Ali Sevim & Erdoğan Merçil - Selçuklu Devletleri Tarihi (Siyaset, Teşkilât Ve Kültür) PDF

S E V M
P ro f. D r. E r d o a n M ER L
SELUKLU
DEVLETLER
TARH
SYASET, TEKLT VE KLTR
TRK TARH KURUMU
ATATRK KLTR,
T R K
DL VE T A R H Y K S E K K U R U M U
T A R H
K U R U M U
Y A Y I N L A R I
XXIV. Dizi - Sa. 19
SELUKLU DEVLETLER
TARH
SYASET, TEKLT VE KLTR
Prof. Dr. Ali SEVM
Prof. Dr. Erdoan MERL
19 9 5
ISBN 975-16-0690-X
N D E K L E R
NSZ
XV
GR 1-12,
Ouz Yabgu Devleti 1. Karahanl Devleti 2. Samanl Devleti 2 G azneliler Devleti 3. Bveyh Devleti 3. A bbas
Halifelii 4. Fatm Halifelii 5. Bizans m paratorluu 6 H al seferleri 7. Eyyubler 8. M em liikller 10.
BYK SELUKLU MPARATORLUU 13-227.

I.
DEVLETN KURULU DNEM 15-27.

Seluklularn kken ve tarih sahnesine klar 15. Samanl ve KarahanllarA ilikiler 16. Karahanl ve Gaznelilerle
ilikiler 18. Horasana gei 20. Yeni Seluklu babular; Turul ve ar Beyler 21. Gaznelilerle m cadeleler 22.
Bam szlk kazanmalar: 1038 Zaferi 23. Dandanakan Zaferi 24. Devletin kuruluu 26.
II.
SULTAN TURUL DEVR 28-47.
Veni fetihler ve snrlarn genilemesi 26.
ANADOLU SEFERLER 30.

lk Trkm en aknlar 30. Daha sonraki Trkm en aknlar 31. Seluklu ordularnn harekt 34. Hasankale zaferi
34. Bizans la yaplan b a n 35. Sultan Turul un seferi 36. Daha sonraki asker harekt 37. Sultan Turul un Ba
dat seferi 40. Resultekin ve brahim Yraal isyan 43. Badat n igali ve kurtarl 44. Sultan Turul un halifenin
kzyla evlenmesi 45. Kutalm isyan ve sultann lm 46.
III.
SULTAN ALP ARSLAN DEVR 48-75.
Tahta k 48. Dou A nadolu ve Grcistan seferi 50. Sullann Dou seferi 52.~ Kavurt isyan 52. Komutanlarn
A nadolu harekt 53. Bizans n durum u 54. A lp Arslan n ikinci Grcistan seferi 55. Bizans n kar harekt 56.
Seluklu em irlerinin aknlar 57. Sultan A lp Arslan n Kuzey - Suriye .seferi 58. Romanos Diogenes in hareketi 60.
M alazgirt Meydan Sava 62. A lp Arslan iin okunan hutbe 64. A lp Arslan m orduya hitab 66. Bar antlamas
70. Zaferin yanklar ve sonular 72. A lp Arslan m M averannehr seferi ve lm 73.
VI
N DEKLER
IV.
SULTAN MELKAH DEVR 76-136.
M elikah m veliaht iln edilm esi 76. M elikah n Sultan iln edilmesi ve baz d olaylar 77. M elik Kavurt Bey in isyan
78. Halifenin 6ultan M elikah n saltanatm onay 81. Karahanllar ve G aznelilerle savalar 81. Suriye nin fethi 83.
Atsz B ey in M sr seferi 85. A tsz'n lm 86. Kirm an seferi 87. A nadolu fetihleri 88. Trkiye Seluklular ile
ilikiler 90. Sleymanah m lm 91. Ebulkasm ve B yk Seluklular 92. Kafkasya harekt 93.
AHSA YE BAHREYN KARMATLER 95.

K ikinenin seferi 95. Artuk B eyin seferi 97. Diyarbakr ve evresinin fethi 101. erefddevle M slimin durum u
105. H alebe hakimiyet m cadelesi 106. Sultan Melikah n Kuzey - Suriye seferi 107. Sultan Melikah m Badata
gidii 110. B adat ta dn 112. Teki in isyanlar 114. Sistanda durum 115. Sultan M elikah ve Karahanllar 117.
II. Maverannehr seferi 118. B atnlerle m cadele 119. Suriye ve Filistin olaylar 122. A bba s vezirinin grevden
uzaklatrlmas 124. M elikahn Badat ikinci ziyareti 124. H icaz n durum u 125. M elikah - N izam lm lk anla
m azl 126. N izam lm lk n ldrlm esi ve kiilii 131. M elikah * M ukted anlamazl 132. Sultan Melikah m
lm ve tarih kiilii 133.
V.
SULTAN BERKYARUK DEVR 137-173.
Bedevilerin Haclara saldrmalar 138. Sultan Berkyaruk - smail bin Yakut mcadelesi 139. Araplarn Haclarn mallarm
yamalamas 139.
MELK TUTUUN SALTANAT MCADELES 140.

Sultan B erkyaruk adna Badat ta hutbe okunmas 142. Teki in ldrlm esi 143. Tutu un Aksungur ve Bozan b er
taraf etmesi 143. B erkyaruk - Tutu m cadelesi: Rey Sava 144. Berkyaruk4a suikast 147. Fahrlmlk n vezir atan
mas 147. Grboanm Musul ve evresini ele geirmesi 148. Berkyank-Arslan Argun sava 149. Seluklu - Karahanh
ilikileri 150. M uhammed bin Sleyman, em r Kovdan ve Yarukta m isyanlar 151. H al seferlerinin balamas 152.
H allarn Antakya ya hkim olmas 154. Fars blgesindeki olaylar ve em r ner in isyan 156.
SULTAN BERKYARUK - MUHAMMED TAPAR MCADELELER 157.

Berkyaruk - M uhammed Tapar arasndaki ilk sava 159. Batnlerin faaliyetleri 160. B erkyaruk - Sencer sava 162.
Berkyaruk - M uhammed Tapar arasndaki ikinci sava 163. M uhammed Tapar - Sencer ittifak 163. Berkyaruk - M u
hammed Tapar n nc sava 165. Barn bozulm as ve drdnc sava 167. Gmtekin Kayser nin Badata hne atanmas 169. B erkyaruk - Muhammed Tapar arasndaki beinci ve son sava ve anlama 170. Sultan B erkyarukun
lm ve kiilii 172.
VI.
SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR 174-203.
M uhammed Tapar n sultan olmas 175. M engbars n isyan 177. Emr avl nn M usul ve evresindeki faaliyetleri
177. Seyfddevle Sadaka ile m cadele 181. Em r avl ile m cadele 184. avl nn yeniden Fars valiliine atanmas
186. B atnlerle m cadele 188. B vendler ile ilikiler 191.
HALILARLA MCADELELER 191.

Fahrlmlk ibn A m m ar n yardm giriimi 192. Em r M evdud un H allara kar seferleri 193.
Taberiye sava 196.
Aksungur P orsuk nn M usula atanmas ve faaliyetleri 197. Telldn6 sava 198. Byk Seluklu - Karahanh ilikileri
200. Byk Seluklu - Gazneli ilikileri 201. Grclerle m cadele 202. M uhammed Tapar n lm ve kiilii 202.
N DEKLER
VII
VII.
SULTAN SENCER DEVR 204-226.
S encer in Byk Seluklu sultan olmas 204. Baln faaliyetleri 208. Sultan S encere kar Msterid - Sultan Mah
mut ittifak 209. B irinci bat seferi 209. Karahanllara kar sefer 210. Sultan S encer in ikinci bat seferi 212. Irak
Seluklu Devleti nde yeni olaylar 213. Sultan Sencer in Gazne seferi 215. A bba s H alifeleri ve Seluklular 216. Sul
tan S encer in b irin ci Hrezm seferi 216. Katvan sava 218. Sultan Sencer in ikinci Hrezm seferi 219. Sultan Senc e r in nc Hrezm seferi 220. Katvan savandan sonra Sencer in Bat siyaseti 222. Seluklu - Gurlu ilikileri 222.
Sultan Sencer ve Ouzlar 223. Sultan Sencer in tutsaklktan kurtulmas ve lm 225. B yk Seluklu Soy Kt 227.
IRAK SELUKLU DEVLET 229-295.

I.
SULTAN MAHMUT DEVR 231-241.
M elik M esut un isyan 232. Dbeys in faaliyetleri 233. M elik T urul un isyan 234. Grclerle m cadele 235. Ve
zir Sumeyrem ve avu Bey in ldrlmeleri 236. Aksungur Porsuk nin fitnelikten uzaklatrlmas 237. Sultan Mahmut
- halife M sterid anlamazl 237. Zengi nin M usula atanmas 238. Dbeys in faaliyetleri 240. Sultan Mahmut un
lm ve kiilii 241.
II.
SULTAN DAVUT DEVR 2 4 2-2 4 3 .
III.
SULTAN TURUL B. MUHAMMED TAPAR DEVR 244-247.
Sultan Turula kar b ir ittifak oluturulmas 245. Sultan Turul-M elik Mesut m cadelesi 246. Sultan T urul un l
m ve kiilii 247.
IV.
SULTAN MESUT DEVR 248-261.
Sultan Mesut - H alife Msterid m cadelesi 248. Sultan Mesut - Raid Billah m cadelesi 250. Zengi nin Bizans - Hal
ittifakna kar m cadelesi 251. G urenbih Sava 252. Rait Billah n ldrlm esi 253. Badat ta olaylar 255. Sul
tan Mesut-Zengi ilikileri 255. Zengi nin Urfa y fethi 256. Sutan Mesut ve Seluklu em irleri 257. Seluklu em irleri
nin yeni bir ittifak 259. Sultan M esut un son yllar ve lm 260.
V.
SULTAN MELKAH DEVR 262.
VI.
SULTAN II. MUHAMMED DEVR 2 6 3 -2 7 0 .
Sultan Muhammed - Sleyman ah ilikileri 264. Sultan Muhammed - halife M uktef ilikileri 265. Sleymanah m yeni
den sultan iln edilm esi 268. Badat kuatmas 269. Sultan II. M uham m ed in son yllar ve lm 270.
VIII
N DEKLER
VII.
SULTAN SLEYMANAH DEVR 271-273.
H alifelikle ilikiler 272. Sleymanah n ldrlm esi 272.
VIII.
SULTAN ARSLANAH DEVR 274-283.
ldeniz - em r nan m cadelesi 275. Atabek Zenginin Irak Seluklu sultanlna itaati 275. Grclerle m cadele
277. B atnlerle m cadele 278. E m r nan m isyan 279. II. Arglanaha yardm 280. Arslanah - ldeniz ilikileri
281. Son G rc Seferi 281. Sultan Arslanah n lm 283.
IX.
SULTAN III. TURUL DEVR 2 8 4 -2 9 4 .
Halife Nasr L idinillaha bat 285. Salahaddin Eyyub ile ilikiler 285. K zl Arslan n atabeklii 286. Sultan Turul
- em irler anlamazl 289. III. Turul un lm 291.
Irak Seluklular Soy kt 295.
KRMAN SELUKLU DEVLET 297-335.

I.
DEVLETN KURULUU 2 4 9-3 0 5 .
Devletin gelimesi dnem i 300.
II.
SULTANAH DEVR 306.
III.
TURANAH DEVR 307.
IV.
RANAH DEVR 3 0 8-309.
V.
ARSLANAH DEVR 310-311.
VI.
MUHAMMED DEVR 312.
VII.
TURULAH DEVR 313.
N DEKLER
I.
FETRET DEVR 314-325.

VIII.
BEHRAMAH IN LK MELKL 314-315.
IX.
II. ARSLANAHIN LK MELKLK DNEM 316.
X.
BEHRAMAHIN KNC MELKLK DNEM 317-319.
XI.
MUHAMMEDAH DEVR 3 2 0 -3 2 2 .
XII.
MELK II. TURANAH DEVR 3 2 3-3 2 5 .
XIII.
KRMAN SELUKLU DEVLETNN K 3 2 6-3 2 9 .
XIV.
MELK II. MUHAMMEDAH DEVR 3 3 0 -3 3 4 .
Kirm an Seluklular Soy Kt 335.
SURYE VE FLSTN SELUKLU DEVLET 337-418.

1.
SURYE VE FLSTN E LK TRK GRLER 3 3 9-3 4 5 .
1.
HANOLU HARUN 3 3 9-3 4 2 .
2.
EMR AFN VE SANDAK 3 4 2-3 4 3 .
3.
FLSTNDE BR TRKMEN BEYL 34 3-3 4 5 .
Fatm ve M irdaelerle ilikiler 343.
N DEKLER
II.
EMR ATSIZ DEVR 3 4 6-3 5 5 .
Devletin kuruluu 346. Kuds n fethi 346. Alsz - kl atmalar, Taberiyye sava 347. Tutu un Suriye ye atan
mas sorunu 348. Dmak n fethi. 349. M sr seferi ve sonular 350. Atsz n sonu 352. Kuzey - Suriye olaylar 352.
III.
TACDDEVLE TUTU DEVR 356-371.
Atanmas ve devlete hkim olm as 356. B ir ittifak giriimi 357. Tutu - Mslim m cadelesi 358.
SLEYMANAH IN KUZEY-SURYE SEFER 359.

Mslim ile sava 361. Tutu ile sava ve lm 362. Sultan Melikah n Kuzey-Suriye seferi 363.
TUTUUN SALTANAT MCADELES 363.

Kuzey - Suriye, Kuzey - Irak ve Dou - A nadolu ya hkimiyet 363. Aksungur ve Bozan n bertaraf edilm esi 365. Rey
sava ve Tutu un sonu 367. Tutuun tarih kiilii 370.
IV.
HALEB SELUKLU DEVLET
MELK RIDVAN DEVR 37 2-3 9 4 .
Devletin kuruluu 372. Dmak Seluklu Devletiyle ilikiler 374. Fatmlerle ilikiler 376. Halep Reisinin ldrl
mesi 378.

Seluklu ordusunun Antakya kuatmas 378. A zazda isyan 382. Kell bozgunu ve sonraki olaylar 383. Hallara
kar ittifak giriim leri 386. TeJbir sava 388. Seluklu ordusunun 1110 seferi 389. Suriye heyeti Badat ta 390.
Seluklu ordusunun 1111 seferi 391. Tutekin ile ittifak 392. M elik Rdvan n lm ve tarih kiilii 393,
v.
MELK ALP ARSLAN DEVR 395-398.
B atnlerle m cadele 396. Tutekin le ibirlii 396. ldrlm esi 398.
VI.
MELK SULTANAH DEVR 39 9-4 0 5 .
L l nn dikla ynetimi 399. Byk Seluklu sultanna bavuru 400. Ll nn sonu 401. Yarukta n ynetimi elegeirm esi ve icraat 402. Devletin ykl 403. Sultanah n sonu 404.
NDEKLER
XI
VII.
DIMAK SELUKLU DEVLET
MELK DUKAK DEVR 406-417.
Devletin kuruluu 406. Emr Tutekin Dmak'ta 407. Melik Rdvan ile ilikiler 408. Antakya'ya yardm 409. Gney
dou A nadolu'ya eefer 410.

Tancred ile atma 416. Baudouine baskn 411. C ebele'nin alnmas 412. Trablusam'a yardm seferi 413. Rahbe
ve H umus'un alnmas 414. D ukak'n lm ve tarih kiilii 415. Devletin ykl 416.
Suriye ve Filistin Seluklular Soy Kt 418.
TRKYE SELUKLU DEVLET 419-494.

I.
SLEYMANAH DEVR 421-427.
Devletin kuruluu 421. M ansurun bertaraf edilm esi 423. Antakya'nn fethi 424. Elbulkasm 'n ynetim i 427.
II.
I. KILI ARSLAN DEVR 4 2 8 -4 3 4 .

Tahta k ve B izans'la ilikiler 428. aka ve Tanrberm i in Beylikleri 428. lk H allarn yok edilmesi 430. ztik'in kayb 430. Seluklu hkimiyetinin yaylmas 432. Sultann lm 432. Bizans saldrs 433.
III.
AHNAH DEVR 4 3 5 -4 3 6 .
Tahta k ve B izans'la atmalar 435.
IV.
I. ZZEDDN MESUT DEVR 437-441.
Danim endli hkimiyeti 438. Seluklu - Danimendli atmalar 439. H allarla savalar 440.
V.
II.
KILI ARSLAN DEVR 442-447.
N ureddin M ahm ut'la anlamazlk 442. M iryokefalon (M yriokephalon) zaferi 444. Seluklu - E yyub ilikileri 445.
lkenin blnm esi 445. H allarla m cadele ve saltanat atmalar 446.
VI.
I. GIYASEDDN KEYHSREVN LK SALTANATI 448.
XII
N DEKLER
VII.
II. RKNEDDN SLEYMANAH DEVR 449-451.
Dou ve G ney-douda fetihler, G rclerle sava 449.
VIII.
I. GIYASEDDN KEYRSREV N KNC SALTANATI 4 5 2 -4 5 4 .
Samsun un kurtarl, Antalya nn fethi 453. E rm eniler ve Bizans la m cadeleler 4-54.
IX
I.
ZZEDDN KEYKVUS DEVR 4 5 5 -4 5 8 .
T icar anlamalar ve Sinop un fethi 456. Antalya nn kurtarl ve Ermeni seferi 457. Eyyublerle ilikiler ve lm 457.
x.
I. ALEDDN KEYKUBAD DEVR 459-467.
Devletin ykseli dnem i 459. Alanya nn fethi 460. Devlet yneticileri arasndaki anlamazlk 460. Erm eni seferi
461. Artuklu, Eyyub ve M engckllerle ilikiler 461. Sudak seferi 463. Trabzon R um lar ve H rezm lilerle at
ma 463. M oollara kar nlem ler 464. E yyublerle atmalar 465.
XI.
II. GIYASEDDN KEYHSREV DEVR 4 6 8 -4 7 4 .
Gerileme ve k dnem i 468. Saadettin K pek in tahakkm ve sonu 468. Harezm lilerin durumu 469. B aba ayak
lanmas 470. Seluklu - Eyyub gerginlii 471. Kseda sava 471. M erkez hkimiyetin k 473.
XII.
II. ZZEDDN KEYKVUS VE SONRAK OLAYLAR 4 7 5 -4 7 9 .
Tahta k ve ynetim de sarsnt. 475.
KARDE YNETM (1249-1254) 476.

Ynetim de M ool basks 477.
K SULTAN YNETM 477.

XIII.
IV.
RKNEDDN KILI ARSLAN DEVR 480.
M uineddin Sleyman n dikta ynetimi 480.
NDEKLER
XIII
XIV.
III. GIYASEDDN KEYHSREV DEVR 481-486.
Baybarsla ilikiler 481. Hatrolu isyan 482. B aybarsn A nadolu seferi 483. M uineddin Pervane nin sonu 484.
Karam anoullarnn isyan 484. M ool tahakkmnn artmas 486.
XV.
II. GIYASEDDN MESUT DEVR 4 8 7-4 8 0
(lk Saltanat)
M oollarn devlete el koymas 488. Trkmen direnileri 488. M ool ehzdeleri arasnda atmalar 489.
XVI.
III. ALEDDN KEYKUBAD DEVR 491-492
XVII.
II. GIYASEDDN MESUTUN KNC SALTANATI, DEVLETN YIKILII 493.
Trkiye Seluklular Soy Kt 494.
DEVLET TEKLTI, KLTR VE MAR FAALYETLER 4 9 5 -5 2 6

DEVLET TEKLTI 497.
Veliahdlk 498.
HKMYET ALMETLER VE NVANLAR 499.

Hkm darn nvan ve lakaplar 499. Lakaplar 500. Hutbe 500. Taht 501. Ta 501. Sikke 501. Tevki ve Tura
501. etr 502. Nevbet 502. Bayrak (Sancak, liva, alem) 503. Trz 503. H ilat 503. Gaiye 504.Saltanat adr
504. Ok ve yay 505.
SARAY TEKLTI 505.

Bykhciblik 506. Vekil-i Der 506. stadddr 506 Emr-i Hares 506. Silhdar (Emr-i Silh) 506. Abdar (Tatdr)
506. anigir 506. arabdr 506. Cmedr 506. E m r-i A lem 506. E m r-i Candr 506. Emr-i ikr 506. Han
salar 507. B azdr 507. Saray muallimlii 507. M utripler 507. Skiler 507. N edim ler 507. avu (Serheng, Durba) 507.
HKMET TEKLTI 508.

Divanl-in vet-tura 509. Divan- stifa 509. Divanl-Arz (Divanl-Cey) 509. Divan- raf- MemJik 509. Divan-
^ M e z lim 510. Divan- Hss (Hs) 510. Divan- Eylet (Divan- Vilyet) 511. Divan- Riyaset 511. Divan- Evkf-
M em lik 511. Divan- hne 511. M sadere Divan 511. Hatun Divan 512.
ASKER TEKLT 512.

Boy b irlikleri 513. Gulman 513. D eylem liler ve Tzikler 513. Yardm c kuvvetler 514.
X IV
N DEKLER
LMYE TEKLTI 514.

Din 514. lmiye tekilt 515. Adlet tekilt 515. er yarg sistemi 515. O rft yarg sistemi 516.
TOPRAK VE HALK 516.

Toprak 516. Hs (Hss) arazi 516. Ikta sistemi 516. Mlk (zel) arazi 516. Vakf arazi 516. Halk 516.
KTSAD DURUM 517.

KLTR FAALYETLER 519.
GZEL SANATLAR 522.
KRONOLOJ CETVEL 527-558.
BBLYOGRAFYA 559-570.
GENEL DZN 571-599
HARTALAR
RESMLER
ONSOZ
slm dnem Trk tarihinde, ilk kez, snrlar, aa-yukar in snrlarn
dan Adalar ve Marmara Denizlerine, Kafkasyadan Msr snrlarna dein uza
nan ve dolaysyla Trkistan, Hrezm, Afganistan, Iran, Azerbaycan, rak, Arap
Yarmadas, Suriye ve Anadolu lkeleri topraklarn iine alan evrensel byk
bir Trk imparatorluunu kuran Seluklular olmutur. Genellikle teki Trk dev
letlerinde olduu gibi (Gktrklerde: B u m i n K a a n - I s t e m i Y a b g u , B i l
ge K a a n - K l t e k i n , Osmanllarda: O r h a n C a z i - A l e d d i n P a a
kardeler vs.) Seluklu M i k i 1 in oullar T u r u l ve a r B e y kardeler
tarafndan kurulan Byk Seluklu Devleti, ilk sultan T u r u l B e y dnemin
de Mervde toplanan Kurultayda tespit edilen fetih planlar uyarnca, byk apta
gerekletirilen fetihler sonucunda snrlarn, dou, bat, gney ve kuzey ynle
rinde sratle geniletmi ve slm dnyasnn biricik hkimi durumuna gelmek
suretiyle bir imparatorlua dnmtr; nitekim devrin Abbas halifesi K a a im B i e m r i l l a h , sultan T u r u l u Dou nun ve Bat nm (yani dnyann) h
kmdar olarak iln etmitir. Sultan T u r u l dneminde salam temeller zerine
oturtulmu olan imparatorluk, ikinci hkmdar Byk Sultan A l p A r s l a n d
neminde ykseli devrini yaam, bat ynnde byk fetihler gerekletirilmi,
zellikle 26 Austos 1071de Malazgirtte Bizansa indirilen byk tarih darbe
sonucunda, Anadolu nun kaplar Trk milletine ardna kadar alm, dolaysy
la bu lkenin bir Trk yurdu haline gelmesi yolunda en byk adm atlmtr.
Sultan A l p A r s l a n nn olu ve Seluklular tarihinin en ulu hkmdar olan
sultan M e l i k a h dneminde ise Seluklu imparatorluu, en azametli dnemi
ni yaam, gerek Douda, gerekse Batda o kadar ok fetihler yaplmtr ki,
bu nedenle M e l i k a h a Fetihler Babas (Ebul-feth) lakab verilmitir. Sultan
M e l i k a h dneminde Byk Seluklu imparatorluuna tbi olarak Kirman
ve evresinde Kirman Seluklu, Suriyede ve Filistinde Suriye ve Filistin Seluk
lu ve Anadoluda Trkiye Seluklu Devletleri varlklarn srdrmekte idiler. Ay
rca Isfahan ve Hemedan dolaylarnda Kkyeoullar, Kafkaslarda Abaza ve
Grcler, Grcan ve Taberistanda Ziyaroullar, Tebrizde Revvdiler, Erran ve
Armeniyede eddadoullar, Diyarbakr ve evresinde Mervanoullar, Musul
da Ukayloullar, Hillede Mezyedoullar ve Halebde Mirdasoullar adlarnda
Mslman ve Mslman olmayan kk emirlikler de Byk Seluklu Impara-
XVI
NSZ
torluuna tbi olarak siyasal yaamlarn srdrmekte idiler. Byk Sultan M e 1i k a h n lmnden (1092) sonra 30 yldan fazla bir sre Seluklu Devleti
vezirlii yapm olan ok deerli devlet adam N i z a m l m l k n de Hatmi
ler tarafndan ldrlmesini izleyen yllarda Seluklu imparatorluu, ortaya
kan taht atmalar sonucunda, bir paralanma ve k dnemine girmi oldu.
Bu nedenle imparatorluk, Byk Seluklu Devletinin devam olan Irak ve Hora
san Seluklular, Kirman Seluklular, Suriye ve Filistin Seluklular ve Trki
ye Seluklular olmak zere, drt blme ayrlmtr.
Trkiye Seluklular, M e l i k a h n lmnden sonra Byk Seluklu Devleti nden ayrlarak bamsz bir devlet halinde siyasal yaamn srdrmesine kar
lk Suriye ve Filistin, zellikle Irak ve Kirman Seluklu Devletleri, aa-yukar,
Byk Sultan konumunda bulunan S e n c e r in lmne dein (1157) Byk Sel
uklu Devleti ne bal kalmlar, daha sonra da bamsz bir duruma gemiler
dir. Byk Seluklu Devletinin pek uzun saylamayacak bir zaman sreci iinde
yklmasnn esas etkenleri olarak, kitabmzda ayrntl biimde grlecei ze
re, eski Trk devlet gelenek ve trfesine gre, devletin hanedan mensuplarnn or
tak mal saylmas nedeniyle bagsteren veraset sorunlarnn neden olduu taht
atmalar, sultan-halife mcadeleleri, yetenekli ve kudretli sultanlarn yetime
meleri sonucunda atabeklerin devlet ynetimine tam anlamyla hkim olmalar
ve nihayet Ouz istils ve Harezmahlar Devletinin ar bask ve mdahaleleri
eklinde ifade edilir.
Bylece yukarda adlar geen teki btn Seluklu Devletlerinin, tarih sah
nesinden ekilmelerine karlk Trkiye Seluklu Devleti, Hal seferleri, dolay
syla balayan Bizans saldrlar ve nihayet Mool istilsna ramen 1308 ylna
dein varln korumay baaran son Seluklu devleti olarak tarihe gemitir. 300
yla yakn bir sre devam etmi olan Seluklu hkimiyeti artk bylece sona ermi
oldu.
Bibliyografya''da gsterilen bellibal kaynak ve aratrmalardan yararlanmak
suretiyle hazrladmz bu eser, kurulu dnemlerinden itibaren btn Seluklu
devletlerinin siyasal, genel nitelikte olmak zere, tekilt ve kltr tarihlerini kap
samaktadr. Gereksiz ayrntlara yer vermemeye altmz eserimizde, eitli ta
rih sorunlarn mnakaalar yaplmam, zellikle siyasal olaylar, her kltr
dzeyindeki halkmzn, retmen ve rencilerimizin kolaylkla anlayabilecek
leri sade bir dille anlatlmaya allmtr. Evrensel Trk tarihimizin ancak bir
blmn oluturan Seluklu Devletleri Tarihimiz, gemiine sk skya bal
aziz milletimizin istifadesine sunmakla kendimizi gerekten mutlu hissettiimizi,
en iten duygularla ifade etmeliyiz.
Prof. Dr. Ali SEVM
Prof. Dr. Erdoan MERL
GR
Snrlar, douda Srderya, batda Adalar ve Marmara Denizleri, kuzeyde Kafkaslar, gneyde Msr'a kadar uzanm olan Byk Seluklu mparatorluu ku
rulmadan nce, Orta ve On-Asyann siyasal grnm yle idi:
O uz Y abgu D evleti
Hazar Denizi nin dousunda Srderya nn ortalarna kadar uzanan sahalar

da Ouz Yabgu devleti hkm sryordu. Gktrk devletinin esas unsurunu olu
turan Ouzlarn batsnda Hazar ve Bulgar Trk devletleri, kuzeyinde Kimekler
(Kpaklar), gneyinde ise slm dnyas bulunuyordu. Seluklularn ait olduu
Knk boyunun da iinde bulunduu, genellikle gebe Ouz boylarndan oluan
Ouz Yabgu devleti, Yabgu vekili Klerkin (Kuzerkin), Suba (Ordu komutan),7arhan ve Yinal nvanlarna sahip olan yneticiler tarafndan ynetiliyordu. Devlet,
beyleri vastasyla feodal bir bala Yabgu ya bal boylar (24 boy) birliinden olu
uyordu. Btn devlet ileri, boy beylerinin katld bir Kurultayda zmle
nirdi. Belli bal ehirleri Yengikent (Klk bakent), Cend (yazlk bakent), Sabran
(Savran), Stkent, Sal, Atlh, Ordu, Barmlkent vs.dir. Ouzlar, 12si Bozok,
12si de Uok olmak zere, 24 boydan olumaktadr. yleki:
BOZOKLAR
UOKLAR
Kay
Bayat
Alkaevli
Karaevli
Yazr
Der
Dodurga
Yaparl
Avar
Kzk
Bedili
Karkn
Bayndr
Beene
avuldur
epni
Salur
Alayuntlu
Eymr
Yreir
dr
Bdz
Yva
Knk
AL SEVM ERDOAN M ERL
Ouz\ax, itil ve Hrezme komu olmalarndan baka, Islm leminden Hazar

ve Bulgurlara giden kervan ticaret yolu zerinde bulunduklar iin Mslman
larla eitli ekonomik ve kltr ilikilerinde bulunmakta idiler. Bununla birlikte
onlar, Hazarlarn bir ksm ile til Bulgarlarnn toptan Mslman olmalarna ra
men bal olduklar aman (Kamlk, Gk Tanr, Bir Tanr) dininde kaldlar. Bu
nunla birlikte X. yzyln ortalarnda slmiyet, zellikle Srderyann aa
taraflarndaki Ouz kentlerinde sratle yaylmaya balad. Ouz Yabgu devleti
nin 992 ylma kadar ok kuvvetli bir durumda bulunan Hazarlara tbi olduu
anlalyor.
Karahanl D evleti
Uygur devletinin 840 ylnda Krgzlar tarafndan ortadan kaldrlmasndan

bir sre sonra bakentleri Kagr olmak zere, Karahanl devleti kurulmutur.
zellikle S a t u k B u r a H a n n lmnden (955/56) sonra yerine geen h
kmdarlardan A r s l a n H a n zamannda (lm: Kasm 998), Fergana ve ev
releri Samanoullarndan alnm ve nihayet I l i g N a s r H a n devrinde, 999
ylnda, Samanoullarnn Maverannehr deki topraklarn iine alan ve bylece snrlar, Amuderya dan Orta-Tarma kadar uzanan blgeleri iine almtr.
Fakat bir ok Trk devletlerinde grld zere, Karahanl devleti de 1042 y
lnda Bat ve Dou olmak zere ikiye blnd. Bakentleri zkent (ve Semerkant)
olan Bat-Karahanllar, Maverannehr ile Hocende kadar Ferganaya hkim idiler.
Dou-Karahanl devleti ise bakentleri Balasagun (ve Kagr) olmak zere, Ta
la, Isficab, a, Dou-Fergana, Yarkent ve Hotene egemen bulunuyorlard. ok
gemeden her iki blm de Byk Seluklu imparatorluuna tbi hale geldiler
(1071 ve 1089). Daha sonra her iki blm Karahtaylarm ynetimi altna girdi
(1130 ve 1141). Nihayet Dou blm, 1211de ykld; Bats ise Hrezmahlar ta
rafndan 1212 ylnda ortadan kaldrld.
Sam anl D evleti
S a m a n o l u E s e d in drt olunun Maverannehrin eitli ehirlerin

de Abbas valileri olarak giritikleri etkili faaliyetler sonucunda, blgede Saman
l hkimiyetinin temelleri atlmaya baland. Samanl devleti, N a s r b i n A h
m e t zamannda (875-892), Abbas halifelii tarafndan resmen tanndktan sonra
kurulmutur. Daha sonraki hkmdarlar zamanlarnda, zellikle s m a i l dev
rinde (892-907), devletin snrlar, kuzey, gney, dou ve bat ynlerinde olduka
genilemi, Maverannehr ve Horasan hkimiyet altna alnm ve buralardaki
kk yresel emrlikler Samanllara tbi duruma getirilmilerdir. zellikle h
kmdarl 29 yl sren I I . N a s r devrinde (914-943), Samanl lkesinde bilim,
kltr, dil ve edebiyat en yksek bir dzeye ulam, eitli dallarda pek ok nl
bilgin, air ve edip yetimi ve bunlar, ok deerli eserler kaleme almlardr. Fa
kat daha sonra tahta geen birok yeteneksiz hkmdarlar devirlerinde devletin
snrlar daralmaya balamtr. zellikle batda Bveyh, douda Karahanl ve
SELUKLU D E V LETLE R TARH
Gaznelilerin gelien hkimiyetleri karsnda Samanl devleti, yklmaktan kur

tulamamtr (999). Son Samanl hkmdar s m a i l M u n t a s r (1000-1005)n
devleti kurtarma yolundaki abalar baarl olamad; Seluklulardan da yardm
almasna ramen Karahanl ve Gazneliler karsnda tutunamad ve sonunda Sa
manl devleti, kesin olarak tarihe kart, topraklar Karahanl ve Gazneliler ara
snda blld.
G azn eliler Devleti
Gazneliler, Samanl devletinin dalma dneminde ortaya kan bir Trk dev
letidir. nceleri Samanl devletine tbi olan bu devletin temelleri, Samanllarn
Horasan ordular bakumandan olan A l p t e k i n in byk abalaryla atlm
tr, A 1p t e k i n in ok gvendii bir Samanl valisi olan S e b k t e k i n , bamsz
Gazne devletinin temellerini kuvvetlendirerek (977), ksa srede Belucistan ile
rine, Toharistan ve Zemindver ve nihayet Peavere kadar hkimiyet alanlarn
geniletti. Daha sonra tahta geen M a h m u t (lm: 1030) devrinde, Gazneli
ler, bamsz bir duruma geldi ve Abbas Halifelii tarafndan da resmen tannd;
Samanl topraklarn Karahanllarla birlikte bltler, bylece Sistan, Czcan,
aaniyan, Huttal ve Hrezm, Gazneli snrlar iine alnm oldu. Daha sonra
sultan M a h m u t , Hindistana birok seferler (17 sefer) yaparak lslmiyetin bu
lkede yaylmasn salam ve bu sebeple Islm dnyasnda nl bir kahraman
olarak tannmtr. Sultan M a h m u t , saltanatnn son zamanlarnda, Seluklu
lar ve dolaysyla birok Trkmen (Ouz) kitlelerinin Maverannehr den Hora
sana gemelerine izin vermi, bu durum ise, Gazneli devleti aleyhine telfisi g
sorunlar yaratm, daha sonra, zerinde ayrntl olarak durulaca gibi, Gazneli
topraklarnda Byk Seluklu devletinin kurulmasn salamtr.
B veyh D evleti
E b u c B v e y h ( B y e ) tarafndan kurulan ve daha sonra Ziyaroullarnm hizmetine giren olu m a d d d e v l e A l i , R k n d d i n H a

a n ve M u i z z d d i n A h m e t in byk abalaryla, sratle gelien ran
kkenli Bveyhoullar devleti, ksa zamanda Isfahan, Cibl, Kirman, Huzistan
ve yrelerine hkim olmu ve hatt A h m e t , 945 ylnda Badata girip ynetimi
eline geirmitir. A h m e t 5in olu A d u d u d d e v l e F e n a h u s r e v , Irak,
Gney-lran ve Umman elegeirdikten baka Elcezirede Hamdanoullar, Taberistanda Ziyaroullar, Horasanda da Samanoullar aleyhine devletin snrla
rn en geni bir dzeye ulatrd. Fakat onun lmnden sonra aile iinde ayrlk
ve ekimeler bagstermi, nce Gaznelilerin, daha sonra da sultan T u r u 1 un Islm dnyasna hkim olma faaliyetleri sonucunda ortadan kaldrlm (1055),
ancak bu ailenin baz bireyleri, tbi emirlikler halinde, bir sre daha siyasal ya
amlarn devam ettirmilerdir. Bveyh valisi olarak, Badatta grev yapan Trk
asll E b u l h r i s A r s l a n B e s a s i r , i Msr Fatmleri ve Arap emirle
rinden K u r e y ve D b e y s ile ibirlii yaparak 28 Kasm 1058de T u
AL S E V M -E R D O A N M ERL
r u l B e y in b r a h i m Y n a l isyan dolaysyla ehirde bulunmamasndan

istifde ile Badat igal ve halife K a a i m B i e m r i l l a h titsak alp, Frat
zerindeki Hadise-Ane kalesinde hapsettirmitir. Fakat b r a h i m Y n a l m
isyann bastran T u r u l B e y , yeniden Badat'a gelerek B e s a s i r yi ber
taraf edip halifeyi tutsaklktan kurtararak makamna iade etmitir. Bylece son
Bveyh emri A r a l a n B e s a s i r nin ilii yayma ve hkim bir mezhep hali
ne getirme faaliyetleri de kesin bir ekilde sona erdirilmitir.
A bba s H a lifelii
H z . P e y g a m b e r in amcas A b b a s b i n A b d l m u t t a l i b in soyun
dan gelen Abbasler, Emev hanedanna kar srdrdkleri uzun mcadeleler so
nucunda, ( M u h a m m e d b i n A l i , olu b r a h i m , bunun kardeleri E b
C a f e r ve E b u l - A b b a s ve Horasanl E b M s l i m ) zellikle Byk Zap
Suyu savandan (Ocak 750) sonra Emevlere son vererek kendi adlaryla anlan
Abbas Halifeliini kurmulardr, ilk Abbas halifesi E b u l - A b b a s S a f f h tan sonra yerine geen kardei E b C a f e r M a n s u r (754-775), hilfet baken
tini Badata nakletmi ve bylece halifeliin douya ynelmesini salamtr.
M a n s u r , halifelii ciddi ekilde uratran i sorunlar byk lde zmle
mi, lkede huzur ve sknu salamtr. Bunda, Iran asll Bermekoullar aile
sinin de byk rol olduunda hi phe yoktur. Fakat daha sonra halife olan
M e h d (775-785) devrinde, Horasanda birtakm mezhep atmalar ortaya k
m ve Bizansla baarl savalar yaplmtr. H d i nin ksa halifeliinden
(785-786) sonra H a r u n R e i d hilafet tahtna gemitir. Onun halifeliinin ba
langcnda, Asyada Arap hkimiyeti yksek bir dzeye ulam idi. Genellikle hi
lfet ynetiminin iyi ve dzenli bir ekilde yrtlmesinde, H a r u n R e i d in
yetenekli kiilii yannda, Bermekoullar ailesinin de katklar byk olmutur.
H a r u n R e i d in son zamanlaryla, daha sonraki halifeler devirlerinde, IX.
yzylda, halifeliin siyasal birlii zlmeye balam, bu arada Emev sllesi
nin bir kolu, Ispanyada bamsz bir ynetim kurduu gibi, Kuzey-Afrikanu mer
kezle ilikisi kesilmi, Msrda Tulunoullar tarafndan bamsz bir devlet
kurulmutur. Maverannehr ve Horasanda Thir, Saman ve Sajfarler, hil
fetten ayrlarak bamsz birer devlet haline gelmilerdir; bylece Abbas Halife
liinin hkimiyeti, Irak dnda, deta tamamen ykdm bir duruma gelmiti. Msr
ve Kuzey-Afrikada kurulan i Fatm Halifelii, Kzldenizden Atlas Okyanusuna dek uzanan lkelere hkim olarak snn Abbas Halifeliini tehdit eder bir
duruma gelmitir. Nihayet Iran ve Irak'ta kurulup genileyen iBveyhoullar,
halife M s t e k f zamannda (944-946) Badat igal edip ynetimi ellerine ge
irmilerdir. Fakat 1040 ylndan sonra sratle genileyip imparatorluk haline ge
len snn Seluklularn Islm leminin madd kuvvet ve kudretini ellerine
geirmeleri sonucunda, Abbas Halifelii, nce Bveyhoullar, daha sonra da
Fatm Halifeliinin bask ve tehdidinden kurtarlmtr.
SELUKLU DEV LETLE R TARH
Fatm H alifelii
Orta-Doumn byk devletlerinden birisi de Fatm devleti idi. Bu devlet,

