitimu sidadaun
sira nian liu husi rezolusaun ida ba konflitu sira efikas, lalais no justu. Iha sistema justisa nia
klaran sidadaun mak hela ba, tan ho sidadaun nia presiza sira mak buka determina forma oinsa
sistema justisa no ninia instituisaun sira sei halao.
Dezafiu prinsipal sira neeb tau ba rea nee, mak:

Hametin koordenasaun iha setr, liu husi haluan Konsellu Koordenasaun ba Justisa ba
reprezentante sira husi instituisaun importante seluk;

Hadia didiak koordenasaun husi doador internasional sira no buka haktuir sira nia
programa ho prioridade estratjika mak hakerek ona ba setr Justisa;

Dezenvolve mekanismu hodi hetan informasaun peridika importante, neeb mak


Konsellu Koordenasaun sei bele hatuur no hakerek ninia opsaun estratjika sira;

Hametin kapasitasaun servisu sira iha Setr nee no iha Ministriu no halo kooperasaun
hamutuk, liu-liu iha distritu sira, liu husi rekrutamentu no/ka reafetasaun ba ema sira no
fo formasaun tan atu halao diak liu knaar-xave sira.

13 | P a g e

2.2.2. Knaar Jurisdisional. Tribunal sira.

Iha Konstituisaun no lei hakerek momos ona kona ba tribunal sira nia mandatu no
independnsia. Iha Konstituisaun mos define tipu tribunal sira no sira nia kbiit rasik no haree
mos posibilidade atu harii instrumentu no forma sira ba kompozisaun laos jurisdisional husi
konflitu14 sira.
Tribunal mak rgaun soberania ho kompetnsia atu administra justisa hodi povu nia naran, aplika lei no
halao ninia desizaun; desizaun sira neeb foti husi tribunal iha kumprimentu obrigatoriu no aas liu
desizaun hotu neeb mak foti husi autoridade ruma; tribunal sira independente no hakruuk deit ba
Konstituisaun no ba lei15
Dau-daun nee, iha tribunal rekursu ida no tribunal distrital haat, nee bele haree katak la too
atu hatan ba prokura kresente no atu halao prinspiu kontitusional kona ba dalan ba justisa
husi sidadaun sira tomak. Jus timoroan sira, hatene kona ba difikuldade hira nee, halao ona
tribunal mvel, neeb mak tulun ona atu lori justisa too ba populasaun sira iha distritu neeb
mak la iha tribunal. Maibe, tan ladun hatene no la fiar no iha difikuldade atu hetan dalan ba
tribunal sira (tan iha kontrapozisaun ho fasilidade asesu ba justisa informal), sai hanesan faktor
importante hodi halo populasaun ladun uza barak sistema justisa formal.
Iha mos problema boot barak kona ba fornesimentu sasan no servisu no halo manutensaun,
inklui nvel infra-estrutura teknoljika neeb mak seidauk lolos. La iha sistema jestaun ida ba
kazu judisial sira, neeb halo susar atu hetan dadu estatistiku mak bele fiar no avalisaun ba
profisional iha foru nee. Dala barak, la iha rejistu, iha tribunal sira, katak iha prosesu-krime
neeb mak kleur tebes, buat hanesan labele dehan ba prosesu svel sira, neeb mak dala barak
kleur tebes duni (banati tuir kazu pendenti kona ba hadau-malu ba rai).

Artigu 123, no. 5, husi Konstituisaun RDTL.


Artigu 118 no 119 husi Konstituisaun RDTL no art. 3 no 4 husi Estatutu Majistradu Judisial (Lei 8/2002 husi
20/9).

14
15

14 | P a g e

Majistradu sira molok atu atu halao sira nian knaar sei liu husi formasaun dahuluk ida ho
kualidade no hetan tulun iha sira nia knaar husi jus internasional sira. Maibe, transfernsia
kona ba koesimentu sei nei-neik liu, tan jus internasional, liu-liu, halao knaar judisial no la
halao knaar atu hanorin. Bele haree ona katak iha aumentu husi rekursu ema nian ba tribunal
sira, liu-liu iha distritu sira laos deit Dili, inklui mos ofisial justisa, nasional no internasional
sira.
Biar iha avansu boot barak iha tinan hira liu ba, maibe sei iha dezafiu oin-oin atu hasoru,
hanesan:

Halo hotu kuadru legal ba sistema judisial no halo revizaun ba lei balun mak iha ona
(banati tuir, la iha lei ida ba organizasaun judisiria, nunee presiza haree hikas Kdigu
Kustas Judisial no Estatutu ba Ofisial Justisa);

Halao tribunal sira mak hakerek ona iha Konstituisaun mak seidauk harii: Supremu
Tribunal Justisa, Tribunal Superior Administrativu Fiskal no Kontas no tribunal sira
administrativu no fiskal iha instansia dahuluk, tribunal militar sira;

Haree hikas, uainhira bele, kuadru legal mak regula kompozisaun no nomeasaun ba
membru sira Konsellu Superior Majistratura Judisial, nunee bele hametin liu tan
ninia independnsia ba kbiit poltiku;

Hametin kuadru jus ho numeru natoon atu halao rgaun judisiriu hotu-hotu mak
hakerek ona iha Konstituisaun no halo rekrutamentu no forma ema atu halao knaar
administrativa nunee bele husik jus sira husi knaar hira nee;

Forma ofisial justisa hodi halao didiak sira nia knaar;

Defini no halao sistema jestaun sira no matadalan ba prosedimentu, inklui sistema


jestaun ida ba kazu prosesual;

Halao kriasaun progresiva ba distritu judisial foun, ho baze iha avaliasaun efetiva ida
ba nesesidade sira (mapa ba setr justisa);

Kaer metin katak jus internasional sira, iha prazu ida nia laran, husik halao knaar
judisial no hahu halao knaar sira asesoria, formasaun no hanorin.

15 | P a g e

2.2.3. Asaun Penal no Investigasaun Kriminal.


2.2.3.1. Asaun Penal. Ministriu Pbliku

Iha Konstituisaun no lei hakerek momos ona Ministriu Pbliku nia mandatu. Ministriu
Pbliku sai nudar majistratura ida neeb organiza tuir ho ierarkia no hakruuk ba ProkuradorJeral Repblika. Prokuradoria-Jeral Repblika (PGR) mak rgaun superior iha Ministriu
Pbliku no Konsellu Superior Ministriu Pbliku mak parte integrante iha PGR.

Ministriu Pbliku reprezenta Estadu, halao asaun penal, buka defende labarik, auzente no ema mukit
sira, defende legalidade demokrtika no promove kumprimentu ba lei, iha mos kbiit atu halo supervizaun
ba investigasaun kriminal. 16.
Estatutu Ministriu (MP) hetan ona aprovasaun husi lei Parlamentu Nasional, neeb mak haree
ba regulamentasaun iha aspetu balun, liu husi dalan diplomasia Governu nian, mos liu husi
deliberasaun iha Konsellu Superior Ministriu Pbliku (CSMP). Hafoin koko tiha iha tinan haat
resin, Estatutu MP fo sai sala balun, neeb mak hatudu katak presiza halo aprovasaun ba
Estatutu foun ida, adekuadu liu ba dezafiu sira neeb mak pratika judisiria sira rekomenda
dau-daun. Maibe alterasaun neeb mak halo ba Estatutu nee hakerek dau-daun no hein hela ba
aprovasaun.
16

Artigu 132 husi Konstituisaun RDTL no art. 1 husi Estatutu Ministriu Pblika (Lei 14/2005, husi 16/9).

16 | P a g e

Halo ona rekrutamentu ba ema sira neeb presiza atu halao knaar sira iha PGR, hein hela
formasaun adekuada. Maibe, dimensaun oras nee dau-daun ba instituisaun sei kiik liu
uainhira koalia kona ba ninia mandatu (iha deit 22 majistradu husi MP, 14 nasional no 8
internasional) no kontinua iha nafatin dezafiu barak, kona ba planemanentu, organizasaun no
jestaun, desenvolvimentu ba kompetnsia no rekursu hira seluk. Hatudu nafatin dezafiu no
meta sira atu too ba:

Hakotu no hadia diak liu tan kuadru legal MP, liu-liu halo revizaun no aprovasaun ba
Estatutu oras nee dau-daun hodi bele sai efetivu liu, no hakerek diploma seluk mak
presiza;

Hametin kuadru majistradu MP, hodi bele lao tuir alargamentu mapa judisiriu nian,
ho harii tribunal sira neeb mak hakerek ona iha Konstituisaun no kria servisu
espesializadu sira MP nian;

Hametin kuadru profisional sira, inklui mos Prokurador Repblika internasional,


asegura katak, defini iha prazu ida nia laran, nunee sira bele halao fali knaar sira kona
ba hanorin no asesoria hodi forma hodi bele halo tranzisaun no transfernsia
koesimentu ba Prokurador Repblika nasional sira;

Hametin kapasidade atu lori investigasaun kriminal sira neeb komplexu liu, liu-liu
iha krime sira neeb mak halo uainhira halao hela knaar pblika nian;

Tau mekanismu hodi promove komunikasaun no kolaborasaun regular ida husi


Ministriu Pbliku ho rgaun polisia kriminal seluk, liu-liu PNTL, Komisaun AntiKorupsaun no Inspesaun-Jeral Estadu nian;

Forma ofisial justisa dahuluk sira hodi bele halao knaar ho diak iha sekretaria MP;

Halo definisaun no kuda sistema informtiku ida ba jestaun inkritu kriminal sira no
kaer numeru mesak-ida atu halo identifikasaun ba inkritu kriminal;

Buka haklaken liu ta natividade Ministriu Pbliku nian, hodi bele hametin fiar husi
pbliku no hasai persepsaun kona ba impunidade;

Harii Servisu Tulun Tkniku no Administrativu iha PGR, halo rekrutamentu no forma
ema hodi halao knaar administrativa sira;

Harii mekanismu hodi nakfila situasaun laboral funsionriu sira PGR nian (barak liu
mak funsionriu temporriu), hodi hasae faktor motivasaun no halo investimentu boot
iha formasaun profisional.

17 | P a g e

2.2.3.2. Polisia investigasaun kriminal


Estrutura orgnika Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL) hamutuk ho Servisu Investigasaun
Kriminal neeb mak iha nuudar misaun espesifika halo investigasaun no prevensaun ba krime no
halao instrusaun husi autoridade judisial kompetente, tuir ho lei, la halakon independnsia ierarkika husi
PNTL17.
Foin lalais nee, iha rea investigasaun kriminal sai hanesan
objetu ba anlize husi parte misaun tknika18 ida iha fulan
Maiu, tinan 2009, neeb hakat liu mai Timor-Leste. Iha
Relatriu neeb mak hakerek husi misaun nee, too ona iha
konkluzaun katak investigasaun kriminal la iha. PNTL, bele
iha unidade investigasaun kriminal ida, sei halao tuir ho
lojka orden pblika, investigador sira la iha koesimentu
no kbiit lolos atu lori ho efikas investigasaun sira no
formaliza aktu prosesual sira no meiu atu halibur no rai
prova la iha. Hakarak hatutan tan katak ho prezensa polisia
sira husi rai oin-oin, ho sistema prosedimental oin-oin no la
iha koesimentu kona ba investigasaun kriminal, hanesan
mos koalia lian barak mak kaer prosesu ida deit. Situasaun nee, dala barak, mak lori atu halo
detensaun ilegal no labele hatene prosesu hira nee too ona iha neeb. Iha relatriu too ona
konkluzaun katak presiza harii, husi abut, polisia investigasaun kriminal ida ho kapasidade atu
halibur, rai, halo anlize no halo relasaun elementu probatriu sira ba malu hodi bele fo tulun
ba aplikador sira direitu nian.
Iha rea investigasaun kriminal sai, nunee, hanesan rea ida iha setr Justisa mak presiza hetan
tulun makaas iha tinan hira oin mai. Dezafiu sira atu hasoru barak tebes no susesu sei bele
hetan deit uainhira iha esforsu husi entidade hotu-hotu, hanesan instituisaun, Governu no
komunidade internasional:

1717
18

Harii polisia espesializada ida ba investigasaun kriminal no servisu forense iha TimorLeste;

Halo aposta iha formasaun espesializada ida diak tebes ba ajente sira investigasaun
kriminal nian, mak sura ho formasaun jurdika (direitu no prosesu penal), metodolojia
investigasaun kriminal no deontolojia profisional;

Halo levantamentu ida ba nesesidade sira kona ba infra-estrutura, hela-fatin,


ekipamentu, teknolojia no lojstika, mak presiza ba investigasaun kriminal no kuda
estratjia ida hodi bele hatan ba nesesidade hira nee;

Arto. 35 iha Lei Orgnika PNTL, hetan ona aprovasaun husi Dekretu-Lei no. 10/2009, husi 18/2.

Forma husi Diretor Polisia Judisiria no Prezidente Institutu Medisina Legal Portugal.

18 | P a g e

Hakerek matadalan bolsu ho lian Tetum hodi fahe ba polisia, mak tau ona instrusaun
bzika kona ba Kdigu Prosesu Penal;

Hasae tan numeru polisia internasional mak koalia lian portugus hodi halao knaar
iha rea investigasaun kriminal, nunee bele sai efetivu liu iha akompaamentu,
monitorizasaun no fo hanoin ba kolega nasional sira iha kestaun legal nian;

Buka halo rejistu ba kesar, relatriu, informasaun neeb simu husi ema suspeitu no
sasin sira no despaxu husi prokurador sira, bele hakerek iha Ttun no Portugus,
hanesan forma atu fasilita servisu no lalika lakon rekursu iha tradusaun, liu-liu husi
parte polisia nian;

Hametin liu tan servisu tradusaun no interpretasaun no halo tan formasaun iha lian
portugus.

2.2.4. Asistnsia Jurdika.


Iha sistema legal Timor-Leste tulun jurdiku, judisial no estra-judisial, makaer husi defensor
pbliku no advogadu privadu19 sira.

2.2.4.1. Defensoria Pblika


Defensoria Pblika iha nuudar knaar fo asistnsia
jurdika, integral no grtis, judisial no estra-judisial,
ba sidadaun sira neeb mak presiza liu. Iha kbiit,
mos, atu halo reprezentasaun ba ema auzente, la
hatene ka labele, hodi troka Ministriu Pbliku, iha
kazu sira mak hakerek ona iha lei. Estatutu
Defensoria Pblika hetan ona aprovasaun iha fulan
Outubru, tinan 2008, no instituisaun nee funsiona
ona iha distritu judisial haat.
Defensoria Pblika sai nuudar organismu, makaer husi Ministriu Justisa, neeb responsvel atu fo
asistnsia jurdika, judisial no estra-judisial, integral no grtis, ba sidadaun sira neeb mak kuran iha
rekursu ekonmiku20.

Artigu 135 husi Konstituisaun RDTL.


Artigu 16 husi Dekretu-Lei no. 12/2008, husi 30/4 (Estatutu Orgniku MJ) no Dekretu-Lei no. 38/2008, husi 29/10
(Estatutu Defensoria Pblika).

19
20

19 | P a g e

Defensor pbliku simu ona formasaun dahuluk, hamutuk ho Jus no Prokurador sira, no hasae
tan numeru ba kazu mak rejista iha tinan rua liu ba nee, liu-liu iha kazu sivil, karik hatudu
katak iha fiar makaas no koesimentu husi povu Timor kona ba sistema justisa no mekanismu
hodi fo protesaun no asistnsia jurdika mak iha ona.
Maibe, Defensoria Pblika nia efiksia kiik liu tanba faktor barak: la iha formasaun
espesializada no bei-beik atu lida ho kazu balun mak husu kompetnsia rasik (banati tuir,
prosesu sivil, liu-liu kazu kona ba direitu famlia nian no propriedade no prosesu krime ho
komplexidade boot); la iha infra-estrutura lolos; bele haree katak iha servisu distrital balun sei
kaer nafatin; la iha sistema jestaun ida ba kazu no prosedimentu lolos; Seidauk harii Konsellu
Superior Defensoria Pblika; no la iha kontratasaun ba Inspetor Defensoria Pblika, sai hanesan
faktor balun. Hakarak mos hateten kona ba Defensoria Pblika la simu tratamentu
konstitusional-legal hanesan husi instituisaun judisial hira seluk no ninia grau autonomia ladun
los. Atu hatutan tan katak sidadaun barak mak la hatene kona ba knaar no servisu sira neeb

halao husi Defensor Pbliku sira.


Dezafiu sira neeb tau ba rea nee mak tuir mai nee:

Dezea no halao, hamutuk no ho kolaborasaun husi CFJ, programa formasaun


kontinua ida ba defensor pbliku sira, mak hatuur iha modelu sira formasaun
obrigatoriu nian;

Habelar servisu sira Defensoria Pblika no knaar husi defensor pbliku sira hamutuk
ho populasaun21;

Buka haree katak defensor pbliku sira fo servisu rasik ba ls sidadaun sira neeb mak
kuran rekursu ekonmiku no iha kazu patrosiniu ofisiozu;

Harii Konsellu Superior Defensoria Pblika;

Buka hare katak Defensoria Pblika tau matan atu harii tan ho forma progresiva
distritu judisial, hamosu mos Defensoria Pblika Distrital ida iha distritu foun ida-idak;

Buka hamosu Defensoria Pblika itinerante, hodi bele fo dalan ba justisa ba populasaun
mak hela iha distritu sira neeb la iha defensoria distrital;

Dezenvolve programa formasaun ida ba Asistente sira husi Defensor Pbliku, hodi fo
posibilidade atu hasae tan sira nia knaar nomos partisipasaun iha atividade Defensria
nian;

Buka promove kontratasaun ba funsionriu internasional hodi hanorin asistente


nasional iha defensor pbliku;

Buka haree katak defensor pbliku internasional sira, iha prazu badak ida nia laran,
halao uituan knaar judisial no halao barak knaar asesoria, formasaun no hanorin;

Inkeritu ba komunidade too ona konkluzaun katak 54,9% husi inkiridu la rona kona ba advogadu ida (Survey of
Citizen Awarness and Attitude regarding Law & Justice 2008).
21

20 | P a g e

Buka dezenvolve abordazen integrada ida ba asistnsia jurdika, neeb mak hatama
defensor pbliku, advogadu privadu, paralegais no mekanismu atu fo tulun jurdiku
seluk no protesaun ba vitima (banati tuir. La selu kusta judisial, uma abrigu, seluk tan.);

Haree hikas fali, uainhira bele, estatutu konstitusional-legal ba Defensoria Pblika ho


hanoin atu hakbiit ninia independnsia no autonomia.

2.2.4.2. Advogadu Privadu sira


Tuir ho advokasia privada, harii ona Asosiasaun Advogadu Timor-Leste (AATL), maibe sira
ninia knaar profisional foin lalais mak regula ona husi lei22. Kuadru legal oras nee dau-daun sei
tranzitriu hela, maibe seidauk fo direitu ba advogadu privadu sira atu regula-rasik liu husi
Orden Advogadu ka organismu hanesan ida.
Iha ona prosesu selesaun ba grupu dahuluk advogadu privadu sira mak sei tuir kursu
formasaun ba dahuluk advogadu nian, mak sei fo dalan fomal atu halao knaar profisional.
Advogadu privadu barak mak fo asistnsia jurdika iha Timor-Leste la simu formasaun
adekuada, liu-liu kona ba Kdigu Penal, Kdigu Prosesu Penal no Kdigu Prosesu Sivil, nomos
sira iha koesimentu naton deit kona ba Lian Portugus.
Dezafiu sira mak tau iha rea nee hanen mai nee:

Harii Konsellu Jestaun no Disiplina mak hakerek ona iha lei neeb lao daudaun;

Buka dezea no kuda programa formasaun kontinua ida ba advogadu privadu sira,
hatuur iha modulu formasaun obrigatoriu no hatama mos rekizitu minimu ba orriu
halo pratika nian;

Fo tulun atu kuda estratjia ida mak bele harii Orden ida ba Advogadu sira, neeb iha
rekoesimentu no independente, ho responsabilidade atu regula-rasik sira nia knaar
profisional;

Habelar knaar advogadu privadu sira hamutuk iha populasaun23.

Lei 11/2008, husi 30/7.


Inkeritu ba komunidade too ona konkluzaun katak 54,9% husi inkiridu la rona kona ba advogadu ida (Survey of
Citizen Awarness and Attitude regarding Law & Justice 2008).
22
23

21 | P a g e

2.2.5. Servisu Prizional no Reinsersaun Sosial

Servisu Prizional sira hetan ona kondisaun diak barak iha tinan hira liu ba kona ba infraestrutura, kondisaun seguransa no respeitu ba direitu ema-dadur sira nian. Iha kuadru legal
servisu nian halo ona definisaun, maibe Estatutu ba Guarda Prizional mak seidauk hetan
aprovasaun. Iha hanoin no halao ona programa formasaun atu hadia diak liu tan ema sira nia
kompetnsia no iha mos garantia, ho forma regular, hodi halo asaun alfabetizasaun no
formasaun vokasional ba ema-dadur sira.
Diresaun Nasional Servisu Prizional no Reinsersaun Sosial (DNPSRS) sai nuudar servisu responsvel
atu halo definisaun, jestaun no seguransa ba sistema prizional no servisu reinsersaun sosial, nia iha
kbiit, liu-liu, atu halo jestaun ba halao kastigu, fo orientasaun ba formasaun edukasional no profisional
ba ema-dadur sira, buka promove reintegrasaun sosial ba foin-saee sira no ba ema-dadur sira, buka mos
halo ligasaun meiu sosiu-familiar no profisional rasik, fo garantia ba seguransa iha kadeia no koordena
formasaun ba guarda priziona24 sira.
Oras nee dau-daun iha deit kadeia rua (Becora no Gleno), iha ona hanoin katak, iha prazu
badak no mediu, sira nia kapasidade sei la too. La iha fatin rasik ba feto no delikuente foin-sae
sira no iha mos problema barak kona ba disiplina no profisionalismu husi gestor no funsionriu
servisu prizional sira nian.
Dezafiu sira prinsipal mak tau ba rea nee mak:

24

Harii fatin rasik ba feto sira no sentru detensaun ba foin-sae sira;

Harii fatin prizional foun, hodi bele fasilita tula ema-dadur sira too iha tribunal no fo
dalan ba famlia husi ema-dadur nian;

Artigu 12 husi Estatutu Orgniku MJ.