Ismail dalerinden i adyla tannan Sanal E b A b d u l l a h H s e
y i n b i n A h m e d ve E b M u h a m m e d U b e y d u l l a h M e h d i nin b
yk abalaryla Kuzey-Afrika da, Aleb, Mdrar, Rstem, Idris ve Ihid
devletleri topraklarnda kurulmutur (909). Fatm devletinin snrlarn geni
letme giriimleri, ikinci halife E b u l - K a s m M u h a m m e d K a a i m zama
nnda (934-946), zellikle E b Y e z i d H a r i c nin balatt tehlikeli
ayaklanma hareketi nedeniyle uzun bir sre geri kalm oldu. Esas itibariyle dev
letin snrlar, halife M u i z z L i d i n i l l a h (953-975) ile olu A z i z B i l l a h
(975/76-996) devirlerinde, Kzl Denizden Atlas Okyanusuna dek uzanan lkele
ri, yani Hadramut, Yemen, Hicaz, Filistin, Suriye ile btn Kuzey-Afrikay iine
almakta idi. Fakat halife H k i m zamannda (996-1021) balayan ve halife Z a
h i r devrinde (1021-1036) belirli bir ekilde ortaya kan Fatm ynetiminin zaafiyeti nedeniyle, halifelie bal birok eyletlerde kanl ayaklanmalar bagstermi,
dolaysyla bu eyletlerin Msrla dar ilikileri kesilir bir duruma dmtr.
Fakat Z h i r in lmnden sonra yerine geen olu M u s t a n s r n uzun sal
tanat dneminde (1036-1094) Fatmler, en hametli devirlerini yaadlar. Bizansla
mcadeleler devam etti ise de Seluklularn Suriye ve Filistini fethedip burada
bir devlet kurmalarndan sonra Bizansla, Seluklular aleyhine iyi ilikiler kur
dular. Yine bu dnemde Ismail dileri (propagandac), Yemen ve Sind gibi uzak
lkelerde de etkinliklerini srdrdler, hatt Snn Islm halifeliinin bakenti
Badat, 1058 ylnda, ksa sre de olsa Fatm igaline urad ve halife K a a i m B i e m r i l l a h tutsak alnd (Besasir Olay). Fakat, Snn slm leminin maddi kud
ret ve kuvvetini temsil etmeye balayan Byk Seluklu devleti sultan T u r u l un
mdahalesi sonucunda, Abbas halifelii, Fatm tahakkmnden kurtarld. Devlet
ynetiminde Trklere olduka geni yer veren halife M u s t a n s r n saltanat
nn ortalarna doru Msrda byk huzursuzluklar bagstermitir. Yetenekli vezir
E b u l - K a s m C e r c e r a den sonra vezaret makamna geen E b S a d ,
1047de orduda Trk ve Berberi kuvvetler arasnda patlak veren atmalarda l
drlm, yerine kardei E b N a s r H r u n gemise de ok gemeden
E b M u h a m m e d H a a n Y z r , Fatm veziri olmutur. Fakat bu sra
larda Msr ve eyletlerde huzursuzluk ve ekonomik skntlar cidd bir durum
almt. Halife, devletin mal durumunu dzeltmek amacyla, halka para cezas
kesmek, mal ve mlklerine el koymak gibi huzursuzluu daha da arttran eylem
lere girimekte idi. Bu arada Delta blgesi Araplarmn tehlikeli ayaklanmalar
glkle bastrld. Ayrca orduda grevli Trk, Berberler ve Sudanllar arasn
da bagsteren gerginlik sonderecede tehlikeli bir hal almt. Sivil ynetimin iyi
ce bozulmas, devlet hzinesinin de boalmasnn etkisiyle asker unsurlar yetki
atmalarna giritiler: Hamdanoullarmdan N s r d d e v l e , Trk ve Berberlerle ibirlii yaparak 1062-67 yllar arasnda Sudanllar kesin olarak ber
taraf etmeyi baard. Fakat ok gemeden halife zerinde de egemenlik kurmak
isteyen N s r d d e v l e , bir yandan halife, br yandan da rakipleri durumu

na gemi bulunan Trk kkenli i l d e n i z , B e d r l c e m a l vs. gibi halifeli
in bellibal ilerigelen emirleriyle mcadele etmek zorunda kald. Bylece skk
bir duruma den N s r d d e v l e , Seluklu sultan A l p A r s l a n a bavu
rup onu Msra davet etti. Bununla birlikte o, bir ksm Arap ve Berberi kuvveti
salayarak zellikle Kahire ve Delta blgesinde hkimiyet kurmay baard. Fa
kat ok gemeden 1073 ylnda l d e n i z tarafndan btn yaknlaryla birlikte
ldrld. Bununla birlikte 1067 ylndan beri hkm srmekte olan ktlk ne
deniyle Msr, byk ve ciddi bir sefalet iinde bulunuyordu. Bu nedenle halkn
bir ou Suriye ve Iraka getmek zorunda kald. Halife M u s t a n s r , lkeyi
iine dt anari ve sefaletten kurtarmak amacyla, halifeliin Akk valisi B e d r ii 1c e m a 1 yi Msra ararak devlet ynetimini eline almasn istedi. Soyca
bir Ermeni olan B e d r l c e m a l , Suriyeli emr C e m a l d d e v l e nin yeti
tirmesi idi. O, M u s t a n s r n veziri olmadan nce Dmakta iki kez valilik yap
m, daha sonra atand Akk valilii srasnda, iyi ynetimi dolaysyla n
kazanmtr. B e d r l c e m a l , Msra arld zaman Dmak ve Akk da en
gvendii kimselerden kurduu Ermeni muhafz alayn da birlikte gtrmt.
Bir gece gizlice Kahireye gelen B e d r l c e m a l , halifeyi iddetle bask altn
da bulunduran ve kendisinin Msra gelme nedenini anlamakta ok ge kalm
olan Trk, Berberi ve Sudanl emirlerin hepsini bir gecede ldrmek suretiyle
duruma hkim olarak lkedeki anariye son vermi, huzur ve sknu salamada
byk bir baar gstermitir. Bununla birlikte Fatm lkesinde durum iyi deil
di. zellikle XI. yzyln sonlarnda Gney-Anadolu, Suriye ve Filistinde Hal
devletinin kurulmasndan sonra Fatmler, toprak kayplarna uradlar. Fatm
vezirleri, Hallara kar, onlara byk darbeler vuran Suriye Trk hkmdar
N u r e d d i n M a h m u t ile ibirliinde bulundular. Fakat bir sre sonra Fatm
halifelii, iten byk bir kntye urad. Bu dnemdeki halifelerin hkm
ranlklarn yitirmeleri sonunda vezirler, devlet ynetimine hkim olmaya bala
dlar; sonunda Fatm halifelii halife A d i d in (1160-1171) son zamanlarnda
N u r e d d i n M a h m u t un kumandanlarndan S a l h a d d i n E y y u b tara
fndan ortadan kaldrld (Eyll 1171). Bylece Msr ve Kuzey-Afrika da snn Ey
yub devleti kurulmu oldu.
Bizans m paratorluu
Orta-Dou da byk bir Hristiyan devlet olarak Bizans imparatorluu nu gr

mekteyiz. J u s t i n i a n u s tan sonra Bizansa en parlak devrini yaatan I I . B a
s i l in lm (1025), imparatorluun bir dnm noktas oldu. Zira bu impa
ratordan sonra tahta geen hkmdarlar devirlerinde, Bizansta bir gerileme ve
anari hkm srd; ancak bu devir, A l e k s i o s K o m n e n o s un tahta gei
tarihine (1081) kadar devam etti. Bununla birlikte bu ynetim, Z o e nin IX. K o n s t a n t i n o s M o n o m a k h o s i l e evlenmesiyle sona erdi. Artk M o n o m a k h o s ,
imparatorluk tahtna oturmutu. M o n o m a k h o s devrinde, sivil ynetim ordu
ya stnlk salad, dolaysyla orduda asker says azaltld gibi, eitli ulus
lardan salanan cretli askerler, Bizans ordusunun ounluunu oluturdu; ayrca
nemh makamlara d a P s e l l o s , X i p h i l i n v e M a v r o p u s gibi bilginler atand.
Bu siyasetin olumsuz bir sonucu olarak grevlerinden alnan generaller, isyan gi
riiminde bulundular (1042-1047 yllar arasnda); bu isyanlar glkle de olsa
bastrld. D olaylara gelince, Tuna boylarnda huzursuzluk karan Peenekler, itaat altna alnd. Fakat Gney-ltalyada yerleen Normanlar, Bizans memle
ketlerini igale baladlar; fakat imparatorluun dou snrlar, batya oranla daha
dengeli bir durumda bulunuyordu. Msr Fatmleriyle iyi ilikiler srp gider
ken Anadoluyu fethetmekte olan Seluklularla atmalar devam ediyordu. M o n o m a k h o s un lm zerine T h e o d o r a , Bizans tahtna geti (1055). Onun
bir yllk ynetimi sresince imparatorluk, ite ve dta pek iyi bir durumda ola
mad. T h e o d o r a dan sonra VI. M i k h a i 1 imparator oldu. O, kendisini des
tekleyen sivil parti mensuplarna byk nvan ve armaanlar verdi, fakat te
yandan ordu komutanlar ayakland ve sonunda s a a k i o s imparator iln edil
di; bylece ordu, yeniden ynetimde hkim duruma geti. Onun lm zerine
d e X . K o n s t a n t i n o s D u k a s , Bizans tahtna geti (Kasm 1058). Bir yl son
ra (1059) Tunay geip saldrya balayan Macarlarla bar yapld ise de 1064
ylnda onlarn Belgrad elegeirmelerine engel olunamad. 1065 ylnda, Kumanlarm basks sonunda, Hazar Denizi yrelerinden ayrlan Ouzlar, Tunay geip
Makedonya ve Tesalyaya kadar olan blgeleri aknlara urattlar; Normanlar da
Bizans memleketlerini igale devam ediyorlard. D u k a s n lmnden (Mays
1067) sonra, kars E v d o k y a ( E u d o k i a ) , olu adna imparatorie oldu.
Bununla beraber saraydaki eitli eilimdeki guruplarn devlet ynetimine gelii
gzel karmalar sebebiyle, imparatorluk eyletleri ve ordu byk lde ihma
le urad, ite btn bu sebeplerle, imparatorluun teki eyletlerinde olduu gibi,
Anadoluda da Seluklu fetihlerini durdurabilecek dzenli ordu birlikleri mev
cut deildi. ok gemeden lkenin byle ciddi i ve d sorunlarla kar karya
bulunduu bir srada tahta geen E v d o k y a , R o m a n o s D i o g e n e s i l e ev
lendi. Yeni imparator, devlet ynetiminde baz yeni dzenlemeler yapmak istedi,
bu sebeple Anadolu yakasna ekildi ve Anadoludaki Seluklu fetihlerini durdu
rabilmek amacyla asker hazrlklara balad. Nihayet 26 Austos 1071de Ma
lazgirtte yapt savata, sultan A l p A r s l a n karsnda yenilgiye uradktan
baka tutsak da alnd. Bylece onun da imparatorluu sona ermi oldu. Bundan
sonraki dnemlerde de Seluklu fetihleri sebebiyle Bizansn zellikle Anadolu
daki hkimiyeti kmeye devam edecektir.
H al seferleri
Orta-Dou Islm dnyasnn zellikle mezhep ve hkimiyet atmalar ile alkaland bir zamanda, buraya byk Hal hareketinin ilkinin (Birinci sefer) ba
ladn grmekteyiz.
XI. yzyl sonlarna doru Bat-Avrupada zellikle Vatikan kilisesinin nderlii
altnda H a z r e t i I s a nm doduu kent olan Kuds Islmlardan kurtarmak
amacyla, harekete geilmesinin zamannn oktan geldii ve bunun Avrupa H

ristiyan lemi iin kanlmaz olduu ve yerine getirilmesinin artk bir zorunlu
luk haline geldii fikri uyanmt. Hal Seferleri ad verilen bu byk hareketin
temel nedeni, din olmakla birlikte, Islmiyetin, Hristiyanlk aleyhine evrensel
bir din haline gelmesi ve dolaysyla madd snrlarnn dou ve bat ynlerinde
genilemesi, zellikle Malazgirt savandan sonra Seluklularn Bizans egemenli
inde bulunan Anadolu, ksmen Suriye ile Filistini elegeirip, bu lkelerde birer
devlet kurmalar ve ayrca zmirde bir beylik kurarak kuvvetli bir donanma mey
dana getiren a k a B e y in Rumeli ynnde Bizans ciddi ekilde tehdit eden
Peeneklerle ibirliine girimesi ve nihayet Bat-Avrupa nm kavimler gn iz
leyen yllarda byk bir ekonomik bunalma dmesi gibi birtakm nedenlerin
bu hareketin hazrlanmasnda nemli roller oynad, ok eitli ynlerden yap
lan aratrmalar sonucunda ortaya konmu bulunuyor.
Bu konuda, sultan B e r k y a r u k devrinde bilgi verilecektir.
E yyu bler
'
Msr, Suriye ve Yemende hkmran olan Eyyub hanedannn ad, nl h

kmdar S a l a h a d d i n in babas N e c m e d d i n E y y u b b i n a d den
alnmtr. Bununla birlikte bu hanedann asl kurucusu S a l a h a d d i n olmu
tur. Eyyubler, N e c m e d d i n E y y u b un (veya babas a d nin de olduu ri
vayet edilir) ynetiminde oturduklar Erivann gneyindeki Dzcinden Iraka
gelerek Seluklularn (Byk Seluklu Devleti) hizmetine girdiler (XII. yzyln
balar) ve kendilerine Tekrit kenti dirlik olarak verildi. Daha sonra Eyyubler,
Musul atabei I m a d e d d i n Z e n g i i l e ibirlii yaparak onun hizmetine girdi
ler (1138 ylndan sonra). ok gemeden Z e n g i , E y y u b u Baalbek valiliine
atad (1139). Z e n g i nin lm (1146) zerine E y y u b , Dmak atabeki U n e r in,
kardei E s e d d d i n i r k u h ise Z e n g i nin olu byk Trk hkmdar ata
bek N u r e d d i n M a h m u t un hizmetine girdiler. Bununla birlikte Dmakn fethinden sonra (1154) E y y u b ve oullar da N u r e d d i n in hizmetine
katldlar.
N u r e d d i n M a h m u t , i Fatm ynetiminin sonderecede zayflad ve
lkenin karklklar iinde bulunduu Msr elegeirip, Hallara kar daha
kuvvetli ve etkili bir duruma gelme kararnda idi. ok gemeden vezirlik maka
mndan uzaklatrlan v e r in kendisine bavurup yardm istemesi zerine N u
r e d d i n , ordu komutan i r k u h u S a l a h a d d i n ile birlikte kuvvetli bir
orduyla Msra gnderdi (1164). i r k u h , Fatm kuvvetlerini yenilgiye uratp
Kahirey' elegeirdi, ok gemeden de Msra hkim oldu. Bu baar zerine Fa
tm halifesi A d i d , onu vezirlik makamna getirdi. Bununla birlikte o, bir sre
sonra vefat etti (Mart 1169). i r k u h un lmnden ok gemeden S a l a h a d
d i n , N u r e d d i n in ordu komutanlna getirildikten baka, halife d i d ta
rafndan da vezirlik makamna atand. Bylece Fatm halifelii tam anlamyla
N u r e d d i n M a h m u t un hkimiyeti altna alnm oldu. Bununla birlikte S a -
l a h a d d i n E y y u b , ordusunun esas kuvvetini oluturan Ouzlarla, kendisi

ne kar harekete geen yerli Zenci ve Ermeni kuvvetlerini tamamiyle bertaraf
ederek Msrn tek bana hkimi olmay baard (Austos 1169), ayrca Dimyat
kuatan Hallar da etkisiz duruma getirdi. Bu baarlardan sonra S a l a h a d d i n , tbi bulunduu N u r e d d i n in emri zerine i Fatm halifeliine son verdi
ve btn lkede i hutbesini kaldrarak Abbas halifelii adna snn hutbesini
okuttu (Eyll 1171). Esasen bu sralarda da son Fatm halifesi olan A d i d lm
idi; bylece i Fatm halifelii de sona ermi oldu. Bu baarlarndan dolay S a l a h a d d i n , Msrda bamsz bir devlet kurmay ama edinmeye balad. Bu
nun zerine tbii N u r e d d i n ile olan ilikileri bozulmaya yz tutmakta idi.
Bununla birlikte o, N u r e d d i n e kar herhangi bir ekilde isyan ile bamsz
ln iln etmeye cesaret edemedi. Bu arada S a l a h a d d i n , aabeyi T u r a n a h bir miktar kuvvetle gndererek Yemeni Hariclerin elinden kurtard gibi,
Kuzey-Afrikaya da sevkettii kuvvetler, Libyann byk bir blmn fethetmeyi
baardlar (1173, 1174). Bu sralarda tbii bulunduu N u r e d d i n M a h m u t ,
Dmakta vefat etmi idi (Mays 1174). Bylece serbest kalan S a l a h a d d i n , ba
mszln kazand. ok gemeden o, dzenledii seferler sonucunda Suriye, Fi
listin, Gney-Dou Anadolu ve Kuzey-Iraka hkim oldu. Bu baarlarndan son
ra S a l a h a d d i n , btn Islm kuvvetlerini toplayarak Hallara kar hareke
te geti. Bilindii zere o, Httnde 3 Temmuz 1187de Hallar ar bir yenilgiye
uratarak Kuds am anla teslim alp (Ekim 1187), buradaki Hal krallna son
verdi; bu olay zerine Hristiyan lemi III. Hal seferini dzenlediler. S a l a h a d
d i n in lmnden (Mart 1192) sonra oullar M e l i k l a z i z Msr a, M e 1i k l e f d a l ama ve M e l i k z z a h i r Halebe hkim olup Eyyublerin birer
kolunun hkmdar oldular; kardei M e l i k l d i l ise Kuzey-Arabistan ile Elcezireye hkim oldu. Fakat bir sre sonra M e l i k l d i l , yeenlerinin taht kav
galarndan faydalanarak onlar etkisiz duruma getirip, kardei S a l a h a d d i n in
hemen hemen btn lkesine hkim oldu. Bununla birlikte o, kendisine tbi olmak
la birlikte lkeyi oullar arasnda (M e l i k l k m i l e Msr, M e l i k l m u a z z a m a am, M e l i k l f r i z , M e l i k l e v h a d ve M e l i k l e r e f e
de Elcezirenin eitli yrelerini) bltrd; Haleb ise S a l a h a d d i n in soyun
dan gelen kimselerin ynetiminde kald. Eyyub ailesi arasndaki ba, M e 1i k 1 d i 1 ve olu M e l i k l k m i l dnemlerinde byk lde srdrlmse de
S a l a h a d d i n in aktif siyaseti bu dnemde yava yava gevetilmi, dolaysyla
Hallarla genellikle bar iinde kalnmaya allmtr. Bu tr siyasetin uygu
lanmasnn sebeplerinden birisi de Elcezire Eyyub hkmdarlarnn zellikle Tr
kiye Seluklu devletinin bask ve tehdidi altnda bulunmasdr, ite bu yumuama
siyasetinin bir sonucu olarak M e l i k l k m i l , Yafa antlamasyla Kuds ve y
relerini Alman imparatoru II. F r e d e r i k ( F r i e d r i c h ) e vermekten ekin
medi, bylece dmanlarna kar imparatorun yardm ve desteini salad (ubat
1229). M e l i k l k m i l in lmnden (1238) sonra Eyyubler, i mcadeleler
10
dolaysyla cidd bir zaafiyete uradlar. Bununla birlikte Hallara kar (VI. Hal
seferi) gzle grlr bir stnlk kazandlar. Fakat M e l i k s s a l i h N e c m e d d i n E y y u b un lmnden (Kasm 1248) ok gemeden sonra Msrda devlet
ynetimi Trk Bahr Memlklerinin eline geti. Daha sonra Elcezire (1245), Ha~
leb ve am (1260) Eyyubleri, Moollar tarafndan ortadan kaldrld, ya da tbi
duruma getirildi. Diyarbakr Eyyubleri, Akkoyunlular, Yemen Eyyublerine ise
Trk Resulleri son verdiler (1228).
M em l kller
XIII. yzyl Orta-Dousu'nun byk Trk devletlerinden birisi de Memlkl (Memlk n anlam: Tutsak, kle ve cretli asker) devletidir. Memlkler, Bah
r (Memlikl-Bahriyye) ve Burc (MemliklBurciyye) olmak zere, iki saltanat
halinde hkmran olmulardr. Bahr Memlkler, klalarnn Nil Irma zerin
deki Ravza adasnda bulunmas dolaysyla bu ad almlardr. Burc (Burciyye)
Memlkler ise Kahiredeki Kalatulcebelde bulunan burlara yerletirilmeleri se
bebiyle bu adla anlmlardr.
Eyyub devletinin tarih sahnesinden ekilmesinden sonra Msrda kurulan
Trk Memlkl devletinin ilk hkmdar z z e d d i n A y b e k e t - T r k m a n
(1250-1257)dir. A y b e k , kendisinin hkmdarlna kar kanlar (A k t a y ,
B a y b a r s , K a l a v u n vs.) etkisiz duruma getirdikten baka, gya Memlkl dev
letine son vermek isteyen Suriye Eyyublerin de onlarla giritii savata (ubat
1251) yenilgiye uratp bertaraf etmeyi baard. Bu baardan sonra Ay b e k , Ab
bas halifesi M u s t a s m m giriimi zerine, Iraka ynelmekte olan Moollara
kar, dman durumunda bulunduu Suriye Eyyubleriyle bar ve ittifak yap
mak suretiyle (Nisan 1253) Yakm-dou Islm birliini salad (1254). Btn bu
baarlarna ramen A y b e k , kars e c e r d d r n fedaileri tarafndan l
drlmekten kurtulamad (Nisan 1257). A y b e k in bylece bertaraf edilmesin
den sonra devletin ilerigelen emirleri, A y b e k in olu N u r e d d i n A l i yi
hkmdar iln ettiler (Nisan 1257). Bununla birlikte bu emirler arasnda yetki
atmalar balad. zellikle Suriyedeki Bahriyye emirleri, ynetimi elegeirmek
amacyla Msra iki kez saldrda bulundularsa da baarl olamadlar (1257-58).
Fakat te yandan Moollarm Irak istil ile Suriyeye ynelmeleri zerine, dev
letin ilerigelen emirleri, toplanp aldklar karar uyarnca N u r e d d i n A l i yi
tahttan indirip S e y f e d d i n K u t u z u hkmdar iln ettiler (Kasm 1259). Bu
srada Moollar, Suriyeyi istil ve igal etmilerdi. Devletin btn ilerigelen emir
ve kumandanlar ve halk, yeni hkmdardan Mool istilsn nlemeyi bekliyor
lard. Bu byk tehlike karsnda mit ve cesaretini asla kaybetmeyen K u t u z ,
Suriyedeki Msra kskn Bahriyye Memlklerinin de tam destek ve yardmn
saladktan sonra kuvvetli ordusuyla Kahireden kp M oollara kar harekete
geti. Bilindii zere o, Aynclut ky yrelerinde, Moollarla giritii ok id
detli bir savata onlar ar ve kesin bir yenilgiye uratt (Eyll 1260), Mool or
dusu ilk kez dalp kamak zorunda kald. Bu nemli tarih zafer sonunda,
11
Moollarn Yakr-dou Islm lkelerini istil, igal ve bu topraklarda yerleme

leri nlenmi oldu. Bununla birlikte K u t u z , zaferden sonra Kahireye dner
ken ilerigelen Bahriyye emirleriyle ibirlii yaparak rakibi durumuna geen
B a y b a r s v e arkadalar tarafndan ldrld (Ekim 1260). Bu olaydan birka
gn sonra Bahriyye emirleri toplanp B a y b a r s Melikzzhir nvamyla Memlkl hkmdar (Sultan) iln ile tahta oturttular (Ekim 1260). Hi vakit kaybet
meden derhal harekete geen B a y b a r s , lke iindeki baz isyanlar bastrp
huzur ve sknu saladktan sonra dta da Mool ve Hallarla baarl mcade
lelerde bulundu. yleki: B ay b a r s , frsat bulduka Suriyeye saldran ve za
man zaman Hallarla ibirlii yapan Moollar sevkettii bir orduyla yenilgiye
urattktan (1269) baka, bizzat ordusuyla harekete geerek vefat eden H 1a g nun yerine geen olu A b a k a nin Hallarla takviye edilmi oln kuvvet
lerini Harran ve daha sonra Brede bozguna uratt (1271-72). Bu baarl asker
hareketlerden sonra B a y b a r s , ilgili blmde ayrntl olarak grlecei zere,
baz Seluklu ve zellikle Karamanoullar emirleriyle ibirlii yaparak Moollar bu lkeden atmak amacyla, Anadoluya bir sefer dzenleyerek Moollar El
bistan ovasnda ar ve kesin bir yenilgiye uratt ve onlar deta imha etti (Nisan
1277).
B a y b a r s , saltanat tahtna oturmasnn birinci (1261) ve ikinci (1262) ylla
rnda Moollarla ittifak yapan VI. B o h e m u n d un ynetimindeki Antakyaya
iki kez saldr ve kuatmada bulundu ise de ehri alamad. Bu arada B a y b a r s ,
Moollar tarafndan yklan (1258) Abbas halifeliini Msrda yeniden kurduk
tan baka, Moollara kar Altmordu devletiyle ittifak ve dolaysyla ibirlii yapt.
Bylece Mool ve Hallara kar daha kuvvetli bir duruma geen B a y b a r s ,
ordusuyla harekete geerek Kaysariyye, Yafa, Arsuf, Arlis, Safed ve Resule kent
lerini birer birer fethetti, Akky da iddetle kuatt ise de elegeiremedi (1265-66).
Daha sonra o, daha nce (1259-60) Moollarla ibirlii yaparak onlar Suriyeyi
istil ve igale kkrtan ukurova Ermenilerine kar K a l a v u n un kumanda
snda gnderdii ordu, Ermeni ve mttefiklerini Derbesak yrelerinde yenilgiye
urattktan (Austos 1266) baka, Misis, Kozan, Adana ve Tarsusu yama ve tah
rip etti. Dzenledii bu baarl seferden sonra B a y b a r s , zellikle Hallarn
birbirleriyle ekime ve atmalarn frsat bilerek Taberiye, Akk, Yafa vs. e
hirleri istil ve tahrip ettikten (1267-68) sonra byk Hal merkezlerinden biri
olan Antakyay baarl bir kuatmadan sonra fethetti (Nisan 1268). Bylece Ha
llarn 1097 ylnda (I. Hal seferi) kurduklar Antakya Prenslii tarihe karm
oldu. Daha sonra (1270) Kbrsa baarsz bir deniz seferi dzenleyen B a y b a r s ,
bir yl sonra Trablus Hal Prensliine kar harekete geerek baz kaleleri fethetti.
lke iinde ve dnda giritii siyas, asker ve ekonomik faaliyetler sonunda
devlet ynetimini salam temeller zerine oturtmay baaran B a y b a r s devrin
de, lkenin snrlar batda Sirenaykaya, gneyde Nubya ve Massava ya, kuzey
de Toros dalarna kadar uzanmaktayd. Bu byk Trk hkmdar 20 Haziran
1277de hayata gzlerini yummutur.
12
B a y b a r s tan sonra Bahriyye Memlkl kolundan 21 sultan hkmran ol

mu ve bu kol, 1382ye kadar 132 yl devam etmitir. B a y b a r s tan sonraki h
km darlardan zellikle M e l i k l m a n s u r S e y f e d d i n K a l a v u n
(1279-1290) ve olu M e l i k n n a s r M u h a m m e d (1293-1294, 1299-1309,
1310-1341) devirleri, Memlkl devleti tarihinde i ve d olaylar bakmndan nem
lidir. 1382-1517 yllar arasnda devlet ynetimini ellerinde tutan Burciyye Mem
lkl hkmdarlar, Bahriyye koluna mensup sultanlar gibi yetenekli ve kudretli
deillerdi. Bu Memlkler zamannda (XV. yzyl), Orta-dou'da T i m u r istil
sndan baka, Akkoyunlu ve zellikle Osmanl devletlerinin hkmranlklar ba
lam ve sonunda Burciyye Memlkleri (son hkmdar M e l i k i i l e r e f T u
rna n b a y ) Osmanl hkmdar byk sultan Y a v u z S e l i m tarafndan orta
dan kaldrlmtr (22 Ocak 1517). Bu kolun nl hkmdarlar arasnda M e 1 i kzzahir Berkuk, M eliklm eyyed eyh, M elik leref
B a r s b a y , M e l i k z z a h i r a k m a k , M e l i k l e r e f n a l ve M e l i
k l e r e f K a y t b a y yer almlardr.
BUYUK SELUKLU
MPARATORLUU
d e v l e t in k u r u l u d o n e m i
S elu k lu la rn k ken i ve trih sahnesine klar
ilgili kaynaklarn belirttikleri zere, Seluklular, Ouzlarn Knk boyuna men

supturlar. Seluklularn atas olarak bilinen ve ok kuvvetli oluu nedeniyle ken
disine Ouzlar arasnda Demir Yayl (Temr Yal) nvan verilen D u k a k
(Tu k a k ), Ouz Yabgu devletinde Y a b g u dan sonra gelen nemli bir siyas ve
asker greve sahip idi. Bu sebeple O u z Y a b g u su, devletin nemli i ve d
sorunlarn D u k a k la grmek suretiyle zmlerdi. Yaplan aratrmalarn
altnda Ouz Yabgu devletinde nemli bir durumda bulunduu anlalan ka
labalk Knk boyunun beyi olan D u k a k m adrc olduu ve Soylu han,
veya hakan sllesinden bulunduu hususlar, tarih gereklerle badaamaz.
D u k a k m ileri nesebi (soyu) hakknda, zellikle I b n l - A d m ( Bugye, s.
10)deki kayt, ( S e 1 u k b i n D a v u d b i n E y y u b b i n D u k a k b i n I I y a s b i n B e h r a m b i n Y u s u f b i n A z i z ) ilgili kaynak ve dolaysyla ara
trmalarda yer almaz. Baz kaynak ve bunlara dayanarak yaplan aratrmalarda,
D u k a k m Hazar Trklerine tbiiyeti ileri srlmse de bu konuda yaplan
eitli aratrmalar sonucunda, ancak bu tbiiyetin Hazarlarn ok kuvvetli ol
duklar 922 ylndan nce, Ouz Yabgu devleti dolaysyla olduu tespit edilmitir.
Kuvvetli bir asker ve siyas yetenei olan D u k a k n Ouz Yabgusu yla olan
anlamazl, pek gereki olmayan bir hikye eklinde kaynaklara gemitir. Ri
vayete gre D u k a k , bir Trk zmresine (Belki Hazarlar) kar sefere kmak
isteyen Y a b g u ile mnakaa eder ve sonunda bu mnakaa bir kavgaya dn
r; fakat Ouz beylerinin araya girmesi zerine, dzenlenen bir len srasnda
Y a b g u ve D u k a k barrlar. Bu olaydan sonra D u k a k n Ouzlar arasnda
n artar. Dukak^hakknda bildiklerimiz bundan ibarettir; onun lm tarihi
de kesin olarak bilinmemekte, ancak 875-885 yllar arasnda vukubulduu tah
min edilmektedir.
D u k a k n lmnden sonra S e l u k ( S e l u k , imls Trkenin ses uyu
muna aykr olup kaynaklarda ve baz aratrmalarda mcadeleci veya k
k sel anlamlarna gelen Saluk, Sal, Selk, Selik), gen yalarda (aa
yukar 17-18) O u z Y a b g u s u tarafndan Subala (ordu bakomutanl, bu
16
gnk Genel Kurmay Bakanl) atanm, ayrca Knk boyunun da beyi olmu
tur. Babas tarafndan eski Trk trelerine gre iyi bir asker ve siyaseti olarak
yetitirilmi olan S e l u k , Yabgu devletinde, ksa srede byk bir n sahibi
olmutur. Bununla birlikte ilgili kaynak ve aratrmalarda belirtildiine gre, bir
gn S e l u k , Y a b g u nun sarayna girerek H a t u n , ocuklar ve teki dev
let ilerigelenlerinin nnden geerek Y a b g u nun hemen yanna oturmutur.
Onun bu hareketi, bata H a t u n olmak zere, devlet erkn tarafndan Bir
Saygszlk olarak nitelendirilmitir. Bu nedenle ok gemeden devlet adamlar
nn etkisiyle S e 1 u k u kendisine rakip grmeye balayan Y a b g u , ayrca kar
snn ( H a t u n ) da kkrtmasyla S e 1 u k a cephe alarak onu bertaraf etme
hazrlklarna balad. Bunun zerine durumu ciddileen S e l u k , aile bireyle
ri ve Knk boyuna mensup kk bir Ouz kitlesiyle Y a b g u devletinin klk
bakenti Yengikentten ayrlp devletin yazlk bakenti olan Cende getmek zo
runda kald. S e l u k un bu g, kaynaklarda Trkistandan veya Turandan
rana ve Drl-Harbden Diyar Islma gei biiminde belirtilip kaydedilmi
tir. S e l u k , ksa zamanda, esasen Y a b g u devletinin hkmranlnn olduka
zayf olduu Cend ehrine hkim oldu ve burada kk bir beylik kurdu. Bu e
hir ve evresi, Islm lemine ok yakn olup, burada slmiyet sratle yaylmakta
idi. S e l u k , bir sre sonra Knk boyu ilerigelenleriyle bir toplant yaparak iinde
bulunduklar artlar mzakere edip deerlendirdi ve onlara Biz, g edip yer
letiimiz bu lkede hkim din haline gelen Islmiyeti kabul etmek zorundayz,
aksi takdirde bir devlet halinde byyp geliemeyiz, nemsiz kk bir kitle ola
rak yaamaya mahkum oluruz dedi. Bylece S e l u k , iinde bulunduklar si
yasal ve sosyal ortam ne kadar iyi anlam ve ileri grl bir lider olduunu
gstermitir. Uzun mzakerelerden sonra S e l u k , kaynaklarda ad belirtilme
yen bir ehrin (Cend ya da Maverannehr de baka bir ehir) valisine bir heyet
gndererek kendilerine Islm dinini retecek bir din bilgini (fakih)
gndermesini bildirdi. Bylece S e 1 u k ve beraberindeki Ouzlar, Gk Tanr
dininden (Kam, aman) ayrlp Islmiyeti kabul ettiler (Aa-yukar 960larda).
Bu olay, gerek Seluklu tarihinde, gerekse slm devir Trk tarihinde, ok nemli
bir dnm noktasn oluturur ve S e 1 u k da Seluklu tarihinde, Islmiyeti ka
bul eden ilk hkmdar olarak tarihe geer. Esasen Gk Tanr dini ile slmiyet
arasnda byk bir yaknlk vardr. Bylece Islm iyete giren S e l
u k , M e l i k l - G a z i nvann alarak kfirlere kar cihada balad. O,
Cend ehrindeki Yabgu devletinin vergi memurlarn Mslmanlar, kfirlere vergi,
vermez diyerek ehirden uzaklatrd; daha sonra kendilerine saldran kfir Trk
rktalarna kar baarl gazalarda bulundu. te bu seferlerin birinde, byk
olu M i k i 1 ehit olmutur. Daha sonraki yllarda, Byk Seluklu devletini ku
racak olan M i k i 1 in oullar T u r u l ve a r B e y l e r , dedeleri S e l u k
tarafndan zenle bytlp yetitirilmilerdir.
Sam anl ve K arahanllerla ilikiler
S e l u k , Cendde bir beylik kurduktan sonra zellikle Karahanl-Samanl

mcadeleleri srasnda, blgede siyas ve asker bir gn temsilcisi durumuna
SELUKLU D E VLETLER TARH
17
geldi. Bu sebeple S e l u k un beylii, Karahanllar karsnda skk bir duru