22 | P a g e

Hadia didiak kuidadu mdiku sira no asistnsia psikoljika ba ema-dadur sira no, liu-liu
planu nasional ida atu haree ema neeb iha moras mental;

Hadia didiak kompetnsia, disiplina no profisionalismu gestor no funsionriu sira;

Harii kapasidade operasional lolos, liu-liu kona ba estrutura jestaun no autonomia


administrativa no finanseira;

Buka aprova estatutu ba guarda prizional sira no kdigu konduta ida rasik;

Hametin no monitoriza formasaun ba guarda prizional sira, liu-liu prosedimentu legal


no direitu ema nian;

Hametin edukasaun laos-formal, alfabetizasaun no treinu vokasional ba ema-dadur


sira, liu husi promosaun ba sertifikasaun ka akreditasaun ba kursu atu bele halao
reintegrasaun ida ho susesu;

Harii sistema ida ba rejistu, avaliasaun no monitorizasaun ba formasaun sira neeb


halao ona;

Harii sistema ida efisiente no efikas ba jestaun kastigu nian no medida privativa kona
ba liberdade;

Buka dezenvolve poltika nasional ida ba promosaun hodi uza kastigu alternativa ba
dadur (kastigu iha prizaun);

Buka dezenvolve no kuda programa integradu ida ba servisu reintegrasaun sosial, mak
prepara no fo tulun ba ema-dadur sira iha ninia reintegrasaun iha komunidade nomos
buka halo avaliasaun ba risku ba sosiedade hafoin halao tiha sentensa.

2.2.6. Servisu Rejistu no Notariadu


Tuir Rejistu no Notariadu, harii ona no halao daudaun funsionamentu servisu rejistu sivil
(moris, kaben, soe-malu, hakiak oan no mate), rejistu pbliku (neeb mak tama rejistu
komersial no rejistu ema-koletiva la hanoin atu manan osan), notariadu, halo identifikasaun
sivil no kriminal, no pasaporte sira. Presiza mos harii servisu rejistu predial (uma) no sasan
mvel mak presiza halo rejistu (haree mos ba rejistu kareta nian). Harii ona Repartisaun
Rejistu Sivil iha distritu 13 no Kartriu Notarial iha Dili, Baucau no Oecusse.

23 | P a g e

Diresaun Nasional Rejistu no Notariadu (DNRN) sai nuudar servisu responsvel hodi halo estudu no
halao poltika kona ba rejistu no notariadu, nia mos iha kbiit, liu-liu atu estuda no hakerek projetu
lejislativu, buka promove no haree ba servisu rejistu sivil, kriminal, komersial, rejistu ema-koletiva la
hanoin atu manan osan, rejistu predial (uma) no sasan mvel mak presiza halo rejistu, halao
prosedimentu neeb presiza ba identifikasaun sivil, halo koesimentu no fo nasionalidade no hasai
pasaporte no halo inspesaun no kontrola knaar sira notriu no rejistu25 nian.
Dezafiu boot mak tau oras nee dau-daun mak atu halo rekrutamentu no formasaun ba ema, liuliu konservador no notriu sira, no ofisial rejistu no notariadu nian, hodi bele fo garantia ba
servisu ida efisiente no efikas, mak garante seguransa ba aktu jurdiku estra-judisial. Hanoin
nee hanesan mekanismu ida ba justisa preventiva nunee bele hamate konflitu sira husi
sidadaun no, liu-liu, buka hatun prosesu litijiozu iha tribunal sira, hasae fiar iha Estadu no iha
justisa, hatun korupsaun no aktu ilegal no bosok ka bobar no buka fo garantia ba direitu bziku
sidadaun (banati tuir, direitu ba sidadania). Husi rea seluk, buka halo inspesaun ba servisu
rejistu no notariadu ho forma sistemtika no efikas, husi entidade independente ida, nunee bele
garante kualidade servisu no kumprimentu ba rekizitu sira mak hakerek ona.
Dezafiu prinsipal sira iha rea nee mak:

25

Kompleta kuadru legal husi rejistu no notariadu (Kdigu Rejistu Sivil, Predial (Uma),
Sasan Mvel sira mak presiza halo rejistu, seluk tan.);

Dezenvolve respektiva sira sasan/materiais atu fo tulun rasik hodi kuda lei sira
(matadalan ba prosedimentu operasional);

Harii Konservatria Rejistu Sivil no Predial (Uma) no buka lori nia ba distritu hotuhotu;

Halo rekrutamentu no formasaun ba ema neeb mak presiza;

Moderniza no simplifika servisu sira, nunee bele kuda, banati tuir, konseitu balkaun
mesak no iha kedas empreza;

Fo ba DNRN estrutura diresaun ida lolos no harii Inspesaun ba Rejistu no Notariadu,


independente husi DNRN.

Artigu 11 husi Estatutu Orgniku MJ.

24 | P a g e

2.2.7. Rai no Propriedade no Kadastru


Nuudar kestaun ka hanoin ida sensvel liu mak Ministriu Justisa kaer dau-daun mak kestaun
halo regularizasaun ba propriedade rai nian iha Timor-Leste. Hafoin halao tiha prosesu naruk
ida kona ba konsulta pblika, kona ba Lei Rai nian iha ona kondisaun atu hatoo ba anlize no
aprovasaun husi rgaun kompetente sira. Tuir buat neeb hakerek iha artigu 1 husi antiprojetu, lei nee buka atu defini rejime espesial hodi fo rekoesimentu no atribuisaun ba direitu
dahuluk propriedade sasan imvel iha Timor-Leste. Hakarak koalia momos kona ba situasaun
jurdika sasan nian no buka promove kona ba fahe propriedade ba sidadaun sira, nunee bele
garante katak ema hotu-hotu iha direitu atu hetan rai. Fo rekoesimentu no atribuisaun ba
propriedade hatuur iha prinspiu respeitu ba direitu dahuluk (primariu) kotuk nian, iha
rekoesimentu ba pose oras nee hanesan fundamentu atu halo atribuisaun ba direitu
propriedade no fo kompensasaun karik mosu kazu duplisidade direitu (nain-barak).
Hakerek dau-daun mos lejislasaun konjunta ida hodi hatutan tan atu bele regula kestaun sira
mak iha relasaun: rejime fo kompensasaun; harii fundu finanseiru imobiliriu; dominiu
pbliku no privadu husi Estadu; halo espropriasaun ba utilidade pblika; no seluk tan.
Hakat liu tiha faze lejislativa, dezafiu boot buka harii kapasidade MJ nian hodi hakerek planu
ida atu halo implementasaun efetiva ba lei hira mak temi ona no halibur kondisaun neeb
presiza atu harii organismu autnomu ida ho kapasidade no autonomia lolos hodi halo jestaun
ba Kadastru, Patrimniu Imobiliriu Estadu nian no halo regularizasaun ba propriedade rai
nian, nunee bele troka Diresaun Nasional Rai no Propriedade no Servisu Kadastral (DNTPSC)
ida dau-daun nee.

25 | P a g e

DNTPSC sai nuudar servisu responsvel atu harii no halo administrasaun ba sistema ida informasaun
kona ba uza no propriedade sasan imvel no buka sistema ida efisiente iha jestaun patrimniu Estadu
nian, nia iha kbiit mos atu halo atribuisaun ba ttulu dahuluk (primeiru) propriedade 26 nian.
Iha dalan hanesan, halao dau-daun projetu-pilotu Ita Nia Rai, mak iha hanoin ikus atu halibur
dadu sira ba efeitu identifikasaun parsela rai nian, rezolusaun ba kazu hadau-malu no halo
rejistu ba ttulu sira iha tempu oin mai. Projetu ida-nee halao dau-daun iha distritu 6 (Liqui,
Manatuto, Aileu, Baucau, Bobonaro no Oecusse), sub-distritu 7 no suku 16. Prosesu nee lao
nei-neik tebes, maibe too iha fulan Outubru tinan 2009 halibur ona reklamasaun hamutuk 4500
kona ba parsela rai besik 4200, neeb mak 1400 resin tama tiha ona iha prosesu publikasaun.
Besik 8% mak sai hanesan kazu hadau-malu ba rai, no besik 92% husi parsela iha deit emareklamante ida. Numeru hira nee lao hasoru ho ema barak nia hanoin katak sei iha numeru
boot tebes ida kona ba kazu hadau-malu ba rai.
Dezafiu prinsipal sira kona ba jestaun kadastru no propriedade iha Timor-Leste hanesan:

26

Kompleta no halo aprovasaun ba kuadru legal kona ba regularizasaun propriedade rai


nian iha Timor-Leste;

Halo lalais levantamentu kadastral sistemtiku, iha ambitu projetu Ita Nia Rai;

Harii organismu autnomu ida ho rekursu naton no autonomia administrativa no


finanseira, hodi bele garante jestaun ida efikas ba kadastru no patrimniu Estadu nian,
hanesan mos prosesu regularizasaun no kazu hadau-malu ba rai;

Harii baze dadu ida mesak mak hatama informasaun neeb presiza ba efeitu kadastru
nian, halo regularizasaun no rejistu ba propriedade no halo tributasaun ba patrimniu.

Artigu 13 husi Estatutu Orgniku Ministriu Justisa.

26 | P a g e

2.3. Reforma no kuadru legal

Timor-Leste katak Estadu ida neeb direitu demokrtiku,, hatuur iha respeitu ba Konstituisaun
Ko
no ba lei no iha rekoesimentu husi direitu internasional. Hahu husi tinan 2002, Timor-Leste
Timor
ratifika ona tratadu no konvensaun internasional no hakerek lejislativa llubun
ubun boot ida mak
hetan ona progresu notvel; halo ona aprovasaun ba lei bzika sira neeb mak presiza ba
funsionamentu sistema justisa nian. Maibe, iha rekoesimentu husi hotu-hotu
hotu
katak
ordenamentu jurdiku iha Timor
Timor-Leste seidauk remata no presiza dezenvolve
nvolve tan, nunee mos
presiza harii mekanismu atu halo monitorizasaun uainhira kuda lei foun sira.
Salienta tan katak prosesu lejislativu timoroan hametin ona liu husi mekanismu halo konsulta
pblika,, ho meritu hodi fo tulun ba lejislador atu hakerek ninia
nia proposta tuir ho realidade
Timor-Leste
Leste nian rasik no buka promove populasaun no grupu reprezentantivu hotu-hotu
hotu
neeb, husi forma seluk, la iha dalan ba prosesu ida-nee mak dala barak taka ba sira.
Oras nee dau-daun
daun hakerek hela no/ka halo
aprovasaun
un ba konjuntu importante ida lei nian,
hanesan Kdigu Sivil, lei organizasaun judisiria,
lejislasaun kona ba regularizasaun no rejistu
propriedade iha Timor-Leste.
Leste. Lei barak seluk sei
hakerek, liu-liu
liu lejislasaun espesial mak sei regula
aplikasaun no fo rekoesimentu ba direitu
kostumeiru iha Timor-Leste27 no lei sira kona-ba
kona
direitu labarik nian, no seluk tan. Lei prinsipal sira
atu hakerek no/ka halo aprovasaun too iha tinan
2012 mak identifika ona iha dokumentu Aneksu (haree. Meta 5).

27

Artigu 2, nr. 4, husi Konstituisaun RDTL

27 | P a g e

Dezafiu sira prinsipal ba rea nee mak hanesan:

Kompleta kuadru legal iha setr justisa, buka haree katak modelu neeb mak adopta
los duni ba realidade Timor-Leste nian no anlize ba feto-mane (jneru) mos tau tama
iha laran;

Buka hakerek lei sira, karik bele, uza lian ida simples, atu ema hotu bele hatene;

Buka halo tradusaun no publikasaun ba lei hotu-hotu iha lian Portugus no Ttun;

Buka dezenvolve Ttun jurdiku;

Fo treinu ba grupu asessor jurdiku nasional ida, prontu atu halao knaar hodi hakerek
lejislativa, nunee bele ho forma progresiva troka sira nia kolega internasional;

Buka halo armonizasaun legislativa no halo revizaun ba lei sira, tuir ho nesesidade.

2.4. Dezenvolvimentu iha Rekursu Ema nian


Bele dehan katak kapasidade ema nian iha
setr justisa signifikativamente diak dau-daun
ona, maske nunee setr nee sei presiza nafatin
ema internasional atu halao Atividade Xavi
sira. Labele nega katak importnsia neeb mai
husi tulun nee boot tebes, tan hodi bele halao
no fo dezenvolvimentu ba sistema justisa,
maibe transfernsia kompetnsia ba timoroan
sira sei nei-neik liu fali buat neeb mak ita
hanoin. Hanoin nee, husi rea ida, tan presiza
fo garantia katak halao knaar judisial atu
profisional nasional sira bele fo aan tomak ba formasaun tknika no, husi sorin seluk, tan sei
kuran mekanismu integradu no transparente iha rekrutamentu no avaliasaun ba ema
internasional28.
Husi rea seluk, maske iha Konstituisaun tau ona katak Ttun no Portugus hanesan lian
ofisial29 iha Timor-Leste, everdade hatudu katak lian Portugus halao knaar ida dominante iha
sistema justisa. Ida-nee la tuir ho buat neeb mak mosu iha sosiedade tanba timoroan uituan
deit mak koalia portugus no timoroan liu 80% mak koalia Ttun. Nunee dominiu husi lian
Portugus iha setr Justisa hatudu katak laos deit rekoesimentu husi instituisaun nasional sira
neeb mak kaer lian nuudar dalan ofisial ida hodi halo komunikasaun, hanesan mos volume
28
29

Relatriu ICNA 2009.


Artigu 13 husi Konstituisaun RDTL.

28 | P a g e

asistnsia mak simu husi rai sira neeb koalia lian portugus, liu-liu iha rea hakerek lejislativa,
Sentru Formasaun Jurdika no instituisaun judisiria30.
Maske har husi kapasidade kona ba lian portugus iha kresimentu ida boot iha tinan hira liu
ba, maibe iha realidade katak las ema hotu iha setr justisa iha koesimentu natn iha lian
Portugus no iha oportunidade boot liu atu ema kolia koalia deit lian Ttun, hatudu momoos
katak nee hatuun kapasidade ba lian nee, ho konsiderasaun katak, lei barak, material
formasaun iha lian portugs no formador sira mai husi nasaun sira ho lian portugus. Kestaun
kona ba lian sei hela nunee, hanesan dezafiu ida, mak sei bele haree husi dalan rua: husi dalan
ida, buka dezenvolve Ttun jurdiku sufisiente atu bele uza iha sistema justisa, hanesan ho
Portugus; dalan seluk, mak buka halo kampaa edukasaun ida iha lian portugus, ba labarik
no foin-sae sira, hodi bele transforma Timor-Leste iha sosiedade neeb mak koalia lian rua31
momos tebes.
Presiza harii mos kultura servisu pbliku ida, hatuur iha valor tiku sira, iha profisionalismu
no responsabilidade husi aktor sira hotu iha sistema justisa nian; nunee bele garante
estabilidade no kontinuidade ida ba ema, nasional no internasional, hodi memoria institusional
labele lakon; no buka dezenvolve poltika ba rekursu ema nian ho hanoin ikus atu dada no kaer
metin profisional kompetente, liu-liu, iha distritu sira. Poltika hira nee buka hatuur iha
prinspiu hanesan salariu justu (foin lalais halo ona aprovasaun ba estatutu salarial foun ba jus,
prokurador no defensor sira), hanesan oportunidade atu halo dezenvolvimentu no progresaun
iha kareira no halo rekrutamentu ho baze iha kualifikasaun no meritu.
Sentru Formasaun Jurdika (CFJ) sai ona importante iha preparasaun ba aktor judisial balun
neeb presiza hodi bele halao knaar iha instituisaun husi setr nee: fo ona too oras nee
formasaun sertifikada ba defensor pbliku 11 no jus 13, no oras nee dau-daun simu hela
formasaun formandu 12. CFJ fo ona mos formasaun ba funsionriu justisa, tradutor no
interprete no hakerek lejislativa. Kona ba formasaun ba notriu no konservador no advogadu
privadu sira sei hahu iha tempu badak nia laran. Maibe, presiza hametin numeru husi aktor
judisiriu hodi bele kaer pozisaun sira iha instituisaun judisiria mak seidauk kuda no atu bele
atende servisu sira mak namukari dau-daun iha rai laran. Iha dalan hanesan, presiza aposta
nafatin iha dezenvolvimentu ba programa sira formasaun estruturadu no iha formasaun
kontinua espesializada ba profisional oin-oin justisa nian, buka mos hamosu kritriu ho
kualidade atu hanorin Direitu iha Universidade sira.
Kona ba halo dezenvolvimentu ba rekursu ema nian, dezafiu sira prinsipal mak:

30
31

Halo definisaun ba Planu Dezenvolvimentu ba Rekursu Ema nian ba setr nee, ho baze
iha formasaun mak hanorin husi CFJ no presiza ema kualifikadu ho kompetnsia neeb
determina husi instituisaun sira setr nian;

Relatriu ICNA 2009.


Relatriu ICNA 2009.

29 | P a g e

Hadia didiak efiksia estratjia dezenvolvimentu ba kapasidade, hanesan mos forma


sira atu halo transfernsia kompetnsia husi aktor internasional ba ninia maluk nasional
no sadik aktor internasional sira hodi buka hatene lian Ttun;

Harii sistema hanorin Direitu no formasaun jurdika ida mak bele hamosu rekursu ema
nian neeb presiza ba setr nee, ho nvel aas, liu husi akreditasaun ba universidade
sira seluk, laos deit UNTL, ho baze iha sasukat nasional hodi hanorin Direitu;

Hametin hanorin lian Portugus iha nvel, primariu, sekundariu no universitariu;

Hametin kapasidade no autonomia ba Sentru Formasaun Jurdika nuudar organismu


eselnsia iha formasaun dahuluk no kontinua ba profisional husi setr justisa nian;

Hadia didiak konteudu programtiku kursu nian, banati tuir, hanesan formasaun iha
matria tiku-profisional;

Hatutan formasaun mak simu iha CFJ ho programa no estajiu formasaun mak fo husi
rai seluk, hanesan forma atu hatene funsionamentu sistema justisa neeb metin ona,
troka esperinsia no halibur pratika sira diak nian;

Buka dezenvolve, iha mbitu CFJ, Sentru Estudu no Peskiza ida, ho hanoin ikus atu
halibur no halo anlize ba desizaun judisial, dezenvolvimentu doutrina jurdika,
tratadu, kdigu anotadu no publikasaun legal sira, laos deit Biblioteka Jurdika ida;

Dezenvolve poltika ema nian neeb presiza atu dada no kaer metin profisional
kualifikadu no buka hatun abandonu antesipadu ba kursu formasaun, liu-liu husi feto
sira;

Buka dezenvolve Kultura Servisu Pbliku ida, tika profisional no responsibilizasaun


iha hahalok ida tolernsia-zeru kona ba korupsaun, liu-liu iha implementasaun no hadia
didiak rgaun sira ho kbiit atu halo inspesaun no tau disiplina;

Hasae numeru operador judisiriu sira (jus, prokurador, defensor, advogadu, ofisial
justisa), nunee bele kaer sistema justisa mak hakarak kari iha rai laran;

Halo rekrutamentu no forma ema neeb fo tulun administrativu hodi bele husik aktor
judisiriu husi knaar hira nee.

30 | P a g e

2.5. Infra-estrutura no Teknolojia Informasaun nian


Buka hakas aan hodi hasae kapasitasaun no operasionalidade iha instituisaun judisiria sira no
kari sistema justisa iha distritu hotu-hotu husu, liu-liu, investimentu iha infra-estrutura,
ekipamentu no teknolojia informasaun adekuada nian. Komunidade rural hela dok, difikuldade
iha komunikasaun no la iha kareta atu tula no kondisaun finanseira kuran, sai hanesan
obstakulu ba sidadaun sira atu hetan dalan ba servisu justisa nian no halo mos
dezenvolvimentu ba infra-estrutura iha nvel distritu sai hanesan dezafiu boot ida.
Iha tinan hira liu ba, halo investimentu iha
setr Justisa makaas tebes. Hadia fali ona
Prizaun sira Becora no Gleno, harii ona
uma ba guarda prizional, hadia fali ona
fatin Tribunal no uma ba Jus sira no hadia
ona fatin distrital ba Defensoria Pblika no
PGR iha Baucau, Suai no Oecusse; oras nee
hadia dau-daun uma ba defensor no
prokurador iha distritu tolu nee. Harii
mos ona projetu internet/intranet iha Setr
Justisa no iha ona dalan ikus halo
informatizasaun
ba
emisaun
billete
identidade no sertidaun rejistu.
Maibe, iha posibilidade ida atu kua orsamentu iha tinan 2010, nee mak buka atu hametin
nesesidade hodi hadia didiak planeamentu no uza rekursu neeb iha, buka fahe-malu
instalasaun no meiu multiuzu sira no hamosu solusaun alternativa hodi fo servisu sira.
Nunee, dezafiu sira prinsipal kona ba infra-estrutura no teknolojia informasaun no
komunikasaun (TIC) mak:

Hadia didiak koordenasaun husi instituisaun setr nian hodi fo ba malu infra-estrutura,
hanesan mos meiu multiuzu;

Buka dezenvolve infra-estrutura, komunikasaun no tulun lojstiku neeb mak husu


husi instituisaun sira setr nian atu halao knaar neeb mak fo ba sira, liu-liu iha distritu
sira, buka fo fatin servisu no uma diak ba jus, prokurador, defensor no ofisial justisa,
kuartu hodi rai prova sira, no kuartu keta-ketak ba sasin, vitima no suspeitu sira;

Hatan ba difikuldade kona ba kareta no distnsia naruk husi instituisaun no ho


pbliku;

Kari servisu TIC, harii unidade TIC iha instituisaun justisa ida-idak no/ka iha distritu
ida-idak, atu garante tulun ida efikas liu tan;

31 | P a g e

Harii sistema efikas


kas ba jestaun kazu sira ho baze iha nesesidade iha nvel
funsionamentu husi Tribunal, DP no PGR/
PGR/Polisia,
Polisia, ho ligasaun neeb presiza;
presiza

Hasae tan disponibilizasaun informasaun estatistika kona ba setr justisa.

2.6. Dalan ba Justisa

Pbliku nia koesimentu kona ba instituisaun justisa uituan liu32. Populasaun


Populas
nia nvel
edukasaun no hahalok konservador
ador husi komunidade fo influnsia ka taka dalan ba justisa husi
parte grupu vulnervel (mukit) sira. Feto no fetoran sira, dala barak, iha difikuldade atu hatama
kesar kona ba krime. Oras nee dau
dau-daun haksesuk hela kona ba abordazen integrada ida hodi
halo
lo prevensaun no tratamentu ba krime iha fatin balun (banati tuir: Suai), mak haree kona
hahalok husi komunidade no dezigualdade (liu
(liu-liu ho baze iha feto-mane/jneru
jneru), no halibur
instituisaun tomak justisa nian (hanesan mos polisia), ssosiedade sivil no grupu
rupu komunitriu
komunit
sira.
Mekanismu justisa kostumeiru, dala barak, sai hanesan dalan
mesak atu halo justisa husi ema barak, maibe la iha
regulamentasaun bele sai risku bo
boot
ot ida ba pratika hira nee hodi
lao
o hasoru lei no direitu ema33 nian, liu-liu
liu direitu ba feto no ba
labarik sira. Halo dau-daun
daun konsulta, iha nvel nasional, hodi
hakerek lei kostumeira/justisa komunitria no lei mediasaun nian.

La bele iha sistema justisa ida ho susesu uainhira la fo justisa ba sidadaun hotu-hotu
hotu
mak
presiza justisa, liu husi mekanismu halo rezolusaun ba konflitu no fo protesaun ba direitu
kredivel, transparente, efikas no sustentvel, hanesan mos fo kastigu ba krime no fo
kompensasaun ba vitima sira.

Inkeritu ba Persepsaun no Hahalok husi Sidadaun kona ba Lei no Justisa 2008.


Banati tuir, obriga kaben, fo kaben labarik, kaben vitima ho violador sira, halo diskriminasaun ba feto iha direitu ba
propriedade, seluk tan.
32
33

32 | P a g e

Nunee, presiza kuda nafatin, ho forma efikas liu tan, kampaa sensibilizasaun no informasaun
kona ba lei no direitu sidadaun nian, atu populasaun sira bele hatene no husu protesaun ba sira
nia direitu.
Dezafiu sira prinsipal kona ba hadia didiak dalan ba justisa mak:

Harii tan distritu judisial34 no servisu seluk justisa nian iha nvel distritu, ho ligasaun
efikas ho polisia no ospital atu fasilita denunsia no akuzasaun ba krime sira;

Harii sistema mvel sira justisa nian iha distritu sira no iha komunidade kiik sira,
neeb instituisaun justisa la iha no neeb dezenvolvimentu infra-estrutura espesifika
justisa ho forma permanente mak la iha osan atu selu;

Buka fo hanoin kona ba jneru/feto-mane no halo sensibilizasaun ba direitu ba labarik


tau tama hotu iha programa no knaar setr justisa nian;

Hasae nvel koesimentu pbliku nian kona ba lei no direitu sira no kona ba
mekanismu mak iha atu halo kumprimentu ba direitu, liu-liu feto no ho fetoran sira
nian;

Hasae kapasidade instituisaun iha setr nee hodi fo servisu no trata, ho forma lalais no
efikas, kazu judisial, nunee bele hasae fiar husi pbliku iha sistema justisa no hatun
hanoin ida kona ba impunidade;

Harii mekanismu hodi tulun atu hakat liu bareira iha lian nunee bele hadia diak liu
tan dalan ba justisa husi parte sidadaun sira no fasilita traballu ba profisional sira husi
foru, liu-liu uainhira lori investigasaun no prosesu-krime;

Buka fo rekoesimentu ba uzu no kostume lokal/sistema tradisional justisa, liu husi


halo regulamentasaun lolos, hodi bele lao tuir ho Konstituisaun, direitu ema nian no lei
sira;

Harii meiu alternativu laos-jurisdisional seluk atu halo rezolusaun ba konflitu,


nuudar banati tuir, halo mediasaun no halo julgamentu husi ema laos jus (arbitrazen);

Harii sistema integradu no efikas ida hodi fo asistnsia jurdika no tulun judisiriu,
liu-liu ba ema mukit no vulnervel sira, liu husi hametin knaar Defensoria Pblika no
kuda meiu protesaun ba sasin no ema sira iha perigu laran (banati tuir: taka identidade,
hela iha uma abrigu), la selu kustas no multa, pagamentu despeza kona ba deslokasaun,
seluk tan.

Tuir ho relatriu ICNA, Timor-Leste presiza iha distritu judisial ualu: Dili, Baucau, Maliana, Manatuto, Oecussi,
Same, Suai no Viqueque.
34

33 | P a g e

KAPTULU 3. VIZAUN NO DIRESAUN ESTRATJIKA


3.1.

Vizaun ida ba Justisa. Misaun noValor sira.

Dezenvolvimentu sistema justisa iha Timor-Leste buka atu hatan ba aspirasaun husi povu
Timor-Leste no implika koordenasaun husi rgaun sira setr justisa nian, hahu husi vizaun
komun ida oinsa mak atu sai no oinsa mak funsiona Justisa ka, ho liafuan seluk, vizaun ida mak
bele fahe-ba-malu ita hakarak ba iha neeb no oinsa mak too ba.
Hanoin estratjika neeb hatuur iha dezenvolvimentu nia kotuk husi setr nee mak:
a) Setr nee forma husi instituisaun independente sira ho vizaun komun ida;
b) Instituisaun hira nee hakarak halo kooperasaun no koordenasaun atu hadia diak liu
tan dezempeu;
c) No nunee bele garante direitu konstitusional atu sidadaun hotu-hotu hetan dalan ba
justisa.
Vizaun ida ba justisa, hanesan mos misaun husi setr justisa no ninia valor hira rasik mak,
nunee, presiza tebes hasai husi prinspiu Konstitusional no husi valor seluk neeb hasai iha
poltika neeb defini ona husi Governu, hanesan mos dokumentu hira neeb mak Timor-Leste
iha tinan 2020 Ita nia Rain, ita nia Loron oin mai (ka Vizaun 2020). Iha dokumentu nee, mak
hakerek tiha kedas ona molok independnsia husi Nai Eselnsia Kay Rala Xanana Gusmo,
neeb mak hatoo ba konsulta pblika nasional ida luan no klean, hodi defini ona vizaun Rai
ida mak aplika ho justisa hanesan prioridade iha lei no halo jestaun ba ekonomia no finansas ho forma
efisiente no transparente.
Iha Konstituisaun nuudar be-matan importante atu loke-hanoin tanba iha nee mak hakuak
prinspiu fundamental sira kona ba direitu ema nian no sistema Justisa. Prinspiu sira hanesan
separasaun ba poder (kbiit)35 lejislativu, ezekutivu no judisial, husi subordinasaun Estadu ba
Konstituisaun no ba lei36 ka husi independnsia tribunal37 sira, mak fo orientasaun ba halao
Estadu direitu demokrtiku no ba sistema justisa iha Timor-Leste (haree. kuadru Valor no
Prinspiu sira Justisa).
Hetan dalan ba justisa nuudar valor sentral sira seluk husi sistema justisa iha Timor-Leste.
Konseitu, neeb mak defini ona iha Konstituisaun38, katak sidadaun sira tomak iha dalan ba
justisa hodi defende sira nia direitu, neeb mak lakoi fo justisa tan kuran iha meiu ekonmiku.
Konseitu nee bele haree husi ohin rua: husi sorin ida, disponibilidade husi servisu sira justisa
nian hodi fo defeza ba sidadaun sira nia direitu ho forma lalais, efikas no justa no, husi rea
seluk, buka fo komprensaun no fiar husi parte populasaun ba iha sistema nee. Ho hanoin nee,
sistema justisa luan tebes liu fali ninia instituisaun sira rasik, neeb estende too ba sosiedade
sivil no ba lder komunitriu sira.
Artigu 69 husi Konstituisaun RDTL.
Artigu 2, nr. 2, husi Konstituisaun RDTL.
37 Artigu 119 husi Konstituisaun RDTL
38 Artigu 26 husi Konstituisaun RDTl.
35
36

34 | P a g e

Nunee, ita bele defini dalan ba justisa hanesan direitu husi ema ida-idak no grupu sira atu hetan
resposta ida lalais, efetiva no justa hodi fo protesaun ba sira nia direitu, atu previne ka rezolve konflitu no
kontrola abuzu iha poder, liu husi prosesu ida transparente no efisiente, ho mekanismu sira fasil
atu hetan, ekonmiku no responsvel. Mekanismu hira nee bele hetan iha sistema justisa
formal, iha prosesu kostumeiru sira ka iha prosesu alternativu atu halo rezolusaun estra-judisial
ba kazu hadau-malu rai. Iha Timor-Leste, tan razaun lubun boot ida, timoroan barak mak halai
ba justisa iha komunidade nia laran. Sidadaun ida-idak iha direitu atu hetan dalan ba justisa no
Estadu iha obrigasaun atu halao direitu nee, maibe buka atu tau ekilibriu husi respeitu ba uzu
no kostume lokal no fo protesaun ba direitu fundamental ema ida-idak nian. Hetan dalan ba
informasaun sai, nunee, hanesan pr-rekizitu ida atu ema sira bele hatene sira nia direitu no
obrigasaun tuir ho lei, no bele hili, ho konsinsia, ba mekanismu hira mak haree katak diak liu
hodi defende sira nia direitu. Karik hili sistema formal justisa ka karik iha krime sira ho
dominiu pbliku mak sei bele deit rezolve liu husi Estadu, nunee Estadu iha obrigasaun atu fo
tulun no asistnsia jurdika adekuada ka lolos.
Maibe prioridade sira husi Governu sei muda iha tempu naruk nia laran no husi Governu ida
ba Governu seluk, koordenasaun no dezenvolvimentu iha setr nee presiza halao ho baze iha
vizaun no misaun ida momos no iha plataforma ida husi valor komun. Husi vizaun neeb
defini no fahe-ba-malu iha instituisaun prinsipal sira husi setr Justisa nian buka hatuur deit
iha Konstituisaun no iha valor sira neeb temi ona ba hodi hatudu sa tipu sosiedade mak
hanoin harii ba:

Dalan ba Justisa husi Ema hotu-hotu, ho baze iha respeitu ba Direitu Ema
nian no ba Estadu Direitu.
Temi ona katak setr Justisa forma husi instituisaun independente sira, neeb mak sira nia
misaun buka halo definisaun ba mandatu rasik, mak hakerek momos ona iha Konstituisaun no
iha lei sira. Maibe, no tuir ho sasukat neeb mak hakerek iha planu estratjiku nee kona ba
setr justisa, haree ba ninia globalidade, katak presiza duni defini misaun ba setr justisa,
hanesan:

Halao Justisa ho forma ida efikas, efisiente, fasil atu hetan no mak iha
fiar husi sidadaun sira.
Iha vizaun no misaun buka atu hatudu no halao liu husi valor no prinspiu sira mak bele hetan
iha Konstituisaun RDTL no iha Deklarasaun Universal Direitu Ema nian, neeb hetan
rekoesimentu husi Konstituisaun39. Iha kuadru tuir mai buka hatudu prinsipal valor no
prinspiu sira Justisa nian.

39

Konstituisaun RDTL, Artigu 23

35 | P a g e

Valor no Prinspiu sira Justisa nian


1. Soberania, Konstitusionalidade no Estadu Direitu Demokrtiku
1.1. Lei sira nia ierarkia (dalas)
Konstituisaun mak lei fundamental iha ordenamentu jurdiku, lei hira seluk hotu, dekretu-lei no
regulamentu mai husi Konstituisaun no, iha kazu konflitu, sei hatuur lei neeb mak todan ka folin liu.

1.2. Supremasia husi lei no Estadu hakruuk ba Konstituisaun no ba lei40


Lei mak autoridade neeb aas liu iha sosiedade no Estadu no sidadaun sira sei hakruuk ba
Konstituisaun no ba lei; aktu sira Estadu nian sei iha folin deit uainhira halo tuir ho Konstituisaun no lei.

1.3. Kaer Prinspiu sira husi Direitu Internasional41


Hanesan mos prinspiu sira mak koalia kona ba dignidade ema nian no salvaguarda Direitu Ema nian no
Labarik sira.

1.4. Separasaun ba poder42 (lejislativu, ezekutivu no judisial)


rgaun soberania sira mak hakerek ona iha Konstituisaun halao sira nia knaar ho forma independente
no la iha rgaun ida mak bele influnsia knaar iha rgaun seluk nian.

1.5. Hakarak no Partisipasaun husi Povu iha Governu Rai43 nian


Katak sidadaun sira iha direitu atu hili sira nia reprezentante, liu husi sufrajiu diretu no universal, nunee
garante ninia partisipasaun iha moris poltika no pblika Rai nian.

2. Sistema Justisa nian


2.1. Tribunal no majistratura44 sira nia independnsia
Tribunal no jus sira mak independente no sei hakruuk deit ba Konstituisaun no ba lei.

2.2.Fo rekoesimentu no valorizasaun ba norma no uzu kostumeiru Timor-Leste45


Uzu no kostume timoroan sira nian hetan rekoesimentu, naran katak la bele lao hasoru ho
Konstituisaun no direitu ema nian no tuir ho lejislasaun mak regula sira nia limite.

2.3. Prosesu justu no ekitativu (hanesan)


Prinspiu prezunsaun inosnsia (la iha ema ida sala molok jus hakotu sentensa) iha prosesu penal46,
independnsia husi tribunal no direitu ba rekursu sai nuudar garantia legal sira hodi bele lori prosesu
judisial ho forma justa, efikas no lalais. (hakotu iha prazu razovel nia laran).

Konstituisaun RDTL artigu 2


Konstituisaun RDTL artigu 9
42 Konstituisaun RDTL artigu 69
43 Konstituisaun RDTL artigu 1 no 65
44 Konstituisaun RDTL artigu 119
45 Konstituisaun RDTL artigu 2, nr. 4.
46 Konstituisaun RDTL artigu 34
40
41

36 | P a g e

Valor no Prinspiu sira Justisa nian (kont.)


2.4. Responsabilizasaun
Instituisaun sira Justisa nian no sira nia membru ida-idak sai nuudar responsvel ba sira nia hahalok no
ba uzu rekursu pbliku Estadu nian, transparnsia iha aktu administrativu no fo dalan ba informasaun
nuudar pr-rekizitu atu halo efetivasaun ba responsabilizasaun iha poder pbliku sira. Luta hasoru
pratika ilegal no korupsaun hetan protesaun husi lei no halao husi rgaun sira rasik mak hakerek ona
iha Konstituisaun no iha lei.

2.5. Prinspiu desentralizasaun no hakbesik servisu sira ba sidadaun47


Estadu, iha ninia organizasaun, buka promove desentralizasaun no hakbesik servisu sira ba sidadaun
hanesan forma atu fasilita dalan ba sidadaun sira.

3. Direitu, Liberdade no Garantia Ida-idak


3.1. Sidadaun sira hanesan iha lei nia oin no Prinspiu Laiha-diskriminasaun48
Sidadaun sira hotu hanesan iha lei nia oin no hetan direitu no dever hanesan, no la iha ema ida mak bele
hetan diskriminasaun ho baze iha rasa, feto ka mane, estadu sivil, orijen tnika, lian, pozisaun sosial ka
situasaun ekonmika, fiar poltika ka relijioza, instrusaun ka kondisaun fzika ka mental.

3.2. Dalan ba Justisa49


Ba sidadaun tomak sei garante dalan ba justisa no Justisa labele nega ba ema sira neeb mak kuran iha
meiu ekonmiku.

3.3. Direitu ba Asistnsia Jurdika50


Sidadaun hotu-hotu iha direitu atu simu tulun no asistnsia jurdika atu rezolve kazu hadau-malu no
defende sira nia direitu no interese lejitimu, mak kaer husi advogadu no defensor sira.

3.4. Dalan ba Informasaun no partisipasaun husi interesadu51


Iha obrigasaun atu halo publikasaun ba lei no desizaun legal sira nunee bele fo posibilidade atu ema
hotu-hotu bele hatene kona ba lei no sira nia direitu. Buka dada partisipasaun husi interesadu sira iha
administrasaun Estadu nian, liu-liu hasoru hahalok neeb mak halo aat sira nia direitu no interese
lejitimu.

3.5. Direitu ba propriedade privada52


Direitu ba propriedade privada sei fo ba sidadaun nasional sira no bele deit taka liu husi pagamentu justa
indemnizasaun nian.

Artigu 5 no 137 husi Konstituisaun RDTL.


Artigu 16 husi Konstituisaun RDTL.
49 Artigu 26 husi Konstituisaun RDTL.
50 Artigu 135 husi Konstituisaun RDTL.
51 Artigu 137 husi Konstituisaun RDTL.
52 Artigu 54 husi Konstituisaun RDTL.
47
48

37 | P a g e

3.2.

Meta sira ba setr Justisa

Liu husi vizaun, misaun no valor sira mak tau iha enkuadramentu ita hakarak ba neeb, bele haten ona,
meta prinsipal sira atu too ba iha tempu badak, mediu no naruk nia laran mak temi iha oinsa ita too ba.
Meta hira nee fahe hamutuk tuir ho rea temtika lima neeb defini kedas ona.
Area temtika 1 - Dezenvolvimentu Institusional
Hametin administrasaun justisa, liu husi hadia didiak kapasidade instituisaun no koordenasaun ho sira
ida-idak.
1. Iha tinan 3 nia laran (2012), buka fo koordenasaun ida sistemtika no efikas ba setr Justisa
no ninia instituisaun sira;
2. Iha tinan 10 too 20 oin mai (2020/2030), servisu sira iha setr justisa sei kari ho forma
progresiva atu ema hotu bele hetan dalan ba servisu hira nee iha distritu sira tomak;
3. Iha tinan 10 too 15 nia laran (2020/2025), kuadru institusional ba setr justisa sei remata,
hanesan buat neeb hakerek ona iha Konstituisaun no iha lei sira Timor-Leste nian;
4. Iha tinan 5 too 10 nia laran (2015/2020), sistema justisa sei bele hahu, lori no hakotu, ho
forma efikas no iha prazu razovel nia laran, tipu prosesu judisial ruma, liu-liu prosesukrime.
Area temtika 2 - Reforma no Kuadru Legal
Hametin no buka armoniza kuadru legal iha sistema Justisa no iha Direitu
5. Iha tinan 5 too 7 oin mai nia laran (2015/2017), Ministriu Justisa sei bele kaer metin no
atualiza kuadru legal armoniozu ida, ho kualidade boot, iha rea Justisa no Direitu nian.
rea temtika 3 Dezenvolvimentu iha Rekursu Ema nian
Buka dezenvolve kapasidade no kompetnsia profisional husi setr justisa nian, hanesan mos fo ba
instituisaun rekursu ema nian buat neeb mak presiza no naton atu halao nafatin sira nia mandatu,
hodi hatan ba nesesidade formasaun no buka halo avaliasaun ba dezempeu
6. Iha tinan 5 nia laran (2015), setr justisa sei bele identifika no prienxe pozisaun sira hotu ho
ema nasional motivadu no kualifikadu;
7. Too tinan 2030, ema hotu-hotu iha setr justisa sei iha kompetnsia, aptidaun no
koesimentu neeb mak presiza, hanesan mos kona ba norma tika mak bele aplika, atu
halao lolos sira nia knaar;
8. Iha tinan 5 too 7 nia laran (2015/2017), Sentru Formasaun Jurdika, hamutuk ho
Universidade Direitu no Sentru Estudu Jurdiku seluk, sei sai nuudar sentru jurdiku ho
eselnsia, mak bele fo ba profisional sira hotu iha rea jurdika neeb husu husi sistema
justisa.

38 | P a g e

rea temtika 4 Infra-estrutura no Teknolojia Informasaun


Harii infra-estrutura neeb presiza ba instituisaun justisa iha Rai laran tomak, liu-liu uma, hela-fatin,
transporte, komunikasaun no TIC.
9. Iha tinan 10 too 20 oin mai (2020/2030), instituisaun sira husi Setr Justisa nian sei hetan ho
forma progresiva infra-estrutura fzika, ekipamentu no meiu lojstiku no teknoljiku
adekuadu, iha nvel sentral no distritu sira;
10. Iha tinan 5 nia laran (2015), instituisaun sira husi Setr Justisa nian sei sosa teknolojia no
sistema informasaun no komunikasaun (TIC) bziku ba ninia funsionamentu; iha tinan 2020
sistema informasaun sira tomak sei halo informatizasaun tomak.
rea temtika 5 Dalan ba Justisa
Buka hakbesik justisa ba ema sira, fo ba sira dalan ba justisa, liu-liu iha distritu sira, hanesan mos hasae
populasaun nia koesimentu kona ba lei no direitu sira no kona ba servisu sira mak iha, no buka halo
interasaun husi sistema justisa formal no informal
11. Iha kada tinan 5 nia laran (2015, 2020, 2025, 2030), sei hadia didiak situasaun dau-daun nee
iha Setr Justisa, kona ba disponibilizasaun servisu sira Justisa nian no konsiensializasaun
no fiar husi pbliku iha sistema Justisa;
12. Iha tinan 5 nia laran (2015), poltika no asaun sira prevensaun ba krime sei kuda iha setr
Justisa;
13. Iha tinan 3 laran (2012), prinspiu laiha-diskriminasaun, halo sensibilizasaun kona ba
kestaun feto-mane (jneru) no fo protesaun ba grupu vulnervel no direitu ema nian sei
hatama iha setr justisa;
14. Iha tinan 3 too 5 nia nia laran (2012/2015), direitu kostumeiru no mekanismu sira justisa
komunitria nian sei regula no sei kuda monitorizasaun sistemtika ida hodi nia bele lao
tuir ho direitu ema nian.
Estratjia hira atu kuda meta ida-idak husi 14 mak defini ona sei hakerek iha kuadru Aneksu.
Iha kuadru nee hakarak atu halo ligasaun husi meta, estratjia, objetivu no prazu indikativu
atu halo ninia konkretizasaun, hanesan mos Atividade Xavi hira hodi halao husi instituisaun
responsvel ho kolaborasaun husi prinsipal parseiru sira. Iha nee halo mos definisaun ba
indikador-xave sira ba dezempeu ba atividade ida-idak.