ma den Samanllar tarafndan resmen tannd ve ok gemeden de Samanl h
kmdar N u h , Karahanl hkmdar B u r a H a n a kar kendisinden asker
yardm isteinde bulundu. Bunun zerine S e l u k , byk olu A r s l a n ( s
r a i l ) n kumandasnda Samanllara yardmc bir birlik gnderdi ve bu sayede
Samanllar, Karahanllar yenilgiye urattlar; buna karlk onlar, BuharaSemerkant arasnda, Karahanl snr yaknlarndaki Nur (Nur Ata) ilesini Sel
uklulara yurt olarak verdiler; bylece A r s 1a n a bal Ouzlar, Maverannehr e
gelip Nur ilesine yerletiler (Aa-yukar 990 yl civar). Seluklularn da iin
de bulunduu Ouzlarn (Mslman olduktan sonra Trkmen adyla anlmlar
dr) gneye, Maverannehre g etmelerinin sebepleri, eitli aratrmalara gre,
1 Kuzeyden Kpaklarm Ouzlar sktrmalar,
2 Yer ve otlak darl,
3 Gayri Mslim Ouz Yabgu devletiyle yaptklar mcadeleler,
4 Mslman Karahanllarm gittike kuvvetlenip blgede hkim bir g ha
line gelmi olmalar
eklinde tespit edilmitir.
S e l u k , Maverannehre g etmedi ve bir sre sonra da (Aa-yukar 1007
ylnda) Cendde ld ve buraya gmld. S e l u k un kaynaklarda tes
pit edilebilen gen yata ehit olan M i k i l ile A r s l a n , Y u s u f Y n a l ve M u
sa i n a n adlarnda drt olu vard. Ayrca beinci olu olarak Y u n u s un da
bulunduu ileri srlmektedir. S e l u k un lmnden sonra eski Trk tresi
gereince, byk erkek ocuk olan A r s l a n , Seluklu ailesinin bana bey (ba
bu) olarak gemi ve Yabgu nvamn almtr. Yine tre gereince, A r s l a n dan sonra M u s a i n a n B e y , uzun bir sre Yabgu nvamn kullanmtr. By
lece A r s l a n Y a b g u , Seluklularn beyi durumunda idi; bununla birlikte
ailenin dier bireyleri, kendilerine bal Ouz oymaklarnn banda, yar bam
sz bir durumda idiler ve A r s l a n Y a b g u ya zayf bir feodal bala bal bulu
nuyorlard. Bylece genellikle T u r u l ve a r B e y l e r e bal olan Ouzlara
Seluklular, A r s l a n a bal olanlara Yabgulular ve Y u s u f Y n a l a bal olan
lara da Ymalllar ad verilmitir.
Dedeleri S e 1 u k un lmnden sonra T u r u l ve a r B e y l e r , Ynalllar ve M u s a i n a n B e y de Maverannehrdeki Nur ilesi yrelerine gel
milerdi. Bu sralarda Karahanllarm byk hkmdar H a r u n B u r a H a n ,
Buharay alp Samanl devletine son verdi (999). Bylece Samanllarn mttefi
ki durumunda bulunan A r s l a n Y a b g u , Karahanllarm karsnda yalnz kald.
Fakat bir sre sonra son Samanl hkmdar s m a i l M u n t a s r , A r s
l a n Y a b g u ile birleip harekete geerek Buharay Karahanllardan geri ald
ve hatt onlar, Semerkant yrelerindeki Zerefan kprs yaknlarnda bozguna
uratt. Fakat ok gemeden M u n t a s r , Karahanl I l i g N a s r H a n kar
snda yeniden bozguna urayarak Buharay terketmek zorunda kald. Bununla
18
birlikte mcadeleyi srdren M u n t a s r , A r s l a n Y a b g u dan yeni bir as

ker yardm salayarak Semerkant taraflarnda I l i g N a s r H a n yeniden boz
guna uratt (1003). Fakat bu arada A r s l a n Y a b g u , siyaset deitirip
I l i g N a s r H a n la birleerek M u n t a s r a kar cephe ald. Bylece M u n t a r , Samanl devletini yeniden diriltme giriimlerinde baarl olamad (1004).
Samanl devletinin tarih sahnesinden tamamen ekilmesinden sonra A r s
l a n Y a b g u , Karahanllarla ibirliine devam etti ise de yine de Samanllarn
ortadan kaldrlmasndan sonra Maverannetrdeki olaylarn nasl bir geliim gs
tereceini beklemekte idi. te yandan I l i g N a s r H a n n saldrsna urayan
T u r u l ve a r B e y l e r , Karahanl hkmdar B u r a H a n n hizme
tine girmek zorunda kaldlar. Bu hizmet srasnda B u r a H a n , T u r u l
B e y i yakalatp hapse att. Bunun zerine derhal harekete geen a r B e y ,
B u r a H a n n sevkettii kuvvetleri yenilgiye uratp, baz Karahanl kuman
danlarn tutsak ald; bunun zerine B u r a H a n , T u r u l B e y i serbest
brakmak zorunda kald. Bu olaydan sonra T u r u l ve a r B e y l e r , ken
dilerine bal Trkmenlerle yeniden Maverannehre dndler. Fakat bir sre sonra
I l i g N a s r H a n n lm (1012/13) zerine, Karahanl hkmdar A r s
l a n H a n tarafndan hapsedilmi olan Karahanl ehzadesi A l i T e k i n , bir fr
satn bulup hapisten kaarak A r s l a n Y a b g u nun desteiyle Buharay
elegeirdi ve burada bamsz bir Karahanl beylii kurmay baard, mttefiki
A r s l a n Y a b g u nun kzyla da evlenerek daha gl bir duruma geldi. By
lece Karahanl ve Gaznelilere kar yeni bir ittifak cephesi kurulmu oldu, ite
bu olaydan sonradr k i A r s l a n Y a b g u , dolaysyla Seluklular, Maverannehrde siyas ve asker bakmdan daha ok nem kazanmaya balad.
Karahanl ve G aznelilerle ilikiler
ilgili kaynaklarda kesin kaytlarn bulunmamasna ramen olaylarn cereya

nndan Seluklu ailesinin banda bulunan A r s l a n ile T u r u l ve a r B e y
l e r arasnda sk bir ilikinin olmad, bir soukluun ve gerginliin var olduu
anlalyor. Bunun kesin bir kant da A r s l a n Y a b g u nun A l i T e k i n ile olan
ittifakna T u r u l ve a r B e y l e r in alnmam olmasdr. Nitekim ok ge
meden Seluklu ailesi arasndaki bu gerginlik, daha da ileri boyutlara ulam,
bunun sonucunda da A l i T e k i n , T u r u l ve a r B e y l e r e kar hare
kete geerek onlar gsz bir duruma getirip kendine tbi olmaya zorlamtr.
Onun bu dmanca giriiminin mttefiki A r s l a n Y a b g u dan habersiz oldu
u, ya da bu konuda onun onayn almad pek dnlemez. Bir yandan B u
r a H a n m, br yandan da A l i T e k i n in bask ve saldrlar karsnda
sonderecede ciddi ve tehlikeli durumlara den T u r u l ve a r B e y
l e r , kendileri iin daha gvenli yeni bir yurt aramaya karar verdiler. Bunu uy
gulamak amacyla T u r u l B e y ve Trkmenler, savunmas daha kolay olan llere
ekilirken a r B e y , vaktiyle Abbaslerin hizmetinde bulunmu olan Trk soy
dalarnn gazalarda bulunduklar Bizans ynetimindeki Anadoluya bir keif se
ferin e kt. yleki:
19
a r B e y , bin Trk atlsyla Maverannehrden batya Anadolu yn

ne hareket etti. O, 1016 ylnda Gaznelilerin ynetiminde bulunan Horasan ze
rinden, daha nce buraya gelmi olan ve kendisine katlan Trkmenlerle, bura
valisi A r s l a n C a z i b in kendisini izlemesine ramen, deta bir yldrm h
zyla geip Acem Irak (Zaros dalarnn dou blgesi) topraklarna girdi. a
r B e y in harektn haber alan ve bu sralarda Hindistanda fetihler yapmakta
olan Gazne sultan M a h m u t , a r B e y in geiine engel olamamas sebe
biyle A r s l a n C a z i b e sonderecede kzarak onu iddetle azarlad. a
r B e y , burada pek fazla kalmayarak Azerbaycan zerinden Dou-Anadolu
snrlarn ap Van Gl havzasna girdi. lk olarak Anadoluya giren, zellikle
Ermeni kaynaklarnda vasfland zere, Mzrak, ok ve yaydan oluan silhlar
ekili, beli kemerli, uzun ve rl sal, rzgr gibi uan Trk atllar karsn
da Bizans komutan S e n e k e r i m in gnderdii kuvvetler, Yamur gibi atlan
oklar karsnda kesin bir yenilgiye uradlar. Bunun sonucunda, baz kaleler
dnda, Van Gl havzasnn byk bir blm Trk kuvvetlerinin kontrol ve
denetimi altna girdi. Bu blgede, kendisine artk hibir Bizans kuvvetinin kar
koyamad a r B e y , kuzeye ynelip Grclerin oturduklar Nahvan ta
raflarna yrd. B i z a n s n Grc asll kumandan L i p a r i t in savaa ce
saret edememesi sonucunda a r B e y , btn blgeyi kolayca hkimiyet ve
denetimi altna almay baard. Daha sonra o, Dovin ehrinin gneyindeki Nig ke
simine yryerek kendilerine kar koymaya alan Beni kalesi Bizans kuman
dan V a a k P a h l a v u n i nin kuvvetlerini bozguna uratp darmadan etti,
hatt bu kumandan, bozgun srasnda kaarken Trk askerleri tarafndan ld
rld. Bylece a r B e y , gneydeki Van Gl havzasndan baka, Nahvan
ve Nig kesimini de aknlara uratt. Sonu olarak, a r B e y , ilerde yurt edi
nilmesi amacyla, baaryla tamamlad bu keif seferi sonucunda, yolu zerin
de ald takviyelerle birlikte ancak be, alt bin atly bulan ve o devir iin bile
kk saylabilen bir Trk kuvvetini, Bizansn Dou-Anadoludaki kuvvetleri
nin durduramayacak bir derecede olduunu, bylece bizzat ve fiilen tespit etmi
oldu. ok gemeden a r B e y , A r s l a n C a z i b in, ald emir zerine ken
disini iddetle izlemelerinden mahirane bir ekilde syrlmay baard; o, geldii
gzergh olan Azerbaycan ve Horasan zerinden Maverannehre dnp, karde
i T u r u l B e y e ulaarak (1021) yapt keif seferi hakknda ona geni bilgi
verdi ve Biz, buradaki gl devletlerle, yani Karahanl ve Gazneli devletleriy
le mcadele edemeyiz, ancak Horasan, Azerbaycan ve Dou-Anadoluya gidip ora
larda hkmran olabiliriz, zira oralarda bize kar koyabilecek hibir kuvvete
rastlamadm diyerek onu bat ynne harekete tevik etti.
Samanl devletinin ortadan kaldrlmasndan sonra Buharada bir Karahanl beylii kuran ve olduka kalabalk Trkmen kitlelerine sahip olan A r s l a n Ya b g u ile de bir ittifak yaptn grdmz A l i T e k i n , bylece Karahanl ve
Gaznelilere kar nc siyas ve asker bir kuvvetin temsilcisi olmay baard
ve Maverannehrde hkimiyet alanlarn geniletme etkinliklerine balad. Bu
AL SEVM ER DOAN M ERL
20
nun zerine Hrezme de hkim olan Gazneliler ile Maverannehrde kendileri

ne kar herhangi bir rakip grmek istemeyen Karahanllar, derhal harekete
getiler. yleki: Karahanl byk hkmdar Y u s u f K a d i r H a n ile Gazne
sultan M a h m u t , Semerkant yaknlarnda bir toplant yaptlar (1025). Her iki
hkmdar arasnda, kaynaklarda belirtildii zere, ran ve Turan sorunlar
zerinde yaplan mzakerelerde u kararlar alnd:
1 A l i T e k i n in Maverannehr,deki beyliine son verilecek, beyliin ba
na Y u s u f K a d i r H a n n olu Y e e n T e k i n getirilecek,
2 Karahanl ve Gazneliler iin gittike byk bir tehlike olmaya balayan
A r s l a n Y a b g u nun banda bulunduu btn Trkmenler, Maverannehrden Horasana nakledilecekler,
3 Amuderya, her iki devlet arasndaki snr oluturacak,
4 Her iki devlet hkmdar, bu antlamay salamlatrmak iin karlkl
olarak akrabalk giriiminde bulunacaklar,
5 1. ve 2. maddelerin uygulanmas grevini sultan M a h m u t stlenecek.
H orasana gei
Sultan M a h m u t , derhal kararlatrlan szkonusu antlama maddelerinin

uygulamasna giriti. yleki: O, bu sralarda, her iki hkmdarn muhtemel ani
saldrlarndan korunmak amacyla A l i T e k i n ile birlikte llere ekilen A r s
l a n Y a b g u ya bir eli gndererek Biz, srekli olarak Hindistana gaza ama
cyla seferlere gidiyoruz. Birok Islm memleketlerinden gelen gnlller, bizimle
birlikte bu seferlere katlyorlar; fakat Mslman olan sizler, bu gazalara niin
katlmyorsunuz? Btn bu konular grmek ve dostluk kurmak zere, sizi sa
rayma davet ediyorum; geldiiniz takdirde size lyk olduunuz nvanlarla ltuf
ve ihsanlarda bulunulacaktr. dedi. ki byk devlet karsnda baarl olama
yacann bilinci iinde bulunan A r s l a n Y a b g u , baz yakn arkadalaryla bir
likte sultan M a h m u t un yanma Semerkanta gitti. Onuruna verilen lendeki
konumalar srasnda, sultann Bana asker yardm gerekirse ne kadar atl kuv
vet gnderebilirsin? sorusu zerine, biraz da ikili olan A r s l a n Y a b g u , silhdarndan bir ok alarak Bunu, kendi boyuma (Knk) gnderirsem 10 bin atl ,
silhdardan ald bir yay gsterip Bunu, kendi ulusuma gnderirsem 30 bin at
l , yine silhdarndan ald oklardan birisini gsterip Eer bunu Balhan da
na gnderirsem 100 bin atl , bir ok ile yay karp Bunu, ayrca gnderdiim
takdirde 100 bin atl ve nihayet kard bir oku gsterip Eer bunu Trkis
tana gnderirsem 200 bin atl gelir cevabn verdi. Onun bu szleri karsnda
hayretler iinde kalan sultan M a h m u t , esasen hile ile davet ettii A r s l a n Ya b gu, olu K u t a l m v e baz yakn arkadalarn tutuklatarak Kemire giden ge
itteki bir tepe zerinde bulunan Klincar (Kalencer) kalesine gnderip hapse
attrd. Sultan M a h m u t , A r s l a n Y a b g u yu bylece bertaraf ettikten son
21
ra onun basz kalan Trkmenlerine saldrlar dzenleyip onlar geni apta ya

malatt ve ok gemeden de bunlardan drt bin adrlk (Aa-yukar 10-15 bin)
bir kitleyi, Horasan valisi A r s l a n C a z i b in muhalefetine ramen Horasana
getirterek Nesa, Bverd ve Ferve (Kzl Avrat)ye yerletirdi. Kaynaklarda Bal
kan ve Irak Trkmenleri adlaryla anlan bu Tiirkmenler, zellikle babular A r s
l a n Y a b g u nun hapsedilmesi sebebiyle, K z l , Y a m u r , G k t a ,
B o a , M a n s u r , A n a s o l u vs. gibi beylerin ynetimleri altnda, daima ha
reket halinde grnmlerdir. Nitekim ok gemeden bu Tiirkmenler, zellikle
Gazneli vergi memurlarnn zulme varan davranlar zerine, kendilerine kat
lan dier Trkmenlerle birlikte oturduklar blgede yama hareketlerine bala
dlar. Bunun zerine sultan M a h m u t , nce Horasan valisi A r s l a n C a z i b i
onlara kar evketti, daha sonra da bizzat kendisi harekete geerek (1028) onlar
ar bir ekilde cezalandrd. Bunun zerine Trkmenlern bir ksm, eitli bey
lerin ynetiminde, Balhan dalarna ve Dihistana kap sndlar, dier bir ks
m da batya hareket ederek Azerbaycan ve Dou-Anadoluya kadar uzanan
blgelere aknlar yaptlar. zellikle bu Trkmenler, A r s l a n Y a b g u nun Klincar hapishanesinden bir ok gndermesi zerine, Gaznelilere kar saldrlar
n daha da arttrdlar, ayrca babularn Klincar 'd aki hapishaneden kurtarma
giriimlerinde bulundularsa da baarl olamadlar. Ancak K u t a l m , tutsak
lktan kurtulup babasna bal Trkmenlern obasna ulamay baard. Bir sre
sonra A r s l a n Y a b g u , yedi yl kald bu hapishanede ld (1032).
Yeni S elu k lu babular:
T u ru l ve ar B eyler
A r s l a n Y a b g u nun hapsi ve lm zerine, Seluklu ailesinin, dolaysy

la Trkmenlern yeni babular olarak T u r u l ve a r B e y kardeleri g
ryoruz; ailenin bana ise Yabgu olarak yaa byk olan sakin tabiatl
M u s a n a n B e y getirildi. Sultan M a h m u t , A r s l a n Y a b g u ya baa
ryla uygulad bertaraf etme siyasetini bu kez, T u r u l ve a r B e y l e r e
de uygulamak amacyla onlara bir eli gnderip Kendilerine yurt verme neri
sinde bulundu ise de onlar, onun bu amal nerisini kabule yanamadlar. te.
yandan A l i T e k i n , yeniden Buhara ya gelip Karahanh beyliinin bana ge
ti. O, bu kez, T u r u l ve a r B e y l e r e haber gnderip Ortak dmanla
r olan Karahanl ve Gaznelilere kar ittifak nerisinde bulundu, fakat vaktiyle
kendilerine kar dmanca tutum ve davranlar sebebiyle kendisine artk gvenemeyen T u r u l ve a r B e y l e r , onun bu nerisini kabul etmediler. Bu
nun zerine A l i T e k i n , bu kez Seluklu ailesini birbirine drp blmek ve
kendisine tbi duruma sokmak amacyla, Y u s u f Y n a l a bir eli ve deerli
armaanlar gnderip kendisine Seluklu Yabgusu nvan verme nerisinde bu
lundu ise de baarl bir sonu alamad. Bunun zerine o, A l p K a r a komuta
snda sevkettii bir orduyla Seluklulara bir baskn yaptrd; yaplan
arpmalarda, bata Y u s u f Y n a l olmak zere, birok Seluklu beyi ve aske
ri ldrld. Buna ramen ksa zamanda toparlanan Seluklular, T u r u l , a -
22
r ve M u s a Y a b g u ynetimindeki bir orduyla harekete geerek ikinci Seluklu

sultan olacak olan A l p A r s l a n n doumunu (Ocak 1029) uurlu sayp,
A l p K a r a komutasndaki Buhara Karahanl beyliinin ordusunu yenilgiye u
rattklar gibi, A l p K a r a ve pek ok Karahanl emrini ldrmeyi baardlar
(1030). Buna ramen A l i T e k i n in devaml saldrlar karsnda Seluklular,
Hrezme getmek zorunda kaldlar ve burann Gazneli valisi A l t u n t a n
kendilerine yurt olarak verdii urhan ve Darhn (Dergn) yrelerine yerleti
ler. te yandan, bu sralarda Gazneli sultan M a h m u t lm (1030), taht mca
delesinden A l i T e k i n in desteiyle galip kan olu M e s u t , Gazneli sultan
olmutu. Bununla birlikte babasnn siyasetini aynen uygulamaya devam eden M e
s u t , Hrezm valisi A l t u n t a , Buhara ya A l i T e k i n e kar bir seferle g
revlendirdi ise de Debsiyede yaplan savatan (1032) ksa bir sre sonra
A l t u n t a ld. Onun yerine Hrezm valiliine atanan olu H a r u n , bam
szln iln ile Gaznelilere kar isyana balad (1034); durumunu kuvvetlendir
mek amacyla A l i T e k i n den baka Seluklularn yardm ve desteini salamak
iin, onlarla da bir ittifak yapt; buna karlk Seluklulara, Hrezmde Ribat
Ma ve urhan yurt olarak verdi. Bylece Gaznelilere kar l bir ittifak olu
turulmu oldu, ite bu olay, Seluklularn blgede yeniden siyas ve asker bir
gce kavutuunu ifade eder.
Hrezme gelip yurt sahibi olan Seluklular yakndan izledii anlalan Ouz
larn Baranl (Koyunlu) boyundan ve kaynaklarda ok eski Seluklu dman
olarak belirtilen son Ouz Yabgusunun (Belki A l i H a n ) olu olmas muhtemel
olan Cend emri a h m e l i k , Ekim/Kasm 1034de, Kurban bayramnda, Seluk
lulara ani bir baskn yapt, onlardan 8 bin kiiyi ldrp birok kadn, ocuk
ve askeri tutsak aldktan baka, pek ok da mal elegeirerek Cende dnd. Ger
ekten daha gvenli bir yerde bulunduklarn sanan Seluklular, sonderecede a
knlk ve telaa kaplp A l i Te k i n in, ya da H a r u n un ihanetine uradklarn
sandlar ve derhal Amuderyay geip Ribt Nemeke gelip kondular. Olaydan he
men sonra H a r u n , mttefiki Seluklular kaybetmemek amacyla, onlar tesel
li etti ve pek ok mal ve para vererek Jirezmdeki yurtlarna geri dndrd. Ayrca
o, Amuderya zerindeki bir gemide bulutuu (Kasm 1034) a h m e l i k ile Sel
uklular bartrma giriimlerinde bulundu ise de baarl olamad. Seluklula
ra yeniden saldrmak isteyen a h m e l i k , H a r u n un kalabalk ordusu (30 bin)
karsnda Cende geri ekilmek zorunda kald. Bu olaydan bir sre sonra A l i Te k i n ld (Ocak 1035); bylece Gaznelilerle mcadele halinde bulunan H a r u n ,
ok nemli bir mttefikini kaybetmi oldu. Bunu frsat bilen Gazne sultan M e
s u t , zayf bir duruma dm olan H a r u n u, gizlice gnderdii bir fedai tara
fndan ldrtt (Nisan 1035). Bu iki nemli olaydan sonra Seluklular, bir yandan
A l i T e k i n in oullar, br yandan da Gaznelilerin tehdidi altnda, yeniden
ciddi ve tehlikeli bir dneme girmi oldular.
G azn elilerle m ca d eleler
Hrezmdeki yurtlarnda ok kritik ve g bir duruma dtn grd

mz Seluklular, T u r u l , a r ve M u s a n a n Y a b g u nun ynetim
SELUKLU D EVLETLER TARH
23
lerinde kendilerine bal Trkmenlerle birlikte Mays 1035de, Gaznelilerden

izin almakszn Amuderyay geip Horasana geldiler ve Merv, Serahs ve Ferve
yrelerinde konakladlar; daha nce buraya gelmi olan baz Trkmen guruplar
da kendilerine katld, bylece saylar daha da oalm oldu. Seluklu babu
lar, derhal Gaznelilern Horasan Divan (Hkmet) Bakan S r i ye bir mek
tup gndererek Yurtsuz kaldklarn, aresizlik iinde bulunduklarndan
Horasana gelmek zorunluluunu duyduklarn, asker hizmet (zellikle Balhan,
Dihistan, Hrezm ve Ceyhun ynnden yaplmas muhtemel Trkmen saldrlar
n durdurma) karlnda, oturduklar yerlerin kendilerine verilmesi hususun
da, sultan M e s u t katnda kendileri iin ricada bulunmasn zr dileyerek
bildirdiler. Durumdan derhal haberdar edilen sultan M e s u t , vaktiyle babas sul
tan M a h m u t un, A r s l a n Y a b g u Ouzlarn Horasana nakletmekle nasl
ciddi bir hata ilediini ve onlarn, lke iinde kardklar sorunlar gznne
alarak Seluklularn bu isteini kabul etmedi. Fakat Gazneli devletinin Divan ye
leri, u anda 10 bin sava atlya sahip bulunan Seluklularn dman bir du
ruma getirilmesinin doru olmayacan ileri srdlerse de sultan, kararn
deitirmedi ve Seluklulara kar bir asker harekt dzenlemeye karar verdi
ve bunu derhal uygulamaya koydu. Bu amala o, hacip B e g T o g d ( B e y d o d u ) komutasnda Seluklulara kar sevkettii byk Gazneli ordusu, ilk nce
Seluklular bozguna uratt ise de Nesa yrelerinde yaplan esas savata (Hazi
ran 1035), zellikle a r B e y in byk asker yetenei sayesinde, kesin bir
yenilgiye uratld; bakumandan B e g T o g d v e dalan kuvvetleri, glkle Niabura kaabildiler. Seluklular, bu zaferden sonra ganimet olarak pek ok al
tn, deerli eya, silh, giysi ve at elegeirdiler. Gaznelilere kar kazanlan bu
zafer, Seluklularn devlet kurma yolunda kazandklar ok nemli ve tarih bir
baar saylr. Nitekim sultan M e s u t , T u r u l B e y e Nesay, a
r B e y e Dihistan ve M u s a i n a n Y a b g u ya da Ferveyi Dihkan (Vali)
nvamyla kta ettiini bildiren bir ferman (menr) ile birlikte hilat (zel resm
giysi), klh, eerli at, altn kemer ve sancak gnderdi; buna karlk Seluklular
da, Gaznelilere tbi olacaklard. Bylece yaplan antlama sonunda sultan, Sel
uklulara Horasanda muhtariyet (yar bamszlk) vererek onlar, siyas ve as
ker bir g olarak tanmak zorunda kald (Austos 1035).
B am szlk kazanm alnn: 1 0 3 8 Zaferi
1035 zaferinden sonra devaml olarak Trkistandan geden Ouzlarn ken

dilerine katlmasyla gittike oalp glenen Seluklular, Gazneliler iin daha
ciddi bir tehlike haline gelmeye baladlar. Yukarda szkonusu edilen antlama
ya ramen her iki taraf birbirlerine kar gven duymamakta idi. zellikle say
lar gittike artan, bu bakmdan yeni yurtlara ihtiya duyan Seluklular,
Gaznelilerden yeni topraklar (Merv, Serahs, Bverd ve yreleri) istedikten baka
Sistana kadar aknlar yapmakta, ayrca H a r u n dan sonra Hrezmah olan I s m a i 1 ve Karahanl hkmdar B u r a H a n ile de siyas ilikiler kurma giri
24
A L S E V M -E R D O A N MERL
imlerinde bulunmakta idiler. Seluklularn btn bu hareket ve giriimlerini ya

kndan izleyen sultan M e s u t , bu kez onlar kesin bir darbe ile Horasandan
karma kararnda idi. Bu amala o, hacib S b a kumandasnda 15 (ya da 17)
bin kiilik bir Gazne ordusunu Horasan'a, ikinci bir orduyu da Herata gnder
di; blgedeki siyas durumu anlamaktan yoksun olmas dolaysyla, Seluklulara
nem vermeyerek Hindistana sefere kt. S b a nin Niaburdan Serahsa y
rmesi zerine, korku ve endieye kaplan Seluklular, btn arlk ve ailelerini
Merv lne gnderdiler ve Serahs yrelerinde, Gazne ordusuna kar sava d
zeni aldlar. ok gemeden her iki taraf kuvvetleri arasnda arpmalar balad.
Gaznelilere oranla, az bir kuvveti bulunan Seluklular, atl kuvvetleriyle, dona
nm bakmndan ar Gazne ordusuna, onlar ypratma amacyla, bozkr sava d
zeni uyarnca, saldrlarda bulunup geri ekiliyorlard. Fakat ok gemeden Mays
1038 sonlarnda Serahs yrelerindeki Telhbda her iki taraf kuvvetleri arasnda
btn bir gn sren iddetli bir sava sonunda, zellikle yine a r B e y in
asker yetenei ve ustaca manevralar sayesinde, Gazne ordusu, ikinci kez, kesin
bir yenilgiye urad, S b a ve dier Gazneli kumandan ve askerler Herata
katlar.
Seluklular, Gaznelilere kar kazandklar bu ikinci zafer sonucunda, artk
bamszla kavutular. Eski Trk devlet geleneine gre, T u r u l B e y , devle
tin hukuk bakan olarak Niabur^, a r B e y Merv e, M u s a n a n Y a b
g u ise Serahsa sahip ve hkim oldular. Bylece Horasanda Gazne devletinin
hkimiyeti sona ermi, artk Seluklu hkmranl balamt. b r a h i m Y i n a l , savatan sonra 200 atl bir kuvvetle Niabura girip ehri T u r u l B e y
adna teslim ald ve onun adna Sultanl-Muazzam (Byk Sultan) nvanyla hut
be okuttu. ok gemeden kolunda bir yay ve belinde ok olduu halde, bin
atl ile Niabur a gelen T u r u l B e y , ehir ilerigelenleri tarafndan byk bir
trenle karland ve Gazne sultan M e s u t un tahtna grkemli bir trenle oturdu;
derhal oluturulan Mezlim Divannda (Divanl-Mezlim) halkn ikyetlerini
birer birer dinledi; ok gemeden de Seluklu devletinin tekiltn dzenleme
almalarna balad. Bu amala o, baz atamalarda bulundu. Merv ehrinde de
a r B e y adna Melikl-Mlk (Melikler Meliki) nvanyla hutbe okutuldu.
Bir sre sonra Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h , Niabura T u
r u l B e y e bir eli gnderdi; bylece Abbas halifelii, Horasanda Seluklu h
kimiyetini tanm oluyordu.
D andanakan Zaferi
Seluklularn kazandklar bundan nce szkonusu edilen iki nemli zafer

den (1035, 1038) sonra Gaznelilern blgedeki siyas ve asker durumu ciddi e
kilde sarsld; bundan faydalanan Karahanl ehzadesi B r i T e k i n , Gazne
topraklarna baz akmlarda bulundu (Ekim 1038). Sultan M e s u t , sarslan du
rumunu kuvvetlendirme amacyla Hrezmi vermek karlnda, Seluklulara ve
asi Hrezmah s m a i l e kar Cend emri a h m e l i k i l e bir ittifak yapt. Ger
25
ekletirdii bu siyas giriimden sonra o, iinde ok sayda sava fillerinin de yer

ald atl ve yayadan oluan 50 bin kiilik, kaynaklarda btn Trkistann da
hi kar koyamayaca biiminde vasflanan bir orduyla harekete geerek, nce
Belhe gelip daha sonra da Serahs zerine yrd. Bu sralarda a r B e y ,
Tlikn, Fryb, uburkan ve yrelerini fethetmekle meguld. Sultann bu ha
rekt zerine a r B e y , Serahsa geldikten sonra T u r u l B e y ve M u
sa n a n Y a b g u da Serahsa gelip toplandlar ve derhal hareket halinde bu
lunan sultana kar sava hazrlklarna baladlar. Bununla birlikte baz Seluklu
babular, ok byk ve gl Gazne ordusu karsnda dayanamayacaklarn
dnerek Rey, Crcan ve Cibal taraflarna ekilme fikrinde idiler. Buna kar
kan a r B e y , Horasann asla terkedilmemesini, baka yeni blgelerde
baarl olmann ok g olduunu, ar Gazne ordusu karsnda nc kez za
fer kazanabileceklerini ifade etti. Onun bu fikri, dier Seluklu babular ta
rafndan da kabul edildi. ok gemeden says 20 binden biraz fazla olan Seluklu
ordusu ile 50 bin kiilik Gazne ordusu, Telhb yrelerinde savaa tututu (Mays
1039). Byk Gazne ordusu karsnda tutunamayan Seluklu kuvvetleri, yakn
yrelerdeki llere ekilmek zorunda kaldlar. Bu arada sultan M e s u t , Niabura gitti (Ocak 1040). Bununla birlikte Seluklular, llerden sevkettikleri ha
fif ve hareket yetenei ok fazla olan atl birliklerle Gazne ordusunu ypratma
saldrlarna baladlar, zellikle yrelerdeki su kuyularn tahrip ile kapatyor
lard. Bu arada Seluklu babular, sultan M e s u t un Nesa, Bverd ve Ferve Seluklulara verilecek, Niabur, Serahs ve Merv Gaznelilerde kalacak
eklindeki bar nerisini kabul ile onlarla geici bir anlamaya vardlar. Bylece
her iki taraf da kesin sonulu bir savaa hazrlanma zaman ve frsat elde etmi
lerdi. Bu sralarda Trkistandan gelen kalabalk Ouz kitleleri, davet zerine,
Seluklulara katldlar, bylece onlar, Gazneliler karsnda biraz daha gl bir
duruma gelmi oldular.
K Niaburda geiren sultan M e s u t , Seluklulara kesin bir darbe vurup,
onlar Horasandan karmak, ya da kendilerine tbi duruma getirmek kararn
da idi. ok gemeden sultan, Niaburdan 100 bin kiilik devrin en byk ordu
suyla Tus ve Serahs ynnde harekta balad (1040 yl ilkbahar). Onun ok
kuvvetli bir orduyla harekete getiini haber alan Seluklu babular, derhal top
lanp durumu mzakere ettiler. Babulardan ounluunun Bu ciddi ve tehli
keli durum karsnda Bat-Irana (Rey, Cibal vs.) ekilme fikri, yine a r B e y
tarafndan iddetle reddedildi ve onun l yoluyla gelmekte olan yorgun ve ar
Gazne ordusuna kar baarl olabilecekleri fikri, dier Seluklu babular ta
rafndan bu kez de olumlu bulunarak kabul edildi. ok gemeden Serahstan ha
reket eden Seluklu ordusunun ncleri, bu sralarda Merv ynnde ilerlemekte
olan Gazne ordusuna saldrlara baladlar; esas ordu ise taktik gerei l ynne
doru ekilmekte idi. Bu arada ancak 20 bin atldan oluan Seluklu ordusundan
baz birlikler, Gazne ordusunun yolu zerindeki btn su kuyularn da tahrip
edip kapattlar, bylece kalabalk Gazne ordusunu susuz brakma planlarn
26
A L S E V M -E R D O A N M ERL
tam bir baaryla uyguladlar. te yandan su ihtiyacn gidermek amacyla Merv

yaknlarndaki sular bol olan Dandanakan (Dendnekn, Dendnkn, Trkme
nistan Cumhuriyetinde, Merv-Serahs arasnda Tarbd) kalesi yrelerine do
ru yn deitirip ilerleyen Gazne ordusu, gerekten susuzluk ve yorgunluktan
perian bir duruma dmt, ayrca artan Seluklu nc kuvvetlerinin saldr
lar da onlara ar zayiat verdiriyordu. Dandanakandak su kuyularnn da Sel
uklular tarafndan tahrip edildiini gren sultan, ciddi bir mitsizlie kapld,
ordusunda da disiplin yava yava bozulmaya ve sultanla ordu komutanlar ara
snda fikir ayrlklar grlmeye balad. te bylece aldklar nlemlerle Gazne
ordusunu henz savaa girimeden nce kt duruma drmeyi baaran Seluk
lu babular, Dandanakan kalesi nlerinde, onlarla kesin sonulu birr mey
dan sava yapmaya karar verip derhal harekete getiler. Burada 22-24 Mays 1040
gnleri arasnda ( gn) yaplan ve ok iddetle cereyan eden deta lm-kalm
savanda, birlikten yoksun, a, susuz ve yorgun Gazne ordusu, zellikle daha n
ceki savalarda olduu gibi, byk asker, sava tekniini ok iyi bilen ve ayn e
kilde baaryla uygulayan a r B e y in mahirane taktik ve saldrlar karsnda
kesin bir yenilgiye uratld. arpmalar srasnda Gazne ordusunda yer alan baz
Trkmen birlikleri, Seluklu saflarna gemilerdi. 24 Mays gn, artk koskoca
Gazne ordusu sava meydannda grnmyordu. Sultan M e s u t , 100 atl ile a
laya alaya sava meydanndan glkle kap cann kurtard, dier Gazneli ko
mutanlar da (sultann kardei A b d r r e i d , olu M e v d u d , B e y d o d u ,
Hacip E b u n n a s r , Sipehslar A l i , Slar K a r a t e k i n v . s. gibi) ayn ekilde
ordu saflarn terkedip kamlard. Savatan sonra Seluklular, Gaznelilerin de
erli hzinesi ile silh ve pek ok mal elegeirdiler, bunlarn byk bir ksm sa
vaa katlan askerlere datld.
Seluklular Cend ehrinden ayrldktan sonra girdikleri Islm leminde Karahanl ve Gaznelilerle giritikleri uzun sreli etin mcadelelerin doruk nokta
sn oluturan Dandanatan zaferinden sonra artk zledikleri tam bamszlklarn
kazandlar. Bu zafer, Trk-Isln ve dnya tarihi bakmndan ok nemli sonu
lar dourmutur. Artk onlar, Horasanda bir devlet kurduktan sonra btn Sn
n Islm leminin madd kuvvet ve kudretini temsil ile onu, her trl i ve d
tehlikelere kar koruma grevini stlenmilerdir.
D evletin kuruluu
Dandanakan savandan hemen sonra sava alanndaki adrnda bulunan sal

tanat tahtna kartlan T u r u l B e y , btn Seluklu babular tarafndan Ho
rasan Seluklu hkmdar olarak iln ve kabul edildi, bu byk ltuf ve
ihsanndan dolay da secdeye kapanlarak U lu T a n r ya iten yakarlarda bu
lunuldu. Daha sonra Merv ehrinde btn Seluklu babu ve ehzdelerinin de
katld Byk Kurultayda alnan bir kararla, kazanlan bu tarih zaferi bildir
mek amacyla T u r u l B e y in imzasyla, bata Abbas halifesi olmak zere, b
tn Karahanl hkmdar ve ehzadelerine, randaki yresel emirliklere birer
27
fetihnme (fetih mektubu) gnderildi. zellikle halife K a a i m B i e m r i l l a h a

gnderilen fetihnmede Gazne hkmdarlar sultan M a h m u t ve M e s u t un
kendilerine kar giritikleri haksz ve gereksiz mcadele, uradklar ktlk ve
zulmler birer birer belirtilmi, Seluklularn halifeye daima itaat edip sadk
olduklar, halka daima adaletle muamele yapmaya baladklar ve kffara kar
gaza yapacaklar bildirilmitir. Bu fetihnamenin ba tarafnda, eski Trk hki
miyet simgesi olan o/c ve yay iaretleri yer almtr. Daha sonra alman baka
bir karar gereince, fethedilmesi planlanan memleket ve lkeler, Seluklu ailesi
nin babular arasnda ylece paylalmtr:
T u r u l B e y , fiilen ve hukuken Sultan olarak bakent Niaburda otura
cak ve bat ynndeki lkelerin fetihlerini stlenecek. a r B e y , Melik ve
ordu komutan olarak ynetim merkezi M ervde oturacak, Serahs ve Belh ehir
leri ile Amuderya-Gazne arasndaki memleketleri fetih ile sahip olacak. M u
sa n a n Y a b g u ise, bakenti Herat olmak zere, Bst ve Isfizar ile Sistana
kadar uzanan memleketlere hkim olacak. Ayrca devletin merkeziyeti siyaseti
gereince, kendilerine muhtariyet verilmeyen Seluklu ehzdeleri b r a h i m Y n a 1 (Sultan T u r u l un anne bir kardei, Y u s u f Y n a l n olu) Kuhistana,
K u t a l m , Grcan ve Damgana, a r B e y in olu K a v u r t B e y Kirmana atanmlardr. Bylece yeni kurulan Seluklu devleti, bu l ynetim tar
z gereince, bltrlm oldu. a r ve M u s a n a n B e y l e r , kendi
ynetim blgelerinde, sultan T u r u 1 un adndan sonra, adlarna hutbe okutup
para bastrabilecekleri gibi, saraylarnn kapsnda gnde kez (sultan gnde
be kez) bando (nevbet) aldrabilecekler ve balarnda da hkmdarlk simgele
rinden olan etr tatabileceklerdi. Bununla birlikte her ikisi, bakent Niaburdaki sultan T u r u l a kesinlikle tbi bir durumda kalacaklard.
Seluklu devlet tekilt dzenlendii sralarda deney sahibi Samanl ve Gaz
neli devlet adamlarndan faydalanld. Bu itibarla sultan T u r u l , E b u l K a s m A l i yi ilk Seluklu veziri olarak atad, sonra Isfahan emri F e r m u r z b i n K a k u y e nin elisi E b u l - F e t h i de vezirlie getirdi; daha sonra
d a A m i d l m l k M u h a m m e d K n d r yi kendine vezir yapt; Trk k
kenli A b d u r r a h m a n A l p z e n i de hciplie atad. a r B e y in veziri
E b A l i d a n , M u s a n a n B e y inki ise E b u l - F a z l olmulardr.
II.
SULTAN TURUL DEVR
Yei fetih ler ve snrlarn genilem esi
Daha nceki blmde grld zere, Dandanakan savandan sonra T u

r u l B e y , Seluklu devleti sultan olarak tahta oturmutu. Bir sre sonra Mervde
toplanan Kurultayda alnan kararlar ve tespit edilen fetih planlar uyarnca sul
tan T u r u l , a r ve Mu s,a n a n B e y Ter, kendi blgelerine giderek fe
tihlere giritiler. yleki:
Sultan T u r u l , bakent Niaburda devlet tekiltn kurduktan sonra Curcan ve Taberistan Seluklu devleti snrlar iine ald (1041/42) ve buralardaki
kk yresel Ziyar ve Bavend emirlerini vasal bir stat ile Seluklu devletine
tbi hale getirdi. te yandan kuvvetli bir orduyla harekete geen a r B e y ,
Gazne- valisi A l t u n t a k n savunduu Belhi kuatt; sultan M e s u t un olu
M e v d u d , ehri kurtarmak amacyla, kar harekete geti ise de yenilgiye ura
d ve ok gemeden vali, ehri a r B e y e teslim etmek zorunda kald. Daha
sonra a r B e y , Czcan, Badgis, Huttalan ile Toharistanm dier ehir ve
kalelerini birer birer fethetti. M u s a i n a n B e y e gelince, o da ordusuyla ha
rekete geip Herat fethetti ve buraya yerleti. Bu arada b r a h i m Y n a l m
kardei E r t a da Sistan eyletini fethederek burada M u s a i n a n B e y ad
na hutbe okuttu (1040). Bunun zerine Gazne tahtna geen M e v d u d , kar ha
rekta balayarak Herat geri almay baard.
Daha nce grld zere, Seluklularn amansz dman olan Cend emri
a h m e l i k , kalabalk bir orduyla sultan M e s u t un daha nce kendisine bir
fermanla (menr) verdii Hrezme saldrd ve bura valisi s m a i l i Asibde ar
bir yenilgiye uratt (ubat 1041). Bu yenilgi zerine s m a i l , beraberindeki emr
ve askerleriyle Hrezmden ayrlp Seluklulara snd. Bylece a h m e l i k ,
savunmasz kalan Hrezmi kolaylkla elegeirdi. Bunun zerine a r B e y ,
Gaznelilerle mcadeleyi brakp, kendilerine snan I s m a i 1 ve kuvvetlerini de
ordusuna alarak derhal Hrezm zerine yrd. Bunu haber alan a h m e l i k
ise Hrezmden ekilmek zorunda kald. Fakat bir sre sonra o, Hrezme dnp
yeniden faaliyetlerde bulununca Bat-Iran seferinden dnen sultan T u -
29
r u l , a r B e y ile birlikte byk bir orduyla Hrezme yrd (1043). rgen ehrinde kuatlan a h m e l i k , glkle de olsa kuatmadan kurtulup
Gaznelilere snd. Onun bylece bertaraf edilmesinden sonra Hrezm, Byk
Seluklu devletine tbi bir eyalet haline getirildi. Bir sre sonra Mekranda E r t a tarafndan yakalanarak a r B e y e getirilen a h m e l i k , atld ha
pishanede ld. Bylece Seluklularn bu eski ve amansz dman da ortadan
kaldrlm oldu.
Hrezm seferinden dnen a r B e y , yeniden Gaznelilere kar harekete
geerek daha nce grld zere, M u s a i n a n B e y in elinden alnan Herat kuatp sktrd, fakat hastalanmas zerine geri ekilmek zorunda kald.
Bu arada Gazne sultan M e v d u d , kar saldrya geerek baz yresel baarlar
kazand; fakat bir sre sonra E r t a ile yapt savata kesin bir yenilgiye ura
tld. Bylece M u s a i n a n B e y , yeniden Herat ve Sistana tam anlamyla h
kim ve sahip oldu. te yandan hastal sebebiyle seferlere katlamayan
a r B e y , olu gen ehzade A l p A r s l a n Gaznelilere kar sefere gn
derdi. kt bu ilk seferde ok baarl bir asker harekt sonunda A l p A r s
l a n , Gazneli kuvvetlerini yenilgiye uratt; Tirmiz, Kubdiyn, Vah ve Valvlic
(Kunduz) ehirlerini elegeirdikten baka btn Toharistan da fethetmeyi ba
ard. a r B e y , fethettii btn bu ehirlerin ynetimini olu A l p A r s l a n a verdi, E b A l i a d a n da ona vezir yapt. Daha sonra a r B e y ,
Horasan Seluklulardan geri almak amacyla, Karahanl hkmdar A r s
l a n H a n ve Bveyhollar hkmdar E b K l i c r ile bir ittifak yaparak
saldrya hazrlanan Gazne sultan M e v d u d ve mttefiklerine kar savunma ha
zrlklarna giriti. Fakat sultan M e v d u d un lm ve Bveyhollar kuvvet
lerinin l yolunda telef olmalar sebebiyle, ciddi bir sava yaplmad. Bu arada
a r B e y in gnderdii Seluklu kuvvetleri, Hrezme saldran Gaznelilerin
yanda Kpak emri H a k y Urgente yenilgiye uratt. te yandan, bir s
re sonra A r s l a n H a n , Tirmize yryp ehri tahrip ve yama ettikten baka,
Belh ve Toharistan geri almak amacyla Ceyhun rman geti. Bunun zerine
a r B e y , olu A l p A r s 1a n ona kar gnderdi. Fakat savaa cesaret ede
meyen A r s l a n H a n , a r B e y e bavurup bar isteinde bulundu. Her
iki taraf arasnda yaplan mzakerelerden sonra onunla Horasan ve teki Sel
uklu memleketlerine saldrda bulunmamas artyla bir bar yapld. Bu olaydan
bir sre sonra a r B e y , Bveyhoullarnm ynetiminde bulunan Kirman
Seluklu snrlar iine alma amacyla oraya olu K a v u r t B e y i gnderdi. Da
ha sonra bir Seluklu Devleti (Kirman Seluklu Devleti) kurulacak olan bu blge,
aa-yukar 1055 ylma kadar Seluklu hkimiyeti altna alnmtr.
Gaznelilerle yukarda szkonusu edilen mcadele ve dolaysyla Seluklu fe
tihleri devam ederken Bat-Iran da Dihistan blgesinin fethi ile grevlendirilen
b r a h i m Y n a l , fetihlerini srdrmekte idi. A r s l a n Y a b g u ya bal olan
Trkmenler, G k t a , K z l , B o a , O u z o l u M a n s u r , A n a s o 1u vs. gibi beylerin ynetimleri altnda, Dandanakan savandan nce, kendileri
30
ne ihanet eden Kkuyeoullar emirlerinden A l d d e v l e nin elinde bulunan

Rey ehrini elegeirerek (1039) burada A z i z d d e v l e K z l B e y in ban
da bulunduu bir Trkmen Beylii kurmulard. Bunun zerine sfahana kaan
A l d d e v l e , snn Islm leminin manevi bakan olan Abbas halifesi K a a im B i e m r i l l a h a bavurup ondan yardm isteinde bulundu. Halifenin de
kendisine bavurusu zerine sultan T u r u l , bu srada Dihistanm ynetimiyle
megul bulunan b r a h i m Y n a l , Trkmenleri itaat altna almakla grev
lendirdi. Grev emrini alan b r a h i m Y n a l , Hemedan, Cibal ve Rey ehirle
rini elegeirdi. Bu blgedeki Trkmenler ise bat ynne hareket ettiler. ok
gemeden sultan T u r u l , Rey ehrine gelip burada bulunan b r a h i m Y n a l
tarafndan byk ve grkemli bir trenle karland. ehrin derhal imar edilme
sini emreden sultan T u r u l , Seluklu fetih planlarna gre, fethedilmesi ka
rarlatrlan bat lkelerinin fetih harektn daha yakndan ynetmek amacyla,
devletin bakentini Niaburdan buraya nakletti. ehirdeki eski hkmdar sara
yn (Drl-emare) yktrp kendine yeni bir saray yaptrd. Ayrca ehirde cami
ve medrese ina ettirdi. Sultan,-burada kendi adna para da bastrmtr (1042/43).
Sultan T u r u l , R eyi Seluklu devleti bakenti yaptktan sonra fetihleri sr
drmek ve dolaysyla Seluklu snrlarn geniletmek amacyla, emr M e r d a v i c in ynetimindeki Kazvine, yrd; ancak kendisine kar koyamayan
M e r d a v i c , yllk 80 bin altn (dinar) vergi verme karlnda Seluklu vasal olarak buradaki ynetimini srdrd. Daha sonra sultan T u r u l , sfahan
emri F e r a m u r z b i n A l u d d e v 1e yi de ayn ekilde Seluklu devletine
tbi olarak yllk vergi deme artyla emirliinin ynetiminde brakt. Fakat vergi
deme ve Seluklu vasalln kabul etmeyen Hemedan emri G e r a s p ile Di
histan emri K m y r n emirliklerine son verip yerlerine baka atamalar yap
t. Bu seferden sonra bakent Reye dnen sultan T u r u l , dou blgeleri dnda
btn rann fethini tamamlamalar iin b r a h i m Y n a l , K u t a l m ve
a r B e y in olu K a v u r t u grevlendirdi. Derhal harekete geen bu Sel
uklu ehzdeleri, birka yl iinde, Bveyhoullar emr ve ehzdelerinin y
netimi altndaki ehrizr, Hnikin, Hulvan, Dinever, Karmasin, Curcan, Damgan,
Kmis, iraz, Istahr vs. gibi ehir ve kaleleri fethedip, Seluklu devleti snrlar
iine almay baardlar. Bu sralarda ehzde A l p A r s l a n da M ervden hare
ketle Bveyhoullarnn ynetimindeki rann Fars eyaletinin byk bir bl
mn fethetmeyi baarmt. Bylece sultan T u r u l devrinde /randaki
Bveyhoullar hkmranl tamamen ortadan kaldrlm oldu.
ANADOLU SEFERLER
lk T rkm en aknlar
Daha nceki blmde de ifade edildii zere, Horasanda henz Seluklu dev
leti kurulmadan nce a r B e y in bir yurt arama amacyla gerekletirdii
SELUKLU DEVLETLE R TARH
31
Dou-Anadolu seferinden sonra kaynaklarda Balkan ve Irak Trknenleri adla

ryla anlan Trkmenler (Ouzlar), babular A r s l a n Y a b g u nun Gazne h
kmdar M a h m u t tarafndan hile ile yakalanp Hindistan'daki Kalincar kalesine
hapsedilmesi zerine, Horasana nakledilerek yerletirildiler. Bu Trkmenlerm,
daha nce Samanoullar devrinde buraya gelmi olan soydalar Trkmenlerle
birleip kendilerini pek rahat brakmayan Tus kenti Gazneli valisi A r s l a n Ca z i b i bozguna uratmalar zerine, sultan M a h m u t , bizzat harekete geerek
onlar ar bir yenilgiye uratt ve pek oklarn da ldrtmt (1028). Bunlar
dan baz zmreler, savunmas daha kolay olan dalara ve llere ekilirken, iki
bin adrlk baka bir kitle ise, Azerbaycana, gelip bura hkmdar V e h s u d a n m
hizmetine girdiler ve onunla birlikte Anadoluya aknlara baladlar. Acem Irak
valisi bulunan sultan M a h m u t un olu M e s u t , Horasandaki dier Trkmenleri hizmetine ald; babasnn lm zerine, Gazne sultan olurken ve olduktan
sonra onlardan sonderecede ok faydaland. Bununla birlikte, bir sre sonra Rey
kenti Gazneli valisi T a f e r r a n ilerigelen Trkmen babularndan Y a
m u r B e y i ldrtmesi sebebiyle, saylar 10 bini geen buradaki Trkmenler,
Kzl, Boa, A na s o lu , Dana, G k t a v e O u z o l u Mansur
gibi beylerin ynetimleri altnda, Gaznelilere kar harekete getiler ve kendile
rine kar sevkedilen -bata T a f e r r a olmak zere- btn Gazneli kumandanlar
yenilgiye urattlar. Daha sonra bunlardan bir bl, Acem Iraknda kalmsa
da asl byk bir ksm, 1036 ylnda, Azerbaycana gelerek buradaki soydalary
la birletiler. Bu Trkmenlerden baz zmreler ayrlp dou ve gneye ynelirler
ken Azerbaycanda kalan asl byk guruplar, Aras rman geip Erran blgesine
gelerek bura hkmdar Fa d 1u n ve olu E b u l e s v r i l e birletikten sonra (1037
ylnda) Dou - Anadoludaki baz Ermeni zmrelerinin oturduklar yrelere akn
lar da bulundular. Ayrca bu Trkmenler, Bizans kumandan II. B a g r a t n, Ms
lmanlarn elinde bulunan Tiflisi kuatmas srasnda, ona kar savaa katldlar
ve onu geri ekilmek zorunda braktlar (1038). Bunlardan baka, E b u l h e y c a H e z b n nin ynetimindeki Urmiyede bulunan Trkmenler, Van Gl hav
zasna aknlar yaparak Bizans generali H a i k in kumandasndaki kuvvetleri
yenilgiye urattlar, hatt H a i k de bu arpmalar srasnda hayatn kaybetti.
Elcezirede ve Musul yrelerinde harektta bulunan baka bir Trkmen zmresi
de 1042/43 ylnda kuzeye ynelerek Aras rma yrelerindeki Beni kalesine sal
drdlar, fakat An Bizans valisi G a g i k in mdahalesi zerine, kaleyi ele geire
mediler; ancak Ermenilerin oturduklar kesimlere ve zellikle Murat ve Dicle
rmaklarnn kollar zerindeki yrelere aknlar yaparak pek ok tutsak ve gani
met elegeirdiler. Azerbaycan ve Dou-Anadolu blgelerine giren bu Trkmen
ler, Seluklu sultan T u r u l un buyruu zerine, genellikle, buradaki Seluklu
vasal emrlerle birlikte Bizansa akmlarda bulunmaktan geri almadlar.
Daha son raki T rk m en aknlar
Bundan nceki ksmda, Azerbaycana gelip bura hkimi Ve h s u d a n ile i

birlii yaparak Bizansa kar Anadoluya akmlarda bulunduunu grdmz
32
Trkmenler, 30 kadar babularn ldrmesi sebebiyle onunla savaa giritilerse de baarl olamadlar (1041). Bu yzden Azerbaycandan ayrlmak zorunda kalan
bu Trkmenler, Urmiyeye gidip, oradaki soydalar dier Trkmenlerle birlikte
Hakkri yrelerine baarl aknlar yaptlar. Bununla beraber kendilerini takip
iin harekete getiini sandklar sultan T u r u l un kardei b r a h i m Y n a l n bat ynnde fetihler yapmak amacyla Rey kentine ulamas sonucunda, bura
dan hareketle Azerbaycana gitmekte olan dier baz kalabalk Trkmen
zmreleriyle birleip gney-bat ynne hareket ettiler. Bylece ok kalabalk bir
hale gelen bu Trkmen kitlesi, Bhtan rma taraflarndaki sarp ve yksek da
lar geip, Erzen ve Batman sularn besleyen dalk yrelere eritiler ve buralar
yama aknlarna urattlar. Bu kalabalk kitlenin bir bl, A n a s o l u ve
B o a adl beylerin kumandasnda, daha gneydeki Diyarbakr, Silvan, Erzen ve
Mardin arasndaki yrelerde harektta bulunarak buralar kontrolleri altna al
dlar; dier bir bl ise Cizre yrelerine eriip buralar aknlara tbi tuttular.
Cizre valisi Mervanl S l e y m a n , bu yrelerde konaklayan Trkmenlern beyi
O u z o l u M a n s u r a bir ulak gndererek K burada geirmelerini, ilk
baharda da dier Trkmenlerle birlikte Suriyeye gitmelerini nerdi. S l e y
m a n , M a n s u r B e y in bu neriyi kabul dolaysyla dzenledii bir len
srasnda, onu tutuklatp hapsettirdi. Bunun zerine M a n s u r un buyruu al
tndaki Trkmenler, oraya buraya dald, nemli bir ksm da Musul ynne ha
reket etti. Bunun zerine harekete geen Musul emri U k a y l o l u K a r v a ,
Mervanl emri N a s r u d d e v l e A h m e t den de yardm ve destek alarak bu
Trkmenlere saldrya geti; yaplan savata, mttefiklerin ar bir yenilgi ve boz
guna uramalar (1042) sonucunda Trkmenler, Sincar ve Nusaybin yrelerini ya
maladktan baka Cizreye de baarsz bir kuatma giriimininde bulundular. Daha
sonra, onlarn Diyarbakr ve yrelerine yaylmalar zerine, bura emri N a s r u d
d e v l e A h m e t , Cizrede tutsak bulunan M a n s u r B e y i Silvana yanna ge
tirttikten baka blgede bulunan dier Trkmen beylerine ulaklar gnderip
M a n s u r B e y i serbest brakacam, topraklarndan ekildikleri takdirde
kendilerine pek ok mal ve para vereceini bildirdi. Onun bu teklifinin kabul
zerine M a n s u r B e y , tutsaklktan kurtulup Trkmenlerine kavutu. Bunun
la beraber kendilerine gnderilen mal ve paralarn azl sebebiyle Trkmenler,
yeniden harekete geerek Nusaybin, Sincar ve Hapur yrelerini yama aknlarna urattlar. Dier taraftan Musula yryen baka bir Trkmen gurubu, 1043
ylnda, ehir hkimi K a r v a yenilgiye urattktan sonra Musul u igal ve y
relerine yama aknlarnda bulundular; feodal balar sebebiyle, igal ettikleri
yerlerde, Badat Abbas halifesi ve Seluklu sultan ( T u r u l B e y ) adlarna
hutbe okutmaya balattlar. zellikle Islm memleketlerine yneltilen bu Trk
men hareketleri sebebiyle, bata Abbas halifesi olmak zere, Irak Bveyhoullar hkmdar C e l l d d e v l e , Musul emri K a r v a ve Diyarbakr emri
N a s r u d d e v l e , bu sralarda bakent Niabur'da bulunan T u r u l B e y e i
kyetlerde bulunarak Bu aknlarm durdurulmasn talep ettiler; T u r u l B e y
de onlar hakl bulmu, ikyetlerini dikkate alarak teselli etmitir. Sultan, zel
33
likle Seluklu vasal Mervanl emrine Kullarmdan (tbilerimden) baz zmre

lerin (Trkmenlerin) senin memleketlerine girip birtakm yama aknlarnda
bulunduklarn haber aldm. Sen bizim u emrimizsin; onlara para, mal v.s. gibi
istedikleri eyleri vermelisin, bylece kffarla (Bizans) mcadelede, onlardan
faydalanabilirsin dedikten baka ona, Trkmenlerin, Diyarbakr ve yrelerin
den ekilmelerini salyaca hususunda sz verdi. Esasen T u r u l B e y , Trk
menlerin daha Azerbaycanda bulunduklar srada, onlarn ilerigelen beylerine
ulaklar gnderip Katna gelmelerini istediyse de onlar, sultann elisini bir s
re alkoyduktan sonra, onunla sultana u mesaj gnderdiler: Bizleri hep birlik
te huzurunda toplayp, yapm olduumuz hareketlerin cezas olarak tutuklamak
niyetindesiniz, bu sebeple bizler, korku ve endie duyduumuz iin katnza gel
mekten ekiniyoruz. Siz, bizim hkmdarmz olarak bizlerin mutlaka huzuru
nuza gelmesini isteyecek olursanz biz buna raz olmayacaz ve Anadolu ve
Suriyeye ekilerek kendimizi kurtaracaz . te yandan Musulu elegeirdiini
grdmz bir ksm Trkmenler, hkimiyet sahalarn srekli olarak genilet
mekte idiler. Bunun zerine Musul emri K a r v a , komu Arap emirlerinden
de geni yardm saladktan sonra, bu srada Diyarbakr yrelerinde bulunan B o a
v e A n a s o l u B e y l e r den yardm alan bu Trkmenleri 1044 ylnda ar bir
yenilgiye uratt; bylece Musuldan ekilmek zorunda kalan Trkmenler, dier
soydalarnn bulunduu Diyarbakr taraflarna gittiler. Bu olay haber alan ve
bu sralarda, devletin bakenti yapt Tahran yaknlarndaki Rey kentinde bulu
nan sultan T u r u l , Trkmenlere yeniden ulaklar gndererek Islm memle
ketlerine aknlar yapmamalarn, Azerbaycana dnp bu lkede yaylak ve klalar
kurduktan sonra Seluklu emr ve kumandanlaryla birlikte Bizansa gazalara
girimelerini bildirdi. Sultann buyruunu alan O u z o l u M a n s u r , G k t a , A n a s o l u , B o a vs. gibi Trkmen beyleri, beraberlerindeki Trkmen
zmreleriyle birlikte Diyarbakr yrelerinden ayrlarak daha kuzeye ynelip Bi
zansa ait il, ile, bucak ve kyleri yamaladktan sonra Ercie ulatlar; daha sonra
onlar, buradan Azerbaycana geebilmek iin, birok armaanlar gnderdikleri
Van Gl blgesi Bizans valisi S t e p h a n o s tan izin istedilerse de o, bunu ka
bul etmeyip Trkmenlere saldrd. Yaplan savata Bizans kuvvetleri yenilgiye u
rad gibi, S t e p h a n o s da tutsak alnd (1045). Bunun zerine Trkmenler,
hibir engelle karlamakszm Azerbaycana dndler. Bylece sultann buyru
unu yerine getiren ve dolaysyla affna mazhar olan A n a s o l u ve B o a ,
sultandan, Diyarbakr ve yrelerinin kendilerine verilmesi (kta) menrunu
aldktan sonra yeniden, fakat bu kez sultan adna, bu blgeye gelerek bata Atd
olmak zere, dier il ve ilelere kuvvetler yerletirdiler; daha sonra da Silvana
giderek Mervanl emri N a s r u d d e v l e A h m e t ile blgenin ynetimi husu
sunda mzakerelerde bulundular. Fakat bu srada, bu iki Trkmen beyi, yaptk
lar bir kavga srasnda birbirlerini ldrdler. Bunu frsat bilen Mervanl emri,
tbi olduu sultana kar koyma gibi bir duruma dmemek iin, Bveyhoullar hkmdar E b K l i c a r F e n a h s r e v i harekete geirterek memle
ketlerindeki bu Trkmenleri buralardan uzaklatrmay baard.
Grld zere, ksmen Bizans, ksmen de Islm, memleketlerine kar ya

plm olan bu Trkmen hareketleri, federal bnye gerei, Seluklu devletine t
bi olmalarna ramen, devletin fetih planlarna uygun olarak yaplmam ve
dolaysyla da devletin kontrol ve denetiminden uzak kalmtr.
S eluklu ordu larnn harekt
Sultan T u r u l devrinde de bir sre devam eden Trkmen aknlarndan sonra

artk dzenli Seluklu ordular, Anadolunun fethine girieceklerdir. Dandanakan zaferini mteakip Byk Seluklu devletinin kurulmasndan bir sre sonra
kararlatrlan/efi/planlar uyarnca, bat ynndeki fetihleri yrtme grevini
bizzat stlenen sultan T u r u l , devletin bakentini Niaburdan Rey kentine nak
letti (1043). Bylece Anadoluda, dzenli Seluklu ordularnn seferleri ve dola
ysyla fetihleri balayacaktr. Daha nce ksmen dolayl olarak grld zere,
Emev ve Abbas devirlerinde, Anadolunun ve zellikle stanbulun fethi ama
cyla yaplan giriimler, Bizansn iddetle direnii sebebiyle baarl olamam ve
dolaysyla Anadolunun fethi de gerekleememiti. Fakat bir yzyl sonra, ku
ruluundan itibaren, eski ruh te kudretini kaybeden slm leminin, taze ve diri
kuvveti olarak, btn ykn zerinde tayan Seluklu devleti, daha nceleri
baarlamayan Anadolunun fethi grevini zerine alp baaryla sonulandra
caktr.
Anadolunun fethi harektn bizzat yeni bakent ieyden ynetmeye bala
yan sultan T u r u l , amcas Y u s u f Y n a l n olu b r a h i m Y n a l Hemedan ve Isfahan il ve yrelerinin, dier amcas A r s l a n Y a b g u nun oullar
K u t a l m ve R e s u l t e k i n i Hazar Denizi blgesinin, teki amcas M u
sa Y a b g u nun ( i n a n B e y ) olu H a a n ile, kardei a r B e y in o
lu Ya k u t yi de Azerbaycann fethiyle grevlendirdi; ayrca bu Seluklu
ehzadelerinin buyruklar altna, kalabalk Trkmen kuvvetleri de verildi. Bu s
ralarda, Dou-Anadolu ve Azerbaycanda, ynetimleri Bizansa balanan Ermeni
ve Grc halklar ile Mslman irvanahlar (Derbend ve Hazar Denizi kyla
rnda), edddoullar (Nahvan, Dbeyl ve Gence illerinde) ve Cferoullar
(Tifliste) beylikleri bulunuyordu. b r a h i m Y n a l , birka yl iinde, Hemedan ve sfahan blgesini fethettikten sonra Dicle rma kylarna kadar harek
tn baaryla srdrd. Ote yandan K u t a l m da Geylan ve Trim blgelerini
fethettikten sonra, ileri harektna devamla Aras rman geerek Erran ve Gr
cistana girmeyi baard. Bu arada K u t a l m , Bizans imparatoru IX. K o n s t a n t i n o s M o n o m a k h o s un, Grc asll kumandan L i p a r i t ynetiminde
sevkettii ordunun, edddoullar beyliinin bakenti Dovini kuatp sktr
mas zerine, onlar savunma amacyla, harekete geerek L i p a r i t i Gence n
lerinde kesin bir yenilgiye uratp ekilmek zorunda brakm idi.
Hasankale zaferi
te yandan ehzde H a a n , Pasin ve Erzurum yrelerine aknlar yapp, da

ha nce imparator II. B a s i 1 tarafndan Ermeni ynetimine son verilip snrlar
35
geniletilmek suretiyle Grek Vaspurakan (Grekia Vasprakania) haline getiri

len Van Gl havzasna yrd. Seluklu-Bizans antlamasna ramen giriilen
bu harekt zerine, Vaspurakan Bizans valisi A a r o n , kalabalk Trk ordusu
karsnda Grcistan Bizans valisi K e k a v m e n o s tan yardm salad. Her iki
taraf arasnda, 1047/48 ylnda, Byk Zap suyu yrelerinde yaplan savata, pu
suya drlen Seluklu kuvvetleri yenilgiye urad; ehzde H a a n ve yakn
arkadalar ehit olarak hayatlarn kaybettiler. Seluklu ordusunun bozgununa,
ehzde H a s a n ve arkadalarnn ehit olmalarna sonderecede zlen sultan
T u r u l , Azerbaycan Genel Valiliine atad b r a h i m Y n a l Erran bl
gesinde baarl fetihlerde bulunmakta olan K u t a l m i l e birlikte, Anadoluda
fetihler yapmak ve bozguna uratlan Seluklu ordusunun cn almak amacy
la, seferle grevlendirdi. Derhal harekete geen b r a h i m Y n a l , K u t a l
m la birlikte, Bizans kaynaklarnn 100 bin kii olduunu ifade ettikleri
byk bir Seluklu ordusuyla harekete geerek 1048 ylnda, Anadolu toprakla
rna girdiler. Bir yldrm hzyla ilerleyen Seluklu ordusu karsnda ne yapa
caklarn aran Vaspurakan ve Grcistan Bizans valileri A a r o n ve
K e k a v m e n o s , imparator IX. K o n s t a n t i n o s dan acele yardm istediler.
Bunun zerine imparatorun emriyle, btn Grc kuvvetlerini toplayan Bizans
generali L i p a r i t , derhal A a r o n ve K e k a v m e n o s la birleti; bu arada K e k a v m e n o s un bar teklifi b r a h i m Y n a l tarafndan reddedildi. Bunun
zerine, Rum, Ermeni ve Grclerden oluan takriben 35 bin kiilik Bizans or
dusu, Hasankale yrelerindeki gmi kynde karargh kurdu. Bu sralarda I b rahim Ynal ve K u t a l m n ynettikleri Seluklu ordusu Aras rman izle
yerek birka kale ve mstahkem mevkii fethederek eski Erzurum (Kalikala) y
nne doru ileri hareketlerine devam ediyorlard. ok gemeden Erzuruma erien
ve ehri bir saldr ile elegeiren Seluklu ordusu, buradan, Bizans ordusunun
bulunduu Pasin ovasndaki Hasankale nlerine gelip karargh kurdu. Bylece
her iki taraf savaa hazr duruma gelmi idi. Bizans ordusunun sa kanadnda
K a t a k a l o n , sol kanadnda A a r o n ve merkez hattnda da L i p a r i t yer al
mlard. ki byk blmden oluan Seluklu ordusunun bir blmne b r a
h i m Y n a l , teki blmne d e K u t a l m kumanda ediyordu. 18 Eyll 1048de
her iki taraf arasnda iddetli bir sava balad. Btn bir gn, bir gece devam
eden arpmalar sonucunda Bizans ordusu ar ve kesin bir bozguna uratld,
bakomutan L i p a r i t de tutsak alnd. lm ve tutsaklktan kurtulabilen Bizans
ordusunun bir ksm Rum, Ermeni ve Grc askerleri, Van ve An kalelerine g
lkle snabildiler. b r a h i m Y n a l , tutsak L i p a r i t i, elegeirilen deerli
ganimetlerle, bu srada bakent ieyde bulunan sultan T u r u l a bizzat gt
rp, Bizansa indirilen bu ar darbeyi ve zaferi mjdeledi. Sultan da bu nemli
baarsndan dolay kendisini kutlam, hatt ona 40 bin altn baar dl ver
mek istemise de b r a h i m Y n a l bunu kabul etmemitir.
Bizans la yaplan bar
Hasankale yenilgisi ve ayrca Balkanlarda T u r a k komutasnda balayan Peenek Trklerinin istils sebebiyle skk duruma den imparator K o n s t a n -
AL S E V M -E R D O A N MERL
36
t i n o s , sultan T u r u l a bir eli gnderip bar nerisinde bulundu; ayrca,

daha nce Bizans, fakat imdi ise Seluklu vasal olan Diyarbakr emri N a s r u d d e v l e A h m e t e de bavurarak Bar iin sultan katnda araclk yapmasn
istedi. Sultan, kendisine ok deerli armaanlar getiren (ilgili kaynaklarda bu ar
maanlar hakknda geni bilgiler yer almaktadr) Bizans elisini, eyhlislm
E b A b d u l l a h ile birlikte huzuruna kabul etti; imparatorun, L i p a r i t iin
gnderdii kurtulu akasn (Fidye-i necat) almayarak onu eliye teslim etti. mpa
ratorun bar nerisini kabul eden sultan T u r u l , Bizansla imzalanacak olan
bar antlamasn konumak ve imza etmek iin Abbas halifesi K a a i m B i e m r i 11 a h n akrabas e r i f E b u l f a z l N s r bakanlnda bir heyeti, Bizans
elisiyle birlikte stanbulu imparatora gnderdi (1049/50). mparator K o n s t a n t i n o s ile Seluklu elisi arasnda yaplan birok mzakereler sonucunda:
1. Emevler devrinde M e s l e m e b i n A b d l m e l i k tarafndan yaptrlan
cami ve medrese tamir edilecek,
2. i Fatm halifelii adna okutulan hutbe, Abbas halifesi ve Seluklu sul
tan adna deitirilecek,
3. Cami mihrabna, eski Trk hkimiyet almeti olan ve sultan T u r u l un
kulland ok ve yay iaretleri ilenecek,
eklindeki maddeler aynen kabul edildi; fakat Bizansn vaktiyle A bbas halife
liine dedii yllk verginin, bu kez, Seluklu devletine denmesi maddesi uzun
mzakerelere ramen imparator tarafndan kabul edilmedi. Bu nerilerinin ka
bul edilmemesi sebebiyle, Seluklularn Anadoluda yeniden fetih hareketlerine
balayabileceklerini dnen imparator, zellikle Dou-Anadoludaki Bizans ka
le ve mstahkem yerlerin kuvvetlendirilmesini ve asker birliklerin artrlmasn
emretmek zorunda kald.
Sullan T u ru l un seferi
Sultan T u r u l , bakenti Hemedan olmak zere, kendine ayr bir hkimi

yet blgesi salamak amacyla harekete geen kardei b r a h i m Y n a l n is
yanm bastrdktan ve bylece devletin merkeziyeti kudretini salamlatrdktan
sonra Anadolu seferine giriti. Esasen T u r u l B e y , bir yandan gittike artan
Trkmen nfusu ve dolaysyla Anadoluyu yurt tutma zorunluluu, br yandan
da imparatorla yaplan barta tam bir anlama olmamas sonucunda, Bizansn
Anadoluya yeni kuvvetler gndermesi sebebiyle, Anadolunun fetih harektna
devam etme gereini ve zorunluluunu duymu idi. Sultan T u r u l , 1054 yln
da, kuvvetli bir orduyla harekete geerek Anadolu snrlarn ap, Van Glnn
kuzey-douundaki bugnk Muradiye (Bergiri), daha sonra da Ercii ksa bir
kufatmsdan sonra fethetti. Sultan, Van Glnn kuzeyindeki ilerleyiine devam
ederek salam surlarla evrili byk bir kalesi bulunan Malazgirt nlerine gelip
karargh kurarak iddetle kuatmaya balad. Kale, Bizans kumandan Va s i 1ta
rafndan savunuluyordu. Sultan, kalenin bir an nce dmesini salamak ama
37
cyla, bir yandan lmlar kazdrrken, bir yanda da Bitlisten getirttii byk
mancmk kurdurup kaleyi dvdrmeye balatt; ayn ekilde vali Va s i 1 de kar
savunma nlemleri almakta idi. Fakat ok gemeden, le vakti, Seluklu asker
lerinin adrlarna ekilip dinlenmekte olduklar sralarda, hile ile byk mancnka yaklaan bir Norman fedaisinin koynunda saklad kkrt-petrol karm
maddeleri sratle frlatmas sonucunda, mancnk alevler iinde yanmaya bala
d. Norman askeri derhal takip edildiyse de yakalanamad. Bunun zerine sul
tan, yeniden kuatmay iddetlendirdi, fakat savunucularn kar hareketleri
sebebiyle kuatmay kaldrd.
Bu sralarda sultan T u r u l un ynden sevkettii kuvvetlerden ilki, ku
zeyde Kafkaslara, batda Canik ormanlarna, gneyde Tercan, Hanzit ve Erzin
cana kadar ilerlerken, ikinci kol, Oltu yrelerinden geip oruh rma vadisinin
tesindeki memleketleri aknlara uratt; geri dnleri srasnda, Bayburt yre
lerinde kendilerine saldran cretli bir Frank kuvvetiyle savatlar; arpmalar
srasnda Seluklu kuvvetleri komutan ehit edildi ise de Trk kuvvetleri baar
l bir ekilde geri ekildiler. Kars ynnde ilerleyen nc Seluklu birlikleri,
burann Bizans valisi G a g i k ile giritikleri bir sava sonunda, Bizans kuvvetleri
deta yok edildi. te yandan Malazgirt kuatmasn kaldrdn grdmz sultan
T u r u l , ordusuyla Karsa gelerek ehri bir sre kuattktan sonra Pasin ova
sndan geerek Erzurum yrelerine, hatt daha douda bulunan Ugmiye dein
ileri harektn srdrd; bu blgede hi bir Bizans kuvveti, kendisine kar
kp savamaya cesaret edemedi. Kuzey-dou Anadoludaki harektn bylece ta
mamlayan sultan T u r u l , gneye inerek yeniden Malazgirte gelip kuatmaya
balad. iddetle yaplan arpmalar srasnda, drt yz kiinin kulland b
yk Seluklu mancnknn att iri ta ve kaya paralarnn surlarda at ge
dikten ehre saldran Seluklu askerleri, baarl olamayarak geri ekilmek zorunda
kaldlar. Sultan T u r u l , k mevsiminin yaklamas sebebiyle, baharda yeniden
gelip fetihlere devam etmek amacyla, kuatmay yeniden kaldrd. Giritii bu
sefer srasnda elde ettii pek ok ganimetlerle buradan hareketle yolu zerinde
ki Adilcevaz fethettikten sonra Anadoludan ayrld.
Daha son raki asker harekt 7
Sultan T u r u l , zellikle Badat asker valisi (hne) i inanl A r s l a n Be s a s i r n i n Abbas halifeliine kar giritii isyankr hareketler sebebiyle, Ana
doludan ayrldktan sonra Seluklu vasal Erran valisi E b u l e s v a r , 1055/56
ylnda, Trkmen kuvvetlerinin yardm ve desteiyle, Anadoluda aknlara devam
ederek An ve yrelerine kadar ilerledi. Bunun zerine Bizans imparatoru K o n s t a n t i n o s un gnderdii general N i k e p h o r o s , Dbeyl ve Gence yrelerine
kadar ilerleyerek E b u l e s v a r i yenilgiye uratp onunla Bizans vasatln ka
bul etmesi artyla bir antlama imzalad.
te yandan, sultan T u r u l , imparatorluk iinde ortaya kan eitli buh
ranlar sebebiyle, Anadolu fetih harektn bizzat ynetmemekle birlikte grev
38
lendirdii Seluklu ehzde, emr ve Trkmen beyleri, Anadoluda Bizansa kar

asker harekt srdrmekte idiler. yleki: Beraberinde kalabalk bir Trkmen
kuvveti olduu halde, Azerbaycan ve Anadolu snr boylarna gelen a r B e y in olu Ya k u t , Anadoluya aknlara balad. Ya k u t nin emirlerinden olan
S a b u k (Belki S u n d u k veya S a 11 u k ) 1057 ylnda, Dou-Anadoluya srekli
ve baarl aknlar yapt. Anadoludaki Rumeli ve Makedonya kuvvetleri komu
tanlna atanan general N i k e p h o r o s B r y e n n i o s un abalar, S a b u k un harektn durdurmaya yeterli olamad ve bu yiit Trk emriyle yapt btn
arpmalarda yenilgiye uramaktan kurtulamad. Yine Ya k u t nin sevkettii
dier Seluklu birlikleri, 1058 ylnda, Kars yrelerine aknlarda bulundular; Kars
ve An kalelerini kuattlarsa da fethedemediler. Daha sonra bu kuvvetler, Pasin
ovasna inerek bu kesimdeki birok kent ve kaleleri kuatp sktrdlar, bunlar
dan Ugmiyi fethettiler. Baka bir Seluklu birlii, Malazgirt ve Mu taraflarna
aknlarda bulundu. Yine ayn ylda, Ya k u t nin Azerbaycan ve Errandan sev
kettii baka bir Seluklu birlii, Anadolu snrlarn aarak Erzurum yrelerine,
daha sonra da Erzincan ve Kemaha kadar ilerleyip elegeirdi, bu arada Harput
yrelerine de aknlarda bulundu. Bu kuvvetlerden bir kol, oruh ve Kelkit vadisi
yoluyla ilerleyerek ebinkarahisar (arki Karahisar) elegeirdi. bin kiilik
bir kuvvetin banda bulunan kahraman Trk emri D i n a r , Frat rma ynn
de hareketle Malatyaya ulat. Az sayda bir Bizans atl birliinin savunmaya a
lt, fakat yok edildii ehir kolaylkla fethedildi, yreleri aknlara tbi tutuldu.
Emr D i n a r n bu arpmalar srasnda ehit olduu rivayet ediliyor (1058).
ehirde on gn kadar kalan ve eitli ynlere aknlarda bulunan Seluklu kuvvet
leri, Dou-Anadolu ve Azerbaycana dnleri srasnda da Bizans kent ve kalele
rini, onlarla giritikleri bir ok arpmalar srasnda, tahribata uratmaktan geri
kalmadlar.
1059 ylnda, sultan T u r u l un buyruuyla Anadoluya Seluklu akmlar
yeniden balad. ehzade Ya k u t i , beraberinde H o r a s a n S l r , K a p a r
(Belki E m r - i K e b r ) , Ermeni kaynaklarndaki imlsyla K i c a c i v e yine
S a b u k adl Seluklu emrleri olduu halde, snni Abbas hilfetine bal olma
lar sebebiyle kara bayraklar tayan Seluklu ordusuyla Van Glnn kuzeyin
den Anadolu topraklarna girdi. H o r a s a n S l a r , Urfay kuattysa da
Antakya dk K h a a t o r un mdahalesi zerine, baarl olamad. Bununla
birlikte Anadolunun kuzey blgelerinde, emr S a b u k un kumandasnda ileri
harektna devam eden Seluklu birlikleri, Bizans kumandanlar A t o m ve
E b S e h l in ynetiminde bulunan Sivas zerine yrdler. ehrin kilise ve
kulelerini Bizans ordu adrlar sanan ve bu sebeple bir sre duraklayan Seluk
lu kuvvetleri, Temmuz 1059da her iki kumandann D eveliye kamalar sebebiy
le, ehri ve kalesini hi bir direnile karlamakszn elegeirdiler; ehri ancak
bir hafta sreyle ellerinde tutan Trk kuvvetleri, pek ok tutsak ve ganimetler
elegeirdiler. te yandan s a a k i o s K o m n e n o s dan (1054-1059) sonra Bizans
imparatoru olan X. K o n s t a n t i n o s D u k a s (1059-1067), szkonusu Seluklu
39
asker hareketlerini durdurmak amacyla, general P a n k a r a s grevlendirdi.