39 | P a g e

3.3. Estratjia atu kuda (halo implementasaun)


Atu kuda hanoin estratjika iha setr justisa hatene nuudar sistema neeb forma husi instituisaun
independente sira ho vizaun ida komun ba setr mak halo kooperasaun no koordenasaun ba malu hodi
hadia didiak dezempeu nee presiza laos deit involvimentu husi instituisaun sira setr justisa
nian, maibe tama mos aktor sira seluk laos estatal husi sistema justisa nian, hanesan mos
sidadaun.
Importante liu mak iha konsiderasaun katak instituisaun sira justisa nian sai hanesan rgaun
autnomu iha total ka balun deit, ho sira nia prosedimentu kona ba planeamentu no
orsamentasaun rasik, mak tama iha prosesu luan kona ba planeamentu no elaborasaun ba
Orsamentu Estadu nian. Ba Ministriu Justisa, uainhira rgaun Governu nian ho
responsabilidade atu halo definisaun no halao poltika sira setr nian, iha kbiit atu halo
koordenasaun iha instituisaun sira husi setr nee. Nunee, mekanismu no atividade sira
koordenasaun nian buka halo planu no orsamenta iha Ministriu nia laran. Husi rea seluk,
haree ba autonomia mak instituisaun sira justisa nian iha, labele aplika abordazen ida
implementasaun nian husi leten ba karaik (top-down), nunee presiza harii mekanismu mak
bele kaer ligasaun transversal iha instituisaun sira hotu no parte interesada sira neeb mak
tama iha sistema justisa.
Nunee, ho hanoin ikus atu fo tulun iha prosesu halo planeamentu no implementasaun ba Planu
Estratjiku iha Setr Justisa, no lao ba hasoru ho vizaun neeb mak defini ona, haree atu harii,
laos deit Konsellu Koordenasaun mak iha ona, maibe estrutura rua tan kona ba planeamentu
no dialogu. Iha estratjia implementasaun nian hatuur iha estrutura sira tuir mai nee:
a) Konsellu Koordenasaun (KK), mak sai nuudar rgaun konsultivu ba Ministriu kona
ba asuntu sira Justisa nian, forma husi Ministru Justisa, mak ukun, Prezidente Tribunal
Rekursu no Prokurador-Jeral Repblika. Ba KK sei iha kbiit atu fo orientasaun
estratjika ba prosesu planeamentu no tau matan ba implementasaun Planu Estratjiku
iha Setr Justisa, KK sei deside kona ba meta prinsipal sira atu too ba ho baze iha
poltika no prioridade sira mak defini ona husi Governu no sei defini indikador sira atu
hetan dalan ba justisa. Iha ona hanoin atu halo alargamentu formal ba Konsellu
Koordenasaun ba instituisaun relevante sira seluk justisa nian (Defensor Pbliku, mak
halo parte ho forma informal, Advogadu Privadu no Polisia);
b) Sekretariadu ba Planeamentu (SP), mak sei halibur reprezentante sira husi instituisaun
oin-oin justisa nian, no sei halao nuudar estrutura hodi fo tulun ba Konsellu
Koordenasaun atu tulun iha dezenvolvimentu traballu sira hanesan halo planeamentu
no implementasaun no halo monitorizasaun ba Planu Estratjiku;
c) Form ba Dialogu kona ba Justisa, nuudar grupu konsulta ba KK, ho nia mak sei bele
koalia no rona hanoin sira kona ba kestaun sira mak dait ho dalan ba justisa no ho halao
vizaun justisa nian. Form nee sei halibur fulan nen-nen, liu husi konvokasaun husi MJ,
40 | P a g e

banati tuir, atu partisipa iha prosesu halo planeamentu. Iha Form sei halibur
reprezentante sira husi parte interesada tomak sistema justisa nian, liu-liu sosiedade
sivil no komunidade internasional. Form sei bele hatoo rekomendasaun sira ba
Konsellu Koordenasaun, nia mos iha kbiit atu halo monitorizasaun kona ba dalan ba
justisa ho baze iha relatriu peridiku no iha indikador-xave sira mak defini ona iha
dokumentu ida-nee.

Estratjia atu kuda (halo implementasaun)

VIZAUN:
Dalan ba Justisa husi Ema hotu-hotu,
ho baze iha respeitu ba Direitu Ema
nian no ba Estadu Direitu

MISAUN:
Halao Justisa ho forma ida efikas,
efisiente, fasil atu hetan no mak iha
fiar husi sidadaun sira.

Ministriu Justisa
Tribunal sira
Ministriu Pbliku
Defensor Pbliku no tulun
judisiriu
Polisia investigasaun kriminal
Servisu Prizional sira
Provedor husi Direitu sira Ema
nian no Justisa
Sentru Formasaun Juridika

Konsellu
Koordenasaun ba
Justisa

Frum ba
Dialogu kona
ba Dalan ba
Justisa

Aktor laos-estatal ba
Sistema Justisa

Indikador sira husi Dalan ba


Justisa:
- Halo Monitorizasaun no
Avaliasaun

Advogadu Privadu sira


ONG:
- paralegal sira
- fo hanoin ba sidadaun
Hanorin:
direitu
lian
halo investigasaun
halo jestaun
halao
administrasaun
pblika
Komunidade
Internasional

Iha hanoin ikus atu fo tulun ba prosesu planeamentu iha setr Justisa no buka kuda Planu
Estratjiku, sei hamosu Mapa husi Setr Justisa mak sei fo perspetiva geogrfika ida kona ba
hari instituisaun sira husi setr nee iha Timor-Leste nia laran tomak no ninia dezenvolvimentu
sira mak hakarak hatoo iha tempu naruk nia laran. Uainhira kari instituisaun sira husi setr
Justisa nian iha Timor-Leste nia laran tomak sei buka halao ho forma ekilibrada, liu-liu haree
ba nesesidade sira hodi hetan dalan husi sidadaun, maibe buka haree mos ba viabilidade
ekonmika husi solusaun sira.
41 | P a g e

Mapa nee sei serve hanesan baze ba konsepsaun, dezenvolvimentu, implementasaun no


jestaun ba projetu ruma iha baze geogrfika. Nunee, laos deit estrutura sira (ho hanoin
permanente) mak temi ona iha leten, no estrutura diresaun no xefia mak, iha nvel operasional
no iha instituisaun ida-idak, sai nuudar responsvel ba jestaun traballu no implementasaun ba
planu operasional, sei bele harii, uainhira presiza, no liu husi desizaun KK nian, estrutura ba
jestaun projetu (ho hanoin temporriu). Estrutura hira nee ka ekipa ba projetu buka atu fasilita
jestaun no halao projetu ho karater transversal mak hatama mos instituisaun oin-oin husi setr
nee (banati tuir. Projetu harii palsiu justisa iha distritu ida), sei sai nuudar responsvel ba
preparasaun planu no orsamentu kona ba projetu no sei forma husi reprezentante sira husi
instituisaun relevante.
Iha estrutura kuda Planu Estratjiku bele hatoo husi forma tuir mai nee:

Nvel Poltiku
KK sai nudar responsavel hodi halo orientasaun estratjika ba
prosesu planeamentu no ba supervizaun atu kuda Planu Estratjiku,
tuir ho poltika no prioridade sira mak defini ona husi Governu.

Halo fasilitasaun
SP fo tulun administrativu no tkniku ba
KK

Sekretariadu
Planeamentu (SP)

Nvel Operasional
Diretor, xefe departamentu no pontu fokal sira buka halao
jestaun traballu nian, hanesan mos espesifikasaun tknika no
planu operasional sira atu kuda nian; uainhira presiza bele harii
ekipa sira ba projetu nian.

Nvel Traballu

Konsellu
Koordenasaun (KK )

Funsionriu

Diresaun no Xefia sira /


Ekipa sira ba Projetu

Funsionriu

Funsionriu

Funsionriu sira husi instituisaun halao knar


no traballu espesifiku sira mak fo ba funsionriu hira nee.

42 | P a g e

3.4. Halo Monitorizasaun no Avaliasaun


Halo monitorizasaun no avaliasaun53 sai hanesan komponente esensial uainhira kuda estratjia
ka planu ruma, ho hanoin ikus atu sukat progresu sira mak hetan ona. Ba efeitu nee, halo ona
identifikasaun ba indikador-xave sira ba dezempeu ba Atividade Xavi sira neeb hakerek iha
Planu Estratjiku (haree. Aneksu) nee. Indikador hira nee sei loke dalan ba lder sira atu halao
monitorizasaun ba meta, objetivu no atividade sira mak hakerek ona.
Husi sorin seluk, Atividade Xavi balun atu halao husi instituisaun sira sei mosu iha tipu oin-oin
sistema informasaun nian, mak halo monitorizasaun ba prosesu oin-oin mak tama iha
instituisaun hira setr nian (halo jestaun ba kazu prosesual, jestaun ba rekursu ema nian,
jestaun finanseira, seluk tan). Liu husi informasaun mak hamosu ona husi sistema hira nee sei
bele hamosu mos indikador sira seluk kona ba dezempeu no indikador sira ba rezultadu.
Inkritu peridiku atu sukat persepsaun no hetan dalan ba Justisa sei bele mos sai nuudar baze
ida atu halo dezenvolvimentu ba indikador foun sira husi rezultadu nian.
Halo monitorizasaun no avaliasaun ida konsistente ba Planu Estratjiku, sei bele fo moris ba
Planu no sei fo ba lder sira husi setr justisa nian perspetiva ida kona ba evolusaun mak sei
husik ba sira atu hatan kedas no lolos ba ejiznsia no dezafiu neeb setr Justisa hasoru daudaun no sei hasoru iha tempu oin mai.

53

Kaer husi terminolojia anglo-saxonika Monitoring & Evaluation or M&E

43 | P a g e

Setr Justisa
Planu Estratjiku ba Timor-Leste

ANEKSU Estratjia, Objetivu no


Atividade Xavi sira
(matris estratjika)

Iha aneksu nee, halo definisaun, ba rea temtika ida-idak, Estratjia, Objetivu, Prazu
indikativu, Atividade Xavi hira, Entidade nasional mak halo parte ba no prinsipal Parseiru, no
Indikador-xave dezempeu nian.

44 | P a g e

REA TEMTIKA 1 - DEZENVOLVIMENT


ENVOLVIMENTU INSTITUSIONAL
Meta:

1. Iha tinan 3 nia laran (2012), sei halo koordenasaun ida sistemtika no efikas ba setr Justisa no ninia instituisaun sira.
2. Iha tinan 10 too 20 oin mai (2020/2030), servisu sira iha setr justisa nian sei haketak ho forma progresiva atu ema hotu bele hetan dalan ba Justisa
iha distritu sira tomak.

3. Iha tinan 10 too 15 nia laran (2020/2025), kuadru


u institusional iha setr justisa sei remata, tuir ho buat neeb mak hakerek iha Konstituisaun no iha
lei sira Timor-Leste.

4. Iha tinan 5 too 10 nia laran (2015/2020),


), sistema justi
justisa sei bele hahu, lori no hakotu, ho forma efikas no iha prazu razovel nia laran, tipu prosesu
judisial ruma, liu-liu prosesu-krime.

45 | P a g e

META 1: Iha tinan 3 nia laran (2012), sei halo koordenasaun ida sistemtika no efikas ba setr Justisa no ninia
instituisaun sira.
Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade/
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

1.1. Hametin
Konsellu
Koordenasaun (KK)
nuudar rgaun atu
fo orientasaun
estratjika ba setr
no halo supervizaun
hodi kuda Planu
Estratjiku.

1.1.1 Haboot KK no
Sekretariadu
Planeamentu (SP)
hanesan estrutura atu fo
tulun ba KK mak tau
ona.

1.1.1.1. Haboot kompozisaun KK ba membru foun (DP,


advogadu, polisia).

MJ, KK

- SP tau ona

- Kalendariu traballu
tau ona

Prazo Indicativo
11 12 13 14 15 M L

1.1.1.2. Halo aprovasaun hodi harii SP, ho reprezentante sira


husi instituisaun Justisa, no buka fo rekursu sira mak presiza.

Austrlia/JF

1.1.1.3. Dezenvolve no koordena kalendariu traballu ida ba


setr nee, mak tau mos prosesu sira tuir mai nee:

- Halao soromutu
ordinaria
- Prosesu mak ajenda
no halao ona

- Halo planeamentu sistematiku ba setr;


- Fo tulun hodi hakerek planu institusional, nunee bele tuir
ho Planu Estratjiku ba Setr;
- Fo tulun ba dezenvolvimentu partisipadu iha orsamentu
hodi bele halo ninia ligasaun ho planu sira.

1.1.2. Frum ba Dialogu


kona ba Sistema Justisa
neeb harii ona.

1.1.2.1. Halo aprovasaun hodi harii Frum ba Dialogu kona


ba Sistema Justisa, hanesan grupu konsulta ba KK, no buka
halao soromutu ordinria rua tinan-tinan.

MJ, KK, SP

- Frum tau ona

- Halao ona
soromutu ordinaria

Australia/JF
,
PNUD

Prazo Indicativo
11 12 13 14 15 M L

46 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

1.1. (Kont.)

1.1.3. Mekanismu hodi lao


tuir no koordenasaun ba
tulun internasional iha
setr justisa neeb harii
ona.

1.1.3.1. Harii, liu husi KK, protokolu hodi halo koordenasaun KK, MJ, MF
ba tulun internasional.
/
1.1.3.2. Buka hatene pontu fokal sira iha instituisaun no PNUD/
Ministriu relevante tomak no halo dokumentu ba UNMIT
responsabilidade ida-idak kona ba koordenasaun ba tulun
internasional (hakerek knaar sira).

- Protokolu halo ona

1.1.4.1. Haree hikas estrutura planeamentu, buka hatene


pozisaun lolos no dezenvolve termu referensia (TR).

MJ, DP,
Tribunais,
PGR, CFJ

- Pontu fokal
identifika ona

- Programa
formasaun mak
halao ona

Prazo Indicativo

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

- Pontu fokal
identifika ona
- Hakerek knaar
neeb remata ona

11 12 13 14 15 M L

1.1.4. Hadia didiak


kapasidade planeamentu
iha instituisaun justisa.
Prazo Indicativo
11 12 13 14 15 M L

1.1.4.2. Buka hatene pontu/ unidade fokal planeamentu nian.


1.1.4.3. Buka dezenvolve no halao programa formasaun ida
iha planeamentu no jestaun.

GPM/MF

- TR hakerek ona

47 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

1.2. Hadia didiak


koordenasaun no
monitorizasaun iha
setr justisa, nunee
hodi instituisaun
sira setr nian iha
vizaun momos ida
kona ba oin sa halo
interasaun no
hatutan malu.

1.2.1. Kualidade uainhira


halo servisu iha nvel
nasional no distrital, liu
husi monitorizasaun no
avaliasaun sistemtika ida.

1.2.1.1. Fasilita prosesu ida partisipadu ho hanoin atu diskuti


valor husi sistema justisa, halo definisaun kona ba sa kritriu
mak presiza atu valor hira nee bele hetan no buka hatene
indikador ba rezultadu hodi halo avaliasaun ba dalan ba
justisa.

KK, MJ, DP,


Tribunal,

- Baze valor no
kritriu defini ona

PGR, Forum

- Modelu relatriu no
inf. Estatistika
halao ona.

1.2.1.2. Hatama indikador dezempeu iha sistema


informasaun jestaun ba instituisaun ida-idak no dezenvolve
modelu mak bele hatudu dezempeu husi setr nee.

Austrlia/JF, - Inkritu hodi halo


avaliasaun ba grau
Sosiedade
kumprimentu husi
sivil
kritriu mak halao
ona

Prazo Indicativo
11 12 13

14 15 M

1.2.1.3. Buka dezenvolve sistema ida ba informasaun


estatistika, ho baze iha inkritu sistematiku ida, iha
kooperasaun ho rgaun independente ba supervizaun (banati
tuir PDHJ, IGE).

/
PNUD,

1.2.1.4. Hakerek relatriu monitorizasaun no hatoo ba KK no


ba Frum ba Dialogu kona ba Sistema Justisa.
1.2.2. Komunikasaun
sistematizada no hadia
didiak no fahe
informasaun iha sistema
justisa nia laran
Prazo Indicativo
11 12 13

14 15 M

1.2.2.1 Buka dezenvolve estratjia ida ba komunikasaun iha


setr, hodi fasilita komunikasaun husi instituisaun sira setr
nian, husi instituisaun sira setr nian no ho Governu no husi
instituisaun sira setr nian no ho pbliku.

KK, MJ, DP,


Tribunal,
PGR,

1.2.2.2. Buka dezenvolve sasan komunikasaun nian, hanesan


websites institusional, relatriu peridiku, newsletters,
broxura, kampaa mak bele too ba komunidade, seluk tan.

PNUD

1.2.2.3. Haree hikas estrutura organika, ho hanoin ikus atu


hatene unidade responsvel sira atu kuda estratjia
komunikasaun nian.

- Estratjia
komunikasaun no
planu atu kuda ho
aprovasaun husi
KK.
- Sasan
komunikasaun
halao ona.
- Hatene ona
Unidade
responsvel sira.

48 | P a g e

META 2: Iha tinan 10 too 20 oin mai (2020/2030), servisu sira iha setr justisa nian sei haketak ho forma progresiva atu
ema hotu bele hetan dalan ba Justisa iha distritu sira tomak.
Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

2.1. Determina no
halo mapa kona ba
fahe instituisau no
knaar sira husi setr
nee iha rai laran
tomak, hodi fo dalan
ba ema ba Justisa iha
distritu hotu-hotu
(Mapa husi Setr
Justisa).

2.1.1. Buka fahe ho forma


ekilibrada instituisaun sira
husi setr justisa mak defini
no halo ona mapa (hatudu
ho fatin uma nian,
kompetnsia teritorial no
mei alternativu, hanesan
tribunal mvel).

2.1.1.1. Hatama mapa hanesan responsabilidade husi SP,


hodi fasilita prosesu hira tuir mai nee:

KK, SP, MJ
(DNTPSC,
DNRN,
DNDHC)

- Mapa husi Setr


Justisa defini no
aprova ona husi
KK

Prazo Indicativo
11

2.2. Determina
prioridade kona ba
haketak servisu
Justisa tuir ho
geografia.

12

13

14

15

Prazo Indicativo
12

13

14

15

- prosesu ida, liu husi insituisaun ida-idak buka hakerek


planu ida hodi halo definisaun ba kategoria no ema numeru
hira mak presiza, hanesan mos formasaun rasik;

/
MAEOT
PNUD,
Austrlia/JF,
US

- prosesu ida, liu husi instituisaun ida-idak determina sa tipu


no dimensaun husi infra-estrutura no ekipamentu sira mak
presiza.
2.2.1.1.Hakerek planu hodi kuda ho forma gradual kona ba
haketak servisu sira justisa nian tuir ho geografia, lao tuir ho
orsamentu ida ba tinan-naruk no tuir ho poltika sira
Governu nian kona ba knaar pblika (ema, salariu no
benefsiu sira seluk).

2.2.1. Buka kuda planu ho


forma gradual kona ba
haketak servisu sira mak
hakerek ona.

11

- prosesu ida, liu husi instituisaun ida-idak atu determina


fatin no halao servisu too iha neeb hodi bele fo iha rai
laran tomak, buka mos hametin iha nvel setr hodi bele halo
integrasaun iha instituisaun sira nia laran (banati tuir.
konseitu Palsiu Justisa);

2.2.1.2. Halo definisaun ba standards atu harii infra-estrutura


no kritriu sira ho kualidade ba servisu.

KK, SP
/
PNUD,
Austrlia/JF,
US, AF

- Kuda Planu ho
forma gradual
aprova ona husi
KK no hatoo ona
iha CM.
- Standards defini
ona
(Haree 9.1.1.2)

49 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

2.3. Kuda no haketak


servisu sira rejistu no
notariadu nian,
nunee bele garante
kualidade no
seguransa aktu
jurdiku estra-judisial
sira.

2.3.1. Servisu sira Rejistu no


Notariadu buka fo ho forma
lalais, efikas no efisiente no
bele hetan iha Rai laran
tomak.

2.3.1.1. Hametin no/ka hamosu prosesu oin ba rejistu (sivil,


komersial, predial (uma), halo identifikasaun sivil no
kriminal, pasaporte) no notariadu, nunee hadia diak liu tan
ho forma gradual no konsistente ninia kualidade.

MJ, DNRN

- Fahe iha nvel


nasional
konservatria no
repartisaun sira
rejistu no kartoriu
notarial.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

2.3.1.2. Loke projetu fo billete identidade ba sidadaun


timoroan iha distritu hotu-hotu.

/
Macau,
Unicef, IFC

2.3.1.3. Kuda Konservatria Rejistu Sivil no Predial (Uma) iha


distritu sira.
2.3.1.4. Hakerek planu ida hodi kuda konseitu sira balkaun
mesak no iha kedas empreza, iha sasukat sira ho kualidade no
servisu mak defini ona ho diak.

2.4. Determina
situasaun jurdika
kona ba lote rai nian
iha Timor-Leste no
buka fasilita servisu
sira iha rai laran
tomak.

2.4.1. Lote rai sira hotu iha


Timor-Leste laran halo ona
rejistu, haketak servisu sira
rai no propriedade nian iha
distritu 13 no buka halo
jestaun efikas ba
patrimniu imobiliriu
Estadu nian.
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

- Sasukat sira
servisu nian mak
defini ona
- Fo ona B.I. (%
populasaun total).

2.4.1.1. Halo lalais prosesu levantamentu kadastral MJ, DNTPSC


sistematiku (Ita Nia Rai), fo tan rekursu mak presiza.
/
2.4.1.2. Hakotu no aprova pakote lei sira rai nian no hatutan US
tan lejislasaun mak presiza.

- Lote rai sira hotu


halo ona rejistu

2.4.1.3. Harii no aprova Fundu Finanseiru Imobiliriu (FFI)


nunee bele kuda Lei ba Rai.

- Aprova ona FFI

2.4.1.4. Buka promove regularizasaun no fo ttulu dahuluk


sira kona ba propriedade nian.