Harekete geen P a n k a r a s , Anadoludan elde ettikleri tutsak ve ganimetlerle
Erran ve Azerbaycandaki klaklarna dnmekte olan Seluklu kuvvetlerine bir
takm saldrlarda bulundu, fakat giritii btn arpmalarda ar darbeler yi
yerek perian ve darmadan edildi (1061). Bu srekli yenilgi ve baarszlar
sonucunda imparator K o n s t a n t i n o s D u k a s , bata Sivas ve Malatya olmak
zere, Anadoludaki belli bal Bizans kentlerinde bulunan sur ve kalelerin yeni
den onarlmas hususunda, dou eyaletleri valilerine emirler gndermekten ba
ka hi bir nlem alamad.
Sultan T u r u l , 1062 ylnda, Azerbaycan ve Errana gelerek buralar yeni
den kendisine tbi kldktan ve zellikle, srdrlen Anadolu harektn incele
yip denetledikten sonra Iraka gitmek zere, bu blgeden ayrld. Bununla birlikte
Anadoluda aknlara devam etmek zere, ehzade Ya k u t i yi yeniden grevlen
dirdi. Bu Seluklu ehzadesi, beraberinde, H o r a s a n S l r , Ermeni kaynak
larndaki imlsyla C e m c e m (Belki Erzurumda trbesi bulunan C e m c e m e
S u l t a n ) ve I s u l i (Belki A n a s o l u ) adl emrler olduu halde, Anadolu
ya girip Erganinin kuzeyindeki Bagin, Tulhum ve Erganiyi aknlara uratt; da
ha sonra, Seluklu vasal Diyarbakr emri Na s r ile birlikte Dicle ve Frat
rmaklar havzalarna akmlarda bulundu, imparator D u k a s , bu aknlar dur
durmak amacyla, Normandiyal general H e r v e ile Urfa valisi T a v d a n o s u
grevlendirdi ise de Seluklu aknclar tutsak ve ganimetlerle Azerbaycandaki
slerine dndkleri iin herhangi bir arpma olmad. Bununla birlikte bu iki
Bizans generali, emr N a s r n Trk kuvvetlerinden de yardm alp savunduu
Amidi iddetle kuatp sktrd. ehrin Rum kaps tarafnda yaplan arpma
lar srasnda, Trk emirlerinden H a c B a a r a ehit olduu gibi, general Ta v d a n o s da hayatn kaybetti; bu arpmalarda her iki taraf da ar kayplar
vermitir. Bylece bu Bizans kar harekt da pek baarl olamadan sonra erdi.
ilk Seluklu sultan T u r u l B e y devrinde, Seluklu devletinin fetih plan
lar uyarnca, Anadoluda rmak vadileri boyunca dzenli bir ekilde srdrlen
Seluklu asker hareketleri, Kzlrmaka kadar uzatld. Bu hareketler, tam an
lamyla bir fetih nitelii tamayp, daha sonraki yllarda yaplacak olan fetih ve
yerleme hareketlerine uygun bir zemin hazrlamas bakmndan nemlidir. Ger
ekten bu aknlar sonucunda, batda Sivasa kadar olan Bizans kale ve mstah
kem mevkileri, byk lde tahrip edilmi, bylece, bu blgelerdeki Bizans
savunma gcne ar darbeler indirilmitir. Esasen Seluklu sultan T u r u l ,
gerek devlet iinde ortaya kan huzursuzluk (zellikle b r a h i m Y n a l v e K u t a 1m isyanlar), gerekse Badat Abbas halifeliini ciddi ekilde sarsan olay
lar ( A r s l a n B e s a s i r isyan) sebebiyle, Anadolunun fethiyle bizzat ilgilenememi, ancak grevlendirdii Seluklu ehzde ve emirlerinin gerekletirdikle
ri asker hareketler, genellikle birer akn niteliinden ibaret kalmtr.
Sultan T u r u l , ilk Badat seferine kaca sralarda, Sistan hkimi M u
sa i n a n B e y le a r B e y arasnda ortaya kan anlamazl zmle
meyi de ihmal etmedi. yleki:
40
M u s a n a n Y a b g u ve hayatta kalan tek olu B r i nin kudretli bir ki

ilie sahip olmamalar nedeniyle hkimiyet blgesi olan Sistanda tam anlamy
la bir hkimiyet ve ynetim kuramamlar ve zaman zaman vukuubulan Gazne
saldrlarn da nleyememilerdi. Bu durum, a r B e y in herhangi bir y
netim alan bulunmayan olu Ya k u t nin dikkatini ekmekte idi. Bu nedenle
o, babasna ve sultan T u r u l a bavurarak Sistan ynetiminin kendisine
braklmasn bildirdi. Bu hususta babasnn da onayn alan Y a k u t , derhal
M u s a Y a b g u nun veziri E b u l - F a z l dan Sistan m kendisine teslimini is
tedi, reddedilmesi zerine de kuvvetleriyle birlikte Sistana yrd. Ayrca a
r B ey de vezirden Kendisinin adna hutbe okutturmasn bildirdi. Ote yan
dan M u s a Y a b g u , derhal sultan T u r u l a bavurarak ondan memleket
lerinin istilsna engel olmasn rica etti. Bunun zerine sultan T u r u l , M u
sa Y a b g u , veziri E b u l - F a z l ve Sistan halkna gnderdii bir buyrukta Sistann istilsn doru bulmadn ifade ettikten baka, a r B e y e de
giritii bu hareketlerinin M ervde alnan Byk Kurultay kararlarna aykr
olduunu sert bir dille bildirdi. Bunun zerine M u s a Y a b g u , olu B r i yi bir miktar kuvvetle Sistana gndererek blgeyi a r B e y in yneticilerin
den teslim ald (1056). Bylece Sistan meselesi bar yoluyla zmlenmi oldu.
Saltan T u ru l un B adat seferi
Douda ve zellikle batda gerekletirilen byk fetihler sonucunda, Seluklu

Devletinin snrlar genilemekte ve dolaysyla kudreti de artmakta idi; bylece
Seluklular, btn Islm lemine hkim duruma gelmeye balamlard. Bu ne
denle, daha nceleri slm dnyasna hkim durumda bulunan ii inanl Bveyhoullar hkmdarlar, bu hkimiyetlerini kaybedecekleri kuku ve endiesine
kaplmlard. Bu srada Bveyhoullar, Badatta grevli bulunan asker vali
leri Trk asll A r s l a n B e s a s i r vastasyla snn Abbas Halifeliini iddetle
bask altnda bulunduruyordu. i Msr Fatm Halifeliiyle de iliki kuran A r s
l a n B e s a s i r nin gittike artan tahakkm zerine, Abbas halifesi K a a i m
B i e m r i l l a h , zellikle veziri E b u l k a s m A l i I b n l m s l i m e nin
tavsiye ve etkisiyle Seluklu sultan T u r u l a bavurarak ilere kar ondan
yardm isteinde bulundu ve onu Badata davet etti. Bunu haber alan B e s a s i r ve Badattaki dier i inanl Trkler arasnda byk bir huzursuzluk bala
d, ok gemeden de B e s a s i r , bata vezir I b n l m s l i m e olmak zere,
halifenin yaknlar olan yksek devlet adamlarna basky artrd ve hatt bunlar
bertaraf etmeye balad. Bu srada Bveykoullar hkmdar M e l i k r r a h i m H s r e v F i r u z d a Seluklu hkimiyetinde bulunan iraz ve evresini istil
ile sultan T u r u l adna okunan hutbeyi kaldrp kendi adna okutmaya bala
mt. Btn bu i bask ve saldrlar zerine sultan T u r u l , Anadolu seferini
tamamladktan sonra derhal Badat seferine kmak gerekliliini duydu (1055).
Bu arada sultan, rkta A r s l a n B e s a s i r ve yandalar olan Badattaki Trklere, mektuplar gnderip kendilerine ihsanlarda bulunacan bildirerek on
41
larn gnllerini almtr. Fakat sultann, ordusuyla Badata gelmekte olduunu

haber alan A r s l a n B e s a s i r , Badattan Rahbeye kap Fatmlere tbi ol
duunu aklad gibi, yanda olan ehirdeki Trkler de Seluklu kuvvetleri
ne kar koyacaklarn bildirdiler. Bveyhoullar hkmdar H s r e v F i r u z ,
halifenin istei zerine sultana itaat arzettikten sonra kuvvetlerini ehir dna
kard. Buradaki Trkler de Sultana itaat ile adna hutbe okutacaklarn ken
disine bildirdiler. ok gemeden sultan T u r u l , Aralk 1055de, ordusuyla Ba
dat nlerine geldii zaman, halifelik ilerigelenleri ve Bveyh emirleri tarafndan
ok grkemli bir trenle karland. Seluklu ordusu ehir dnda konaklad. Sel
uklu askerleri gerekli yiyecek ve dier maddeleri satn almak amacyla ehre gi
rip alveri yapmakta idiler. Yine alveri iin ehre giren Seluklu askerleri
A r s l a n B e s a s i r nin Trk asll Bveyh askerleri ve yanda olan Badatl
larn uydurma bir bahaneyle saldrsna uradlar; hatt onlar, bu saldrlarn
daha da genileterek ehir dndaki Seluklu ordughna da yrmeye balad
lar. Bunun zerine ordughtaki Seluklu kumandanlar, derhal harekete geerek
ehre girip kendilerine kar yneltilen bu direni ve ayaklanmay ksa srede bas
trmay baardlar, isyanclarn oturduklar mahalleler geni lde yamaland
gibi, onlarn byk bir ksm elebalaryla birlikte tutsak alnd. Bununla birlikte
Ouzlar koruma amacyla, Badatn, iilerin oturduu nl Kerh mahallesi yama
ve tahrip edilmedi. Son Bveyhi hkmdar M e l i k r r a h i m H s r e v F i
r u z , halk ve askerleri kkrtc hareketlerde bulunmas tespit edildikten sonra
sultan T u r u l un buyruuyla yakalanp hapse atld, daha sonra da rana gn
derilip bir kalede hapsedildi. Bylece Bveyhoullar Devletinin Irak kolu orta
dan kaldrlm oldu. ok gemeden, isyann bastrlmas srasnda, gerek
Badat tan kaan, gerekse tutsak alnan Bveyh ve Trk emr ve kumandanlar
nn btn tanmaz mallar (ev, mlk ve ktalar) ellerinden alnd. Daha sonra
sultan T u r u l , bu isyan hareketine sonderecede zlen halife K a a i m B i e m r i 11 a h a zel bir ulak gnderip gzel szlerle onu teselli etti. Bylece Badat
ta skn ve asayii tam anlamyla salayan sultan T u r u l , sultanlk sarayna
(Drlemre, Drlmemleke) yerleti, askerlerini de Bveyh kumandan, asker
ve A r s l a n B e s a s i r yandalarnn evlerine yerletirdi; beraberindeki emir
lerden A y t e k i n i, Badat asker valiliine (hne) atad. Bu arada sultan, hali
fe K a a i m B i e m r i l l a h n yllk gelirini artrdktan sonra, son verilen
Bveyhoullar Devletine ait Basra, Ahvaz, Huzistan ve Erecan eylet ve ehirle
rinin ynetimini yllk 360 bin altn (dinar) vergi karlnda T a c l m l k E b K l i c a r H e z a r e s b e verdi ve kta ilemlerini yapmakla veziri
A m i d l m l k K n d r yi grevlendirdi. Bylece Seluklu Devleti, snn
Islm, leminin madd kudret ve kuvvetini temsile balad, halife ise sadece mane
v liderliini korumu oluyordu. Btn bu icraat ve etkinliklerden sonra sultan
T u r u l , Badatda imar faaliyetine balad. ehrin dou tarafnda Dicle rma
kysndaki eski konak yerlerini yktrp Ulu Cami, birok ev, hamam ve bir
de ar yaptrd; ayrca yeni bir hkmdar saray ina ettirdi, ilgili kaynaklarda
Turul Bey ehri (Medinet Turul Bey, Medinet Turul), adyla belirtilen e
42
hir, Byk Sultan M e l i k a h dneminde daha da bytlm, evresine sur,

yeni saraylar, evler ve sosyal nitelikte yaplar (han, hamam, cami, eme v. s.) ina
edilmitir. Bu arada halife K a a i m B i e m r i l l a h , olu Z a h r e t d d i n i l e
evlendirilmesi kararlatrlan a r B e y in kz H a t i c e A r s l a n H a t u n la, olunun lm zerine nikahlanm, daha sonra da Hemedandan Badata
gelen A r s l a n H a t u n la ok grkemli bir trenle evlenmitir. Bylece Seluk
lu Devleti ile Abbas Halifelii, daha yakn ve sk bir ibirliine balamlardr.
A r s l a n B e s a s i r v e yandalarnn Badattan uzaklatrlmalar ve dolay
syla i hkimiyetinin bertaraf edilmesi, Msr Fatm halifesi M u s t a n s r en
dieye drd. Artk kendilerine tbi olan A r s l a n B e s a s i r , Msrdan
salad byk ldeki madd yardmla olduka kuvvetli bir ordu meydana ge
tirdi, bu arada Badattan kap kurtulmay baaran i yandalar ile Kilb ve
Esedoullar kabileleri de kendisine katld. Bylece A r s l a n B e s a s i r nin
harekta hazr bir duruma gelmesi zerine sultan T u r u l , K u t a l m ve Sel
uklu vasal Musul emri K u r ey i, bir Seluklu kuvvetiyle ona kar evketti;
fakat bu Seluklu kuvvetleri, Sincar yrelerinde A r s l a n B e s a s i r ile giri
tikleri savata, K u r e y in ordudan ayrlp A r s l a n B e s a s i r ye katlmas
sonucunda, yenilgiye urad ve yarallar dahil pek ok Seluklu askeri acmasz
ca ldrld. Bu yenilgi zerine, halifenin engellemesine ramen sultan T u r u l ,
13 ay 13 gn kald Badattan ordusuyla, beraberinde E b K l i c a r H e z a r e s b ve daha sonra yolu zerinde kendisine katlan a r B e y in olu Ya k u t olduu halde, A r s l a n B e s a s i r ve mttefiklerine kar harekete geti.
Skk duruma den A r s l a n B e s a s i r , K u r e y i l e birlikte yeniden Rahbeye, daha sonra da Blise kamak zorunda kald. Kuzey-Iraka doru ilerleyii
ni srdren sultan T u r u l , Cizreyi aldktan sonra kuatt Sincarda vahice
ldrdkleri Seluklu askerlerinin balarnn surlardan aa atmalar zerine,
ehir saldryla elegeirildi; bata Sincar emri ve kale komutanlar olmak zere,
tespit edilerek yakalanan canilerin hepsi ldrld. Bu arada, A r s l a n B e s a
s i r ve mttefiklerine yardmda bulunmu olan Seluklu vasal Diyarbakr Mervanl emirliinin topraklarna da bir akn dzenledi. Sultan, b r a h i m Y n a l
Musul Seluklu Valiliine ve Seluklu hanedanndan olmas muhtemel
i n a n B e y i d e Tellfere atadktan sonra yeniden Badata dnd (1057).
Sultan T u r u 1 un i saldrlarn durdurmas ve onlar etkisiz duruma ge
tirmesi sebebiyle halife K a a i m B i e m r i l l a h , onu ok grkemli bir tren d
zenleyerek karlad; ok gemeden de onu halifelik saraynda (Drlhilfe) kabul
etti ve kendi tahtnn yannda kurdurduu zel bir tahta oturttu. Seluklu ve ha
lifelik ilerigelenlerinin katld bu toplant srasnda halife, sultan T u r u l a,
ilere kar kazand bu zaferden dolay en iten teekkr ve takdirlerini ifade
ettikten sonra sultann bana bir ta giydirip beline altn bir kl taktrm, hil at, sancak ve deerli armaanlar vermitir. Halife, ayrca sultan T u r u l u Dou
ve Bat (Dnya)nm hkmdar (Melikl-Mark vel-Marb), Halifenin orta (Kasmu Emrilmminin) ve Dinin Temeli (Rknddin) lakaplaryla lakaplandrd
43
(Ocak 1058). Bylece dzenlenen bu trenle (bu hususta halifenin n Divan

baktibi G a r s u n n i me M u h a m m e d e s - S b i ok ayrntl ve zgn bil
giler vermitir) Seluklu sultan T u r u l B e y , resmen halifeden Islm lemi
nin hkimiyetini, madd kudret ve kuvvetini eline ald gibi, temsil yetkisini de
kazanmtr. Bylece Abbas halifesi, sadece Islm leminin din lideri olarak kalm
oluyordu.
R esultekin ve brahim Yual isyan
Sultan T u r u l , A r s l a n B e s a s i r ve mttefikleri zerine yrd s

rada, K u t a l m n kardei R e s u l t e k i n , isyana balayarak H e z a r e s b e
kta edilmi olan Basra, Ahvaz, Huzistan eyaletleri ile irazve yrelerine saldr
ya geip kontrol altna ald. Bunun zerine, bu sralarda Badatta bulunan sul
tan T u r u l , adgeen eylet valisi H e z a r e s b i bir miktar kuvvetle R e s u l t e k i n e kar evketti. Basra ya gelen H e z a r e s b , R e s u l t e k i n le giriti
i savata, onu yenilgiye uratt gibi, tutsak da ald. ok gemeden Badata
getirilen R e s u l t e k i n , halife K a a i m B i e m r i l l a h m ricas sonucunda, sul
tan tarafndan affedilerek lmden kurtulmu oldu.
R e s u l t e k i n isyannn bastrlmasndan hemen sonra, bu kez, Musul Sel
uklu valisi b r a h i m Y n a l n isyan balataca haberi Badata ulatrlmt.
Bundan cidd biimde kayglanan sultan T u r u l , gvendii deneyli kumandan
larndan S a v t e k i n i, kardeine deerli giysi ve bir at gndererek derhal Ba
data gelmesini bildirdi. b r a h i m Y n a l , aabeyinin buyruuna uyarak
Badata geldi, byk ve grkemli bir trenle karland (Mart/Nisan 1058). Fa
kat te yandan, b r a h i m Y n a l m yerine Musul ve evresi komutanlna ata
nan Seluklu emrleri A y t e k i n ,
E r d e m , hacip B r i t e k i n ve Ya r u k -
t e k i n in buyruklar altnda ok az bir kuvvetin kalmasn frsat bilen A r s

l a n B e s a s i r ve K u r e y , drt ay sren bir kuatmadan sonra Musulu igal
ettiler. Adlar geen Seluklu emrler ise glkle Badata kamay baardlar.
Musulun kayb zerine, Badatta bulunan sultan T u r u l , Musula ikinci bir
sefer dzenleyerek harekete geti; SelukluOrdusuyla savamaya cesaret edeme
yen A r s l a n B e s a s i r ve K u r e y , Musul ve yrelerini yakp ykarak blge
den ayrldlar. Harektn srdren sultan, onlar izleyerek Nusaybine geldii
zaman, kendisinden gizlice ayrlan b r a h i m Y n a l n, yandalar kalabalk
Trkmen askerleriyle birlikte Hemedana doru yneldiini haber almt. Ger
ekten, bu kez, Seluklu devletini ciddi ekilde sarsan isyana balayan b r a
h i m Y n a l , Msr Fatm halifesi M u s t a n s r ve yanda A r s l a n B e s a
s i r den ald mektuplarda kendisine byk lde asker ve mal yardmda
bulunacaklarn ve kendisini Seluklu sultan olarak tanyacaklarn bildirmi
lerdi; hatt Fatmlerin, bu amala A r s l a n B e s a s i r ye kalabalk bir kuv
vet sevkettikleri de rivayet edilmitir. Seluklu devletinin ciddi ve tehlikeli bir
duruma srklenmekte olduunu anlayan sultan T u r u l , beraberindeki az bir
kuvvetle derhal Nusaybinden ayrlarak b r a h i m Y n a l izlemeye balad;
AL SEVM ERDOAN MERL
44
Bu arada sultan, veziri A m i d l m l k K n d r , kars A l t u n c a n H a

t u n ve oulluu E n u i r v a n bir miktar kuvvetle A r s l a n B e s a s i r ye
kar Badat savunmasna gndermeyi ihmal etmedi. Bylece kuvvetleri olduka
azalan sultan T u r u l , sratle hareket ederek b r a h i m Y n a l dan nce Hemedana ulat (Kasm 1058). Burada yaplan savata sultan, kardei E r t a n
oullar M e h m e t ve A h m e t in kendisine katlmasyla kuvvetleri 30 bini bu
lan b r a h i m Y n a l karsnda yenilgiye urayp Hemedan kalesine ekildi;
ok gemeden de burada onun tarafndan kuatld. ok skk bir duruma d
en sultan T u r u l a mektuplar yazarak veziri A m i d l m l k K n d r ,
kars A l t u n c a n H a t u n ve E n u i r v a n dan askerleriyle birlikte kendi
sine sratle yardma gelmelerini bildirdikten baka, M ervde ar hasta bulu
nan kardei a r B e y ede bir mektup gndererek sultanlnn elinden git
mek zere olduunu, bu nedenle acele olarak yardm gndermesini bildirdi.
Sultan T u r u l un yenilgisi ve A r s l a n B e s a s i r v e mttefiklerinin Badata
yrmekte olduu haberleri, ehirde byk bir heyecan ve korku yaratt; bu ne
denle halife, Seluklu kuvvetlerinin Badattan ayrlmalarn istemiyordu. Bu arada
durumun byle ciddilemesi sebebiyle vezir K n d r , E n u i r v a n sultan
iln etmek bile istiyordu. Fakat A l t u n c a n H a t u n , olunu ve K n d r yi
hapse atmak iin harekete geince vezir Ahvaza kat, yakalanan olu E n u i r
v a n ise zincire vurularak hapsedildi. Bylece saltanat sorununu bertaraf eden
A l t u n c a n H a t u n , beraberinde emr i n a n , m e r ve sultana sadk emir
ler ve. Trkmenler olduu halde, derhal ve sratle einin yardmna Hemedana
hareket etti. a r B e y de oullar K a v u r t , A l p A r s l a n ve Y a k u t yi
kalabalk bir orduyla kardeine Hemedana gnderdi. ok gemeden Rey kenti
yrelerinde yaplan ikinci iddetli bir savata (2 Austos 1059) b r a h i m Y n a 1, kesin bir yenilgiye uratlan ve yeenleriyle birlikte tutsak alnp sultan T u
r u l a teslim edildi. Sultan, giritii isyanlarla devletin bana ciddi tehlike ve
buhranlar karm olan b r a h i m Y n a l ve yeenlerini eski Trk tresi gere
ince, yaynn kiriiyle bodurarak ldrtt. Bylece Seluklu devletini ciddi bi
imde sarsan bu isyan hareketi de bylece bastrlm oldu.
B adat'n igali ve kurtarl
Sultan T u r u l , b r a h i m Y n a l ile mcadele ettii sralarda, A r s

l a n B e s a s i r , beraberinde mttefiki K u e y olduu halde kuvvetleriyle bir
likte Badat zerine yrd. Belirli bir asker gc olmayan Badat Seluklu
Asker Valisi (hne) A y t e k i n , Ahvaza kamak zorunda kald. Bylece A r s
l a n B e s a s i r , 27 Aralk 1058de, zerinde, Fatm halifesi M u s t a n s r n
ad yazl olan beyaz i bayraklar tayan askerleriyle Badata girip igal etti.
H a life K a a im B i e m r i l l a h mv e z i r i E b u l k a s m A l i I b n l m s l i m e ,
dier halifelik iierigelenleri, birok kadlar ve bilim adamlar tutsak alnd. e
hirdeki byk Mansur camiinde, Fatm halifesi M u t a n s r adna i hutbesi
okunduktan baka, ezanlara da i simgesi olan Hayy al hayrilamel (Haydi, ha
45
yrl i yapmaya) cmlesi ilve edildi. Halife K a a i m B i e m r i l l a h , emr K u r e y e snd, o da onu, kararghna gtrerek gvence altna ald, daha sonra
da Frat rma kysndaki amcaolu M u h a r i in elinde bulunan Hadse-Ane
kalesine gnderdi. lgili kaynaklardaki bilgilere gre M u h a r i , halifeye sonderecede iyi muameleler yapm, hatt ona bizzat hizmette bulunmutur. Halifenin
veziri E b u l k a s m A l i I b n l m s l i m e i s e yakalandktan sonra, para par
a edilmek suretiyle ldrlm ve cesedi de aslarak halka gsterilmitir. Bu arada
bata halifelik saray olmak zere, Badat byk lde yama ve tahrip edildi.
A r s l a n B e s a s i r , kard bir buyrukla ehrin yamalanmamasn ve hal
ka iyi muamele edilmesini iln etti ise de yamaclara engel olunamad.
Sultan T u r u l , b r a h i m Y n a l bertaraf ettikten sonra Badat i
igalinden kurtarmak iin ordusuyla sratle Badat a yneldi; bu srada da A r s l a n B e s a s i r ve K u r e y e Halife ve ei olan yeeni A r s l a n H a t u n un
derhal kendisine gnderilmesini bildirdi. Sultan, Badata yaklanca A r s
l a n B e s a s i r derhal, aa-yukar bir yl igal ettii Badattan kat. ok ge
meden sultan, ordusuyla Badata geldi ve halifeyi Badata getirip makamna
oturttu (Ocak 1060). Kurtuluunu sultana borlu olan halife, ona dualar ettikten
baka, klcn da sultana kuatt. Sultan T u r u l , Badatta huzur ve sknu
ksa srede saladktan sonra beraberinde oulluu E n u i r v a n , Y a r u k t e k i n , S a v t e k i n , E r d e m , H u m a r t e k i n ve baz Arap emirleri olduu hal
de, A r s l a n B e s a s i r ye kar harekta giriti. Bu sralarda Vast-Hille
arasndaki obaya gidip D b e y s e sman A r s l a n B e s a s i r , dzenlenen bir
basknla yakalanp beraberindekilerle birlikte derhal ldrld (15 Ocak 1060);
Onun kesik ba, bir sre ehirde dolatrlp halka gsterildikten sonra Balar
Hazinesine (Hznetrrs) kondu. Bu seferden sonra Badata dnen sultana
byk tezahrat yapld, btn ehir halk deta sokaklara dklerek bu zaferi
kutladlar. Sultan T u r u 1, i isyan sebebiyle ehrin tahrip edilen mahalle, han,
hamam ve i yerlerini tamir ettirdi. Badat Asker Valiliine de byk Seluklu
komutanlarndan P o r s u k u atad. Seluklu devletinin kuruluunda esiz hiz
metlerde bulunan kardei Byk Asker a r B e y in lm haberi zerine sul
tan, yeeni A r s l a n H a t u n la birlikte bakent R eye dnd. a r B e y in
lmnden ksa bir sre sonra sultan T u r u l un kudretli, ibilir, zeki, hayr
sever ve sonderecede olgun bir hatun olan A l t u n c a n da Zencan kentinde ha
yata gzlerini yumdu ve R eyde topraa verildi.
Sultan T u ru l un halifenin kzyla evlenm esi
Sultan T u r u l un ei A l t u n c a n H a t u n , lm srasnda T u r u l
B e y i yanna ararak Halifenin kz S e y y i d e H a t u n la evlen, bylece
dnya ve hirette Tanr katnda, erefe nail olursun vasiyetinde bulundu. Son
derecede sevgi ve sayg gsterdii einin bu vasiyetini yerine getirmek amacyla
sultan T u r u l , halifenin kzyla evlenmeyi kararlatrd. Bu devir olaylarnn
grg tan olan G a r s u n n i m e nin verdii ok ayrntl bilgilere gre sultan,
46
bu evlenmenin gerekletirilmesi hususunda mzakerelerde bulunmak zere, ve

ziri A m i d l m l k K n d r yi halifeye Badata gnderdi. Bu konuda Ba
datta uzun mzakereler yapld. Esasen det olduu zere, halifeler, bir yabanc
ile kzlarn evlendirmiyorlard. Bu nedenle halife, nce sultann bu isteine raz
olmad ise de daha sonra ehiz olarak 300 bin altn ile birlikte ok deerli altn,
gm eya ve mcevherat isteinde bulunmutur. Evlenmenin yaplabilecei ve
yaplamyaca hususunda afi ve Hanbel bilginleri fetvalar vermilerdir. Bu
nunla birlikte halife, K n d r ye, Sultann bu evlenmeden vazgemesini, aksi
takdirde Badattan kp gideceini bildirdi. K n d r ise halifeye. O hal
de niin baz isteklerde bulundunuz? cevabn verip Badattan ayrld. Vezir
K n d r nin evlenme iini zmlemeden geri dnmesi (Temmuz 1061) zeri
ne, halifenin bu tutumuna sonderecede can sklan sultan T u r u l , ona tehdit
dolu ok ar bir mektup gnderdikten baka, Irak Seluklu naibine (amd) bir
buyruk gndererek halifelie ait btn dirliklere elkonulmasn emretti. Bu
nun zerine bata halife olmak zere, btn halifelik ilerigelenleri byk bir te
l ve korkuya kapldlar. ok gemeden halifelik erknnn halifeyi iknay
baarmalar zerine, nikh ilemlerinin yaplmas iin E b u l g a n i m b n l m a h l e b a n bir heyetle sultana gnderildi. Bunun zerine elkonulan halifelik
dirlikleri yeniden iade edildi. ok gemeden Tebriz yresinde bulunan sultan T u
r u l un otanda, byk bir nikh treni yaplm, bu nedenle, yama edilmeme
si iin iki tarafn fillerin koruduu byk bir len sofras kurulmutur (Austos
1062). Sultan T u r u l , nikhtan aa-yukar 4-5 ay sonra (1063 yl balar) Teb
riz, Nafvan ve Hay kentleri zerinden Badata geldi. Halifelik veziri F a h r u d d e v l e tarafndan karlanan sultan, Badattaki sarayna yerleti. 18 ubat 1063
gnnden balayarak bir hafta sren sonderecede grkemli bir dn yapld. Sa
rayn avlusunda 70 yanda bulunan sultan T u r u 1 ile dier Seluklu devlet er
kn, Trke arklar syleyerek ok neeli bir biimde dans etmilerdir. Daha
sonra halifelik sarayndan alnan gelin, sultanlk sarayna getirildi. Bir sre son
ra sultan T u r u l , ei S e y y i d e H a t u n u alp ordusuyla bakent Reye hare
ket etti. Bu dn dolaysyla Badatta bir yznde halife ve sultann adlarnn
yazld, her iki yznde sultann kabartma bir resmi ile ok ve yay simgeleri bu
lunan bir altn madalya da baslmtr. Bu madalya, deerli nmizmat rahmetli
b r a h i m A r t u k tarafndan ortaya karlmtr (Bk. Abbasiler devrinde Sik
ke. Belleten X X IV /93 (1960), s. 25-43).
K u l a l m isyan ve sultann lm
S e l u k B e y in lmnden sonra Seluklu ailesinin bana geen A r s

l a n Y a b g u nun olu ve Anadolu fatihi S l e y m a n a h n babas olan E b u 1 f e v r i s K u t a l m , dier baz Seluklu ehzadeleri gibi, saltanat iddiasyla
isyana balad. O, Seluklularn banda bulunmu olan babas A r s l a n Y a b g u nun Gazneli sultan M a h m u t tarafndan hapsedilip lmesinden sonra Sel
uklu babuluuna, tre gereince T u r u l ve a r B e y l e r in deil, byk
47
erkek evlt olarak kendisinin gemesi gerektiini ileri srm ve dolaysyla dev
lete kar isyana balamtr, ilgili kaynaklarda K u t a l m n ne zaman isyan
ettii belirtilmemise de b r a h i m Y n a l n Musul harektnda gizlice sul
tandan ayrlmasndan ok gemeden sonra o da kuvvetleriyle birlikte ordudan
ayrlmt. Bu husus gznne alnacak olursa, K u t a l m n b r a h i m Y
rt a 1 la ibirlii yapt dnlebilir. ok gemeden K u t a l m , kardei R e s u l t e k i n le birlikte zellikle babasna bal kalabalk Trkmenlerle isyana
girimise de Seluklu kuvvetleri karsnda tutunamayarak Cibal deki salam sur
lara sahip Girdkh kalesine ekilmek zorunda kalmt (Nisan/Mays 1061). Sul
tan T u r u 1 bu sralarda, halifenin kzyla evlenme ileriyle megul idi. Bununla
birlikte sultan, Badat tan R eye dnerken Badat Asker Valisi H u m a r t e k i n i
bir miktar Seluklu kuvvetiyle ona kar sevketmiti. H u m a r t e k i n , K u t a l m ve kardeinin savunduu Girdkh kalesini iddetle kuatmsa da, kale d
nda yaplan arpmalarda yenilgiye urayarak ekilmek zorunda kalmtr
(Austos 1061). Onun bu isyan hareketi sultan T u r u 1 un lmnden sonra B
yk Seluklu Devleti tahtna geen sultan A l p A r s l a n devrinde de bir sre de
vam etmitir.
Sultan T u r u l , yeni eiyle birlikte bakent Reye dnerken buraya yakn Kasranda hastaland ve alt ay sonra da getirildii R eyde gerdee giremeden hayata
gzlerini yumdu (4 Eyll 1063). Cesedi, dier hanm a r B e y in ei olan
olu S l e y m a n n annesi F e r r u h H a t u n tarafndan R e y de yaptrlan ve
hl Knbed-i Turul adyla anlan trbesine gmld. Bugn Tahrana 22 km.
uzaklkta bulunan Rey, tipik bir Trk kasabas grnmndedir; sultan T u r u l un trbesi de hl eski hametiyle onu sslemektedir. Sultan T u r u l un l
m dolaysyla halife tarafndan Badatta resm bir matem treni yaplmsa da
lke iinde bagsteren taht mcadeleleri sebebiyle vezir A m i d l m l k K n d r , bir matem treni yaptrmamtr. Devletin kuruluu srasndaki hizmetle
ri dnda, 23 yl Byk Seluklu Devleti tahtnda kalm olan sultan E b
T a l i b R k n e d d i n M u h a m m e d T u r u l , zellikle devletin kuruluu s
rasnda sonderecede byk hizmetlerde bulunmutur. O, kk bir Seluklu bey
liini, ynetimdeki adaleti, bitmeyen azmi, sabr, her olay karsnda ihtiyatl ve
hogrl oluu sayesinde, Trk ve dnya tarihinde nemli roller oynayan bir impa
ratorluk haline getirmeyi baarm olan Byk bir Trk Hkmdar olarak tari
he gemitir.
III.
SULTAN ALP ARSLAN DEVR
Tahta k
Sultan T u r u l , yerine tahta geecek bir ocuu olmad iin evlendii S 1 ey m a n m annesinin ( a r B e y in ei idi) etkisiyle, lmeden nce E b u 1 K a s m S l e y m a n veliaht yapm ve Kendisinden sonra onun Seluklu tah
tna oturtulmasn vasiyet etmiti. Sultann lm zerine Girdkh kalesinde
K u t a 1 m kuatmakta olan vezir A m i d l m l k K n d r , derhal ba
kent R eye gelerek sultann vasiyetini yerine getirmek, yani S l e y m a n n tah
ta kmasn salamak amacyla, zellikle ordu mensuplarnn bu konuda rzasn
almak iin onlara devlet hzinesinde bulunan ok miktardaki altn ile deerli ku
malar dattrd. Bylece btn ordu mensuplarnn onayn almay baaran K n
d r , bu srada sfahanda bulunan S l e y m a n Reye getirttikten sonra
sultanln iln ile onu Seluklu tahtna oturtarak adna hutbe okuttu; bu arada
da Horasanda bulunan A l p A r s l a n a tehdit dolu bir mektup gnderdi. Fakat
te yandan, bu haberin lkede yaylmas zerine, esasen saltanat iddiasnda bu
lunmakta olan A l p A r s l a n ve M u s a n a n B e y , S l e y m a n n sultan
ln tanmadklarn iln ile harekete gemilerdi. Bu arada Seluklu ailesinden
olduu ileri srlen E r b a s a n ile emr Y a s y a n ve hacip E r d e m , Kazvine giderek sultan sfatyla A l p A r s l a n adna hutbe okutmaya baladlar. Bir
rivayete gre, bu arada Girdkh kalesinde bulunan K u t a l m , Trkmenlerden
oluan kalabalk ordusuyla (kaynaklarda 50, ya da 90 bin kii olduu rivayet edi
lir) Reye yryp elegeirdi ve adna sultan olarak hutbe okuttu (16 Ekim 1063).
Bunun zerine vezir A m i d l m l k K n d r , emr i n a n B e y i bir mik
tar kuvvetle ona kar evketti ise de i n a n B e y , yenilip tutsak alnd. Bunun
zerine K n d r , K u t a l m n ehirde bulunmad srada, derhal R eye
gelerek ona kar kalede savunma nlemleri ald ve gnderdii zel bir ulakla du
rumdan A l p A r s l a n haberdar ettikten baka, S l e y m a n tahttan indi
rip onun adna hutbe okutmaya balad (Kasm 1063). Bu arada K u t a l m , A l p
A r s 1 a n n sadk haciplerinden emr E r d e m i yenilgiye uratmay baarm
t. Daha sonra K u t a l m , Trkmen obalarna giderek onlardan byk lde
asker yardm salamtr. Bu srada A l p A r s l a n , isyan halindeki Huttalan h-
49
kimi ile taht iddiasna kalkan M u s a n a n B e y i bozguna uratp tutsak

almak suretiyle bertaraf etti. Bylece A l p A r s l a n , lkenin dou blgelerini
gvence altna aldktan snra, kalabalk bir orduyla Niabur zerinden R eye ha
reket etti. Bunun zerine K u t a l m , Rey kuatmasn brakarak A l p A r s l a n karlamak iin ona doru ilerlemeye balad. te yandan Damgana ula
an A l p A r s l a n , saltanat iddiasndan vazgemesi hususunda K u t a l m a
bir mektup gnderdi ise de onu ikna etmeyi baaramad. ok gemeden iki taraf
kuvvetleri Dih-i TSemek (Tuz Ky) vadisinde savaa tututular. K u t a l m , A l p
A r s 1 a n n kuvvetlerine harekt imkn vermemek amacyla bu vadiyi, su sevkederek amur ve bataklk haline getirdi. Bununla birlikte kuvvetlerinin azl
na ramen, beraberinde ibilir ve deneyli Seluklu emrleri K l s a r , S a v t e k i n , S u n g u r c a , B u l d a c olduu halde, derhal saldrya geen A l p A r s
l a n , K u t a l m kesin bir yenilgiye uratt ve beraberinde bulunan kardei
R e s u l t e k i n ile byk olunu (M a n s u r olabilir) tutsak ald. Bunun zerine
Girdkh kalesine snmak zorunda kalan K u t a l m n ordusu tamamen da
lmt. Bir sre sonra tutsak olmamak iin Girdkh kalesinden kamaya alan
K u t a l m , binitinden (belki at) derek ar biimde yaralanm ve ok ge
meden de kan kaybndan lmtr. Bir sre sonra cesedi A l p A r s l a n m as
kerleri tarafndan bulunmu ve Rey deki sultan T u r u l un trbesinin yanna
gmlmtr (1064). Onun bylece lmne A l p A r s l a n , sonderecede z
lp alam, hatt gnlerce yas tutmutur.
A l p A r s l a n , bylece btn taht iddiaclarn azim ve cesaretle giritii m
cadeleler sonucunda, bertaraf ettikten sonra bakent R eye gelerek T u
r u l B e y in ina ettii hkmdarlk saraynda (Drlmemleke) ok grkemli bir
trenle Seluklu tahtna kt ve adna para bastrd. Bu trenden sonra amcas
sultan T u r u l un iki milyon miskal deerindeki sofrasnda devletin asker ve
mlk erkn ve Trkmen beyleri iin dzenlettirdii bir lende, onlara hilat ve
dller verdi. Daha sonra T u r u l B e y in ei halifenin kz S e y y i d e H a
t u n u Badat Asker Valiliine atad A y t e k i n le Badata gnderdi. Halife
K a a im B i e m r i l l a h , A l p A r s l a n n tahta k dolaysyla Badatta b
yk bir tren dzenledi; onun sultanln onaylayp adna hutbe okuttuktan ba
ka, zel bir eli heyetiyle (Nakib K m i l , E b M u h a m m e d T e m m ,
H d i m l h s M u v a f f a k v.s.) ona, ahinahl-zam, Melikl-Arap velAcem, Seyyid Mlkil-mem, Ziyaddin, Gyasl-Mslimn, Melikl-Islm,
Zahrl-Imam, Kehfl-enm, Adududdevle, Eb uca, Taclmille- til-bhire, Sul
tana Diyaril-Miislimn ve Burhanu emrlmminin lkap ve nvanlarla kuan
mas iin bir kl, hilat, sancak ve ok deerli armaanlar gnderdi.
Sultan A l p A r s l a n ,
taht sorunu nedeniyle krgn bulunduu T u
r u l B e y in veziri A m i d l m l k E b N s r M u h a m m e d K n d r yi nce vezirlik makamnda brakt ise de daha sonra onu azlederek kendisinin
meliklik srasndaki veziri N i z a m l m l k Seluklu vezirliine atad. ok
gemeden sultan, K n d r yi Horasana Mervrrda gnderip hapse attrd,
A J SEVM ERDOAN MERL
50
bir sre sonra da onu ldrtt (1064). Bu konuda M iratz-zamanda grg tank
larndan bilgi alan G a r s u n n i n e den naklen sonderecede ilgin bilger ve
rilmitir ki, bunlar ok ayrnt!' olduu iin buraya alnmamtr.
.Dou-Aidoit ve G rcistan aefen
Sultan A l p A r s l a n , ynetimde dzeni saladktan sonr3 devletin fetih plan

larna uygun olarak sultaa T u r u l zamannda yaplan Anadolu seferlerini sr
drmek amacyla, 1064de, hake?t S eyden hareketle Azerbaycan* geldi. Burada
ordusuna katlan kalabalk Trkmen kuvvetleriyle Urmiye Glnn kuzey
dousundaki Merend kentine geldii zaman Anadoluya srekli aknlar yapmak
ta olan emr T u t e k i n , katna kp giritii aknlar ve Anadoluya ulaan
bellibah yollar ' hakknda kendisine bilgi arzetti. T u t e k i n den baka, sul
tan T u r u l zamanndan beri Anadoludaki Seluklu asker harektn ynet
mekte olan kardei Y a k u t a ve daha nce adlar geen Seluklu emr ve Trkmen
beyleri de kendisine katlm olmaldrlar. ok gemeden Nahvanu gelen
A l p A r s l a n , Aras rman teknelerden oluturulan bir kprden geirttii
ordusunu iki kola ayrd. Bizzat ynettii ordusunun ilk koluyla ilerleyerek Sel
uklu fetihleri sebebiyle, Bizansn Anadoludaki hkimiyetinin kmesinden fay
dalanarak Lori kentini bakent yapp yeniden bir prenslik kurmaya alan Ermeni
prensi D a v i d o l G i o r g un Yllk vergi verme karlnda Seluklu vasal olmas nerisini kabul etti. Daha sonra sultan, Grcistan topraklarna gire
rek Kangarn, Kartl ve Javakhet (Tiflis-oruh rma aras) blgesinden geip
Grcistann kuzey ularna dein ileri harektn srdrd; O, Kr rma y
nndeki dalk Trialeti igal ettii sralarda, ordusunun nc kuvvetleri, bat y
nndeki Kr rmann Cek kolu zerindeki Kveliskre kadar ilerlemilerdi. Sultan
A l p A r s l a n , avat zerinden geni bir yay izmek suretiyle geerek gney
ynnne inip, Panaskert ay zerinde bulunan ayn addaki kente ulat. Daha
sonra o. Kartl-Kars arasndaki Akehir (Sepidehr) yrelerini de elegeirdi (1064).
Bundan baka sultan, Grc kuvvetlerinin savunduu Borala rma kysnda
bulunan Allaverdi kentini de iddetli arpmalardan sonra hcumla elegeirmeyi baard; ehirden pek ok ganimet ve tutsak elegeirildi. Bu arada Seluklu
kuvvetleri, Grc prensi IV. B a g r a t ( P a k r a t ) yakalamak zere idiler; fa
kat prens, Kafkas dalarna kaarak cann glkle kurtarabildi. Bununla bir
likte o, sultana bir eli heyeti gndererek itaat ve tbiiyetini arz edip Seluklu
devletine yllk vergi vermek artiyle bar isteinde bulundu. Onun bu teklifimi
kabul eden A l p A r s l a n , ileri harektn durdurarak Aras rma havzasna
geldi. Bu harekt srasnda sultan, elegeirilen zengin ganimeti bakent R eye gn
derdi. te yandan sultann olu M e l i k a h , beraberinde Ya k u t , vezir N i z a m l m l k v e Horasan amdi M u h a m m e d b i n M a n s u r olduu halde,
emrine verilen Seluklu kuvvetleriyle Aras rma ynnde ilerleyip Bizans kuv
vetlerinin savunduu Anberd (Buirakan)i iddetli bir kuatmadan sonra elege
irdi; ok gemeden Srmeli ve Hagios Georgio kalelerini de ayn ekilde fethetti.
51
Daha sonra o, kaynaklarda Farsa imlasyla kaydedilen Meryemniin (Belki irekteki Marmarain)i kuatt. Pek ok Hristiyan din adamnn yaad bu kut
sal ve salam surlara sahip olan nl ehir, gnlerce sren ve gece gndz yaplan
arpmalardan sonra fethedildi. Bu nemli kalenin alnmas ve dolaysyla olu
nun baarsna sonderecede sevinen sultan A l p A r s l a n , olunu ve veziri N i z a m l m l k huzuruna artp onlar kutlad. ok gemeden sultan, olunun
kumandasndaki kuvvetleri de yanna alarak yine Bizans ynetimindeki An kale
si zerine yrd. Arpaay zerinde bulunan, yksek ve salam surlar, ii su do
lu derin hendeklerle korunan Dou-Anadolu"1nun bu nl kalesi Bizans genarelleri
B a g r a t v e G r i g o r tarafndan savunulmakta idi. Bizans birlikleri, ehir dn
da karargh kurup kaleyi kuatma hazrlklarna balayan Seluklu askerlerine
kar saldrda bulundularsa da yenilgiye urayp kamak zorunda kaldlar. ok
gemeden kaleyi kuatan Seluklu kuvvetleri, zellikle lamclar ile, kalenin kar
sna kurulan tahtadan bir kule zerindeki mancmkn ve stratejik nemi haiz
noktalara yerletirilen okularn gece gndz azimle savamalar sonucunda ve
dolaysyla Byk Sultan A l p A r s l a n n uygulad mahirane sava taktii sa
yesinde, kaynaklarda Asla zaptedilemez biiminde nitelenen An kalesini fet
hetmeyi baardlar. Fetihten sonra sultan, ehir ve kalenin ynetimlerine
M u h a m m e d h i n M a n s u r v e hadimi e m s i atad; arpmalar srasnda
yklan surlarn, tahrip edilen ehrin onarlmas hususunda onlara emirler verdi
ve ehirde bir de mescit yaptrd. Teslim olan Hristiyan din adamlar ve halk,
bavergisi (Cizye) demek artyla canlarn kurtardlar (Austos 1064). Bizans
imparatorluunun ve dolaysyla Hristiyan leminin bu nl kentinin Mslman
Trklerin eline gemesi, Hristiyan dnyasnda derin znt yaratmasna kar
lk Islm leminde byk sevin gsterilerine neden olmutur.
Sultan A l p A r s l a n , gerekletirdii bu sefer sonucunda, fethettii Erme
ni ve Grclerin oturduklar eitli Bizans memleketlerinin ynetimlerini bera
berinde sefere katlan vasal emirlere brakt. yleki: Van Gl havzas, Nahvan
emri E b D l e f e, An ve yreleri Dbeyl emri M i n u e h r e, Grcistann
bir ksm Gence valisi Fa d 1 u n a, bir ksmn da Tiflis emirliine.
Sultan A l p A r s l a n , bata Badat Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h
olmak zere, Islm hkmdar ve emirlerine birer fetihnme gndererek kffara
kar kazand baarlar ve yapt fetihler hakknda bilgi verdi. Bu haber zeri
ne halifelik bakenti Badat ve teki slam memleketlerinde byk sevin gste
rileri yapld. Ayrca halife, sultana Fetihler babas (Ebulfeth) unvann gnderdi.
Sultan A l p A r s l a n , gerekletirdii Dou-Anadolu ve Grcistan seferinden son
ra, lke iinde ortaya kan birtakm huzursuzluklar ve zellikle lkenin dou
snrlarnda fetihler yapmak amacyla, Anadoludan ayrld. Bununla birlikte ok
nem verdii Anadolu fethine devam edilmesi hususunda gerekli emirler vermekten
geri kalmad.
52
Sultann D ou neferi
Sultan A l p A r s l a n , baaryla tamamlad Dou-Anadolu ve Grcistan se

ferinden sonra kardei Kirman meliki K a r a A r s l a n K a v u r t a kar hare
kete geti. nk K a v u r t , sultana itaat ile Kirmanda adna hutbe okutmakla
birlikte birtakm isyankr davranlarda bulunmakta idi. Gerekten K a v u r t ,
sultnn Dou-Anadolu seferi srasnda vasal ebankre emri F a z l a v e y h ( F a z 1 y e ) ile savap onun ynetim alannda bulunan iraz igal etmiti. Bundan
baka o, pheli hareketlerde bulunan enitesi ( G e v h e r H a t u n un ei) E r b a s a n ile ibirliine girmiti. K a v u r t un btn bu etkinlik ve giriimlerini
yakndan izleyen sultan, derhal Hemedana hareket etti. ok gemeden o, burada
kendisine snan F a z l a v e y h e, K a v u r t un adamlarndan ald iraz ye
niden verdii gibi, kzkardei G e v h e r H a t u n u yanna getirtti. te yandan
gneyde deniz kysnda bir kaleye sman ve btn arlk ve hzinesini Kirmana
gnderen K a v u r t , zel bir eli gndererek sultandan aman dileyip itaatini arzetti. Bunun zerine A l p A r s l a n , sfahana geri dnd (1064). Bylece K a
v u r t sorununu bar yoluyla zmleyen sultan A l p A r s l a n , Ceyhun rman
geip Hazar-Aral arasnda bulunan Manglakta, gayrimslim Trklerle birlik
te yolkesicilik yaparak lke iinde huzursuzluk karan Kpak ve Trkmenler
zerine yrd. Onlar kesin bir yenilgiye uratarak itaat altna ald (1065-66).
Daha sonra sultan, Cende giderek atas S e l u k un mezarn ziyaret etti. Bu
srada Cend hkimi, kendisine itaat arzederek deerli armaanlar takdim etti.
ok gemeden Hrezm zerinden M erve dnen, daha sonra da Rdgna gelen
A l p A r s l a n , burada olu M e l i k a h grkemli bir dn treni dzenle
terek Karahanl hkmdar b r a h i m T a m g a H a n n kz T e r k e n H a
t u n la evlendirdi; ayrca teki olu A r s l a n a h Gazne hkmdar
b r a h i m in kzyla evlendirdikten baka, kendi kzn da b r a h i m in olu
na verdi. Bylece iki hkmdar ailesi arasnda sk bir ba kurulmu oldu.
A l p A r s l a n , bu dn treninden sonra dikkatle yetitirip nem verdii olu
M e 1 i k a h veliaht iln etti, iraz ve sfahan kentlerinin ynetimini ona ver
di, btn lkedeki hutbelerde kendi adndan sonra onun adnn okunmasn
bildirdi. Sultan, ayrca dier oullar olan A r s l a n A r g u n u Hrezme, 1 1y a s
Toharistana, A y a z Belhe, A r s l a n a h Merv e v e T o a n a h Herata
melik olarak atad. E r t a n ( b r a h i m Y n a l n kardei) olu M e s u t a
Horasandaki Bagur ve yrelerini, Isfizar da E r t a m dier olu M e v d u d a
verdi (1066).
Kavurt isyan
Kirman meliki K a v u r t B e y , vezirinin kkrtmas sonucunda, Kirmanda

kendi adna hutbe okutarak yeniden isyana balad. Bunun zerine sultan
A l p A r s l a n , Kirmana yeni bir sefer dzenlemek zorunda kald. Bu srada
K a v u r t B e y , savunma bakmndan uygun bulunan salam surlara sahip Berdesir kalesinde bulunuyordu. ok gemeden sultann hacip A l t u n t a v e a v -
53
1 1 kumandasnda sevkettii nc birlikleri, K a v u r t un kuvvetlerini yenilgiye

urattlar, sultan ise asl ana kuvvetlerle arkadan Kirmana gelmekte idi. Bu ye
nilgi zerine Ciruft kalesine snan K a v u r t B e y , sultana zel bir eli gnde
rerek zr dileyip itaatini arzetti ve affn istedi. Sultann kendisini affetmesi
zerine K a v u r t B e y , onun katna geldi; iki karde kucaklaarak alatlar. Sul
tan, Kirman eyletinin ynetimini yeniden ona brakt. Bununla birlikte K a
v u r t B e y , bu kez, vasal Fars hkimi F a z l a v e y h i l e bir ittifak yaparak yeniden
isyana balad. Bunun zerine A l p A r s l a n , derhal harekete geti (1068); vezi
ri N i z a m 1 m 1 k ile emr a v l y F a z l a v e y h e kar evketti. F a z l a v e y h , ksa zamanda yenilgiye uratldktan sonra tutsak alndktan bir sre sonra
ldrld. Bu sralarda Kirmana giren sultan A l p A r s l a n , ordu mensupla
rndan byk bir blmnn K a v u r t B e y tarafn tuttuklarn tespit ettirin
ce harektm durdurup sfahana geri dnmek zorunluluunu duydu (Ekim 1069).
(Bu konuda ayrnt iin bk. Kirman Seluklu Devleti Blm).
K om utanlarn A nadolu harekt
Sultan A l p A r s l a n n buyruu gereince, daha nceleri de Anadoluda

aknlarda bulunan H o r a s a n S l r , Ergani yrelerindeki Tulhum ve Sive
rek kalelerini baarsz bir kuatmadan sonra Urfaya yryerek bu yrelerde bir
takm yerleri elegeirdikten baka Antakya dkn yenilgiye uratt, fakat Urfay
kuatma giriimi baarl olamad (1065/66). O, ayn yl iinde yeniden Urfa yre
lerine aknlarda bulunarak Ksas (K sos = Aksos) ve Celebi kuattktan baka Diphisar elegeirdi; bunun zerine kar harektta bulunan drt bin kiilik bir Bizans
kuvvetini de bozguna uratt. Bu kumandan, ayn ylda, nc kez, Urfa yrele
rine aknlar yaparak tutsak ve ganimetler elegeirdi. Daha sonra bu Seluklu emri,
Diyarbakra gelerek ehrin Ilevve Kaps nlerinde karargh kurdu. Bura emri
N i z a m d d i n le mzakerelerde bulunmak zere, ehre girdii zaman hile ile
yakalanp beraberindekilerle birlikte ldrlerek cesetleri bir kuyuya atld. Bu
sebeple bu kuyu, Horasan Slr Kuyusu (Bir Slr Horasan) adyla anlmtr.
Bu sralarda Karahanl devletinin Bat Kolu hkmdar E b b r a
h i m I . T a m g a H a n n (1058-1067/68) oullarndan biri olmas mmkn olan
H a n o l u H a r u n , Seluklu hizmetinde olarak, bin Ouz atlsyla Anadolu s
nrlarn ap Diyarbakr yrelerine aknlarda bulundu. Daha sonra o, Halebdeki Seluklu vasal Arap Mirdasoullar emirleriyle ( A t i y y e ve M a h m u t )
birlikte Bizansa kar aknlara giriti; Haleb iin stratejik bakmdan nemli olan
Artah ve Imm kalelerini fethettikten baka (1064/65), Kuzey-Suriyeye bir sefer
yapan Bizans imparatoru R o m a n o s D i o g e n e s e kar da baarl savalar
da bulundu (1067/68).
1066 ylnda, Seluklu devlet adamlarndan hacip G m t e k i n , sultan
A l p A r s l a n n emriyle, beraberinde A f i n , A h m e t a h ve daha baz Sel
uklu emr ve Trkmen beyleri olduu halde, Murat ve Dicle rmaklar havzala
rndan ilerleyerek Elcezire blgesine inip, Ergani ve Nizip yrelerindeki birtakm
54
kaleleri elegeirdi, Nusaybini baarsz bir kuatma harektnda bulundu. Daha

sonra o, Frat rman geip Adyaman yrelerini aknlara uratt. Bunun zeri
ne, Bizans u kumandan A r u a n d a n o s , Seluklu kuvvetlerinin nn kesip
bir baskn giriiminde bulundu ise de Hoin kalesi yrelerinde yaplan arpma
larda, Bizansllar ar bir yenilgiye uradlar, A r u a n d a n o s da tutsak alnd;
fakat daha sonra 40 bin altn kurtulu akas karlnda serbest brakld. Bu
baarl hareketlerden sonra G m t e k i n v e dier emirler, byk ganimet ve
tutsaklarla birlikte Anadoluda Seluklu asker ss haline gelen Ahlata dnd
ler. Fakat burada emr A f i n , G m t e k i n le bozuup yaptklar kavga s
rasnda onu ldrd. Sultan A l p A r s l a n n kendisini cezalandracandan
korku ve endieye kaplmas sebebiyle o, buyruu altnda bulunan ok saydaki
Trkmen atllaryla bat ynne hareketle Anadoluda aknlara balad. Bu sra
da kararghn Amanos dalarnda kuran A f i n in kuvvetlerinden bir ksm,
Gaziantepin kuzey-batsndaki Dlkii elegeirdi, baka bir ksm (bin kiilik)
da Antakya yrelerine inip geni lde aknlarda bulundu (Austos 1067). A f
i n , daha sonra kuzeye Malatyaya ynelerek burada karlat bir Bizans bir
liini yenilgiye uratp darmadan etti. Daha sonra Tohma suyu vadisi boyunca
ileri harektna devam ederek Kayseriye gelip kenti geici olarak elegeirdi. Bu
nu izleyen gnlerde A f i n , Karaman yrelerine de aknlar yaptktan sonra 7oros ve Gavur dalar yoluyla Kuzpy-Suriyeye gelerek Anadoludan elegeirdii ok
saydaki ganimet ve tutsaklar, nemli bir ticaret merkezi olan Haleb pazarlarn
da satt (1067 sonlar). Daha sonra Halebden ayrlan emr A f i n , ertesi yl (1068),
yeniden Antakya zerine yryerek yrelerine aknlarda bulundu. Onun bu ha
rekt srasnda, Haleb ve Antakya yrelerinde aknlara uratlmadk hi bir yer
kalmam, dolaysyla saysz ganimet ve tutsak elegeirilmi idi; ayrca o, Antak
ya Bizans valisinden 100 bin altn ve sava aletleri ald. ok gemeden sultan
A l p A r s l a n , A f i n in Bizansa kar giritii bu ok baarl akmlar sebe
biyle, ona bir mektup yollayp kendisini affettiini bildirdi. Antakya yresinde
harektta bulunduu sralarda, sultann bu af mektubunu alan A f i n , onun hu
zuruna kmak zere, atl kuvvetleriyle birlikte buradan ayrdd (Nisan 1068). Btn
bu Seluklu akmlarm durdurmak ve zellikle Dou ve Gney-Anadoluda tahrip
edilen kaleleri onartmak amacyla, dou ordular bakomutanlna atanan N i k e p h o r o s B o t a n i a t e s , Sivas, Malatya, Divrii ve dier kent ve ilelerin
kalelerini tamir ettirip kuvvetlendirdi, fakat hi durmakszn srp giden Sel
uklu aknlarn nlemeyi baaramad.
B izans'n durum u
Esasen Anadoludaki Seluklu asker hareketlerinin balangcndan beri Bi

zansta ikarklklar ve buhranlar srp gitmekte idi. zellikle imparator K o n s t a n t i n o s X . D u k a s m bu sralarda lmnden (1067) sonra vasiyeti
gereince kars E v d o k i a , olu adna Bizans tahtna gemiti. Bununla bir
likte Bizans sarayndaki eitli guruplarn devlet ynetimine gelii gzel karma
55
lar sonucunda, imparatorluk iindeki eyaletler ihmale uram, zellikle ordu,

kendi kaderiyle babaa braklmt. Anadoluda bakmsz ve dank bir halde
bulunan Bizans kuvvetleri, ou zaman yiyecek ve giyecek bulma amacyla, kent
ve ileleri yamalamakta idiler. te btn bu sebeplerle imparatorluun teki eya
letlerinde olduu gibi, Anadoluda da Seluklu asker hareketlerini nleyecek bir
Bizans ordusu sanki yok gibiydi. mparatorluk iinde gittike artan ve ciddi bo
yutlara ulaan tehlikelerin nlenememesi sebebiyle E v d o k i a mn niyabeti an
cak yedi ay srd. Saraydaki asker kanadn basks sonucunda imparatorie, asker
aristokrasiye mensup Kayserili bir general olan R o m a n o s D i o g e n e s i l e ev
lenmek zorunda kald. Bylece, daha nce taht elegeirmek amacyla, baarsz
bir giriimde de bulunmu olan R o m a n o s D i o g e n e s ,
Ocak 1068de Bizans
imparatoru oldu, bu suretle amacna ulaabildi. Bununla birlikte o, daha nceki

imparatorlar gibi, devleti, iine dt bu ciddi durumdan kurtarma yolumda
pek fazla bir varlk gsteremedi. nk o, bombo bir hazine, yllardan beri y
zst braklm bir lke, perian ve darmadan bir ordu ile kar karya gelmi
idi. Bununla birlikte iktidar bir trl elinden brakmak istemeyen kars E v d o k i a ile aras alan imparator, saray terk ile Anadolu yakasna geerek zellikle
Seluklu aknlarn durdurma planlar yapmaya balad.
A lp A rslan n ik in ci G rcistan seferi
Sultan A l p A r s l a n , kuzeyden inen gayri Mslim Trk, Alan, Komuk, Sarir ve bir ksm Hazarlarn, Seluklu vasal eddadoullar ve irvanahlarm
memleketlerini istil etmeleri sebebiyle, 1067/68 ylnda, Horasandan byk bir
orduyla hareket edip ikinci kez, Aras rman geerek Grcistan lkesine girdi;
beraberinde vezir N i z a m l m l k ve Kafkasya fatihi emr S a v t e k i n b u l u
nuyordu. Bu sralardaki eddadoullar emri Fa d 1 u n ile irvanahlar hkm
dar F e r i b u r z sultana itaatlarn yenilediler. A l p A r s l a n m derhal eki ve
yrelerine yrmesi zerine, Aphaz ve Grcler buradan ekildiler. Sultan, y
redeki ormanlar yaktrmak suretiyle, burada sler kurup gizlenen Grc akile
rinin kalelerini fethetti. Savaa girimeye cesaret edemeyen Grc prensi B a g r a t
kat gibi, eki hkimi A k h a s t a n ( A g a s a r t a n ) d a teslim olmak zorunda
kald, hatt Islmiyeti kabul etti. Daha sonra sultan, onun ynetimindeki memle
ketlere yryerek bir buuk ay zarfnda, bata, Tiflis ve Rustov olmak zere, bir
ok kent ve kaleleri fethetti. ok gemeden B a g r a t , yllk vergi deme artyla
Seluklu vasatln yeniden kabul etti. Bu arada Seluklu aknclar, Trabzona
kadar olan yrelere aknlarda bulundular. Bu sralarda Derbend'lilerle irvan
ahlar arasnda kan anlamazlk ve savalardan istifade eden Grcler, Khartliye yryp Tiflisi yeniden elegeirdiler, hatt emr F a d l u n uda tutsak aldlar
(Temmuz 1068). Bunun zerine sultan A l p A r s l a n n Nisan 1069da emr S a v t e k i n in kumandasnda gnderdii bir ordu, Grcleri yenilgiye uratt gibi,
Fa d 1u n u da tutsaklktan kurtard; ayrca sultan, Derbend ynetimine emr Y a m a y bir menurla atad. Esas amac, btn Grc ve Aphaza memleketlerini
56
fethile Seluklu snrlar iine aldktan sonra Anadoluda bizzat fetihler yapmak
ve dolaysyla Bizansa ar darbeler vurmak olan sultan A l p A r s l a n , Karahanl hkmdarnn lm zerine, imparatorluun dou snrlarnda ortaya
kan karklklar sebebiyle, fetih planlarn tam anlamyla gerekletiremeden geri
dnmek zorunda kald. Bununla beraber ordusunun bir ksmn Anadolu snrla
rnda brakarak, K u t a l m o l u M a n s u r ve S l e y m a n ile, kardei Azer
baycan Genel Valisi Y a k u t , enitesi E r b a s a n ( E r b a s g a n ) ve Anadoluda
giritii akmlarla n salan emr S u n d u k ( S a n d a k ) u fetih hareketlerini de
vam ettirmekle grevlendirdi. Derhal asker hareketlerine yeniden balayan bu
Seluklu ehzde, emr ve Trkmen beyleri, Bizans a srekli aknlarda bulundular.
B izans'n kar harekt
Yeni Bizans imparatoru R o m a n o s D i o g e n e s , gittike artan Seluk

lu aknlarn durdurmak amacyla, byk bir aba gstererek Anadoludan zel
likle memleketi olan Kayseri yrelerinden ok sayda asker toplad gibi, Rume
lideki Uz (Hristiyan Ouzlar) ve Peenek Trklerinden de kuvvetler salad.
Ayrca, Frank, Alman, skandinav ve talya Hormonlarndan cretli askerler tuttu.
eitli milletlerden arabuk oluturulan bu Bizans ordusu gerek bir birlikten
yoksun idi. R o m a n o s D i o g e n e s , Mart 1068de Suriye ynne hareket etti.
Kayseriye gelmeden nce, Seluklu kuvvetlerinin Niksar alarak yama ettikle
rini haber alnca yolunu deitirip Sivasa, oradan da Divrii ynne yry
ne devamla bu blgelerde kendisine saldran Seluklu kuvvetlerini geri ekilmek
zorunda brakt. Kazand bu ilk baardan sonra imparator, Maraa gelip bu
rada, Frat boylarna gnderdii birliklerle sol-ard yann gvence altna almak
istediyse de bu yrelerde harektta bulunan Seluklu emri H a s n a l , bu kuv
vetleri yenilgiye uratp, imparatorun bu harekt plann uygulamasna engel ol
du. ok gemeden Kuzey-Suriyeye gelen imparator, Haleb ve yrelerini ar bir
ekilde yama ve tahrip aknlarna uratt. Daha sonra o, Kuzey-Suriyenin en nem
li kalelerinden birine sahip olan v e U m u r t e k i n adl bir Seluklu emrinin sa
vunduu Menbici elegeirdi. Bu sralarda H a n o l u H a r u n ve Seluklu vasal
Haleb Mirdasoullar emri M a h m u t , Trkmen ve Arap kuvvetleriyle Haleb
yrelerindeki Bizans askerlerine saldrp onlar yenilgiye urattlar. Bunun ze
rine derhal Haleb yrelerine gelen imparator, Trkmen ve Arap kuvvetleriyle id
detli bir savaa giriti; arpmalarda her iki taraf da ar kayplar verdi (Kasm
1068). Bu savatan sonra imparator, daha nce H a n o l u H a r u n tarafndan
fethedilen Artah ve mm kalelerini yeniden elegeirdi, sonra da ukurovaya in
di. Bu sralarda emr A f i n , A h m e t a h la birlikte Orta-Anadolu ynnde
aknlara balayarak Sakarya rma vadisine kadar ileri harektn srdrd;
Istanbul-ukurova yolu zerinde nemli bir konuma sahip olan Emirda yrele
rindeki nl Amuriyye (Amorion) kentini elegeirdi. Bunu haber alan ve sonderecede zlen imparator, A f i n in yolunu kesmek amacyla, derhal harekete
getiyse de A f i n in bir yldrm hzyla srdrd harekt sebebiyle, bunu
SELUKLU D E V L E T L E R TARH
57
baaramad ve k mevsiminin gelmesi sonucunda da stanbula dnmek zorunda

kald.
S eluklu em irlerin in aknlar
R o m a n o s D i o g e n e s in stanbula dnmesinden bir sre sonra 1069 y

lnda, A f i n , S u n d u k , A h m e t a h , T r k m a n , D e m l e o l u M e h
m e t , D u d u o l u , S e r h e n k o l u v e A r s l a n t a komutasndaki Seluklu
kuvvetleri, dou, gney-dou ve gney blgelerinde Anadoluya aknlara balad
lar. Bu aknlar nlemek zere imparatorun gnderdii kuvvetler, Trk atl bir
likleri tarafndan tamamen bozguna uratldlar. Bunun zerine imparator,
Manuel Komnenos
komutasnda Sivasa, P h i l a r e t o s B r a c h a m i -
os ( F i l a r e t o s B r a h m i y o s ) kumandasnda da Malatya ya iki ordu sevkettikten baka nc bir orduyla da bizzat harekete geerek Kayseri yrelerine
geldi; buralarda harektta bulunan bir Seluklu birliini geri pskrtt ve Frat
rmana kadar harektn srdrd. Onun esas amac, Anadoluya yaplan aknlarda, Seluklu harekt ss olan Ahlat almak, Dou ve Gney-Anadoludaki
Seluklular tarafndan fethedilen belli-bal kaleleri yeniden elegeirmek ve do
laysyla Seluklu kuvvetlerini Anadoludan karmak idi. Bu plann gerekle
tirmek zere imparator, Harput yrelerine geldii zaman Seluklu kuvvetleri de
Malatyaya saldrarak kenti savunan P h i l a r e t o s u yenilgiye uratp perian
ettiler; ok az bir asker birlikle kamay baaran bu Bizans generali binbir g
lkle imparatora katlabildi. Buna riamen R o m a n o s D i o g e n e s , Murat su
yu boyuica ilerleyerek Paluya geldi. Fakat te yandan ard arkas kesilmeyen
aknlarla Anadolu ilerine akmakta olan Seluklu kuvvetleri, bata Karaman ve
Konya olmak zere, birok il ve ileleri elegeirmeyi baarmakta idiler. zellikle
Orta-Anadolu nun nemli kenti olan Konya nn fethini haber alan imparator, da
ha ileri gitmekten vazgeerek Seluklu kuvvetlerinin dn yollarn kesmek ama
cyla, Sivas zerinden Kayseriye geldi, imparatorun bu plann tespit eden Seluklu
kumandanlar, onun btn aba ve nlemlerine ramen Toros dalar geitlerin
den gneye inerek Kuzey-Suriyedeki hareket sleri olan Halebe ulamay baar
dlar. Bylece R o m a n o s D i o g e n e s , giritii bu ikinci seferde de baarl
olamayarak stanbula dnd. Bununla birlikte o, bitip tkenmeyen bu Seluklu
aknlarn durdurmak amacyla 1070 ylnda, yeniden Anadoluya bir sefer d
zenlemek istediyse de kendisine yakn olan baz saray erkn buna engel oldu.
Bunun zerine imparator, Dou-Anadolu ordular komutanlna atad M a n u
el K o m n e n o s u kalabalk bir orduyla Anadoluya gnderdi. Bu sralarda,
sultan A l p A r s l a n a isyan sebebiyle aras alan enitesi (sultann kzkardei
Gevher
H a t u n un kocas) E r b a s a n , kalabalk bir Trkmen kitlesinin ba
nda olarak sultann emriyle kendisini izleme ve yakalamakla grevlendirilen A f i n ve dier Seluklu emirlerinin nnden bat ynne kaarak Kzlrmak
kylarna kadar ulam idi. E r b a s a n , yolunu kesme harektna girien M a
m e I i Sivas ynlerinde bozguna uratt, hatt onu, N i k e p h o r o s
(Nike-
58
foros)
M e 1 i s s e n o s v e daha baz Bizans generalleriyle birlikte tutsak ald.
Bununla birlikte E r b a s a n m Seluklu emirleri tarafndan izlenmekte olduu

nu renen tutsak M a n u e 1, onu, Bizansa snmas hususunda ikna etti. Bu
nun zerine E r b a a n , M a n u e l v e dier Bizans generallerini serbest brakt
ve sultann gazabndan korkup endie etmesi sebebiyle, ailesi ve baz yaknlaryla
birlikte stanbula gitti, imparator R o m a n o s
D i o g e n e s , onu sanki bir mt
tefik devlet bakan imi gibi, ok parlak bir trenle karlayp kabul etti; byle
ce tarihte, ilk kez bir Seluklu ehzadesi Bizansa snm oluyordu. Ote yandan
E r b a s a n izlemekte olan emr A f i n , bat ynnde ileri harektna devam
la Kayseri-Sivas kesimindeki kent, kale ve ileleri bir yldrm hzyla aknlara
urattktan sonra Afyon-Uak-Denizli kesimine girip Honas ve Laodicea kentleri
zerinden Marmara Denizi kylarna kadar ileri harektn srdrd. ok ge
meden Kadkye kadar gelen A f i n , stanbula imparatora bir eli gndererek
Seluklu-Bizans devletleri arasnda bar olduunu ve bu sebeple, sultana isyan
halinde bulunan E r b a s a n , beraberindekilerle birlikte kendisine teslim
etmesini sultan adna bildirdi ise de kabul edilmedi. Bunun zerine A f i n ,
1070 yl sonbaharnda, gidiinde olduu gibi, dnnde de Bizans kent ve kale
lerine aknlar yapt. O, giritii btn bu harekt srasnda elegeirdii saysz
ganimetlerle k Anadoluda geirdikten sonra Ahlata dnd ve sultan A l p A r s l a n a E r b a s a n ve Bizans hakknda bilgi verdi.
Sultan A lp A rslan n K uzey-Suriye seferi
XI. yzyl Orta - Dousunun byk devletlerinden birisini oluturan i M