- Fahe DNTPSC tuir


ho geografia.

- Aprova ona Lei ba


Rai
- Fo ona ttulu sira

2.4.1.5. Halo revizaun ba kontratu sira hotu kona ba aluga


imvel Estadu nian.
2.4.1.6. Halo renovasaun no hametin servisu distrital Rai no
Propriedade nian iha distritu 13.

50 | P a g e

META 3: Iha tinan 10 too 15 nia laran (2020/2025), kuadru institusional iha setr justisa sei remata, tuir ho buat neeb
mak hakerek iha Konstituisaun no iha lei sira Timor-Leste.
Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

3.1. Harii
instituisaun sira mak
hakerek ona iha
Konstituisaun no iha
lei, mak seidauk
kuda.

3.1.1. Supremu Tribunal


Justisa (STJ) mak hakerek
ona

3.1.1.1. Hakerek planu ida hodi kuda STJ, hanesan mos


numeru hira husi jus, majistradu MP no ema sira seluk mak
presiza ba ninia funsionamentu, planu formasaun adekuadu,
infra-estrutura no ekipamentu.

MJ, Tribunal

- Aprova ona planu


implementasaun

3.1.2.1. Hakerek planu hodi kuda Kamara Kontas, harii ho


forma provizoria hamutuk ho Tribunal Rekursu (seksaun
Kontas).

MJ, Tribunal

/
Portugal,
PNUD

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

3.1.2. Tribunal Superior


Administrativu, Fiskal no
Kontas (TSAFC) mak
hakerek ona.
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

3.1.2.2. Buka defende nesesidade hodi harii TSAFC ida, liuliu hamutuk iha Parlamentu no hakerek ninia planu
implementasaun rasik, hanesan mos rekursu ema nian, infraestrutura no ekipamentu sira mak presiza.

- Aprova ona planu


implementasaun

Portugal,
PNUD

- Halao ona planu


formasaun

3.1.2.3. Fo formasaun ba jus, majistradu MP no ema sira


seluk mak halo parte iha Kamara Kontas no iha TSAFC oin
mai.

51 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

3.1. (Kont.)

3.1.3. Tribunal
Administrativu no Fiskal
instansia dahuluk mak
hakerek ona.

3.1.3.1. Halo definisaun ba planu ida hodi kuda neeb mak


hatama mos formasaun ba jus, prokurador repblika,
defensor pbliku no ema sira seluk mak halo parte iha
tribunal administrativu no fiskal instansia dahuluk, hanesan
mos infra-estrutura no ekipamentu sira mak presiza.

MJ, Tribunal
/

- Aprova ona planu


implementasaun

Portugal,
PNUD

- Halao ona planu


formsaun.

3.1.4.1. Hakotu kuda CNDC no ninia sekretariadu.

MJ, DNDHC

3.1.4.2. Haree hikas estrutura no knaar sira Konsellu


Konsultivu ba CNDC no kuda nia.

- Relatriu
peridiku

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

3.1.4. Komisaun Nasional


Direitu sira Labarik nian
(CNDC) mak kuda ona no
halao dau-daun.
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

UNICEF

3.1.4.3. Halo revisaun ba estatutu organika no dependensia


ba CNDC.

- Halo altersaun ba
Lei organika MJ

3.1.5. Komisaun Programa


Espesial Seguransa kuda
ona (Lei fo Protesaun ba
Sasin sira).

3.1.5.1. Kuda Komisaun Programa Espesial Seguransa (arto.


22 Lei 2/2009, husi 6/5)
3.1.5.2. Hakerek planu ida hodi kuda Programa no Medida
Espesial ba Seguransa, hanesan mos infra-estrutura no meiu
teknoljiku mak presiza (banati tuir. telekonfernsia) neeb
hakerek ona iha lei fo Protesaun ba...

- Soromutu husi
K.Konsultivu

MJ, Tribunal,
PGR, SES,
PDHJ
/

- Kuda ona
Komisaun
- Aprova ona planu
implementasaun.

PNUD

52 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

3.1. (Kont.)

3.1.5. (Kont.)

...Sasin sira.

Austrlia/JF

Indikador ba
Dezempeu

Prazo Indicativo
11

3.2. Hadia didiak


independnsia no
efiksia husi rgaun
sira supervizaun no
displinar
instituisaun sira
setr nian.

12

13

14

15

3.2.1. Konsellu Superior


Majistratura Judisial
(CSMJ), Konsellu Superior
Ministriu Pbliku (CSMP)
no Konsellu Superior
Defensoria Pblika (CSDP)
hametin ona no halao ona
ho forma efikas.
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

3.2.1.1. Kuda Konsellu Superior Defensoria Pblika; hatudu MJ, DP,


Tribunal,
ninia membru sira no harii Konsellu ba.
PGR
3.2.1.2. Hakerek prosedimentu, termu referensia no
kalendariu ba soromutu ordinariu, hodi bele sistematiza no
fasilita traballu Konsellu Superior sira.

3.2.1.3. Prepara jus rua no prokurador repblika rua atu


halao knaar jus-sekretariu, jus-inspetor iha CSMJ, Inspetor
MP no Sekretariu CSMP.

Austrlia/JF

PNUD,

3.2.2.1. Hatudu Inspetor-Jeral, defini termu referensia no


rekruta ema ba GIA.
3.2.2.2. Hakerek planu ida ba formasaun neeb hatama
tknika auditoria, Estatutu Knaar Pblika, Rejime Jestaun
Finanseira Estadu nian, Aprovizionamentu, seluk tan.

- Hakerek ona
prosedimentu
operasional sira.
- Halao ona
formasaun
- Hakerek ema hodi
fo tulun ba TR.

3.2.1.4. Hakerek termu referensia no prienxe pozisaun sira


husi ema atu fo tulun ba Konsellu Superior sira.

- Halo ona revizaun


ba Konsellu
Superior sira.

3.2.1.5. Hametin independnsia ba Konsellu Superior sira atu


halao sira nia mandatu, liu husi halo revizaun ba sira nia
estatutu rasik no ba regra atu halo nomeasaun mak hakerek
ona iha Konstituisaun RDTL (uainhira bele).
3.2.2. Kuda ona Gabinete
Inspesaun no Auditoria
(GIA) MJ.

- Hatudu membru
sira ba CSDP

MJ,
Australia/JF

- Hatudu ona
Inspetor-Jeral
- Halo rekrutamentu
ba Ema
- Kuda ona planu
formasaun
53 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

3.2. (Kont.)

3.2.2. (Kont.)

3.2.2.3. Hakerek Kdigu Konduta no Prosedimentu Standard


Operasional (PSO) atu fasilita traballu auditor/inspetor sira.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

3.3.1. Hakerek ona Orden


ba Advogadu sira, nuudar
entidade independente no
mak regula rasik nia knaar.

3.4. Haree hikas


natureza institusional
no grau autonomia
DNTPSC, DNRN no
CFJ, hodi bele hadia
didiak kapasidade
institusional no
kualidade servisu
sira nian.

3.4.1. Harii ona organismu


autnomu ba jestaun rai no
patrimniu imobiliriu
Estadu nian.

Prazo Indicativo
12

13

14

15

Indikador ba
Dezempeu
- Hakerek ona
prosedimentu

3.3. Buka harii


Entidade
Reprezentativa ba
Advogadu Privadu
ida, ho
rekoesimentu no
independente.

11

Entidade /
Parseiru

3.3.1.1. Kuda Konsellu Jestaun no Disiplina ba Advogadu sira


(rejime tranzisaun mak hakerek ona iha lei).

MJ

- CGDA atu halao

3.3.1.2. Fo tulun ba AATL hodi kuda estratjia ida neeb bele


transforma iha Orden Advogadu ka entidade hanesan, ho
kbiit atu regula-rasik sira nia knaar, liu husi hakerek
lejislasaun no regulamentu sira neeb presiza.

AATL,
PNUD,
Austrlia/JF,
Portugal,

- Lejislasaun no
regulamentu sira
mak kaer hodi
harii Orden ba
Advogadu sira.

3.3.1.3. Husik autoridade kompetente sira rekoese direitu


atu hetan dalan efetivu husi advogadu privadu sira ba
informasaun kona ba kazu no pbliku bele hetan
informasaun kona ba sira nia knaar.

AF,
TimorAID

3.4.1.1. Harii organismu autnomu ida ho rekursu no


autonomia lolos atu halo jestaun ho forma efikas: kadastru
nasional; prosesu regularizasaun ba propriedade rai nian; no
patrimniu imobiliriu Estadu nian.

MJ, DNTPSC
/
US

- Aprova ona
organismu
autnomu TP

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

54 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

3.4. (Kont.)

3.4.2. Hametin ona


Estrutura diresaun no
inspesaun Servisu sira RN.

3.4.2.1. Transforma Diresaun Nasional Rejistu no Notariadu


(DNRN) dau-daun nee iha Diresaun-Jeral ida ho estrutura
sira diresaun no jestaun neeb metin, nunee bele hatan
uainhira haketak servisu sira.

MJ, DNRN,

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

3.4.3. Harii Sentru


Formasaun Jurdika
hanesan organismu
eselnsia ba formasaun
jurdika iha Timor-Leste.

3.4.3.1. Hakerek Planu Estratjiku ida atu hametin CFJ


nuudar organismu eselnsia ba formasaun operador
judisiriu sira no ba formasaun jurdika iha Timor-Leste,
liu-liu fo ba nia autonomia administrativa no finanseira.
3.4.3.2. Hasae orsamentu nasional no tulun husi doador
sira ba CFJ, liu-liu atu kuda Programa Kualifikasaun iha
Setr Justisa.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

3.4.2.2. Harii Inspesaun Rejistu no Notariadu hanesan


entidade ida ketak no independente husi DNRN.

Indikador ba
Dezempeu

- Aprova ona
Diresaun-Jeral RN

Macau,
Unicef, IFC

- Hakerek ona
Inspesaun RN

MJ, CFJ

- Hakerek ona planu


estratjiku CFJ

/
PNUD,
Macau

- Haree Meta 7 no
8, objetivu 7.1.1. no
tuir mai. no 8.1.1.
no tuir mai.

55 | P a g e

META 4:. Iha tinan 5 too 10 nia laran (2015/2020), sistema justisa sei bele hahu, lori no hakotu, ho forma efikas no iha
prazu razovel nia laran, tipu prosesu judisial ruma, liu-liu prosesu-krime.
Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

4.1. Hadia didiak


kapasidade iha
instituisaun judisiria
sira, liu-liu MP no
polisia investigasaun
kriminal, atu lori
investigasaun sira,
akuzasaun sira no
julgamentu sira
prosesu-krime nian,
ho forma efikas, justa
no iha prazu ida
razoavel.

4.1.1. Hakerek ona Polisia


Espesializada ba
Investigasaun Kriminal no
Kapasidade Forense nian

4.1.1.1. Harii Polisia Espesializada ida iha Investigasaun


Kriminal, iha modelu atu diskuti no aprova iha CM, no
hakerek planu implementasaun rasik, mak haree atu
hakerek lejislasaun neeb presiza; hametin numeru no
kompetnsia polisia sira nian; nesesidade kona ba infraestrutura no meiu operasional sira.

MJ, PGR,
SES, MS /

- Hakerek ona planu


implementasaun

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

4.1.1.2. Harii Servisu Forense Timor-Leste: Laboratriu ba


Toxikolojia no Jentika Forense, Balstika, Perisia ba
Dokumentu no Nota sira, Laboratriu Mvel.

UE, Portugal, - Harii ona Servisu


Forense.
PNUD,
Austrlia/JF
no TLPDP

- Halo Laboratriu
Mvel.
- Kuda ona planu
formasaun.

4.1.1.3. Fo formasaun nafatin no espesializada ba jus,


prokurador repblika, elementu polisia investigasaun
kriminal no peritu forense, iha rea jurdika sira, medisina
legal, siensia forense no investigasaun kriminal.
4.1.2. Kapasidade husi MP
atu prepara no prosesa
kazu sira konsolidadu.

12

13

14

15

PGR, PNTL

4.1.2.2. Tulun dezenvolvimentu sistema jestaun ida ba


inkritu kriminal sira iha PGR, nunee bele halo ligasaun ba
polisia.

4.1.2.3. Fo formasaun espesializada no feramenta


investigasaun, liu-liu iha krime mak halo uainhira kaer knaar
pblika sira.

Prazo Indicativo
11

4.1.2.1 Formula no kuda estratjia ida ba asaun penal MP.

PNUD,
Austrlia/JF

- Formula no kuda
ona estrategia
asaun penal MP.
- Kuda ona sistema
jestaun ba kazu
sira

56 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

4.1. (Kont.)

4.1.2. (Kont.)

4.1.2.4. Buka dezenvolve no kuda medida sira atu hatun


prosesu akuzasaun mak budu barak hela, liu-liu:

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu
- Halao ona
formasaun
espesializada.

- Hakotu investigasaun pendente sira tuir ho relatriu


Inkritu husi Komisaun Espesial ONU (krime todan sira);

Kuda no tau matan


ba medida sira atu
hatun pendensia.

- Harii ekipa inter-institusional ida hodi halao planu ida


halo lalais prosesu-krime pendente sira.
4.1.2.5. Fo kualidade ba servisu MP nian, liu husi halo
monitorizasaun no avaliasaun sistemtika no hametin
supervizaun kona ba rgaun sira seluk investigasaun
kriminal nian.
4.2. Buka halao
prosedimentu
momos no halo
definisaun ba
responsabilidade sira
iha instituisaun
relevante uainhira
halo tratamentu ba
kazu kriminal iha
faze hotu-hotu.

4.2.1. Hametin relasaun


traballu, husi MP ho polisia,
liu-liu iha nvel distritu
nian.

4.3. Hadia didiak


efiksia iha sistema
jestaun no
prosedimentu sira,
liu-liu iha Tribunal,
PGR no DP.

4.3.1. Kuda ona


Prosedimentu Standard
Operasional (PSO) sira ba
atividade sira loro-loron iha
administrasaun no halao
jestaun, tau iha dokumentu.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

4.2.1.1. Fo tulun tkniku no kolabora ho Seksaun


Investigasaun Kriminal PNTL, atu hamosu feramenta sira
(prosedimentu, modelu sira hodi halao knaar, matadalan iha
lian bai-bain, seluk tan.) hodi tulun polisia uainhira halao
sira nia knaar ho efiksia boot.
4.2.1.2. Hatama Komandu sira Polisia nian iha debate kona
ba poltika no estratjia sira ba setr justisa nian.

4.3.1.1. Haree hikas no tau iha dokumentu sistema jestaun


no prosedimentu sira, hanesan mos halo planeamentu no
orsamentasaun, aprovizionamentu no jestaun finanseira, no
jestaun no dezenvolvimentu rekursu ema nian.
4.3.1.2. Buka dezenvolve no halao programa ida ba
formasaun hodi kuda PSO.

PGR, PNTL
/
PNUD,
Portugal,
Austrlia/JF
no TLPDP

- Kuda ona
prosedimentu no
matadalan sira
- Hatama Komandu
sira.

MJ, DP, PGR, - Haree bei-beik


Tribunal
jestaun no tau iha
dokumentu (PSO).
/
Austrlia/JF

57 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

4.3. (Kont.)

4.3.1. (Kont)

4.3.1.3. Halo publikasaun ba prosedimentu no poltika sira


iha lian Ttun no Portugus.

- Aprova ona
matadalan
prosedimentu
administrativu ba
instituisaun idaidak.

4.4.1.1. Buka dezenvolve no kuda planu institusional ida hodi MJ, DNSPRS
hadia didiak Servisu Prizional sira.
/
4.4.1.2. Fo kapasidade no kondisaun ba guarda prizional sira PNUD,
atu halao sira nia knaar (hanesan matadalan Prosedimentu
Portugal
Standard Operasional).

- Hakerek ona planu


institusional no
kuda dau-daun.

Prazo Indicativo
11

4.4. Hadia didiak


kapasidade iha
servisu prizional sira
hodi fo seguransa iha
kadeia sira, lao tuir
norma sira halo
detensaun no
reintegrasaun emadadur sira iha
sosiedade.

12

13

14

15

4.4.1. Hadia didiak Servisu


prizional sira.
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

Entidade /
Parseiru

4.4.1.3. Buka hadia didiak nafatin infra-estrutura no


ekipamentu sira seguransa iha kadeia sira hotu.

Indikador ba
Dezempeu

- Hakerek ona
matadalan kona ba
tratamentu ba
ema-dadur sira

4.4.1.4. Fo ba ema-dadur sira dalan ba servisu sade, ijiene,


rekreiu no tulun legal.
4.4.2. Hakerek ona Sistema
Ezekusaun ba Kastigu
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

4.4.3. Hadia didiak Servisu


Reinsersaun Sosial.

4.4.2.1. Halo investigasaun ba sistema ezekusaun kastigu sira


ba uza iha rai seluk no halo rekomendasaun atu kuda
sistema funsional ida iha Timor-Leste.
4.4.2.2. Halo jestaun efikas ba kastigu sira no halo ligasaun
ida diak ho entidade relevante sira (Tribunal no PR iha kazu
indultu (fo perdaun)).
4.4.2.1. Halao, aprova, finansia no kuda planu estratjiku ida
ba servisu sira reinsersaun sosial nian.
4.4.2.2. Buka hanorin no fo oportunidade formasaun ba emadadur sira hotu.

MJ, DNSPRS
/
PNUD

MJ, DNSPRS
/

- Aprova ona
proposta ba
sistema ezekusaun
Kastigu husi KK
no kuda dau-daun.

- Hakerek no aprova
ona planu
estratjiku.

58 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

4.4. (Kont.)

4.4.3. (Kont.)

4.4.2.3. Kuda inisiativa/medida sira hodi halo reinsersaun


sosial ba ema-dadur sira iha kadeia hotu-hotu.

PNUD,
sosiedade
sivil.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

4.4.2.4. Fo kualidade ba Servisu sira Reinsersaun Sosial, liu


husi mekanismu kontrolu internu no halo monitorizasaun no
avaliasaun husi liur, independente.

Indikador ba
Dezempeu
- Tau iha surat no
defini ona medida
standard sira
- Kuda ona
mekanismu
monitorizasaun

59 | P a g e

REA TEMTIKA 2 - REFORMA NO KUADRU LEGAL


Meta:

5. Iha tinan 5 too 7 oin mai nia laran (2015/2017), Ministriu Justisa sei bele kaer metin no atualiza kuadru legal armoniozu ida,
ida ho kualidade boot, iha
rea Justisa no Direitu nian.

60 | P a g e

META 5: Iha tinan 5 too 7 oin mai nia laran (2015/2017), Ministriu Justisa sei bele kaer metin no atualiza kuadru
legal armoniozu ida, ho kualidade boot, iha rea Justisa no Direitu nian.
Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

5.1. Hakotu kuadru


legal iha sistema
justisa.

5.1.1. Hakerek no halo


revizaun ba lei sira neeb
remata ona, hodi bele kuda
iha sistema justisa tuir ho
forma lolos ba realidade
Timor-Leste no bele halao
ho forma efetiva direitu
sira.

5.1.1.1. Haree hika, hakerek, halo alterasaun no aprova lei no


estatutu sira tuir mai nee (lista indikativa):

MJ, DNAJL

- Halao ho
kolaborasaun husi
parte interesada
programa
lejislativu MJ.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

Kdigu Sivil;
Lei ba Organizasaun Judisiria / Estatutu Orgniku ba
Tribunal Judisial sira; (Lei da Organizao/Estatuto Orgnico
dos Tribunais Judiciais)

/
Portugal,
PNUD,
UNICEF, US,
GTZ

Lei atu fo Tulun Judisiriu; (Lei do Apoio Judicirio)


Estatutu Orgniku Ministriu Pbliku (halo alterasaun);
Diploma mak aprova Servisu Tulun Tkniku no
Administrativu ba PGR; (Diploma que aprova os Servios de
Apoio Tcnico e Administrativo da PGR)
Estatutu ba Ofisial sira husi Justisa PGR; (Estatuto dos
Oficiais de Justia da PGR)
Orgnika Sekretaria Ministriu Pbliku; (Orgnica das
Secretarias do Ministrio Pblico)
Estatutu Orgniku Defensoria Pblika (halo alterasaun);
Estatutu ba Ofisial sira husi Justisa Defensoria Pblika;
(Estatuto dos Oficiais de Justia da Defensoria Pblica)
Orgnika Sekretaria Defensoria Pblika; (Orgnicas das
Secretarias da Defensoria Pblica)
Estatutu Orgniku Ministriu Justisa (halo alterasaun);
Estatutu ba Guarda Prizional sira; (Estatuto dos Guardas
Prisionais)
61 | P a g e

Estratjia

Objetivu

5.1. (Kont.)

5.1.1. (Kont.)

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

Lei ezekusaun ba kasitu sira no medida privativa ba


liberdade; (Lei da execuo de penas e de medidas privativas da
liberdade)
Rejime Jurdiku ba Kontra-ordenasaun; (Regime Jurdico das
Contra-ordenaes)
Halo Revizaun ba Kdigu Kustas Judisial; (Reviso do
Cdigo das Custas Judiciais)
Lei ba Violnsia Domstika; (Lei da Violncia Domstica)
Emenda sira ba Kdigu sira Prosesu Sivil no Kriminal
(hatutan kompetnsia husi tribunal singular no koletivu iha
krime todana sira no prosesu sivil no kriminal ho
komplexiadade boot);
Lei ba Justisa Juvenil (Labarik); (Lei da Justia Juvenil)
Kdigu ba Direitu sira Labarik nian; (Cdigo dos Direitos da
Criana)
Lei ba Rai (rejime espesial atu fo rekoesimentu ba ttulu
propriedade) no lejislasaun komplementar; (Lei das Terras
(regime especial de reconhecimento de ttulos de propriedade) e
legislao complementar)
Lei ba Espropriasaun; (Lei das Expropriaes)
Lei atu hamosu Fundu Finanseiru Imobiliriu; (Lei que cria o
Fundo Financeiro Imobilirio)
Rejime Dominiu Pbliku no Privadu Estadu; (Regime do
Domnio Pblico e Privado do Estado)
Lei kona ba Uza Rai; (Lei sobre o Uso do Solo)

62 | P a g e

Estratjia

Objetivu

5.1. (Kont.)