sr - Fatm Halifelii, zellikle sekizinci halife M u s t a n s r devrinde (1036-1094),
mlk ynetiminin bozulmas ve devlet hzinesinin boalmas, asker unsurlarn
yetki atmalarna girimelerine sahne olmutur. Halifelik veziri N s r u d d e v I e H a a n , i halifeliin yerine snn bir devlet kurulmas amacyla, bu sra
larda
H ora sa n da
bulunan
sultan
A lp
A r s l a n a Buharal
fakih
E b C a f e r M u h a m m e d i eli olarak gnderdi ve ordusuyla Msra gel

mesini, lkeyi kendisine teslim edeceini ve i hutbesini kaldrp yerine snn
hutbesi okutacan bildirdi. Bu ar zerine sultan, esasen fethedilmesi, Sel
uklu fetih planlar iinde bulunan Msr lkesini, Byk Seluklu devletine kat
mak amacyla, kuvvetli bir orduyla Azerbaycan zerinden Dou - Anadoluya girdi
(1070 yl ortalar). Bu blgede slenen Seluklu aknc kuvvetleriyle de ordusu
nu glendiren A l p A r s l a n , Van Glnn kuzeyinden Malazgirt nlerine geldi.
Daha nce grld zere, amcas sultan T u r u l un iki kez kuatt halde
alamad salam surlara sahip Malazgirti, daha sonra da Ercii glk ekme
den fethetti. Henz Seluklu kuvvetleri tarafndan alnmam olan Murat, yukar
Dicle ve kollar arasndaki birtakm kaleleri birer birer fetheden sultan, Diyar
bakr topraklarna gelerek Dicle rma kysndaki Harefiyye yrelerinde konak
lad. Diyarbakrn muhteem surlarn hayranlkla seyreden sultan, hl
yrrlkte olan Trk deti uyarnca, ellerini sur talarna, daha sonra da gs
59
ne srd. Sultan, Diyarbakr ve yrelerinin ynetimini ellerinde tutan ve anla

mazlk halinde bulunan Seluklu vasal Mervanoullar ailesinden iki karde N a s r
ve S a i d arasnda, uzlatrc bir bar yaptktan sonra Tulhum ve Siverek kent
ve kalelerini fethetti; o zamana kadar Seluklu kuvvetleri tarafndan birka kez
kuatlmasna ramen fethedilememi olan, fevkalade salam surlara sahip bulu
nan dk Va s i 1 in savunduu Urfay kuatp sktrmaya balad (Mart 1071).
Sultan, 50 gn sren bir kuatmadan sonra gereksiz yere zaman kaybetmemek
ve Msrm fethini biran nce gerekletirmek amacyla kuatmay kaldrd. O,
hareketinden nce, yannda bulunan eli E b C a f e r M u h a m m e d i, Sel
uklu vasal Haleb Mirdasoullar emri M a h m u t a gnderip kendisine itaat
arzeden btn vasal hkmdar ve emirler gibi, onun da katna gelip itaatini arzederek yenilemesini bildirdi. Buna ramen M a h m u t , H a n o l u H a r u n
un telkini ve sultandan ekinmesi sebebiyle, onun bu arsna uymayp Halebden
sratle toplad para ve armaanlar ona gndermekle yetindi. Bunun zerine
sultan, M a h m u t a gnderdii cevapta Adma hutbe okutup benimle byle mek
tuplamay srdrdn halde, niin katma gelip itaat arzetmekten ekindiini
anlayamyorum. Halbuki sen, katma gelen btn tbilerimize gsterdiimiz l
tuf ve yaptmz ihsanlar ok iyi bilirsin dedi. Emir M a h m u t un, huzuruna
gelmekte direnmesi zerine A l p A r s l a n , Urfadan ayrlp Ocak 1071 sonla
rnda Birecik yaknlarndaki Nehrlcevz yresinden Frat geerek burada bulu
nan ok holand bir ayrda dinlenmek zere konaklad. Bu srada fakih
E b C a f e r , sultana Ey Efendimiz, ulu T a n r nin sana ihsan ettii bu ni
mete kret deyince, sultan Bu nimet nedir? diye sordu. Bunun zerine fa
kih Bu rma imdiye kadar Trk olarak yalnz kle asll hkmdarlar
gemilerdir; halbuki, bu gn, Hazret-i lileri, ilk kez bir Trk sultan olarak
geiyorlar dedi. Sultan, ok gemeden yoluna devam ederek eritii Halebe bal
bir yrede karargh kurdu. taat arz iin katna gelmesi hususunda, emir M a h
m u t a yeniden ulak gnderdi ise de o, bir trl gelip sultann huzuruna kma
d. Buna sonderecede kzan sultan A l p A r s l a n , Nisan 1071 balarnda, Halebi
kuatmaya balad, iki ay kadar sren bir kuatma sonucunda Haleb burlarnn
en salam olan Ganem burcu delindi; kent, buradan yaplacak bir saldryla al
nabilecek bir duruma geldii halde, sultan Savunmasz kalp, Bizansn eline d
memesi iin, bu kentini kl kuvvetiyle almaktan endie ederim diyerek
kuatma harektn durdurdu ve bylece ciddi bir sava yaplmad. Bununla bir
likte ok skk ve ciddi bir duruma den emir M a h m u t , Ouzlara zg giysi
ler giyerek annesiyle birlikte sultann katma kp, yer perek arz ubudiyette
bulundu; sultan da onu affedip, bir ferman ve hilatlerle Haleb emirliini yeni
den kendisine verdi. Sultan A l p A r s l a n , Msra gitmek zere, Dmak ynnde
bir gnlk yol ald sralarda, Bizans imparatoru R o m a n o s D i o g e n e s ten
kendisine gelen bir eli Menbic, Ahlat ve Malazgirtin Bizansa geri verilmesini
istedi; ayrca bu istein yerine getirilmemesi halinde imparatorun kuvvetli bir or
duyla harekete geeceini de bildirdi. Bununla birlikte imparatorun, Dou - Ana
dolu (Erzurum) ynnde ilerlemekte olduunu haber alan sultan, eliyi sert bir
AL SEVM ERDOAN MERI.
60
cevapla geri yolladktan sonra ordusunun bir ksmm burada brakarak emr A y t e k i n ve M a h m u t u Msrn fethiyle grevlendirdi; kendisi de ordusunun b
yk bir ksmyla Bizans imparatorunu karlamak zere, derhal vakit kaybetmeden
Dou - Anadolu ynne hareket etti. Frat rman sratle geileri srasnda,
ordusunda bulunan at, deve, mal ve yiyecek maddelerinin ounun telef olmasna
hi aldrmayan sultan, ileri yryne devam etti. Fakat bir sre sonra yiyecek
sknts sebebiyle ordudaki Irak askerlerini terhis etmek zorunda kald, bylece
orduda, Horasan, Erran ve Azerbaycan kuvvetleri kalmt, ileri yryne de
vam eden A l p A r s l a n , Urfa zerinden Diyarbakr yrelerine ulat. Silvan
da Malazgirte kadar ilerleyip kaleyi elegeiren Bizans ordusunun kymndan
kurtularak kaan Malazgirt kadsyla birok Mslmanlar, durumun ciddiyeti
sebebiyle kendisinden acele yardm istediler. Bylece Bizans ordusunun nerede
bulunduunu renen sultan, sratle Erzen ve Bitlis boazndan geerek Seluk
lu hareket ss Ahlata geldi.
R om anos D iog en ee in hareketi
Yukarda grld zere, Anadoluda baarsz iki sefer giriiminden sonra

yllardr srdrlen Seluklu fetih hareketlerine bir son vermek ve onlar kesin
olarak bu lkeden karmak amacyla, uzun sreden beri Anadolu ve Azerbay
cana byk bir sefer hazrlna balam olan R o m a n o s D i o g e n e s , Bal
kanlar daki Peenek, Uz (Hristiyan Ouz), Kpak ve Hazar Trkleriyle slav
(Rus), Alman (Gotlar), Bulgar, Frank, Ermeni ve Grclerden oluan byk bir
ordu hazrland. eitli mslim ve gayri mslim kaynaklardaki kaytlarda, bu or
dunun saysnn 600 bine kadar kt abartmal olarak ifade edilmekte ise de
bunun, byk ve kk rtbeli 30 bin kumandann ynettii atl ve yaya olmak
zere, 200 bin kii civarnda olmas dnlebilir. Bu orduda, kale delicileri, l
mclar, arklar, arabaclar ve mancnklarla birlikte ok sayda ustalar, 800
mandann ektii nal ve ivileri tayan 400 araba ile ilerinde silh, mancnk
ve dier sava aletlerinin bulunduu 1000 araba mevcuttu. Bunlar arasnda, 1200
kii tarafndan ekilen ve on kantar arlnda talar frlatabilen ok byk bir
mancmkn da yer ald, eitli kaynaklarda kaydedilmitir. Btn bunlardan ba
ka, imparatorun beraberinde getirdii hzinesinde, bir milyon altn, 100 bin ipekli
giysi, altn eerler, kemerler, pek ok altn ve gm eya da bulunuyordu, impa
rator, say ve donatm bakmndan geekten muazzam saylabilen bu orduya g
venerek gya Anadoluyu Trklerden kurtaracana inandktan baka, btn Islm
lkelerini de elegeireceini mit ediyor, hatt bu dncesinin etkisiyle berabe
rindeki kumandanlar Islm kentlerine vali olarak atamay planlyor, btn ca
mileri kiliseye evireceini bildiriyordu. R o m a n o s D i o g e n e s , stanbuldan
hareket etmeden nce, Ayasofya kilisesinde dzenledii byk bir din trene ka
tld ve buradaki byk ha ziyaret etti. Tarih bir deer tamamakla birlikte,
bu ziyaretle ilgili olarak, o devirde yaam olan bir Mslman tarihi ( G a r s u n n i me M u h a m m e d S b i ) , yenilgiden sonra tutsak alnan imparatorun a
zndan u hikyeyi nakletmitir:
61
Herhangi bir sefer dolaysyla stanbuldan kan imparatorlarn trelerin

den birisi de Ayasofyaya gidip yakutlarla bezenmi olan altn hatan yardm ve
efaat dilemeleridir. Ben bu gelenee uyarak Ayasofya ya gidip buradaki altn ha
tan baar iin efaat diledim. Bu srada ha, bulunduu durumdan Mslmanla
rn kblesine doru evrildi. Buna sonderecede hayret edip aakaldm ve onu,
yeniden douya evirip eski haline getirdim. Ertesi gnk ziyaretimde, ha m yi
ne kbleye dnm olduunu grdm. Bunun zerine onun, zincirlerle balan
masn emrettim. Fakat bununla birlikte nc gnk ziyaretimde ha, yine
kbleye ynelmitir; hayretler iinde kalp bunu, kacam seferde yenilgiye u
rayacama yormutum. Bununla birlikte arzu ve ihtiraslarmn etkisiyle, Islm
lkelerine yrdm ve ite bunlar bama geldi. Ayrca Bizansl bir tarihi ( K e d r e n o s ) , eskiden beri Roma ve Bizans hkmdarlarnn balarna gelecek iyi
ve kt olaylarn, daha nce vukuubulan baz olaylarla belli olduu inancna da
yanarak, R o m a n o s D i o g e n e s in ba stnden kara bir gvercinin uma
sn, sefer srasnda, adrnn zarar grmesini ve nihayet atlarnn ahrnn
yanmasn, onun yenileceine yormutur.
Yukarda szkonusu edildii zere, yapaca byk seferini gizlemek amacy
la, Haleb nlerinde bulunan sultan A l p A r s l a n a bir eli gnderip, Ahlat,
Erci, Malazgirt v.s. kent ve kalelerin geri verilmesi artlaryla bar nerisinde
bulunan imparator, byk ordusuyla stanbuldan hareketle bir ksm eyletler
den gelen kuvvetlerin kendisine katlma yeri olan Sakarya rma yrelerine ge
lip konaklad. Daha sonra Kayseri - Sivas blgesine ulaan imparator, burada,
uygulayaca planlar konusunda, ordudaki btn kumandanlarn katld bir Sa
va Meclisi toplad. Yaplan mzakerler sonunda, imparatorun Azerbaycana gi
rilerek oradan Seluklu bakentine (Rey) yrme nerisinin, gen ve tecrbesiz
generaller tarafndan desteklenmesine ramen N i k e p h o r o s B r y e n n i o s v e
Trk asll J o s e p h T a r k h a n e i o t e s ( T a r h a n ) gibi tecrbeli generaller
Anadoludan uzaklalmasnn ciddi tehlikeler dourabileceini, en uygun pla
nn, Sivas veya Erzurumda karargh kurulup, bu blgelerde gerekli nlemlerin
alnmas, bu sralarda, Trk ordusunu yiyecek skntsna drmek amacyla, ya
ma ve tahrip hareketlerinde bulunulmasn ve nihayet Seluklu kuvvetlerini Ana
doluya ekerek onlarla Erzurum veya Pasin ovasnda savaa tutuulmas fikrini
ileri srp savundular. Fakat bu gr benimsemeyen imparator, kendi plann
uygulamak, yani Azerbaycana yrmek zere, Sivas zerinden Erzuruma gele
rek genel karargahn burada kurdu. ok gemeden imparator, ran ilerine yr
y srasnda, arkasn gven altna almak amacyla, general T a r k h a n e i o t e s
ve Bizans hizmetine giren nl Norman soylularndan U r s e l ( U r s e l i u s , R o u s s e 1) kumandasnda 30 bin kiilik Uz ve Franklardan oluan bir kuvveti Ah
lat zerine evketti. Ayrca Seluklular tarafndan fethedilerek Seluklu vasallna
giren Grcistan yeniden elegeirmek ve zellikle ordusunun yiyecek ihtiyalar
n salamak iin 20 bin kiilik bir kuvveti Grcistana gnderdi; beraberindeki
birliklerle de bizzat, daha nce sultan A l p A r s l a n tarafndan fethedilen Ma
62
lazgirt zerine yrd. Bu sralarda Bizans ordusunun Trk asll askerlerden

oluan baz birliklerinden sultana Endie etme, Bizans ordusunun ou seninle
birliktir eklinde mektuplar gnderildikten baka, Uzlar da rktalar Seluk
lulara, eskiden beri kullanlan, fakat ne olduu bilinmeyen Trk almetlerinden
bir iaret (belki ok) yolladlar. Bunu tespit eden imparator, kendisine yardmc
olabilecei dncesiyle, beraberinde getirmekte olduu ve bu hareketlerin n
deri olabileceine ihtimal verdii E r b a a n derhal stanbula geri gnderdi,
imparator, Malazgirte yrmekte iken Ermeni ve Elcezire birlikleri kumandan
B a s i l a k e s ( V a s i l a k e s ) M a g i s t r o s d a kendisine katld. Bu sralarda bu
birliklerin kumandanlar L e o n D e b a t e n e s ve B a s i l a k e s , imparatora,
A l p A r s l a n m Bizans ordusundan korkup Iraka gittiini bildirdiler. Gerekte
ise sultan, Islm ve Bizans kaynaklarnn belirttikleri zere, Halebden ayrlp Frat
rman getikten sonra, bir ara Musul ynne gitmise de daha sonra Silvan ve
Erzen zerinden Bitlis boaz yoluyla Ahlata ulam idi. ok gemeden Malaz
girt zerine yryen imparator, az sayda Seluklu kuvvetlerinin savunduu ka
leyi aman ile teslim almasna ramen pek ok Mslman halk kltan geirdi.
te yandan sultan A l p A r s l a n , Ahlata geldii zaman, U r s e l v e T a r k h a n e i o t e s , Ahlat ynnde hareket halinde idiler. Bu Bizans kuvvetleri, Seluklu
atl birlikleri tarafndan bozguna uratlp geri ekilmek zorunda brakldlar. Sul
tann Ahlata geldii ve Seluklu kuvvetlerinin hareket halinde bulunduklar ha
beri, etrafa yaylnca imparator, bunun doruluunu tespit iin N i k e p h o r o s
B r y e n n i o s kumandasnda yeniden bir kuvvet gnderdi. Bu kuvvetler, Seluk
lu ordusunun nc kuvvetleri ve esasen Ahlat Seluklu garnizonu komutam olan
emr S u n d u k tarafndan bozguna uratld, B r y e n n i o s , yaral bir halde g
lkle kamay baard. Bu bozgun zerine imparatorun, B a s i l a k e s kumanda
snda gnderdii kuvvetler de yine S u n d u k tarafndan bozguna uratld,
B a s i l a k e s tutsak alndktan baka, beraberinde tamakta olduu byk ha
da Seluklu kuvvetlerinin eline geti. Sultan, bu ham , zafer almeti saylarak
Badata halifeye gnderilmesi iin, bu sralarda Hemedan da bulunan vezir N i z a m l m l k e ulatrlmasn emretti. Bylece Malazgirt Meydan Savan
dan nce yaplan Seluklu - Bizans nc savalar, Seluklu kuvvetleri tarafndan
kazanlm oldu.
M alazgirt Meydan Sava
Dou - Anadoluya ynelen Bizans imparatorunu karlamak amacyla, Di

yarbakr zerinden Ahlata ulaan sultan A l p A r s l a n , burada kuvvetleriyle
birlikte kendisini bekleyen emr A f i n ile karlat. Sultan, kars ve veziri N i z a m l m l k hzinesiyle birlikte Hemedana gndermi ve onlara Kendisi
ne sratle asker gndermeleri hususunda talimat vermiti. Sultann beraberinde,
yedek atlaryla birlikte drt bin Hassa askerinden baka, Anadoluya akmlarda
bulunan Seluklu ehzade, emr ve Trkmen beylerinin kumandalarndaki takri
ben 40 bin aknc kuvveti, ayrca Byk Seluklu Devletine tbi eitli blgeler
SELUKLU D E VLETLER TA RK
63
den 10 bin kadar atl kuvveti kendisine katlm idi. Yukarda niteliinden
bahsettiimiz 200 bin kiilik ve eitli milletlerden oluturulmas sebebiyle bir
likten yoksun Bizans ordusuna karlk, saylar aa - yukar 50 bin kiiyi bulan
ve genellikle atlvlardan meydana gelen Seluklu ordusu, kffara kar manen Trk
lk ve cihat lksyle donatlmt. Sultan A l p A r s l a n n beraberinde, G e v
her y i n , A f i n , Savt eki n,
Sunduk, Aytekin, Tarankolu
(Serhenkou), Ahmelah, Demleolu Mehmet, Duduolu

gibi Anadoluya srekli aknlarda bulunan tecrbeli Seluklu emirleri vard. Ay
rca Kutalmoullarmdan M a n s u r , S l e y m a n , D e v l e t v e A p i l e k l e
Artuk, Tutak, Danimend, Saltuk, Mengck, avl, av ui c Lur ve P o r s u k gibi Seluklu devletinin en deerli ve sava tekniini sonderecede iyi bilen emirlerin de savaa katld, baz kaynaklarda ifade edilmitir.
Sultan A l p A r s l a n , yukarda szn ettiimiz nc savalarndan bir s
re sonra ordusuyla birlikte Ahlattan hareketle Ahlat - Malazgirt, arasnda bulu
nan Rahve ovasna gelip ordusunun su ihtiyalarn salamak amacyla, bu
yrelerdeki dalardan inen sularla beslenen bir ay yrelerinde kararghn kur
du; buralardaki tepeleri elegeirerek ovay kontrol altna ald (24 Austos 1071).
Bugn Sphan dann Malazgirt ynndeki kuzey eteklerinde bulunan Sultan
ve Ziyaret Tepelere, sultann buralarda Genel Kararghn kurmasyla ilgili ola
rak bu adlarn verilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Ote yandan Bizans impara
toru, ordusuyla Malazgirtten hareket ettikten biraz sonra, Seluklu ordusunun
ok yaknlara kadar gelip ovaya hkim olduunu renince byk bir tela ka
pld; onun bu tel ve heyecan ordusunu da etkiledi. Bundan faydalanan ve Bi
zans ordusunda rehin olarak getirilmekte olan Malazgirtliler, kap Seluklu
ordusuna katldlar. A l p A r s l a n , Bizans ordusuna oranla Seluklu ordusunun
ok az oluu sebebiyle kesin sonulu bir meydan savana girimeye henz karar
vermedi. Grnte bar nerisinde bulunmak, gerekte ise Bizans ordusunun
durumunu tespit ettirmek amacyla, Abbasi halifesinin ( K a a i m B i e m r i l l a h )
kendisine yollad elisi E b u 1 - G a n i m I b n I - M a h l e b a n ile Seluklu
emri S a v t e k i n in banda bulunduu, yani hem halife, hem de kendi adna,
bir eli heyetini imparatora gnderdi. Sultan, imparatora gnderdii nerisinde
lkene geri dn, bar yapmak istersen, bunu Badat halifesi araclyla yapa
rz, aksi takdirde biz, azim ve kararmz, itenlikle bal olduumuz Ulu T a n
r ya brakrz dedi. nc savalarn kaybetmesine ramen, askerlerinin
okluuna ve iyi donatlm olmasna gvenen ve sava kazanacandan emin g
rnen imparator, A l p A r s l a n m, bu eli heyetini, skk bir durumda bulun
duu iin gnderdiini sanm ve nerisini sert ve kaba bir biimde reddetmitir.
O, Seluklu heyetine Ben, bu stn ve kudretli duruma, pek ok para ve aba
sarfederek eritim. Bar, ancak ve ancak Seluklu bakenti Reyde yaplacaktr.
Ben, Islm lkelerine, kendi lkem gibi hkim olmadan asla geri dnmeyeceim
dedikten sonra Isfahan m gzeldir, yoksa Hemedan m? diye sorunca heyet
bakan I b n l - M a h l e b a n ,
Isfahan diye cevap verdi. Bunun zerine
64
imparator Hanedann ok souk olduunu haber aldm, bu bakmdan biz, s

fahanda klayacaz, hayvanlarmz ise Hemedanda klayacaklardr dedi. Bu
alayl szler karsnda I b n 1 - M a h l e b a n , ona Hayvanlarnz Hemedanda
klayabilirler, ama sizlerin nerede klayabileceinizi bilemem eklinde ok an
laml szler syledi. Gya Seluklular Anadoludan karttktan baka btn Is
lm lkelerini de elegeirme planlarn daha imdiden uygulamaya kalkan
imparator, ran, Irak, Suriye ve Msra beraberindeki generalleri atad, ancak
hilfet bakenti Badat bunun dnda tutarak yi bir insan ve bizim dostu
muz olan o eyhe (yani halifeye) dokunmaynz dedi. Bylece geri dnen Sel
uklu eli heyeti, imparatorun, bar hususundaki red cevabn sultana arz edince,
savan artk kanlmaz bir duruma geldiini anlayan ve Hristiyan bir tarihi
C . H . L e b e a u nun ifade ettii zere, R o m a n o s tan daha baba yiit ve ce
sur olan, ancak bar hususunda aresizlik iinde kalan, bu sebeple de klca sa
rlmak gerekliliini anlayan sultan A l p A r s l a n , sava hazrlklarnn derhal
bitirilmesini emretti. Bu srada sultann imam ve fakihi Buharal
E b N a s r M u h a m m e d , ona: Ey sultanm, sen, T a n r nin dier dinlere
stn kld slm dini iin Savayorsun, bu sebeple Islm lkelerindeki cami
lerde btn hatiplerin Mslman halkla birlikte senin iin dua edecekleri Cuma
gn, le namaz srasnda, dmana saldr. Ben, U l u T a n r dan, zaferi se
nin adna yazmasn beklerim .diyerek onu moral bakmndan kuvvetlendirdi.
Ayrca Badat Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h da, o sralarda btn s
lm dnyasnn yakndan ilgilendii Malazgirt savann A l p A r s l a n tarafn
dan kazanlmas hususunda, M u s l a y a o l u E b S a d e bir dua metni
hazrlatarak Cuma namaznda btn Islm lkelerindeki minberlerde okutulma
sn emretti. Bugn elimizde bulunan ilgili Islm kaynaklarnda yer alan bu dua
metni aynen yledir:
Alp Arslan iin okunan hutbe
Tanrm! slm sancan ykselt ve Islma yardm et! irki, ban ezmek
ve kkn kazmak suretiyle yok et! Sana itaat iin, canlarn feda edip kanla
rn, sana tbi olma hususunda aktan senin yolunun mcahitlerini, onlar kuv
vetlendirerek yurtlarn, gvenlik ve zaferle dolduran yardmlarndan yok
sun klma! Mminlerin emrinin burhan olan ehinh l- zam (yani Sultan
A l p A r s l a n )n senden diledii yardm esirgeme ki o, bu sayede hkmn y
rtr, ann yaylr klsn ve zamann glkleri karsnda kolayca yerinde tutu
nabilsin. Senin dinini erefli ve yce tutabilmek iin onu, ltufkr ve her zaman
etkili olan desteinden yoksun klma! Onun, kfirlerin karsndaki bugnk g
n, yarnna da yetsin. Ordusunu meleklerinle destekle, niyet ve azmini hayr ve
baaryla sonulandr! nk o, senin ulu rzan iin rahatn terketti; mal ve ca
nyla buyruklarna uymak amacyla, senin yoluna dt. nk sen Ey iman
edenler, can yakc bir azaptan kurtaracak bir yolu size gstereyim mi? Tanrya
ve onun Peygamberine inanyorsanz, onun yolunda, can ve malnzla savarsnz
SELUKLU D E V L ET L E R TARH
65
diyorsun. Senin szn gerektir. Tanrm! o, nasl senin szne uyup eriatnn ko
runmasnda, geveklik gstermeden buyruuna uymu ve dmanlarna bizzat kar
koyarak dinine hizmet iin gecesini gndzne katmsa sen de ona zafer ksmet
eyle, dileklerinde ona yardmc ol, kaza ve kaderini, onun iin iyi ve hayrl bir
ekilde tecelli ettir! Onu yle bir koruyucu ile kuat ki, dmanlarn her trl
hilelerini defetsin ve ltfunla, bu koruyucu onu, gzel sfatlarn iinde, en emin
ve salam ellerle korusun! Yapmak istedii her ii, ona kolay kl! Bylece onun,
dmana kar giritii bu Kutsal Hareket , zaferden k alsn ve irk zmresi
nin, hak yollarn gremeyip sapklktan gzleri yumulsun. Ey Mslmanlar, do
ru bir niyet, iten bir azim ve Tanrdan korkan temiz kalplerle ve birlik
bahesinden ksmet alan inanlarla Sultan A l p A r s l a n iin Tanrya yalvarp
yakarnz! nk eksiklerden yoksun olan Yce Tanr yle buyuruyor: Ey Mulammed, onlara dualarnz olmazsa Rabbim size niin deer versin de . Ey Ms
lmanlar, A l p A r s l a n n erefli olarak dmanlarn yoketmesi, sancan
ykseltip zaferlerin en son derecesine ve amacna erimesi hususunda, Tanrya
dua ve niyazda bulununuz!. Tanrm! onu btn glklerini kolaylatr ve irki,
onun nnde boyun edir!
Bu duann, sava gn, bata hilfet bakenti Badat olmak zere, btn Is
lm lkelerinde, derin bir inan ve itenlikle yaplacann yaylmas, btn Trk
kumandan ve askerleri zerinde moral ynnden kuvvetli bir etki yapmtr. Sul
tan A p A r s l a n , bir ksm atl kuvvetlerini bugn Malazgirtin sa taraflarn
da bulunan ve ilenin sa - arka yrelerine kadar uzanan kk bir yarma vadi
boyunca kurduu pusulara yerletirdi, kendi de merkez hattnda yer ald. Byle
ce, uygulanacak taktik gereince, Bizans ordusu, nce yarm bir enber, daha sonra
da tam bir kuatma altna alnacakt. te yandan Bizans ordusunun sol kanadn
da Rumeli kuvvetleriyle N i k e p h o r o s B r y e n n i o s , sa kanadnda Uz asker
leriyle A l i a t t e s merkez hattnda krmz atlastan bir giysi giymi olan imparator
R o m a n o s D i o g e n e s , gerideki ihtiyat kuvvetlerinin banda da imparatorun
vey olu (eski imparator I o a n n e s D u k a s n olu) A n d r o n i k o s D u
k a s yer almlard. X I. yzyl Bizans vekayinme melliflerinden ve R o m a n o s D i o g e n e s in Harp Divan bakan olarak onun seferlerine katlm olan
M i k h a i l A t t a l e i a t e s in (lm 1079dan sonra), bugn elimizde bulunan
eserindeki (Islm kaynaklarnda yer almayan) kaytlara gre,
Mehtapsz karanlk bir gecede, baskn dzenleyen Seluklu atl birlikleri,
Bizans ordughnn dndaki rktalar Trk askerlerini kuatp hareketsiz hale
getirdikten sonra -belki de ibirlii yaparak- Bizans erzak muhafzlarn yok etti
ler. Onlarn at stndeki evik hareketleri, yadrdklar oklar, insan artan
sava lklar, Bizans ordughnda lm ve dehet sat. Bu arada Bizans asker
leri ordugh ilerine ve kaleye snmaya alyorlard; hatt baskn yapan Sel
uklu atllarnn da Bizansllarla birlikte kaleye girdikleri ve ordughn btn
arlklaryla ellerine getii haberleri bile yaylmt. Kimin kat, kimin ko
valad, kimin dman, kimin dost olduu anlalamyordu; zellikle Bizans or-
AL SEVMERDOAN M ERL
66
dughmdaki Uzlar, bu kargaal bir kat daha artryorlard . Ayrca, bir Norman
airinin kaleme ald Gesta Roberti. Wiscardi destannda:
Bu gece baskn srasnda imparator, kendilerini kuatan Seluklu kuvvetle
rinin dikkatlerini ekmek ve bylece kendilerini biraz olsun toparlayabilmek ama
cyla, hzinede bulunan para, deerli giysiler, eitli altn ve gm kaplar
ordughn iine serptirdi. Bylece ganimete dalacak olan Seluklu kuvvetleri, ken
dilerini izleme ve yok etmeyi brakacaklard. Fakat bu plan gerekleemedi; n
k bu deerli eya, Bizans cretli askerleri tarafndan kapldktan sonra bunlarn
arasndaki Trk asll olanlar, elegeirdikleri ganimetlerle birlikte rktalar Sel
uklu birliklerine katldlar ,
Bylece, daha esas sava balamadan, bu gece baskn sonucunda, Bizans or
dusuna maddi ve manevi bir darbe vurulmu oldu. Bununla birlikte Bizans ordu
sunun yeniden toparlanmada byk bir aba gsterdii anlalyor. Gerekten
birka giin sonra, karlkl olarak sava dzeni alan Seluklu ve Bizans ordu bir
likleri, 25 Austos 1071 gnn bylece geirdiler. Bu arada Seluklu atb birlik
leri, devaml olarak tekbir sesleriyle boru ve davullar alp haykrarak ve oraya
buraya oklar atarak karlarndaki Bizans askerlerini moral bakmndan kert
meye altlar. Buna karlk Bizans askerleri arasnda de anlar alnmaya ba
lad. Btn sava hazrlklarn tamamlayan ve ak giysiler giyerek lrsem kefenim
bu olsun diyen sultan A l p A r s l a n , Cuma sabah, ordughtaki btn kuman
danlar toplayarak onlarn nnde, T a n r ya yle bir yakarda bulundu:
Ey Tanrm! sana mvekkil oldum ve bu cihatta sana yaklatm; u ait se
nin huzurunda secdeye kapanyor ve yakaryorum, Bu szlerim, benim ger
ek duygularm yanstmyorsa beni, beraberimdeki yardmclarm fcahr et!.
Eer itenliimi kabul edersen bu cihatta dmankra kar bana yardmc 1
ve beni muzaffer bir sultan kl! . Bu duadan sonra sultar, kumandanlarna u
hitabede bulundu:
Alp A rslan'n orduya hitab
Ben, Tanr ya kendini veren muhtesipler gibi sabrlym ve hayatn teh

likelere atan kimselerin yaptklar gibi, gazierin banda savaacam. Eer
Tanr, kendisinden beklediim zere, beni baarya ulatrrsa bu gzel bir so
nu olacaktr; eer durum bunun tersi olursa olum Melikahh yerime geirip
ona itaat etmenizi sizlere vasiyet ediyorum . Byk bir heyecan ve inanla sul
tan dinleyen kumandanlar, hi duraksamadan hep bir azdan Ba stne de
diler. Sultan, 26 Austos 1071 Cuma gn, btn kumandan ve askerleriyle birlikte
Cuma namaz kld ve onlara son olarak u hitabede bulundu:
Ey askerlerim ve kumandanlarm! Daha ne zamana kadar biz aznlkta,
dman ounlukta olarak byle bekleyeceiz? Ben, Mslmanlarn camiler
de bizler iin dua etmekte olduklar/ bu saatlerde dmann zerine atlmak
istiyorum. Galip gelirsek arzu ettiimiz sonu gerekleecektir, aksi takdirde
67
ehit olarak cennete gideriz. Beni izlemek isteyenler gelsinler, istemeyenler

ise serbeste geri dnebilirler. Bugn burada, ne emreden bir sultan, ne de
emir alan bir asker vardr. Bugn ben de sizlerden biri olarak sizinle birlikte
savaacam. Biz, Mslmanlarn eskiden beri yapageldikleri bir gaza yap
yoruz .
Sultan tam bir dikkat ve heyecanla dinleyen asker ve kumandanlar hep bir
azdan:
Ey sultan, biz, senin kullarn olarak sen ne yaparsan biz de ayn eyi yapar
ve sana yardmc oluruz, istediin biimde hareket et dediler. Sultan A l p A r s
l a n , vakit kaybetmeden Trk tresi gereince, bizzat atnn kolann skt ve kuy
ruunu baladktan sonra ok ve yayn atarak kl ve topuzunu ald; kumandan
ve askerler de kendisi gibi yaptlar, fakat onlar, ok ve yaylarn yanlarnda alkoy
dular. Artk byk tarih sava balamak zere idi. te yandan Bizans imparato
runun son olarak topland sava meclisinde yaplan mzakerelerden sonra
Taarruz fikri benimsendi, imparator, eskiden Romallarn uyguladklar sa
va taktiklerinden dikdrtgen dzenini uygulamak istedi. Esasen bu dzen, ok
uzun bir alan kapsamas ve kolayca yarlma tehlikesine debilecei sebebiyle,
tecrbeli kumandanlar tarafndan pek kullanlmamakta idi. Yine Roma sava yn
temine gre hareket eden R o m a n o s D i o g e n e s , ordughnn evresini bir hen
dekle evirterek kazdan kan topraklar ordugh tarafna ydrd. Bylece
imparator, ordughn, salam Malazgirt kalesinde deil, ancak dnda bir yerde
kurmu oldu. Bu sralarda Bizans ordusunda, bir yandan saldr hazrlklarnn
son safhalar tamamlanrken, bir yandan da din trenler yaplyor, ellerinde renkli
bayraklar tutan kumandan ve papazlar, askerler arasnda dolaarak onlar moral
bakmndan kuvvetlendirmeye alyorlard. Ote yandan Seluklu ordusunun mer
kez hattnda yer alan sultan A l p A r s l a n m komutasndaki atl birlikler, tek
bir sesleri, boru ve kslerden kan etkili grltler yannda, insan ruhunda
heyecan yaratan devaml haykrlarla hareket halinde idiler. ok gemeden bu
kuvvetler, okularn savunma desteiyle Bizans ordusunun merkez hattna, onla
r taarruza kkrtan dzme bir saldrya getiler. Pusulardakine oranla daha az
sayda olan bu kuvvetleri yok etmek amacyla derhal kar saldrya geen Bizans
imparatoru, Trklerin eskiden beri uyguladklar bozkr sava taktii gereince,
savunma sava yapa yapa, yava yava, sanki kaar gibi, ekilmekte olan Seluk
lu atl kuvvetlerini izlemeye balad ve bu sralarda da olduka ar kayplar ver
di. Bizzat sultan A l p A r s l a n tarafndan byk bir ustalk ve maharetle
uygulamakta olan bu dzme geri ekilme harekt tam bir baarya ulamt. yleki: Seluklu pusularnn bulunduu hatlara kadar ilerlemi olan imparator, ar
tk genel kararghndan epeyce uzaklamt. Byk Sultanm ordusuna, kesin
sonulu bir meydan sava iin genel bir taarruz emri verme zaman artk gelmi
bulunuyordu. ok gemeden bu emir verildii zaman Bizans ordusu, pusularda
ki Seluklu atl kuvvetleri tarafndan ciddi bir ekilde tehdide baland, impara
tor, hatasn anlamakta artk ok ge kalmt. Pusulardaki Seluklu atl kuvvetleri,
68
saldrya getikleri srada, A l p A r s l a n da komutasndaki merkez hatt kuvvet

lerinin taktik gerei, ekilmesini durdurmu ve onlar kar saldrya geirmiti,
ite bu anlardan itibaren aknla den Bizans ordusunun sava dzeni bozul
maya balad. lk Seluklu darbesini yiyen Bizans merkez latt. sratle enber
iine alnmakta idi. Bu hatta bulunan imparator, N i k e p h o r o s B r y e n n i o s kumandasndaki sol kanattan yardm istemise de artk pusulardan km bu
lunan Seluklu atl birlikleri, buna imkn vermediler. Ote yandan A l i a t t e s in
kumandasndaki sa kanat kuvvetleri de yine Seluklu atl birlikleri tarafndan
bozguna uratldlar. Bu arada, bu kanatta yer alan Uz ve Peenek atl kuvvetleri,
balarnda Ta m adl beyleri olduklar halde, kendi z soydalarna kar sa
vamayarak Bizans saflarndan ayrlp Seluklu kardelerinin tarafna getiler.
te bu olay, nl Bizans komutan N i k e p h o r o s komutasndaki sol kanadn
tamamen kp dalmasna sebep oldu. Bu durum karsnda imparator, ordu
sunu geriye ekip kararghn arka tarafnda toplamak iin byk aba gster
mise de ard arkas kesilmeyen Ttk saldrlar ve dolaysyla ok yamuru sebebiyle,
uygulamak istedii bu harekt da baaramad. ok gemeden Bizans ordusu tam
bir enber iine alnm bir duruma getirildi. Esasen geride takviye kuvvetleri
nin banda bulunan ve vey babas R o m a n o s D i o g e n e s e deta bir d
man gflzyle bakan A n d r o n i k o s D u k a s , Bizans ordusunun bozulup tam bir
enber iine dtn ve hatt imparatorun ldn iln etmi ve arpmala
ra katlmakszn daha da gerilere ekilmitir. Ayn ekilde Bizansn zellikle mez
hep ayrl ve basklar sebebiyle onlara dargn Ermeni birlikleri de sava
alanndan ekilmilerdi. Bunlardan baka, kendi bana buyruk olan cretli Frank
askerleri komutan U r s e 1, kendisinin sabrszlkla yardma gelmesini bekleyen
imparatora gitmeyip, Ahlat ynlerinden derhal uzaklaarak bat ynne, kendisi
ni gvencede grd bir yere ekildi. Sultan A l p A r s l a n , kuatlan Bizans
ordusunun yok edilmesi harektn ynettikten baka, bizzat at stnde, bir as
ker gibi, oraya buraya kouyor, zaman zaman kl ve sngs ile dman askerle
rine saldryordu. Bu srada deerli Seluklu emirlerinden A y t e k i n , atndan
inip yer perek ona: Bir sultann Mslmanlara merhamet etmesi gerekir; bir
ei daha bulunmayan o deerli varln savaa sokup lm tehlikesine atmamal,
rahat, savaa tercih etmelidir dedi. Sultan, ok sevdii bu emrin bu szlerine
karlk olarak: Bu zalim milleti yok edersem o zaman rahata kavuurum. Be
nim bu rahatszlm sonunda, Mslmanlar esenlie kavuacandan ben, bu ra
hatszl, bir rahatlk sayarm dedikten sonra A y t e k i n i savaa tevik ettii
gibi, kendisi de ayn ekilde hi durmadan savamtr. le vaktinden akama,
hatt geceye kadar devam eden bir meydan savanda, koskoca Bizans ordusu ye
nilgiden kurtulamad. Kuatlan ordunun byk bir ksm kltan geirilmi, ok
ayda general tutsak alnm, askerlerden ancak bir blm, kaarak canlarn
kurtarabilmiti. Bozgun srasnda imparatorun zel adr, taht, hzinesi, impa
ratorluk tacnn baz deerli talar, ok deerli bir inci, eitli silh ve sava
aletleri ganimet olarak Seluklu askerlerinin eline geti. Artk hi bir k ve
ka imkn bulamayan imparator R o m a n o s D o i g e n e s , a t stnde khcy-
69
la arpmalara katlm, elinden yaralandktan baka at da bir okla vurulup ye