5.1.1. (Kont.)

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

Diploma atu harii Institutu Pbliku Jestaun Patrimniu


Imobiliriu Estadu; (Diploma que cria o Instituto Pblico de
Gesto do Patrimnio Imobilirio do Estado)
Kdigu Rejistu Sivil; (Cdigo de Registo Civil)
Kdigu Rejistu Predial (Uma); (Cdigo do Registo Predial)
Kdigu Rejistu Kareta; (Cdigo do Registo Automvel)
Emolumentu (multa) Servisu Rejistu no Notariadu;
(Emolumentos dos servios de registo e notariado)
Estatutu ba Notriu no Konservador; (Estatutos dos Notrios
e Conservadores)
Halo alterasaun ba Estatutu Orgniku DNRN;
Lei halo Mediasaun Arbitrazen; (Lei da Mediao e
Arbitragem)
Lei ba Justisa Tradisional/Kostumeira; (Lei da Justia
Tradicional/Costumeira)
Lei Estradisaun (hasai ema husi rai laran); (Lei da
Extradio)
Kdigu Prosesu Administrativu; (Cdigo de Processo
Administrativo)
Lei sira kona ba prevensaun no luta hasoru lavazen (fase)
osan no transasaun ilegal; (Leis sobre a preveno e combate
lavagem de dinheiro e transaces ilegais)
Lei sira kona ba luta hosru Terorismu, Trafiku ema no
krime transnasional hira seluk; (Leis sobre o combate ao
Terrorismo, Trfico humano e outros crimes transnacionais)

63 | P a g e

Estratjia

Objetivu

5.1. (Kont.)

5.1.1. (Kont.)

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

MJ, DNAJL,

- Hakerek
metodolojia
nasional atu halo
revizaun no
hakerek lei sira.

Lei ba Amnistia no lei ba perdaun (tuir ho norma


Konstitusional sira 85, i), 95, 3, g) no 160); (Lei da Amnistia
e lei dos perdes)
Lei kona ba Protesaun ba Dadu Ema ida-idak. (Lei sobre a
Proteco de Dados Pessoais)
Lei atu harii Polisia Judisiria; (Lei que cria a Polcia
Judiciria)
Lei atu harii Institutu Forense Timor-Leste; (Lei que cria o
Instituto Forense de Timor-Leste)

5.2. Buka dezenvolve


Metodolojia Nasional
ida hodi haree hikas
no hakerek
lejislasaun

5.2.1. DNAJL halao knaar


nuudar autoridade
privilejiada hodi halo
konsulta no reforma
lejislativa tuir ho Justisa no
Direitu, tuir ho
metododolojia nasional ida.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

Halo revizaun ba Konstituisaun RDTL kona ba


kompozisaun no nomeasaun ba Konsellu Superior sira no
ba autonomizasaun iha Defensoria Pblika kona ba
Advokasia Privada.
5.2.1.1. Buka dezenvolve proposta ida ba Metodolojia
Nasional atu halo revizaun no reforma ba lejislasaun,
hanesan mos halo anlize jurdika komparativa, mak kaer
tuir mai nee: halo armonizasaun ba sistema legal;
konstitusionalidade no tuir ho lei ho norma sira kona ba
direitu sira ema nian; konsulta no rona interesadu sira.
5.2.1.2. Halo proposta ida ba metodolojia hakerek lei sira, tuir
ho kritriu sira hanesan momos no fasil atu komprende
(liafuan simples).
5.2.1.3. Halo planu atu kuda lei sira foun.

5.2.1.4. Kuda Unidade Tradusaun no Interpretasaun iha MJ.


5.2.1.5. Halo no kuda metodu ida ba tradusaun sistemtika
iha lei sira husi Portugus ba Ttun.

INL
/
Portugal,
PNUD,

- Halo lista hodi


haree
implementasaun
ba lei sira mak
hamosu ona
- Kuda ona Unidade
Tradusaun
64 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

5.2. (Kont.)

5.2.1. (Kont.)

5.2.1.6. Harii no forma grupu jurista timoroan ida


espesializadu iha Hakerek Lejislativa.
5.2.1.7. Buka dezenvolve Ttun Jurdiku no fo formasaun ba
funsionriu relevante sira hotu husi setr justisa.

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu
- Buka halo
tradusaun ba lei
sira
- Halao ona
programa
formasaun

65 | P a g e

REA TEMTIKA 3 DEZENVOLVIMENT


ENVOLVIMENTU IHA REKURSU EMA NIAN
Meta:

6. Iha tinan 5 nia laran (2015), setr justisa sei bele identifika no prienxe pozisaun sira hotu ho ema nasional motivad
motivadu.
7. Too tinan 2030, ema hotu-hotu
hotu iha setr justisa sei iha kompetnsia
kompetnsia, aptidaun no koesimentu neeb mak presiza, hanesan mos kona ba norma
tika mak bele aplika, atu halao lolos sira nia knaar
knaar.

8. Iha tinan 5 too 7 nia laran (2015/2017), Sentru Formasaun


Forma
Jurdika, hamutuk ho Universidade
iversidade Direitu no Sentru Estudu Jurdiku seluk, sei sai
nuudar sentru jurdiku ida ho eselnsia, mak bele fo ba profisional si
sira hotu iha rea jurdika neeb husu husi sistema justisa.

66 | P a g e

META 6: Iha tinan 5 nia laran (2015), setr justisa sei bele identifika no prienxe pozisaun sira hotu ho ema nasional
motivadu no kualifikadu.
Estratjia

Objetivu

Atividades Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

6.1. Halao poltika


sira mak presiza atu
dada profisional ho
kuafikasaun aas no
motivadu, no atu
hadia didiak
dezempeu iha sira
nia knaar.

6.1.1. Halao no kuda


poltika ba rekursu ema
nian iha setr justisa,
hatuur iha igualdade
oportunidade no iha
meritu.

6.1.1.1. Harii unidade sira ba rekursu ema nian (RH) iha


instituisaun ida-idak setr justisa;

KK, MJ (DG,
DNAF no
Dir. Nas.
seluk),
Tribunal,
DP, PGR

- Halao no aprova
ona poltika ida
(RH) husi KK ba
setr justisa

6.1.1.2. Halibur poltika sira hotu RH* iha vigor, no halo


matadalan ba RH hodi hatutan poltika sentral sira,
hanesan mos norma sira ba dezempeu nian.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

6.1.1.3. Harii Sistema Informasaun Jestaun Ema nian


(SIGP) iha instituisaun sira hotu setr justisa, hasae neineik ninia uzu, hanesan mos fo formasaun ba ema.
* halo rekrutamentu, kareira, salariu no insentivu, igualdade jneru
(feto-mane), halo despedimentu, reforma, administrasaun jeral ema
nian, dezenve no fo formasaun ba RH, halo monitorizasaun ba
dezempeu, tau medida disiplinar sira.

6.2. Hamosu
sistema ida kareira,
remunerasaun no
insentivu mak
hakuak kategoria
sira ema nian iha
Justisa, ho hanoin
ikus atu dada no
kaer metin ema ho
kualifikasaun.

6.2.1. Halao ona sistema


ida kareira, remunerasaun
no insentivuba setr
justisa, iha kolaborasaun
ho CFP no MF.
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

6.2.1.1. Harii grupu traballu ida hodi estuda no hatoo


proposta rejime kareira, remunerasaun no insentivu ba
setr Justisa, nunee bele kaer metin ema ho kualifikasaun,
liu-liu feto sira, no buka halo mobilidade husi servisu
sentral no distritu sira.
6.2.1.2. Halao dinamika prosesu konsulta ida ho parte
interesada sira tomak no Ministriu kompetente no hatoo
konkluzaun sira.

/
CFP,
MAEOT,
MF,
Austrlia/JF
Idem

- Halao ona poltika


ida ba RH iha
instituisaun idaidak
- Harii ona
Unidade sira RH.
- SIGP operasional
- Halao ona rejime
kareira no
remunerasaun ba
setr justisa ba
kategoria sira ema
nian tomak no
kuda dau-daun.

6.2.1.3. Halao alterasaun iha Estatutu ba Ofisial Justisa no


ema tulun administrativu, nunee klarifika lolos knaar
rasik.
67 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

6.3. Hasae numeru


profisional iha foru
no buka hatene ema
lolos ba pozisaun
sira lolos.

6.3.1. Hare hikas no


prienxe fali ona Kuadru
sira Ema nian.

6.3.1.1. Halo definisaun, tuir ho mapa husi setr justisa,


numeru jus, prokurador repblika, defensor pblika,
ofisial justisa no funsionriu sira seluk mak presiza, iha
instituisaun/departamentu/distrititu ida-idak.

Idem

- Aprova ona
kuadru ema nian

Idem

- Halao ona planu


tinan-naruk ba
rekrutamentu no
fahe ema nian no
kuda dau-daun.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

6.3.1.2. Buka hatene pozisaun ida-idak mak presiza no


hakerek sira nia knaar rasik, hanesan mos kompetnsia,
aptidaun no kualifikasaun neeb presiza.
6.3.1.3. Haree hikas/aprova kuadru sira ema nian rasik.

6.3.2. Halao ona planu


tinan-naruk ida ba
rekrutamentu no fahe ema
nian.
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

6.3.2.1. Halao diagrama organizasional sira no hakerek


kona ba knaar no halo ligasaun husi sira nee no ho
kategoria sira tomak ema nian rasik.
6.3.2.2. Halo mapa atual ba ema nian no buka hatene fatin
mamuk sira (vaga sira).
6.3.2.3. Halao planu tinan-naruk ida ba rekrutamentu no
fahe ema nian.

68 | P a g e

Estratjia
6.3. (Kont.)

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

6.3.3. Hakerek ona planu


dezenvolvimentu no
formasaun RH ba
instituisaun sira setr
nian.

6.3.3.1. Buka hatene pozisaun mamuk sira iha kuadru ema


nian, halo anlize istoriku ba ema ida-idak kona ba
formasaun no aptidaun sira no buka hatene numeru ema
sira mak sei simu formasaun.

Idem

- Halao ona planu


ba
dezenvolvimentu
no formasaun iha
RH.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

6.3.3.2. Halao programa formasaun hodi ajusta ba rekizitu


sira iha kompetnsia neeb presiza ba pozisaun sira no,
mos, ba progresaun iha kareira, liu-liu iha modulu
formasaun iha Kompetnsia atu halo Jestaun no Lideransa.
6.3.3.3. Halao planu ida ba dezenvolvimentu no
formasaun iha rekursu ema nian, rotativu no tinan-tinan,
mak hatama monitorizasaun no avaliasaun, iha postu
traballu, husi formasaun mak halao ona, neeb kait ho
avaliasaun ba dezempeu.

- Kuda ona sistema


ba avaliasaun ba
dezempeu iha
RH

69 | P a g e

META 7: Too tinan 2030, ema hotu-hotu iha setr justisa sei iha kompetnsia, aptidaun no koesimentu neeb mak
presiza, hanesan mos kona ba norma tika mak bele aplika, atu halao lolos sira nia knaar.
Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

7.1. Halao
Programa
Kualifikasaun ida
ba traballador sira
husi setr justisa,
mak bele hasae sira
ninia kbiit lalais liu
husi simu
koesimentu no
dezenvolvimentu
ba kompetnsia sira
mak husu atu halao
sira nia mandatu.

7.1.1. Hakerek ona


Programa Kualifikasaun
ba setr Justisa, ho baze
atu hametin CFJ no iha
parseria estratjika.

7.1.1.1. Hakerek Programa Kualifikasaun ida ba Setr


Justisa, mak haree ba dezenvolvimentu iha parseria
estratjika husi CFJ no UNTL no Sentru Estudu sira seluk
(banati tuir: INAP, sentru sira iha Rai liur), mak bele hatan
ba nesesidade sira atu fo kualifikasaun ba profisional sira
setr nian.

MJ, CFJ
/

- Hakere ona Planu


Kualifikasaun

PNUD,
Portugal

- (Haree. Meta 3,
objetivu 3.4.3.)

7.1.2.1. Formula Programa Formasaun ida mak iha modulu


sira formasaun no kurikulu nian ba ema hotu-hotu husi
setr justisa, mak bele kaer ba knaar sira rasik tuir ho
instituisaun sira nia nesesidade.

MJ, CFJ,
DNRN,
Tribunal,
PGR, DP

7.1.2.2. Halao nafatin programa formasaun atu fo dalan ba


kareira jus, prokurador, defensor pbliku, advogadu no
ofisial justisa, tuir ho lejislasaun mak iha vigor no
nesesidade sira husi profisional foun ba setr nee.

- Halao ona
programa
formasaun no
traballu CFJ no
kuda dau-daun
(indikador sira ba
progresu)

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

7.1.1.2. Fo formasaun ba formador sira no hasae numeru


formador sira iha CFJ, tuir ho nesesidade sira.
7.1.1.3. Hasae tulun finanseiru ba estudante sira husi CFJ
no halao solusaun sira hodi hatun dezistensia husi
estudante sira, liu-liu husi feto sira.
7.1.1.4. Fo direitu ba estudante sira husi CFJ atu hili mesamesak kareira mak hakarak tuir iha setr justisa (haree
hikas Estatutu CFJ).

7.1.2. Hakerek ona


programa formasaun no
planu traballu ba CFJ.

70 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

7.1. (Kont.)

7.1.2. (Kont.)

7.1.2.3. Tau tama formasaun iha planeamentu, jestaun no


lideransa, no kestaun tika sira, iha kurikulu formasaun ba
profisional judisial sira.

PNUD,
Portugal,

7.1.2.4. Buka promove formasaun lolos ida ba ofisial sira


justisa nian (kursu dahuluk formasaun integrada).

AATL.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

Indikador ba
Dezempeu

Austrlia/JF,

7.1.2.5. Halao nafatin dezenvolvimentu iha asaun sira


formasaun kontinua ba jus, prokurador, defensor,
advogadu no ofisial sira justisa, mak halao hela sira nia
knaar, tuir ho nesesidade sira (banati tuir: pr. sivil, prok.
administr.).
7.1.2.6. Hahu halao kursu ba dahuluk formasaun ba
Advogadu Privadu sira.
7.1.2.7. Halao Kursu Formasaun Notriu no Konservador
sira.
7.1.2.8. Halao kursu sira formasaun ba ema prizional kona
ba Kdigu Penal no Kdigu Prosesu Penal, Jestaun ba kazu
no Ezekusaun ba Kastigu sira.
7.1.2.9. Fo formasaun ba Asesor Jurdiku Nasional sira, liuliu iha Hakerek Lejislativa, Lian Portugus, Ttun jurdiku
no direitu administrativu.
7.1.2.10. Halo dezenvolvimentu ba kursu sira seluk
formasaun ninan uainhira presiza (banati tuir: tradutor no
interprete sira).

71 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

7.1. (Kont.)

7.1.3. Halao ona Planu atu


fo ba Timoraun sira husi
Sistema Justisa

7.1.3.1. Halao estratjia ida hodi bele halo transfernsia


efikas husi kompetnsia sira husi asesor internasional ba
nasional, liu husi programa orientasaun/monitoria ida ba
knaar sira iha postu traballu iha instituisaun sira hotu
justisa nian.

MJ, CFJ, DP,


PGR,
Tribunal

- Halao ona planu


atu fo ba timoroan
sira no halo
monitorizasaun

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

/
Ho doador
sira hotu

no lao hamutuk
ho doador sira no
kuda dau-daun.

7.2.1.1. Buka haree ba Kualidade husi Formasaun liu husi


halo monitorizasaun no avaliasaun, hanesan mos tau
matan ba dezempeu hafoin fila hikas ba postu traballu
nian.

MJ, DG, CFJ,


DP, PGR,
Tribunal

7.2.1.2. Halao no kaer metin nafatin nvel-padraun sira ba


kompetnsia nian.

PNUD

Hakerek ona
norma sira ba
avaliasaun nian ba
kursu/kompetnsia
sira no kuda daudaun

7.1.3.2. Hatama iha deskrisaun ba knaar sira husi asesor


internasional knaar sira orientasaun/monitoria no buka
halao ninia monitorizasaun.
7.1.3.3. Halo definisaun ba prazu indikativu sira atu, ho
forma gradual, asesor internasional sira bele troka iha sira
nia knaar rasik husi sira nia kolega nasional.

7.2. Buka haree ba


kualidade
formasaun nian ba
funsionriu sira
husi setr justisa
nian, liu husi
avaliasaun no
monitorizasuan ida
sistemtika ba 7.1.

7.2.1. Buka haree ba


kualidade husi formasaun
ba profisional timoroan
sira.
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

7.2.1.3. Buka hatama avaliasaun ba kompetnsia sira iha


avaliasaun ba dezempeu nian (SIGP).

72 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

7.2. (Kont.)

7.2.2. Halao ona


avaliasaun tinan-tinan ba
nesesidade sira formasaun
nian no buka halo
dezenvolvimentu ba
kurkulu sira.

7.2.2.1. Halao no buka hadia diak-liu tan ho forma


sistemtika kurkulu sira husi kursu nian tuir ho feedback
husi formandu sira no instituisaun sira mak halao servisu
ba.

Idem

- Hakerek ona
relatriu
avaliasaun tinantinan ba
nesesidade sira
formasaun nian.

MJ, DP,
PGR,
Tribunal,
Konsellu
Superior
sira, GIA.

- Prosedimentu
Standard
Operasional sira
(PSO) no Kdigu
sira Konduta mak
tau ba kategoria
sira tomak ema
nian iha
instituisaun idaidak.

kursu sira no ba
dezempeu husi
formandu sira, no
ba
dezenvolvimentu
nafatin husi
kurkulu sira hodi
hatan ba
nesesidade sira
husi CFJ nia
utente sira
7.3. Buka promove
Kultura ba Servisu
Pbliku ida, liu husi
aplikasaun ba
prinspiu sira halo
governasaun diak,
transparensia,
konduta tika no
luta hasoru pratika
ilegal no
korupsaun.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

7.3.1. Halao, kuda no tau


matan ba Prosedimentu
sira no Kdigu tiku sira
ka Konduta iha
instituisaun ida-idak setr
nian.
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

7.2.2.2. Halao avaliasaun tinan-tinan ba nesesidade sira


Formasaun nian, hanesan halo parte iha prosesu
avaliasaun ba dezempeu, no tuir ho kompetnsia sira
mak husu ba pozisaun sira, nuudar kontributu ba
programa formasaun husi CFJ.

7.3.1.1. Halao no kuda PSO iha knaar sira tomak iha


instituisaun ida-idak nia laran, atu bele hamosu jestaun ida
transparente no previzibilidade husi prosesu sira.
7.3.1.2. Haree hikas Kdigu Estiku sira ka Konduta mak
bele aplika ba kategoria sira hotu ema nian iha instituisaun
ida-idak nia laran, fo formasaun no kuda kdigu sira.
7.3.1.3. Kuda mekanismu atu halo monitorizasaun nian,
liu-liu relatriu peridiku sira ho baze iha halao auditoria
regular sira interna no esterna.
7.3.1.4. Buka halao instaurasaun ba prosedimentu sira
inkritu no/ka disiplinar, liu-liu husi rgaun supervizaun,
inspesaun no kontrolu rasik, uainhira hetan pratika ilegal
sira ka korupsaun.

/
CFP, IGE,
PDHJ, CAC,
PNUD,
Austrlia/JF,
Sosiedade
Sivil.

- Haree objetivu
sira 3.1.2. 3.2.1. no
3.2.2.

73 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

7.3. (Kont.)

7.3.2. Hametin tan


responsabilizasaun
pblika husi instituisaun
sira.

7.3.2.1. Buka fo sai ba pbliku insformasaun mak iha, ho


lian fasil atu komprende, kona ba konduta lolos, dever no
knaar sira husi funsionriu sira setr nian.

Idem.

- Fo sai informasaun
mak iha

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

74 | P a g e

META 8. Iha tinan 5 too 7 nia laran (2015/2017), Sentru Formasaun Jurdika, hamutuk ho Universidade Direitu no
Sentru Estudu Jurdiku sira seluk, sei sai nuudar sentru jurdiku ida ho eselnsia, mak bele fo ba profisional sira
hotu iha rea jurdika neeb husu husi sistema justisa.
Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

8.1. Harii sistema


ida hodi hanorin
Direitu no
formasaun jurdika
mak bele hamosu
ho forma efikas RH
mak presiza oras
nee no tempu oin
mai ba setr nee,
ho forma
sustentvel no
ekilibrada ida kona
ba feto-mane
(jneru).

8.1.1. Iha profisional


jurdiku timoroan mak
bele halao doutrina no
hanoin jurdiku.

8.1.1.1 Hatutan tan Programa Kualifikasaun ba Setr


Justisa, ho dezenvolvimentu iha Programa tinan-tinan ida
ba Soromutu no Workshops profisional sira, ho tempu
badak, kona ba matria jurdika espesifika sira no halo
publisidade ba kalendariu rasik.

MJ (CFJ)

- Haree objetivu
7.1.1. no 7.1.2.

8.2. Uza didiak


Lisensiadu sira iha
Direitu mak forma
iha Rai sira seluk,
mak oras nee iha
difikuldade barak
atu halao servisu...

8.2.1. Buka halao


formasaun tranzisaun ba
diplomadu sira mak mai
husi eskola sira direitu Rai
liur nian.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

8.1.1.2. Hatama iha deskrisaun knaar profisional snior


sira, partisipasaun iha soromutu sira (hanesan orador ka
asistente bai-bain), no tau matan no halo avaliasaun ba
partisipasaun hira nee.

/
Universidade
sira INL,

PNUD,
Austrlia/JF,
AATL

8.1.1.3. Buka halao estajiu no formasaun komplementar


iha Rai liur ba jus, prokurador, defensor no ema sira seluk
husi Justisa, liu-liu iha Rai sira ho lian portugus.

- Hakerek ona
kalendariu
soromutu
profisional sira
- Buka halo
formasaun
komplementar iha
Rai liur.

8.1.1.4. Halao programa sira formasaun nian no inisiativa


sira seluk mak bele hasae reprezentasaun feto sira nian iha
komunidade jurdika.
8.2.1.1. Halo konfirmasaun ba kompetnsia sira mak husu
atu halao ka pratika Direitu iha Timor-Leste, buka hatene
lakuna sira husi formasaun mak hetan iha Rai sira seluk no
kualifikasaun formal mak husu iha Timor-Leste (fo
akreditasaun).

MJ (CFJ)

8.2.1.2. Halao pakote formasaun hodi hatan ba lakuna hira


nee (liu-liu iha lian portugus no konseitu jurdiku sira
husi sistema sivilista).

PNUD

/
ME,
Universidade
sira, AATL,

- Defini ona rekizitu


ba kompetnsia
sira
- Defini ona
formasaun hodi
hetan dalan ba
knaar jurdika sira.
75 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

8.2. (Kont.)

8.2.1. (Kont.)

8.2.1.3. Buka dezenvolve eskema edukativu sira husi


fakuldade Direitu no setr justisa formal, hanesan mos
bolsa ba estudante universitariu sira atu halo parte iha
setr justisa hafoin remata tiha lisensiatura.

...iha sistema legal


Timor-Leste.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

8.3. Taka kritriu


sira hodi fo
akreditasaun ba
instituisaun sira
mak fo kursu sira
direitu nian iha
Timor-Leste

8.3.1. Defini ona kritriu


sira atu fo akreditasaun ba
fakuldade sira direitu nian
iha Timor-Leste.

8.4. Fo tulun iha


dezenvolvimentu
ba knaar jurdika
sira, liu husi
promosaun ba
investigasaun no
hanorin Direitu,
halo publikasaun ba
doutrina no hanoin
jurdika sira,..

8.4.1. Halo promosaun ba


knaar sira iha Estudu no
Investigasaun jurdika sira
iha Timor-Leste.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

12

13

14

15

Indikador ba
Dezempeu

8.3.1.1. Buka promove, iha kolaborasaun ho Ministriu


Edukasaun, universidade sira no parseiru-xave sira,
prosesu ida atu halo definisaun ba norma sira
akreditasaun nian ba kursu/Universidade sira Direitu nian
iha Timor-Leste.

MJ, CFJ

- Defini ona kritriu


sira akreditasaun
nian.

8.4.1.1. Buka dezenvolve Biblioteka no Sentru Estudu no


Peskiza Jurdika ida, iha CFJ, ho orsamentu lolos.

MJ, CFJ,

/
ME,
Universidade
sira INAP

Prazo Indicativo
11

Entidade /
Parseiru

8.4.1.2. Halao programa ida ba atividade sira


investigasaun nian no halo troka ba estudante sira ho
Universidade no instituisaun seluk I&E, nasional no husi
Rai liur nian.
8.4.1.3. Buka promove pblikasuan ba jornal no testu
jurdiku sira, doutrina no jurispridensia mak hamosu ona
iha TL iha Rai liur.

DP, PGR,
Tribunal,
/
Universidade

- Haree: MJ haree
hikas sistema
hanorin Direitu no
formasaun jurdika
mak iha ona;

sira, AATL,

sosiedade
sivil,
Portugal
PNUD, JF

76 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

8.4. (Kont.)

8.4.1. (Kont.)

8.4.1.4. Buka sensibilza ME ba nesesidade atu hatama


obrigasaun sira investigasaun nian no halo publikasaun
iha deskrisaun ba knaar sira investigador no membru sira
fakuldade nian.

...no programa sira


atu halo troka
estudante
diplomadu sira.

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

8.4.1.5. Hatama iha poltika institusional sira RH nian,


posibilidade atu profisional jurdiku sira bele halo parte
iha kursu sira pos-graduasaun nian no programa sira
investigasaun nian.
8.4.1.6. Fo Kursu pos-graduasaun nian iha Medisina Legal
no Siensia Forense, iha kolaborasaun ho UNTL.

77 | P a g e

REA TEMTIKA 4 - INFRA-ESTRUTURA NO TEKNOLOJIA INFORMASAUN


Meta:

9. Iha tinan 10 too 20 oin mai (2020/2030), instituisaun sira husi Setr Justisa nian sei hetan ho forma progresiva infra-estrutura fzika, ekipamentu no
meiu lojstiku no teknoljiku adekuadu, iha nvel sentral no distritu sira.

10. Iha tinan 5 nia laran (2015), instituisaun sira husi Setr Justisa nian sei sosa teknolojia no sistema informasaun no komunikasaun (TIC) bziku ba
ninia funsionamentu; iha tinan 2020 sistema informasaun sira tomak sei halo informatizasaun kompletu.

78 | P a g e

META 9: Iha tinan 10 too 20 oin mai (2020/2030), instituisaun sira husi Setr Justisa nian sei hetan ho forma
progresiva infra-estrutura fzika, ekipamentu no meiu lojstiku no teknoljiku adekuadu, iha nvel sentral no
distritu sira.
Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

9.1. Buka haree ba


Servisu no
Instituisaun sira
husi Setr Justisa
nian iha infraestrutura,
ekipamentu no
meiu lojstiku no
teknoljiku sira
adekuadu atu bele
halao servisu sira
rasik, iha nvel
sentral no distrital.

9.1.1. Buka koordena ona


planeamentu ba infraestrutura no ekipamentu
sira husi setr Justisa nian
no kuda dau-daun, tuir ho
distritu judisial foun no
servisu sira mak sei defini
iha tempu oin mai.

9.1.1.1. Ho baze iha mapa husi setr Justisa, buka defini


planu tinan-naruk atu halo investimentu iha infra-estrutura,
ekipamentu, meiu lojstiku, transporte no teknoljiku sira.

MJ, DNAF/IT,
DP, PGR,
Tribunal

9.1.1.2. Buka tau norma sira hodi harii infra-estrutura


(seguransa, be-mos, eletrisidade, komunikasaun, seluk tan.),
hanesan mos norma sira atu harii Palsiu Justisa, mak sei
hatama: kuartu sira ba audiensia, gabinete sira ba jus no
ofisial justisa, kuartu sira ba sasin, vitima, advogadu no
defensor, prokurador, kuartu atu rai prova sira, sela ba ema
detidu sira, seluk tan.

- Aprova ona planu


investimentu husi
KK no kuda daudaun.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

9.1.1.3. Buka dezenvolve planu no norma sira operasaun no


manutensaun ba ekipamentu no kareta sira, no garante
didiak koordenasaun no utilizasaun meiu transporte.

MI/SEOP,
PNUD,
Austrlia/JF

- Aprova ona planu


tinan-tinan
investimentu ba
instituisaun sira no
tuir ho planu
investimentu ba
setr nee.

9.1.1.4. Halao tina-tinan planu sira investimentu no


operasaun no manutensaun nian.

79 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

9.1. (Kont.)

9.1.2. Halo remata infraestrutura sira ba distritu


judisial haat (Dili, Baucau,
Suai no Oecusse)

9.1.2.1. Remata hadia no/ka halo reabilitasaun ba Uma-hela


fatin ba DP, Prokurador Repblika, Jus no ofisial sira
justisa iha distritu judisial 4, no tau iha uma hira nee
moblia no ekipamentu sira mak presiza.

Idem.

- Remata ona umahela fatin no umaservisu fatin no


prontu atu uza ona

9.1.3.1 Remata obra sira atu haluan CFJ

MJ, CFJ

9.1.3.2. Hatama iha CFJ ekipamentu adekuadu sira: tau


sasan ba kuartu sira formasaun nian, biblioteka, sentru
lian, kuartu sira traballu no auditoriu.

- Halo foun CFJ no


prontu atu uza ona

9.1.4.1. Remata harii uma-servisu fatin ba DNRN iha


distritu sira no tau ekipamentu sira mak presiza.

MJ, DNRN,

9.1.2.2. Halo reabilitasaun ba Presidente Tribunal Rekursu


nia Uma-hela fatin.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

9.1.2.3. Hafoin remata tiha reabilitasaun ba Tribunal


distrital sira, buka tau mos ekipamentu adekuadu sira.
9.1.2.4. Harii no hatama sasan iha uma-servisu fatin
Prokuradoria Distrital Dili.
9.1.2.5. Hakotu infra-estrutura teknolojika iha distritu
judisial haat.

9.1.3. Haluan no hatama


sasan iha instalasaun CFJ
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

PNUD

9.1.4. Hakotu rede distritu


sira kona ba uma-servisu
fatin ba Servisu Rejistu no
Notariadu no ba DNTPSC

9.1.4.2. Hahu harii uma-servisu fatin iha distritu sira ba


Rai no Propriedade no Servisu Kadastral sira.

DNTPSC

- Remata ona umaservisu fatin


distritu sira nian

80 | P a g e

Estratjia

Objetivu

9.1. (Kont.)

9.1.4. (Kont.)

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

9.1.5.1. Halo estudu ba solusaun sira hodi kuda konseitu


loja ba sidadaun, balkaun mesak no/ka iha kedas empreza iha
distritu sira mak ema barak buka liu, konseitu hela hodi fo
atendimentu ba pbliku servisu oin-oin Justisa nian iha
fatin ida deit, ho hanoin ikus atu fasilita dalan ba sidadaun
sira no garante servisu ida lalais no efiksia.

MJ, DNRN,

- Hakerek ona planu


implementasaun

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

9.1.5. Hahu halao projetupilotu ho baze iha konseitu


balkaun mesak
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

DNTPSC
/
UE

- Hahu ona projetupilotu

9.1.5.2. Hakerek planu no kuda projetu-pilotu iha distritu


ida mak sei hatudu iha tempu rasik.
9.1.6. Tau ona meiu
multiuzu iha distritu sira.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

9.1.6.1. Halo estudu ba nesesidade sira atu harii Meiu


Multiuzu iha distritu sira mak: (a) bele fahe-malu ho aktor
judisiriu sira (banati tuir. biblioteka jurdika); (b) bele uza,
forma alternada, ba finalidade oin-oin (banati tuir kuartu
multiuzu bele uza banati tuir husu tribunal mvel ka husi
polisia atu rona sasin ida).

MJ, PGR,
Tribunais,

- Meiu multiuzu sira


atu halao

DP,
MI/SEOP
PNUD

9.1.6.2. Buka hatene fatin geogrfika ba meiu multiuzu


sira, tuir ho mapa husi setr justisa nian.
9.1.6.3. Buka dezenvolve planu ida ba projetu no halao
nia.

81 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

9.1. (Kont.)

9.1.7. Harii ona Prizaun


Espesializada sira, Sentru
Detensaun ba Foin-sae no
fatin espesial ba feto no
labarik sira.

9.1.7.1. Harii Prizau ida ho Seguransa Aas no Prizaun ida


ho seguransa kiik/naton (meida).

MJ,

- Prizaun sira

9.1.7.2. Haloreabilitasaun ba Prizaun tuan iha Manatuto.

MI/SEOP,

9.1.7.3. Halo levantamentu ba nesesidade sira kona ba


harii Prizaun Foun sira, liu-liu hodi hatan ba servisu
judisial distrital (banati tuir: Suai).

PNUD,

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

9.1.7.4. Harii Sentru Detensaun ba Foin-sae no Fatin


espesifika sira ba feto no labarik sira, buka hatene sira nia
fatin geogrfika.

DNSPRS,

Austrlia.

operasional
- Harii ona Sentru
Detensaun
- Harii ona fatin ba
feto sira

9.1.7.5. Tau norma sira harii prizaun foun no sentru


detensaun sira, buka dezenvolve planu sira ba projetu no
kuda planu hira nee.

82 | P a g e

META 10: Iha tinan 5 nia laran (2015), instituisaun sira husi Setr Justisa nian sei sosa teknolojia no sistema
informasaun no komunikasaun (TIC) bziku ba ninia funsionamentu; iha tinan 2020 sistema informasaun sira
tomak sei halo informatizasaun kompletu.
Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

10.1. Hadia didiak

10.1.1. Halo definisaun ba

10.1.1.1. Organiza estrutura ida ba planemaentu no

MJ, DP,

koordenasaun husi

poltika TIC ba Setr

koordenasaun tknika ba setr nee, forma husi

PGR, DP,

instituisaun

Justisa.

reprezentante sira husi instituisaun oin-oin, ho misaun atu:

Tribunal,

- Aprova ona
poltika TIC husi
KK.

(a) fo tulun hodi defini poltika ida TIC nian ba setr nee

Prizaun sira

kona ba sistema no rede sira, hanesan mos

telekomunikasaun, hardware no software, plataforma

PNUD

relevante sira iha


rea servisu sira
TIC no buka defini

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

poltika ida ba

traballu, formasaun no fo tulun ba ema-utilizador; (b)

nektor nee.

bukahatene nesesidade sira no (c) harii no kuda teknolojia

- Harii unidade sira


TIC iha
instituisaun idaidak
-

no sistema sira TIC; estrutura informal nee sei buka halao


hamutuk no ho tulun lojstiku no administrativu husi
Departamentu TI MJ nian no sei hatoo ba KK.
10.1.1.2. Harii Unidade sira TIC iha instituisaun ida-idak
setr nian hodi fo servisu sira TI nian ho efiksia boot.
10.1.1.3. Organiza grupu ema-utilizador sira husi setr
tomak atu tau matan ba funsionalidade no
operasionalidade sistema sira nian.
10.1.1.4. Halo mapa ba nesesidade sira no dezenvolve
planu tinan-naruk ida atu halo investimentu iha TIC,
hanesan mos halo operasaun no manutensaun ba
ekipamentu no sistema sira.
83 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

10.1. (Kont.)

10.1.2. Hametin Servisu

10.1.2.1. Kuda ho forma gradual planu investimentu, ho

MJ, DP,

sira TIC iha instutuisaun

baze iha planu sira orsamentu tinan-tinan ba instituisaun

PGR,

sira setr Justisa nian.

sira.

Tribunal,

10.1.2.2. Hakotu projetu halo ligasaun ba rede

Prizaun sira

konetividade iha Governu (Ministriu Infra-estrutura).

- Aprova ona planu


tinan-tinan no
orsamentu nian ba
TIC no kuda daudaun (indikador
sira progresu nian)

10.1.2.3. Harii TI no halo logasaun husi telefone iha

PNUD,

servisu-fatin hotu setr Justisa nian iha distritu sira, nunee

Austrlia/JF

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

bele fo posibilidade tomak atu kuda sistema eletroniku ba


jestaun kazu nian (Case Management System).
10.2. Buka
dezenvolve no
hametin sistema
sira jestaun no

10.2.1. Hadia didiak


Sistema sira Jestaun Rai no
Patrimniu Imobiliriu
Estadu nian.

informasaun mak

Prazo Indicativo

bele fo servisu

11

12

13

14

15

10.2.1.1. Harii, liu husi baze dadu mak iha dau-daun,

MJ

sistema informasaun mesak ida mak bele tau hamutuk

dadu no informasaun neeb presiza ba efeitu kadastru

US, Portugal

nian, regularizasaun no rejistu propriedade no halo


tributasaun ba patrimniu.

10.2.1.2. Harii sistema ida jestaun no informasaun ba

justisa nian ho

patrimniu imobiliriu Estadu nian (halo kontratu aluga

forma ida lalais,

nian no informasaun seluk).

metin, efikas no
fasil ba sidadaun
sira.

- Harii ona Baze


dadu mesak ida

10.2.2. Hadia didiak

10.2.2.1. Kuda nafatin Sistema Informasaun no Jestaun

MJ

Servisu sira Rejistu no

Demografika (SIGD), iha nvel nasional no distrital, no

Notariadu

haluan ba ministriu sira seluk mak halao knaar direta no

Parseiru

kolot ho komunidade (sade, edukasaun, sosial).

privadu

- Grau kuda SIGD


iha nvel distrital
no ho ligasaun ba
instituisaun sira
seluk

84 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

10.2. (Kont.)

10.2.2. (Kont.)

10.2.2.2. Fo tulun no formasaun ba ema husi RN no husi

Entidade /
Parseiru

- Kuda ona planu


formasaun.

entidade sira seluk, mak sei halao knaar ho sistema, kona


Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

ba ezekusaun knaar no rekizitu legal sira atu halo


M

autentikasaun no preparasaun ba dokumentu sira.

10.2.3. Tau ona Sistema

10.2.3. 1. Halao mapa ba knaar sira iha rea planeamentu

Tribunal,

sira Informasaun no

no orsamentasaun, jestaun finanseira, aprovizionamentu

PGR, MJ, DP

Jestaun (SIG), hanesan

no jestaun no dezenvolvimentu RH, no tau norma no

mos SIGP.

padraun armonizadu sira hodi bele halao knaar sira iha

PNUD,

nvel oin-oin.

Portugal,

10.2.3.2. Halao ka fasilita dalan ba SIG (banati tuir: SIGP,

JF/Austrlia

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

Indikador ba
Dezempeu

- Haree oja
indikador ba
6.1.1.5

Freebalance)
10.2.3.3. Buka defini planu ida formasaun nian ba ema husi
Tribunal sira, PGR no DP, iha rea sira mak temi ona iha
leten.

10.2.4. Harii iha PGR,

10.2.4.1. Halao mapa ba knaar sira kona ba prosesamentu

MJ, DP,

Tribunal sira no DP

kazu judisial sira, hanesan mos polisia no ezekusaun ba

Tribunal,

Sistema koordenadu ba

kastigu, no tau norma, prosedimentu no padraun sira ba

PGR

Jestaun Kazu (SGC) no

knaar sira rasik.

/ PNUD,

ninia prosedimentu rasik.

Portugal,
Austrlia/JF

- Halao no kuda iha


instituisaun idaidak sistema
jestaun ba kazu iha
eletroniku
-

85 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

10.2. (Kont.)

10.2.4. (Kont.)

10.2.4.2. Buka dezenvolve planu ida atu kuda SGC iha

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu
- Kuda Relatriu
Konsolidatu

instituisaun ida-idak (dezenvolvimentu/sosa software,


halo verifikasaun, instalasaun no sertifikasaun ba sistema).
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

10.2.4.3. Hakerek Relatriu Konsolidadu ida ba Kazu


M

Judisial sira iha Setr nee.

10.3. Fo sai

10.3.1 Fo sai informasaun

10.3.1.1. Buka dezenvolve planu ida atu kuda

MJ

informasaun

estatistika lolos, bele fiar

Departamentu Estatistika iha MJ.

estatistika husi setr

no iha tempu ba

10.3.1.2. Harii grupu ida ba projetu atu: (a) halo

Justisa

PNUD,

instituisaun sira setr

definisaun-foun/ajustamentu ba sistema mak iha ona hodi

nian, ba pbliku no ba

DNE/MF

hakerek informasaun estatistika; (b) buka hatene tipu dadu

supervizaun.

sira no defini prosedimentu atu halibur; (c) hakerek


/elabora modelu relatriu sira ho informasaun estatistika

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

relevante husi setr nee.


10.3.1.3. Tulun hodi halo publikasaun peridika ba dadu
estatistiku relevante sira husi setr justisa, hodi uza iha
laran no ba liur (fo dalan ba pbliku atu hetan
informasaun).

- Harii planu
implementasaun
no Grupu ba
projetu.
- Defini ona matris
ba dadu algoritmu
ba indikador sira
rezultadu nian
- Defini
prosedimentu atu
halibur
- Implementa
publikasaun
regular sira.

86 | P a g e

REA TEMTIKA 5: DALAN BA JUSTISA


JUSTI
Meta:
11. Iha kada tinan 5 nia laran (2015,, 2020, 2025, 2030),
2030 sei hadia didiak situasaun dau-daun nee iha Setr Justisa, kona ba disponibilizasaun servisu
sira Justisa nian no konsiensializasaun no fiar husi
hu pbliku iha sistema Justisa;
12. Iha tinan 5 nia laran (2015), poltika no asaun sira prevensaun ba krime sei kuda iha setr Justisa;
13. Iha tinan 5 nia laran (2015), prinspiu laiha-diskriminasaun,
diskriminasaun, halo sensibilizasaun kona ba kestaun feto-mane
mane ((jneru) no fo protesaun ba grupu
vulnervel no direitu ema nian sei hatama iha setr justisa;
14. Iha tinan 3 too 5 nia laran (2012/2015), direitu kostumeiru no mekanismu sira justisa komunitria nain sei regula no sei kuda monitorizasaun
sistemtika ida hodi nia bele lao tuir ho direitu ema nian.

87 | P a g e

META 11: Iha tinan 5 nia laran (2015), sei hadia didiak situasaun dau-daun nee iha Setr Justisa, kona ba
disponibilizasaun servisu sira Justisa nian no konsiensializasaun no fiar husi pbliku iha sistema Justisa.
Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

11.1. Hakbesik

11.1.1. Tau prezensa boot


husi aktor judisial sira iha
distritu no prezensa
permanente iha distritu
judisial sira, ho kapasidade
didiak liu tan.

11.1.1.1. Harii distritu judisial foun sira, keta haluha haree


ba nesesidade sira atu hetan dalan husi pbliku,
disponibilidade husi profisional foru nian no rekursu
finanseiru sira husi Estadu.

MJ,DP, PGR,

- Haree ba 2.1.1.,
2.2.1.

justisa ba sidadaun
hotu-hotu, buka
promove dalan ba
Justisa liu husi
haketak ho forma
gradual
servisu sira justisa

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

11.1.1.3. Haruka aktor judisial sira nasional no internasional


ba distritu judisial sira hotu, ho tempu tomak, no buka fo
tulun lojstiku no administrativu lolos.

nian iha Rai laran


tomak.
11.2. Buka fo

11.2.1. Fo servisu sira

asistnsia jurdika

asistnsia jurdika no

lolos, ho tempu no

tulun jurdiku iha distritu

efikas ba sidadaun

sira hotu.

sira iha Rai laran


tomak, liu-liu ba

Prazo Indicativo

sira nee mak mukit

11

liu no vulneral.

11.1.1.2. Harii tribunal mvel sira, mak forma husi jus,


prokurador no defensor sira mak hakat ba fatin neeb mak
la iha instituisaun judisiria sira, nunee bele fo dalan ba
justisa husi parte ema sira neeb mak hela dok ka la hetan
dalan.

12

13

14

15

11.2.1.1. Harii sistema ida integradu ba asistnsia jurdika


no tulun judisiriu, bele fo iha Rai laran tomak, hahu husi
vertente sira hotu, hanesan: defensor, advogadu no
paralegal, notriu no konservador, la selu kusta judisial no
multa sira, fo fasilidade iha meiu transporte, meiu protesaun
ba vitima sira (banati tuir: uma abrigu, meiu protesaun ba
sasin sira mak iha risku laran, seluk tan.).
11.2.1.2. Haree hikas lei sira mak iha ona kona ba asistnsia
judisiria / hakerek no aprova lei atu fo tulun judisiriu.
11.2.1.3. Buka fo servisu sira husi defensor pbliku ho diak
no harii grupu profisional ida ba advogadu privadu sira.

Tribunal,
/
PNUD

- Tribunal mvel
sira mak halao
dau-daun

Austrlia/JF
AATL,
Sosiedade
svil

MJ, DP,
/
AATL,
TimorAID ,
PNUD
Austrlia/JF,
AF.,
Sosiedade
Svil

- Aprova ona lei


tulun judisiriu
- Kuda ona
mekanismu sira ba
asistnsia jurdika
- Tau advogadu no
defensor sira iha
distritu hotu

88 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

11.3. Hamosu

11.3.1. Regulamenta no
kuda mekanismu estrajudisial sira hodi rezolve
konflitu sira

11.3.1.1 Fo tulun hodi halo estudu no anlize ho hanoin ikus


atu kuda mekanismu alternativu sira ba rezolusaun konflitu
nian iha Timor-Leste: halo mediasaun, justisa tradisional,
arbitrazen.

mekanismu
estrajudisial sira
hodi rezolve

11.3.1.2. Buka promove diskusaun pblika no hakerek no

konflitu sira,
hanesan mos fo
rekoesimentu ba

halo revizaun ba lei sira kona ba mekanismu alternativu.


Prazo Indicativo
11

12

13

14

11.3.1.3. Fo formasaun ba ema prinsipal sira mak halo


15

mekanismu sira

Entidade /
Parseiru
MJ
(DNJAL)
/
PNUD/UN
MIT, GTZ,
IFC, AATL

Indikador ba
Dezempeu
Hakerek relatriu
reforma ba Lei
husi MJ, hanesan
mos versaun
provizoria ba lei
kona ba ADR iha
Timor-Leste

parte iha implementasaun ba mekanismu hira nee.

justisa kostumeira
sian.
11.4. Hasae nvel
konsinsia legal
husi sidadaun sira
liu husi halo
kampaa
divulgasaun no
edukasaun pblika,
fo liu fokus iha
direitu ba grupu
vulnervel sira (feto
no labarik sira).

11.4.1. Hasae sidadaun

11.4.1.1. Harii Poltika Divulgasaun, Edukasaun no

MJ

sira nian konsinsia legal,

Informasaun ida, hodi iha koesimentu bziku ida ba lei

(DNDHC),

hanesan mos hanoin kona

fundamental, direitu ema nian no sistema justisa, halao no

DP, PGR,

ba julgamentu justu.

halo rezolusaun ba konflitu sira.

Tribunal,

11.4.1.2. Uza meiu komunikasaun ho masa (TV, Radiu,

PGR

jornal sira) no meiu seluk hanesan soromutu komunitariu,

soromutu, atividade kultural, seluk tan.

PNUD, Asia

11.4.1.3. Hamosu material edukasaun no informasaun, ho


liafuan bai-bain no fasil ba ema hotu no ho imajen sira, kona
ba direitu bziku sidadaun nian no kona ba dever no norma
sira konduta husi aktor judisiriu, mak fahe ba instituisaun
sira justisa nian no ba eskola sira no ba komunidade sira.

F., AATL,

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

Austrlia/JF,

- Halao programa
ba
konsiensializasaun
legal, ho tulun
husi parseiru sira
no kuda dau-daun
ona.
- Hamosu material
sira divulgasaun
nian.

sosiedade
svil

89 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

11.5. Buka hatene


katak utente sira
mak tau matan ba
sistema justisa nian.

11.5.1. Mekanismu

11.5.1.1 Halo monitorizasaun ba servisu sira mak fo husi

Idem

Avaliasaun sistemtika no

tribunal no, liu-liu, husi Defensor Pbliku sira, liu husi uza

peridika ba dezempeu

kestionariu (bai-bain) ba utente sira hotu.

no ba rezultadu sira mak

11.5.1.2.Halao inkritu peridiku ba persepsaun pblika

- Halo inkritu ba
utente sira husi
tribunal tinan ruarua husi ONG

tau ona.

kona ba dalan ba justisa, hanesan mos kestaun sira kona ba


nvel konsinsia legal husi sidadaun sira.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

- Halao inkritu
pbliku peridiku
husi sosiedade
svil.

15

11.5.1.3. Fo sai no haklaken rezultadu husi Inkritu sira.

- Fo sai rezultadu
sira
11.5.2. Halao Frum
Dialogu kona ba Dalan ba
Justisa iha nvel distrital

11.5.2.1. Harii frum Dialogu kona ba Dalan ba Justisa iha

11.6. Kuda Poltika


kona ba lian sira
Governu nian iha
setr justisa, atu
fasilita
disponibilizasaun no
dalan ba servisu sira
Justisa nian.

12

13

14

13

14

- Hakerek no
aprova ona husi
KK planu asaun ba
implementasaun
poltika lian sira
iha setr justisa.

hodi fo defeza no tulun vitima sira husi krime, Uma-Kreda


15

15

no parte interesada seluk.

11.6.1.1. Fo formasaun nafatin no estensiva iha Lian


Portugus ba aktor judisial sira hotu no funsionriu sira
husi sistema Justisa nian (CFJ).

Prazo Indicativo
12

MJ, CFJ,
DNAJL,
Tribunal,
PGR

sira setr justisa nian no husi ONG sira mak halo parte

11.6.1. Kuda iha setr


justisa Poltika lian sira
Governu nian.

11

- Kuda ona Forum


Dialogu iha
distritu sira.

nvel distrital ho regularidade, ho tulun husi instituisaun

Prazo Indicativo
11

Idem

11.6.1.2. Tau aposta nafatin iha dezenvolvimentu ba Ttun


jurdiku; buka dezenvolve Disionariu Jurdiku ida
Ttun/Portugus (Institutu Nasional Lingustika iha
kooperasaun ho parseiru internasional)
11.6.1.3. Buka halo tradusaun lei sira ba Ttun, liu-liu husi
kuda Departamentu Tradusaun no Interprete MJ.

/
INL, AF,
PNUD,
Austrlia/JF,
US

90 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

11.6. (Kont.)

11.6.1. (Kont.)

11.6.1.4. Fo servisu tradusaun no interpretasaun lolos iha


distritu judisial sira, hodi bele fasilita komunikasaun ho
pbliku, investigasaun no julgamentu sira.

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

MJ, DP,

- Halao ona
konsulta pblika
kona ba Relatriu
CAVR

11.6.1.5. Buka haree katak notifikasaun, desizaun judisial,


no dokumentu hotu-hotu seluk mak fo sai husi rgaun
judisiriu sira hakerek iha lian ofisial rua.
11.6.1.6. Hamosu formulriu, prosedimentu, matadalan no
padraun sira traballu nian iha lian ofisial ruan.
11.6.1.7. Buka hatene katak dalan atu ema hetan formasaun
halo liu husi baze iha lian ofisial rua (laiha-diskriminasaun
liu husi lian).
11.7. Hatun
persepsaun pblika
kona ba impunidade
mak bele halakon fiar
iha sistema justisa.

11.7.1. Halao konsulta sira


iha nvel nasional no
institusional atu promove
konsinsia pblika kona ba
krime sira hasoru ema mak
halo ona iha Rai TimorLeste.
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

11.7.1.1. Halao konsulta pblika no promove partisipasaun


iha akompaamentu ba relatriu sira husi Komisaun ba
Verdade, Resepsaun no Rekonsiliasaun (CAVR).
11.7.1.2. Buka promove dialogu pbliku kona ba relatriu
sira Komisaun Inkritu husi ONU no kestaun ba fo perdaun
ba kastigu sira kona ba krime todan sira mak halo ona
hasoru direitu ema nian.
11.7.1.3. Halao konsulta pblika iha Governu nia laran, husi
Governu no instituisaun sira iha setr justisa no liu husi
sosiedade sivil nia partisipasaun, atu hakerek regulamentu
subsidiariu ba provizaun konstitusional sira kona ba
perdaun, komutasaun ba sentensa no amnistia sira.

PGR,
Tribunal
/
UNMIT/
PNUD,
Instituisaun
post
CAVR,
sosiedade
sivil

- Halao ona
konsulta pblika
kona ba relatriu
CI/ ONU
- Hakerek ona
regulamentu sira
hodi fo perdaun ba
kastigu no
amnistia sira.

91 | P a g e

META 12: Iha kada tinan 5 nia laran (2015, 2020, 2025, 2030), poltika no asaun sira prevensaun ba krime sei kuda iha
setr Justisa.
Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

12.1. Buka
dezenvolve rejime
alternativu sira ba
kastigu iha prizaun,
liu-liu ba
delinkuente foin-sae
sira, ema vulnervel
no laos-violentu,
uainhira iha kauza
krime ho todan
naton.

12.1.1. Tau ona rejime

12.1.1.1. Harii Grupu Traballu ida transversal (ho

MJ (DP,

alternativu sira ba kastigu

instituisaun sira Justisa nian, servisu reinsersaun sosial,

DNPRS),

iha prizaun.

Ministriu Solidariedade Sosial, sosiedade sivil no

PGR,

espesialista sira iha Direitu penal) atu dezenvolve

Tribunal,

- Formaliza ona
programa ba
medida alternativa
sira.

programa ida ba medida alternativa sira ba kastigu iha

PNTL, MSS

prizaun.

12.1.1.2. Buka promove konsulta pblika, hametin

PNUD,

proposta husi GT no hatoo ba MJ atu halo aprovasaun no

Austrlia/JF,

revizaun ruma husi kuadru legal penal karik presiza.

AF.,

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

sosiedade
sivil

12.2. Buka
dezenvolve
programa edukativu
ida hodi halo
prevensaun ba
krime, iha nvel
nasional, hanesan
mos halo kampaa
sensibilizasaun iha
komunidade sira,
eskola no grupu-alvu
seluk.

12.2.1. Halao programa

12.2.1.1. Halao no finasia programa ida atu halo

prevensaun ba krime.

prevensaun ba krime, ho baze iha kooperasaun husi


instituisaun relevante sira justisa nian, autoridade polisial

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

no sosiedade sivil.

Idem

- Hakerek ona
programa hodi
halo prevensaun
ba krime, ho tulun
husi parseiru no
kuda dau-daun.

92 | P a g e

META 13: Iha tinan 5 nia laran (2015), prinspiu laiha-diskriminasaun, halo sensibilizasaun kona ba kestaun fetomane (jneru) no fo protesaun ba grupu vulnervel no direitu ema nian sei hatama iha setr justisa.
Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

13.1. Buka fo

13.1.1. Kuda direitu sira

13.1.1.1. Halao konsulta pblika, hodi bele simplifika no

MJ (DNAJL,

protesaun ba Labarik

labarik nian ho baze iha

hakotu proposta sira lei kona ba Justisa Juvenil no Kdigu

DNDHC,

no salvaguarda ninia

Konvensaun husi ONU ba

ba Labarik

DNSPRS)

- Halao ona
konsulta pblika
sira

Direitu Fundamental

Direitu sira Labarik nian

sira.

no iha Konstituisaun

13.1.1.2. Hakerek planu atu kuda lei sira, hanesan mos


halao ajuste institusional ruma mak presiza no fo
formasaun.

RDTL.

13.1.1.3. Buka tau matan ba direitu sira labarik nian no


delikuente foin-sae sira liu husi CNDC.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

MSS,
UNICEF,
PNUD

- Hakotu ona
proposta lei sira
- Buka kuda
- Buka halo
monitorizasaun

sira neeb iha konflitu ho lei.

- Harii ona Sentru


ba foin-sae sira
(haree iha 9.1.7.4.)

13.1.1.5. Kuda alternativa sira uainhira hadadur foin-sae

- Haree iha 12.1.1.

sira iha Rai laran tomak.

- Haree iha 12.2.1.

13.1.1.4. Harii Sentru espesial sira ba labarik no foin-sae

13.1.1.6. Buka halo partisipasaun husi foin-sae sira iha


programa atu halo prevensaun ba krime.
13.2. Buka haree ba

13.2.1. Poltika laiha-

13.2.1.1. Buka dezenvolve poltika justisa ida ho baze iha

MJ (DP,

kestaun sira hanesan

diskriminasaun no

feto-mane (jneru) no laiha-diskriminasaun.

DNDHC),

feto-mane (jneru)

mekanismu fo protesaun

13.2.1.2. Harii pontu fokal sira ba feto-mane (jneru) iha

DP, PGR,

no prinspiu laiha-

no tulun...

instituisaun sira setr justisa nian.

Tribunal

diskriminasaun...

- GT atu halo
anlize ba
Kondigu sira
Konduta no PSO
mak tau ona

93 | P a g e

Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

13.2. (Kont.)

13.2.1. (Kont.)

13.2.1.3. Halo anlize ba Kdigu sira hotu Konduta no

SEPI, MSS,

... mak sei hatama

...ba vitima sira hotu VBG

PSO/RH nian husi rea laiha-diskriminasaun no

INAP,

iha programa no

(violnsia ho baze iha feto-

sensibilidade ba kestaun sira feto-mane (jneru), hatama

MAEOT,

- Buka halo
revizaun
sistemtika

atividade sira setr

mane (jneru)) mak tau

alterasaun sira mak presiza no kuda iha instituisaun sira.

PNUD,

justisa nian.

iha instituisaun sira hotu.

13.2.1.4. Halao knaar ho grupu feto no mane sira hodi bele

UNICEF,

promove direitu sira feto nian no fo dalan ba justisa ba feto

UNIFEM,

sira.

Austrlia/J

13.2.1.5. Fo formasaun ba aktor judisial sira kona ba direitu

F, sosiedade

sira labarik no feto nian no igualdade feto-mane (jneru).

sivil.

Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

13.2.1.6.Tulun atu loke Uma sira Abrigu nian ba feto no


labarik sira iha perigu laran.
13.3. Buka promove

13.3.1. Halao Planu

respeitu no fo

Nasional ba Direitu sira

protesaun ba Direitu

Ema nian no kuda dau

sira Ema nian iha

daun.

13.3.1.1. Buka koordena no fasilita, liu husi SP, inisiativa sira


husi parte instituisaun sira husi setr justisa nian hodi
hatama iha Planu Nasional Asaun ba Direitu sira Ema nian
(DH).
13.3.1.2. Hakerek no fahe Planu Nasional Asaun ba Direitu
sira Ema nian.

Timor-Leste.
Prazo Indicativo
11

12

13

14

15

13.3.1.3. Halo monitorizasaun no hakerek relatriu


peridiku sira.

MJ,
DNDHC,
DP, PGR,
Tribunal

- Kuda iha
instituisaun idaidak poltika laihadiskriminasaun.
- Aprova ona
programa fo
protesaun no tulun
ba VBG, ho tulun
husi parseiru sira
no kuda dau-daun
ona.
- Hakere ona Planu
Nasional
- Hakerek ona
relatriu sira.

/
UNMIT/PN
UD

94 | P a g e

META 14: Iha tinan 3 too 5 nia laran (2012/2015), direitu kostumeiru no mekanismu sira justisa komunitria* nain sei
regula no sei kuda monitorizasaun sistemtika ida hodi nia bele lao tuir ho direitu ema nian.
Estratjia

Objetivu

Atividade Xavi

Entidade /
Parseiru

Indikador ba
Dezempeu

14.1. Buka klarifika

14.1.1. Buka regula no

14.1.1.1. Buka dezenvolve estudu sira kona ba interasaun

MJ, CFJ, DP,

knaar husi norma no

kuda ona Mekanismu sira

husi sistema justisa formal no tradisional no sistema

PGR,

- Hakerek ona
projetu lei

uzu kostumeiru sira

Justisa Komunitria nian.

alternativu sira hodi halo rezolusaun ba kazu hadau-malu

Tribunal

iha rai sira seluk, ho baze atu fo tulun ba inisiativa

lejislativa mak lao dau-daun.

PNUD,

14.1.1.2. Halo estudu ruma kona ba posibilidade husi

husi sistema justisa

GTZ,

rekursu ba ema sira mak, lori tiha ba sistema justisa

Austrlia/JF,

formal no informal,

tradisional, la haksolok ho desizaun mak hetan husi

AATL, ONG

buka haree katak

neeba.

krime pbliku sira

14.1.1.3. Hakotu projetu lei no hatoo ba diskusaun pblika

todan, hanesan mos

no halo aprovasaun.

no justisa
komunitria no

Prazo Indicativo

regula interasaun

11

abuzu seksual no
violnsia domstika,
sei haruka ba sistema
formal justisa nian.

12

13

14

15

14.1.1.4. Fo formasaun ba lder komunitariu sira iha direitu


sira ema nian, lei kostumeira no prinspiu jurdiku
fundamental sira ho konseitu husi prosesu justu no ekitativu.

- Hakotu ona
diskusaun pblika
- Halao programa
formasaun ba
autoridade lokal
sira ho tulun husi
ONG, CFJ no
parseiru seluk
- Halao soromutu
ba aktor judisiriu
sira husi CFJ, iha
kolaborasaun ho
sosiedade sivil no
parseiru sira

14.1.1.5. Fo formasaun ba aktor judisiriu sira kona ba lei


kostumeira.

*justisa komunitria, kostumeira, tradisional ka informal sai hanesan termu sira mak uza bei-beik atu dehan realidade hanesan deit: justisa mak aplika iha
nvel komunitariu, husi lder komunitariu sira, ho baze iha uzu no kostume lokal sira.

95 | P a g e

Abreviatura / Akronimu sira

AATL

Asosiasaun Advogadu sira Timor Leste

ADR

Alternative Dispute Resolution / Mekanismu alternativu sira ba rezolusaun konflitu

AF

Asia Foundation / Fundasaun Azia

ASEAN

Asosiasaun Nasoins husi Sudeste Aziatiku

CAC

Komisaun Anti Korupsaun

CAVR

Komisaun Amizade, Verdade no Rekonsiliasaun

KK

Konsellu Koordenasaun ba Justisa

CFJ

Sentru Formasaun Jurdika

CFP

Komisaun Funsaun Pblika

CGDA

Konsellu Jestaun no Disiplina ba Advogadu

CM

Konsellu Ministru

CNDC

Komisaun Nasional ba Direitu sira Labarik nian

CS

Konsellu Superior sira

CSDP

Konsellu Superior Defensoria Pblika

CSMJ

Konsellu Superior Majistratura Judisial

CSMP

Konsellu Superior Ministriu Pbliku

DG

Diretor Jeral

DH

Direitu sira Ema nian

DNAF

Diresaun Nasional Administrasaun Finansas

DNAF/IT

Dir.Nas.Admin.Finansas/Departamentu Informatika

DNAJL

Diresaun Nasional Asesoria Jurdika no Lejislasaun

DNDHC

Diresaun Nasional Direitu sira Ema nian no Sidadania

DNE/MF

Diresaun Nasional Estatistika/Ministriu Finansas

DNRN

Diresaun Nasional Rejistu no Notariadu

DNSPRS

Diresaun Nasional Servisu Prizional no Reinsersaun Sosial

DNTPSC

Diresaun Nasional Rai no Propriedade no Servisu Cadastral

DP

Defensoria Pblika

GIA

Gabinete Inspesaun no Auditoria Ministriu Justisa

GPM

Gabinete Primeiru Ministru

GT

Grupu Traballu

GTZ

Deutzche Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit / Kooperasaun Alemaa

ICNA

Independent Comprehensive Needs Assessment of the Justice Sector 2009

96 | P a g e

IFC

International Finance Cooperation

IGE

Inspesaun Jeral Estadu

INAP

Institutu Nasional Administrasaun Pblika

INL

Institutu Nasional Lingustika

JF

Justice Facility

JSMP

Justice System Monitoring Program

MAEOT

Ministriu Administrasaun Estatal no Ordenamentu Teritoriu

ME

Ministriu Edukasaun

MF

Ministriu Finansas

MI

Ministriu Infra-estrutura

MJ

Ministriu Justisa

MP

Ministriu Pbliku

MS

Ministriu Saude

MSS

Ministriu Solidariedade Sosial

NU

Nasoins Unidas

ONG

Organizasaun Laos Governu nian

PDHJ

Provedoria Direitu sira Ema nian no Justisa

PG

Prokurador/a Jeral

PGR

Prokuradoria Jeral Repblika

PNTL

Polisia Nasional Timor Leste

PNUD

Programa Nasoins Unidas ba Dezenvolvimentu / UNDP United


Nations Development Programme

PSO

Prosedimentu Standard Operasional (prosedimentu traballu


estandardizadu)

RDTL

Repblika Demokrtika de Timor-Leste

RH

Rekursu Ema nian

SEPI

Sekretaria Estadu Promosaun Igualidade

SEOP

Sekretaria Estadu Obras Pblika

SES

Sekretaria Estadu Seguransa

SGC

Sistema Jestaun ba Kazu

SIG

Sistema Infomasaun no Jestaun

SIGD

Sistema Informasaun no Jestaun Demografika

SIGP

Sistema Informasaun no Jestaun ba Ema nian

SP

Sekretariadu Planeamentu (fo tulun ba KK)

97 | P a g e

STJ

Supremu Tribunal Justisa

TI

Teknolojia Informasaun

TIC

Teknolojia no Sistema Informasaun no Komunikasaun

TL

Timor-Leste

TLPDP

Timor-Leste Police Development Programme

TR

Termu Referensia

TSAFC

Tribunal Superior Administrativu, Fiskal no Kontas

UE

Uniaun Europeia

UN

Nasoins Unidas

UNICEF

United Nations Childrens Fund / Fundu Nasoins Unidas ba Labarik sira

UNIFEM

United Nations Funds for Women / Fundu Nasoins Unidas ba


Feto sira

UNMIT

United Nations Missions in Timor Leste / Misaun Nasoins Unidas iha TimorLeste

UNTL

Universidade Nasional Timor-Leste

US

United States/ Estadus Unidus Amerika

VBG

Violnsia ho baze iha jneru (feto-mane)

98 | P a g e

Ministrio da Justia, Avenida Jacinto Cndido, Dili - Timor Leste www.mj.gov.tl

You might also like