re yklm, bir kargaa halini alan sava alannda yaya kalmt. Yaral bir halde,
akam karanlndan faysalanarak emin bir yere ekilip kbetini beklemekte olan
imparator, kaan atn aramaya kan emr S d u d d e v l e G e v h e r y i n in
bir askeri tarafndan bir rastlant sonucu grlmtr. Bu asker, altn tolgal ve
yine altnla rlm bir zrh bulunan bu adamn, deerli bir kimse olduu kan
sna varnca, dl alrm dncesiyle, onu ldrmekten vazgeti, ellerini bala
yarak adrna getirip btn gece burada yannda alkoydu. Ertesi gn emr
G e v h e r y i n e gsterilen ve daha sonra da onun tarafndan sultan A l p A r s l a n n karargahna gtrlen bu tutsan, Bizans imparatoru olabilecei d
nlmse de bu hususta baz pheler uyanmtr. Fakat ok gemeden, savatan
nce, imparatora eli heyetiyle birlikte gnderilen hdim a d i nin onu tanma
s, ayrca nc savalar srasnda tutsak alnan general B a s i l a k i s v e dier lerigelen Bizans tutsaklarnn onu grr grmez alayarak ayaklarna kapanmalar,
bu tutsan Bizans imparatoru R o m a n o s D i o g e n e s olduu hususunda
hi bir phe brakmamtr. slam, Bizans, Ermeni ve Sryani kaynaklarnn zel
likle belirttiklerine gre, sultan A l p A r s l a n , imparatora, bir sava tutsa de
il, bir konuk hkmdar muamelesi yapmtr. Gerekten sultan, onun imparator
olduunu tespit ettirip anlaynca derhal onun iin zel bir adr kurulmasn
ve emrine hizmetkrlar tahsisini, ayrca kendisine, zel masraflar iin her gn,
yeterli miktarda para verilmesini emretti. Sultan, bir sre sonra huzuruna ge
tirtip ssl ve gzel bir yere oturttuu imparatora unlar syledi:
Sana, bar konusunda, halifenin elisini gnderdiim halde, sen bunu
niin reddettin?. Sana, dmanlarmn (Erbasgan ve ailesi) bize teslimi iin emr
Afin ile haber gnderdiim halde, bundan niin kandn?. Daha nce, anla
tmz halde, bunu bozup, benimle savamak suretiyle, bana neden zulmet
tin?. Savatan vazgeip memleketine dnmen hususunda, sana, daha dn haber
gnderip teklifte bulunmama, 'Buraya gelebilmek ve amacma ulamak iin
pek ok para sarfettim ve dolaysyla ok asker topladm. slm lkelerini, kendi
lkeme katmadan nasl geri dnebilirim ve lkeme kar giriilen bu istilla
rn sonularn nasl mazur grebilirim diye cevap verdin? . Bunun zerine
imparator:
Ey sultan, lkeni almak amacyla para sarfedip eitli milletlerden asker
topladm, buna ramen zaferi sen kazandn. lkem byle perian, ben de tut
sak olarak senin huzurundaym. Bu durumda beni ltfen azarlama ve bana sert
szler syleme, ama istediim yap deyince sultan ona:
Eer zaferi sen kazansaydn ve beni byle tutsak alsaydm ne yapardn?
diye sorunca imparator: Fena eyler diye karlk verdi. Bunun zerine sul
tan: Gerekten doru syledin, eer bunun aksini syleseydin, o zaman ya
lan sylemi olurdun . Daha sonra sultan huzurundakilere: Bu, akll ve baba
yiit bir adamdr, bu bakmdan onun ldrlmesi doru deildir dedikten
sonra imparatora: imdi sana ne yapacam sanyorsun? diye sorunca impa
70
rator Bana u eyden birR yapabilirsin: Birincisi, ldrmek, kincisi, elegeirmek istediim lkende beni halka ibret olsun diye tehir etmek, ncs
ise yapamyacan bir ey olduu iin sylenmesi gerekmez dedi. Sultan: Bu
nedir? diye sorunca imparator: Affetm ek, takdir ettiin para ve armaanlar
ile iyi niyetimin kabul ve Bizans lkesinde senin bir kumandann ve bir nai
bin olarak beni memleketime geri gndermendir. Eer beni ldrtrsen bu,
sana bir fayda salamaz, nk baka birisini benim yerime imparator yaparlar
dedi. Onun bu szlerine karlk sultan: Seni affetmek niyetindeyim, ancak
gen, mitsizlii giderilmi ve hakkmdaki kararm renmi bir kimse olarak,
seni serbest brakacak para, yani kurtulu akas nn miktarn syle dedi,
imparator: Sultan, istedii miktar sylemelidir dedi. Sultann 10 milyon
altn demesi zerine imparator: Benim hayatm baladn iin Bizans l
kesine sahip olmak senin hakkn dr. Tahta ktmdan beri ordu hazrlayp
sava yapmak amacyla Bizansn mal ve paralarn tkettim, bu sebeple halk
yoksullat. Eer durum byle olmasayd istediinden ok daha fazlasn
verirdim dedi. Bylece A l p A r s l a n ile R o m a n o s D i o g e n e s arasnda ya
plan mzakereler sonunda, 'aadaki maddeleri kapsayan bir bar antlamas
yapld:
Bar antlamas
1 mparator kurtulu akas olarak bir buuk milyon altn verecek,

2 Bizans devleti, her yl, Seluklu devletine 360 bin altn vergi deyecek,
3 Bizansn elinde buiunan Islm tutsaklar serbest braklacak,
4 Bizansllar, gerektiinde Seluklulara asker yardmda bulunacak,
5 imparator, kzlarndan birini sultann oluna verecek,
6 mparator, yeniden tahta oturduu takdirde Antakya, Urfa, Menbic, Ma
lazgirt kent ve kalelerini Seluklulara braklacak.
Bar antlamas yapldktan sonra imparator, sultana: Yerime baka birisi
geirilmeden nce beni sratle stanbula yollaynz. Aksi takdirde amaca ula
lamaz ve ben de imparator olarak Bizans tahtna geemem, bu durumda da
bar artlarndan hi b irisi yerine getirilemeyecektir dedi. Bu mzakereler
den sonra kendisine tahsis edilm i olan zel adrna ekilen imparatora 10 bin
altm b o r verildi. O da bu altnlarn b ir ksm n yaknlarna datt, bir ksmyla
da tutsak generallerden birkann serbest braklmasn salad. Bununla birlik
te sultan A l p A r s l a n n emriyle geri kalan tutsak Bizans generalleri kurtulu
akas alnmakszn serbest brakldlar. Ertesi gn, sultann huzuruna yeniden
getirilen imparatora, zel bir giysi ve elegeirilen kendi tac giydirildi. Bu srada
sultan ona: Sana gveniyor ve szlerine inanyorum, bu sebeple seni lkene
yollayarak hkmdarlna iade edeceim dedi. Daha sonra sultan, zerinde
kelimei ehadet (Tanrdan baka ilh yoktur, Muhammed onun elisidir = Lilhe
illallah Muhammedun Resulullah) yazl bir bayrak hazrlatarak ona verdi. Sul
71
tan, atna binip imparatorla birlikte 1-2 km. giderek onu uurlad. Vedalama s
rasnda imparator, atndan inerek sultana tazimde bulunmak istemise de sultan,
buna engel olmu ve kendisiyle daima dost kalaca hususunda ant itikten sonra
onu kucaklayp vedalamtr. Daha sonra sultan sfahana ve kendisine iki hcip
ve 100 Hassa askeri elik edilen imparator da stanbul a doru hareket etmilerdir.
Malazgirt yenilgi ve bozgunundan bir frsatn bulup kaarak stanbula ge
lebilen baz askerlerin durumu bildirmeleri zerine, toplanan Bizans senatosu,
R o m a n o s D i o g e n e s i tahttan indirip yerine VII. M i k h a i l D u k a s
(1071-1078) imparator iln etti. te yandan Erzurum ve ebinkarahisar zerin
den Amasya (veya Tokat) ya geldii zaman durumu haber alan R o m a n o s D i o
g e n e s , yeni imparatora bir mektupla unlar bildirdi:
Ben, para sarfedip asker toplamak, ordu kurup savaa girimek suretiyle,
Hristiyan dinini yceltmek iin elimden geleni yaptm. Bununla birlikte zaferi,
Mslmanlar kazand. Bu sonucu, hi kimse deitiremezdi. Sultan A l p A r s l a n n eline tutsak dnce o, bana, hi ummadm bir ekilde iyi davranlar
da bulundu ve beni, bar iin deyeceim para miktarn tespit ve kararlatrdktan
sonra ltuf ve ihsanlarda bulunarak serbest brakt. Hkmdarlktan ayrlarak
sof giyip bu kaleye yerletim ve senin, bakalarndan daha ok hakkn olan Bi
zans tahtna kmandan dolay T a n r ya krettim. imdi sultann durumu ve
bana yapt iyilik ve insanl sana bildiriyorum. Onunla yaptm bar sakn
bozma. Bu teklifimi kabul edip uygularsan Hristiyanln korunmas hususun
da, sultanla senin aranda araclk yaparm, yok eer kabul etmezsen sen bilirsin.
O zaman benim iin kararlatrlm olan paray, yani kurtulu akasn ver ve
beni bu ykten kurtar . R o m a n o s D i o g e n e s in bu nerisini olumlu kar
layan yeni imparator M i k h a i l D u k a s , srekli savalar sebebiyle, Bizans h
zinesinde ok az para kaldn bildirerek geri kalann sonra demek zere, ona,
kurtulu akasnn ancak bir ksmn yollad. D i o g e n e s , bu paralarla birlikte
Amasyadan toplad 200 bin altn ve iinde, deerli talarla bezenmi altn bir
leen, ibrik ve tabak bulunan 70 bin altn deerindeki mcevherat, sultana ve
rilmek zere, kendisiyle birlikte gelen iki Seluklu hcibine teslim etti ve onlara,
Bunlardan daha fazlasn gndermesinin mmkn olmadn, sultana
bildirmelerini syledi. Ayrca kendisine elik eden iki hcib ve askerlere de pa
ra ve eitli armaanlar verip onlar geri yollad. R o m a n o s D i o g e n e s , bir
sre sonra, Bizans tahtna yeniden kmak amacyla, harekete gemise de kendi
sine kar gnderilen K o n s t a n t i n o s D u k a s ile Tokat yrelerinde tututuu
savata yenilgiye urad. Daha sonra o, 1072 ylnda imparator M i k h a i l D u
k a s n kendisine kar sevkettii oulluu A n d r o n i k o s D u k a s ile Tarsus
ovasnda giritii sava da kaybetti. ok gemeden hayatnn balanmas ar
tyla teslim olan R o m a n o s D i o g e n e s , getirildii Ktahyada gzlerine mil
ekilerek hapse atld; o, bu ackl durumunu, bu sralarda sfahanda bulunan
sultan A l p A r s l a n a gnderdii bir mektupla bildirmi, ok gemeden evke-
72
dildii Knal adada, ztraplar iinde, feci bir ekilde hayata gzlerini yummu
tur (Austos 1072).
Zaferin yanklar ve son ular
zellikle btn Islm Dnyas nn ok yakndan izledii Malazgirt Meydan

Sava sonunda sultan A l p A r s l a n , bata Badat Abbas halifesi olmak ze
re, dier btn Islm memleketleri hkmdarlarna birer fetihname gndererek
kazand zaferi mjdeledi. Bu zafer haberi, btn Islm lkelerindeki insanlar
zerinde derin bir etki meydana getirdi. Zafer mektubu (fetihname) Badata ha
lifeye getirilip, halifelik ilerigelenleri ile sarayn nnde toplanan halka, trenle
okundu; bu vesileyle byk coku ve enlik gsterileri yaplm, davullar alnp
borular ttrlm, ayrca zafer taklar da kurulmutur. te yandan halife K a a
i m B i e m r i l l a h , sultan A l p A r s l a n a deerli armaanlarla birlikte zel
bir mektup gndererek kazand bu esiz zaferden dolay kendisini kutlad. Mek
tupta ona Tanr nn desteine mazhar, glip ve muzaffer evld, en byk sul
tan, Arap ve Acem hkmdar, dnya hkmdarlarnn efendisi, Mslmanlarn
yardmcs, insanlarn sna, devletin kahredici bilei, dinin parlak tac ve
Islm lkelerinin sultan gibi nvanlarla hitap etmitir. Halifeden baka dier
slam memleketleri hkmdarlar da bu sralarda sfahanda bulunan sultan
A l p A r s l a n a ayr ayr zel heyetlerle deerli armaanlar ve tebriknameler
gnderip kendisini kutlamlardr. Ayrca devrin air ve edipleri, sultan hakkn
da kaside ve eitli vgler kaleme almlardr. Birok zel ve genel vekyinme
yazan tarihilerin bu byk zaferi, Hz. m e r devrinde, Bizansa kar kazan
lan ve Islm hkimiyetinin Asya ve Akdenizde kesin olarak yerlemesini salayan
Kadisiye ve Yermk zaferlerine benzetmilerdir. Bu byk zafer, yalnz Islm dn
yasnda deil, Bizans ve Avrupa lkelerinde de dikkat ve ilgiyle izlenmitir. Za
ferden birka yl gibi ok ksa sre sonra Anadolu ve Suriyede hkimiyetin Trklerin eline gemesi sonucunda, btn Avrupa, Bizans kurtarmak amacyla ha
rekete geecek ve Hal Seferleri rin hazrlklarna balayacaklardr.
Malazgirt Zaferi, Trk ve dnya tarihinin dnm noktalarndan birisini olu
turan nemli bir olaydr. Bu zafer sonunda, Bizansn btn maddi imknlar kul
lanlarak hazrlanm olan byk ordu, darmadan edildiinden zaferi izleyen
yllarda, Trk aknc kuvvetleri, kendilerine kar belirli hibir direnile kar
lamadan Anadolu ilerine akarak ksa zamanda, Adalar Denizi ve Marmara k
ylarna kadar kolayca ilerlediler. Artk bir millet halinde, sel gibi akmakta olan
Trkler, bu kez sadece bir akn amacyla deil, artk fethettikleri blge ve yre
lerde yerlemeye balamlardr. Esasen zaferden sonra, yukar Fratta Erzurum
merkez olmak zere, Saltuklular (1072-1202), aa Fratta Erzincan - ebinka
rahisar ehirleri arasnda Mengckller (1080-1228), Sivas bakent olmak ze
re, Orta - Anadoluda Dnimendliler (1080-1178), Bitlis ve Erzende Demleoullar
(1084-1393), Van Gl havzasnda Skmenliler (Ahlatahlar) (1110-1207), Diyar
bakrda Ymaloullar (1098-1183), Harputta ubukoullar (1085-1113) ve Ha-
73
sankeyf, Mardin ve Harput merkez olmak zere Gneydou - Anadoluda

Artuklular (1102-1409) adlarnda Trk devletleri kurulmu ve bu devletler, Ana
dolunun. bir Trk yurdu haline gelmesinden nemli tarih rollerini oynamlar
dr. Genel bir sonu olarak ifade edilebilir ki, Malazgirt zaferi ve bu zaferin esiz
kahraman U l u S u l t a n A l p A r s l a n m Trk ulusuna en byk armaan,
bugn zerinde yaamakta olduumuz bu yurdun batan baa fethedilerek bu l
kede bamsz bir devlet haline gelip, dnya siyasetinde nemli roller oynamam
z salam olmasdr.
A lp A rd a n 1m M averannehr seferi ve l m
Malazgirt zaferini izleyen gnlerde sfahana dnen sultan A l p A r s l a n ,

bir sreden beri lkenin dou blgelerinde Belh ve evresi meliki olu A y a z la
mcadelelerde bulunarak huzursuzluk karan damad Karahanl hkmdar
e m s l m l k N a s r a kar Maverannehr e bir sefer dzenlemek gerei
ni duydu. Melik A y a z , N a s r H a n n Trkistana bir sefere kmasn frsat
bilerek Semerkant, Buhara ve yrelerine aknlarda bulundu. ok gemeden se
ferden dnen N a s r H a n , A y a z a kar harekete geerek giritii savata onu
yenilgiye uratm ve A y a z n askerlerinden birounu tutsak alp, bir ksmn
da ldrmt. Bu arada N a s r H a n , A y a z la mcadelesi srasnda, kardei
A y a z a kendisine kar gizlice yardmlarda bulunduu iddiasyla eini dvmek
suretiyle ldrmt. te bu olaylar sebebiyle sultan A l p A r s l a n , ilgili kay
naklarda 200 bin kiilik byk bir Seluklu ordusuyla N a s r H a n a kar ha
rekete geti. Byk Seluklu ordusu, gemilerin yanyana dizilip kenetlenmesi
suretiyle yaplan kprden Ceyhun rman 24 gnde geerek Maverannehre
girip hibir direnile karlamadan ilerlemeye balad. Ermeni tarihisi U r f a l M a t e o s ta (S. 145) verilen bilgilere gre, bu sralarda kuatlan Berzem ka
lesi kumandan Harezmli Y u s u f , byk Seluklu ordusuna kar direnmenin
gereksizliini grp, sultan ldrmeyi planlayarak teslim olmaya karar verdi. O,
bir gece nce kalede dzenledii bir lenden sonra tutsak alnmasn diye eini
ve ocuunu boazlayp Seluklu kuvvetlerine teslim oldu. ok gemeden ta
zimde bulunmak isteiyle sultann katna getirilen Y u s u f , elini pmek iin sul
tann nnde eildii srada, izmesinde saklad bayla sultan ar biimde
yaralad ve hemen o anda sultann yannda bulunanlar tarafndan derhal ld
rld (20 Kasm 1072). Hemen btn Islm kaynaklarnda, sultann lmyle il
gili olarak pek inandrc olmayan yle bir rivayet nakledilmektedir:
e m s l m l k N a s r n adamlarndan olan Hrezmli Y u s u f , Berzem
kalesinde yakalanarak sultann katna getirildi. Sultan, Y u s u f u tehdit edip kor
kuttu. Onu tutmakta olan iki askere Drt kazk akp ellerini ve ayaklarn
balamalarn emretti. Bunun zerine Y u s u f , kazklara baland. Sultan, ona
yayn gerip ok ataca srada Y u s u f , Ey zlim ve kt adam, bir tutsak byle
mi ldrlr? diyerek hakarette bulununca sultan, askerlere Onun iplerini
zn dedi; daha sonra ok ve yayn alp ona bir ok att, fakat isabet ettiremedi;
74
A L S E V M -E R D O A N MEKL
bunun zerine imdiye kadar att ok isabetsizlik yapmam olan sultan, Y u s u f a

doru yryecei srada krsye aya taklp yere dt. Bunu dikkatle izleyen
serbest durumdaki Y u s u f , sratle sultann zerine saldrarak izmesinde sak
lad ba karp sultan ar biimde yaralad, fakat kendisi de sultann hiz
metkrlar tarafndan derhal ldrld.
Btn emr, kumandan ve devlet adamlarnn hazr bulunduu bir yerde Y u
s u f un yukarda tasvir edilen bir biimde sultan ldrmesine imkn ve ihtimal
vermek, bizce mmkn deildir.
Y u s u f tarafndan ar bir biimde yaralanan sultan A l p A r s l a n , derhal
gtrlerek gerekli tedavisi yaplmtr. Bu arada sultan, ordu erknna u vasi
yette bulunmutur:
1 M e l i k a h , Seluklu tahtna geirilecek,
2 N i z a m l m l k , onun veziri kalacak,
3 Kardei A y a z a, babas a r B e y 1 in mlk ile 500 bin altn (di
nar) verilecek,
4 K a v u r t a Fars ve iraz ile belirlenecek miktarda para verilecek ve S e f e r i y y e H a t u n ile evlenecek.
Sultan, vasiyetini yaptktan snra ald yaralarn arl sebebiyle drt gn
sonra 24 Kasm 1072de hayata gzlerini yummutur. Cesedi meliklik yapt Merv
kentine gtrlerek topraa verilmitir. Sultann lm, ordu ve lke iinde muh
temel karklklara neden olabilecei dncesiyle, Ceyhun rma geilinceye dek
gizli tutulmu, daha sonra aklanmtr. Onun lm haberi Badata gelince ha
life K a a i m B i e m r i l l a h , 2 0 Ocak 1073 gn, Islm alemine yapt byk
hizmetler dolaysyla bir buyruk kararak bir hafta yas iln etmitir. A l p A r
l a n n kzkardei, halifenin ei A r s l a n H a t u n , salarn yolmu, yas sebe
biyle birka gnn toprak zerinde geirmitir. Seluklu lkesinin btn il, ile
ve kylerinde olduu gibi, Badatta, da halk byk bir yasa boulmu, dkkan
lar kapatlmtr. Sultann dil ynetimi sebebiyle, lke iindeki Rum, Ermeni Gr
c v.s. gibi Mslman olmayan Trk vatandalar da gnlerce yas tutup sultan
ven szler sylemilerdir ki, bunlar, onlarn bugn elimizde bulunan kaynakla
rna da gemitir.
E b u c a M u h a m m e d A l p A r s l a n , sonderece de merhametli, ha
yrsever ve halkna kar ok efkatli, dindr, dil ve yiit bir hkmdar idi. Ba
bas a r B e y , nl devlet adam N i z a m l m l k ona vezir ve atabek
yaparak en iyi bir biimde yetimesini salamt. Onun doulu ve batl eitli
kaynaklara geen konuma, davran ve olaylar karsndaki soukkanll ve olum
lu fikir, gr ve kararlar, bunu, en iyi ve doru bir biimde gstermektedir. zel
likle onun T u r u l B e y in lmnden sonra hutbeyi kardei S l e y m a n adna
okutup onu Seluklu tahtna oturtan vezir A m i d l m l k K n d r ye Sen,
felsefe, siyaset ve eitli bilim dallarnda eitim grm deneyli bir devlet adam
75
sn. K u t a l m isyan halinde v e K a v u r t Kirman?da megul bulunduklar sra

da, en byk kuvvete sahip olan beni bir tarafa alp, hibir varlk gsteremeyen
S l e y m a n sultan olarak tercih ediyorsun; bu anlalacak birey deildir sz
leri, daha o zaman onun nasl bir devlet adam olduunu gsterir niteliktedir. Ay
rca onun Malazgirt savandan nce ordusuna hitaben Bugn burada, ne emreden
bir sultan, ne de emir olan bir asker vardr; ben de sizlerden biri olarak sizlerin
nnde savaa katlacam szleri, Ulu nder A t a t r k n Bakomutanlk Mey
dan Savanda genel taarruzdan nce, orduya hitabndaki szlerine aa-yukar
900 yl sonra yansmas, sonderecede dikkate ayandr. Bugn zerinde bamsz
bir millet olarak yaamakta olduumuz bu Aziz Vatanm kazand Byk Malaz
girt Zaferiyle fethini salayan Byk Trk Hkmdarn sayg ve gururla an
mak, biz Trkler iin asla ihmal edilmemesi gereken bir grev olmaldr.
SULTAN MELIKAH DEVR

Sultan A l p A r s l a n ldkten sonra Seluklu tahtna olu M e 1 i k a h ge
ti. M e 1 i k a h , 6 Austos 1055 tarihinde dodu. 0 , kk yalardan itibaren ba
bas ile sefere karak devlet ilerinde grev almt. Nitekim sultan A l p A r s l a n ,
beraberinde M e l i k a h v e vezir N i z a m l m l k olduu halde, 1064 yl ba
larnda, byk bir ordu ile Rey ehrinden ayrlarak Azerbaycana, girdi. Sultan
A l p A r s l a n Merend ehrinden Nahvana yrm ve burada teknelerden kur
duu bir kprden Aras nehrini gemiti. Ordu nehri getikten sonra ikiye ayrl
d; sultan A l p A r s l a n n komutasndaki birinci kol, Grcistana doru ilerledi,
ikinci kolda ise M e l i k a h , Y ^ k u t v e vezir N i z a m l m l k bulunuyor
du. Bu Seluklu ordusu Aras nehri boyunca ilerleyerek nce bir Bizans kalesini
(belki Anberd) feth etti; daha sonra da Karsn gney-dousunda yer alan Srmeli
(Surmri) ele geirildi; bunu, nc bir kalenin Hagios Georgionun fethi izle
di. Btn bu ele geirilen yerler, Nahvan emri E b D l e f in ynetimine
verildi. Seluklu ordusu, bundan sonra Meryemniin (belki irekteki Marmarain)i kuatt. Hristiyanln kutsal merkezlerinden biri olan bu ehir, hcum
larla feth edildi, iki kol halindeki Seluklu ordusu, bu harekttan sonra yeniden
birleti. A l p A r s l a n , kk yama ramen olunun bu sefer srasnda gster
dii baar ve yiitlik nedeniyle ok sevinmiti. Sultan, beraberinde M e l i k a h
olduu halde, yoluna devam etti; bu sefer, Annn fethiyle sona erdi (Bk. Ayrnt
l bilgi iin A l p A r s l a n Devri).
Sultan, A ny feth ettikten sonra gittii Merv ehrinde M e l i k a h Karahanl hanedanndan T e r k e n H a t u n ile evlendirdi (1066). M e l i k a h m ya
nn kk olduu dnlecek olursa, Ortaa Trk-Islm devletlerinde zaman
zaman grlen bu trdeki olaylarn resm nikh gsterdii, esas evliliin daha
sonra gerekletii anlalyor.
M elikah n veliaht iln ed ilm esi
Sultan A l p A r s l a n styurt ve Manglak taraflarna sefer yaptktan sonra

Temmuz 1066da Niabur yaknndaki Rdgn ehrinde byk bir trenle olu
M e 1 i k a h veliaht iln etti. Baka erkek ocuklar olmasna ramen (Bk. Soy
Kt) A l p A r s l a n m M e l i k a h veliaht yapmas, muhakkak onda dev
77
leti ynetecek yetenek ve cesareti grm olmasndandr. Bu tren srasnda sul

tan, Seluklu emirlerinden kendisinden sonra M e l i k a h sultan tanyacaklar
konusunda ant iirdi. Daha sonra A l p A r s l a n , M e l i k a h ata bindirerek
onun nnde, omuzunda hkmdarlk ve tbilik simgesi gaiye (eyer rts) ol
duu halde, birka adm yrd. Sultan, btn emirlere hiVatler verdi ve yneti
mini kendisine verdii iraz ve Isfahan ehirlerinde kendi adndan sonra onun
adnn da hutbelerde okunmasn emretti; bylece sultan A l p A r s l a n , daha
salnda, veliaht iln ettii oluna emirlerin itaatini salam oluyordu. Ayrca
bu veliahtl srasnda M e l i k a h n emrine 15 bin asker de verilmitir. M e 1 i k a h , Hrezm ve Fars blgelerinde de bulunmusa da genelde sfahanda otur
mu ve buralardaki grevinde dar deney kazanmtr. Btn bunlara ramen
sultan A l p A r s l a n , M e l i k a h m veliahtln gerektiinde tekrarlamak l
zumunu duymutur. Nitekim A l p A r s l a n , Malazgirt sava ncesi, bir ada
myla, eine ve vezir N i z a m l m l k e ehit olursam benim yerime geecek
olan olum M e 1 i k a h dr diye haber gndermiti. Ote yandan M e l i k a h n veliahtlnn Abbas halifesince de onaylanmas gerekiyordu. Bu bakmdan sul
tan A l p A r s l a n halife K a a i m B i e m r i l l a h a eli gnderip bu konuda izin
istedi. Halife, bu istei uygun grd gibi, eli olarak grevlendirdii A m i d d d e v l e b i n C h e y r i hilatlerle birlikte M e l i k a h a sfahana gnderip hilatini ona verdirmitir. (1072).
Sultan A l p A r s l a n son seferini Karahanllara kar Maverannehr bl
gesine yapmt. Sultan, bu sefer srasnda Y u s u f e l - B e r z e m ( H r e z m ) adnda bir kale kumandan tarafndan bakla yaraland (20 Kasm 1072)
ve drt gn sonra da vefat etti (Bk. A l p A r s l a n D e v r i ) . A l p A r s l a n ,
vefat etmeden nce yine, yannda bulunan M e l i k a h dnm, onun tahta
geirilmesini vasiyeti esnasnda sultan, oullarndan A y a z a babas a
r B e y in 500 bin altn tutarndaki tahsisat kadar para verilmesini salamt.
Sultan, son olarak A y a z n isyan etmesi ihtimaline kar bir nlem dnm
ve M e l i k a h a Eer A y a z benim vasiyetime raz olmazsa onunla savanz
ve A y a z a tahsis ettiim paray ona kar savata kullannz demiti.
M elikah n SulLan iln ed ilm esi ve baz d olaylar
A l p A r s l a n n lmnden sonra Seluklu devleti erkn ve komutanlar

toplanarak onun vasiyetini yerine getirdiler v e M e l i k a h sultan iln ettiler
(25 Kasm 1072). M e l i k a h , sultan olduktan sonra dtan gelebilecek tehlike
lere ve taht ele geirmek isteyebilecek teki Seluklu ehzadelerine kar hazr
lkl olmas gerekiyordu. Bu amala o, Maverannehrden derhal geri dnd;
nitekim Seluklu ordusu giderken yirmi gnde getikleri kpry dnlerinde
gn iinde gemilerdi. Ayrca askerlerin maalar da toplam olarak 700 bin
altn artrlarak M e l i k a h n tarafna ekildi. Sultan M e l i k a h , Horasana
girdikten sonra 31 Aralk 1072 Cuma gn, blgenin bakenti Niabura geldi ve
i kaledeki birok mallar maiyyetindeki emr ve komutanlara datt ve bylece
78
onlarn gnllerini ald; bu suretle ynetici snfnn d a M e l i k a h destekle

meleri salanm oldu. Sultan M e 1 i k a h , evredeki hkmdar ve emrlere de
eli ve mektuplar gndererek kendi adna hutbe okutmalar ve itaat etmelerini
bildirdi. Btn bu nlemlere ramen evredeki devletlerin sultan A l p A r s l a n n lmnden yararlanarak Seluklu topraklarna doru harekete getii grl
d. lk olarak Karahanl e m s l m l k I . N a s r , 15 Aralk 1072 de Tirmize
ynelerek bu ehri zaptetti. Karahanllar burada bulduklar deerli eyay Semerkanta naklettiler. Bu srada Belh valisi olan ehzade A y a z ( A l p A r s l a n n
olu)
Czcana
gitmiti.
Onun
yokluundan
faydalanan
emslmlk
I . N a s r, bu kez oraya yrd. Belhi ele geirerek yamalad ve ehirde adna

hutbe okuttu. Bunun zerine A y a z , sratle Belhe dnd (13 Ocak 1073) v eh
re yeniden hkim oldu. A y a z , daha sonra 6 Mart 1073de 10 bin atldan oluan
ordusuyla Tirmize yrd ise de baarl olmad. Karahanllar karsnda yenil
giye urayan Seluklu askerlerinin ou Ceyhun nehrini geerken bouldu, bir
ksm da ldrld, ok az da kurtulabildi.
Sultan A l p A r s l a n m lmnden faydalanmak isteyen baka bir devlet I b r a h i m in (1059-1099) ynetimindeki Gazneliler idi. Nitekim ok sayda Gazne
li askeri M e l i k a h n amcas ve Emrl-mer (Emirler emri) nvanyla ta
nnan O s m a n b i n a r nn ynetimindeki Sakalkent (iilkent) ehrine h
cum etti (Ocak/ubat 1093). O s m a n , Gaznelilerin bu saldrsna kar koyamad
gibi, tutsak alnarak maiyyetiyle birlikte Gazneye gtrld; ayrca hzinesi de
Gazne ye nakledilmiti. Bunun zerine G m t e k i n B i l g e B e y kumanda
sndaki Seluklu ordusunun harekete gemesi sonucunda Gazneliler, Sakalkenti
yamalayarak geri ekildiler.
M elik Kavurt B ey in isyan
Kirman hkimi melik K a v u r t B e y , kardei A l p A r s l a n m lmn

Ummanda iken duymu ve her trl tehlikeyi gze alarak k mevsimi olmasna
ramen gemilerle Kirmana gemiti. Bu gei srasnda birok gemi paraland,
askerlerinin ou boularak, bir ksm da souktan donarak ld. Btn bu g
lklere ramen kardeinin lm, Byk Seluklu Devleti tahtn ele geirmek
isteyen K a v u r t B e y iin bulunmaz bir frsatt. O, sultan T u r u 1 un lm
ile yarda kalan arzusunu imdi bir kere daha denemek istiyordu. K a
v u r t B e y henz 18 yanda bulunan M e l i k a h tecrbesiz ve gen bulu
yor, kendisinin gemiteki baarlarna, hkmdarlktaki tecrbesine ve yann
olgunluuna gveniyordu. Aslnda onun en byk gvencesi, Seluklu ordusun
daki emirlerin kendisini davet etmesi ve yardm vaadlerinde bulunmalaryd. Ay
rca K a v u r t , beraberindeki emrler tarafndan da sultanlk iin tahrik
ediliyordu. M e 1 i k a h ise babasnn lmnden hemen sonra amcasna kalbi
ho tutacak ve gam def edecek bir mektup yazd. K a v u r t , muhtemelen, buna
cevap olarak sultan M e l i k a h a yazd mektupta, Ben byk karde, sen
kk oulsun. Ben senden ok kardeim sultan A l p A r s l a n n mirasna
79
lykm diyerek Byk Seluklu Sultanl hakkndaki dncelerini belirtti.

M e l i k a h n verdii cevap ise ak ve kesindi; Oul var iken karde mirasa
konamaz . Ayrca vezir N i z a m l m l k ile emr T e m i r e l in mektuplar gn
dererek, K a v u r t un tahriklere kaplmas ve dolaysyla giriecei hareketi n
lemek iin, yaptklar nasihatlar geerli olmad.
Melik K a v u r t , nce Rey ile Hemedan arasnda bulunan Trkmenlerin ya
nna gitmek istiyordu; nk onlara gveniyor ve bu Trkmenleri kendi emrine
ald taktirde kuvvetinin artacana inanyordu; bu amala da emrindeki iki bin
atl ve drt bin yaya ile devletin bakenti Rey ehrine bir an nce hkim olabil
mek iin sratle harekete geti. Sultan M e l i k a h ve N i z a m l m l k de Sel
uklu Devleti zerinde dolaan tehlike bulutlarn- ve durumun ciddiyetini his
setmilerdi. Tehlikeyi daha fazla bymeden nlemek gerekti; onlar, bu nedenle
sratle davranarak K a v u r t tan nce Rey ehrine girdiler. ehrin kalesinde bu
lunan A l p A r s l a n m hzinelerinden 500 bin altn, be bin elbise ve silhlar
alarak, yine K a v u r t dan nce Trkmenlerin yanma gittiler. Onlar, beraberle
rinde getirdikleri paray, kendi taraflarna ekebilmek iin, Trkmenlere datt
lar. Sultan M e l i k a h ve vezir N i z a m l m l k n bu abuk ve yerinde
davram kendilerine byk bir stnlk salam oldu. Melik K a v u r t ise bu
blgeye iki gn sonra gelince Trkmenlerin desteinden yoksun kald. Sultan M e
l i k a h n Trkmen, Arap ve gulamlardan oluan byk bir ordusu vard. Ayr
ca
Musul
hkmdar
erefddev). e M sli m
ve
Hille
hkmdar
N u r u d d e v l e nin olu B a h a d d e v l e M a n s u r da kuvvetleri ile sultann

yannda idiler. Melik K a v u r t un ordusunun says ve bykl hakknda kay
naklarda bir bilgi bulunmuyor. ki taraf arasmdaki ilk savata nc kuvvetleri
karlam, emr S a v t e k i n is komutasndaki M e l i k a h n nc kuvvetleri
K a v u r t un nclerine hcum ederek onlar datmt. Asl ordular Hemedan
yresinde Kerec snrnda karlatlar. Bu savan tarihi iin iki rivayet varsa da,
M e l i k a h ile K a v u r t arasmdaki bu mcadelenin 15 Nisan 1073de olduunu
kabul etmek mmkn grnyor. Savata Seluklu ordusunun sa kanadna emr
S a v t e k i n , sol kanadma da emr Te m i r e 1 kumanda ediyordu. Sultan M e l i k a h ve vezir N i z a m l m l k ise merkezde idiler. Melik K a v u r t kendisi, o
lunun birisiyle, merkezde yer alrken, teki ocuklar kanatlara kumanda
ediyorlard. Savaa ilk balayan melik K a v u r t olmu ve nce sultan M e l i k a h m sa kanadna hcum ederek bu kanad bozguna uratmt. Fakat o, M e l i k a h ve N i z a m l m l k n komutasndaki kuvvetler karsnda ayn baary
gsteremeyerek yenilgiye urad. Melik K a v u r t , daha nce kendisine yazlan
mektuplar sebebiyle, sava srasnda M e l i k a h n ordusundaki askerlerin ken
disini grnce itaat edeceini sanyordu; bu gereklemeyince giritii isyana pi
man olmutu. Askerlerinin daldn gren K a v u r t , sava terk ederek
Hemedan dalarna kamaktan baka are bulamad. Bylece gn sren sava
sultan M e l i k a h kazand ve K a v u r t a ait hazine, silhhane, elbiseler ve
eyalar elegeirdi. Ancak daha sonraki olaylar, K a v u r t un ordusundaki askerler
80
hakkmdaki dncelerinin hi de ho olmadn ve savan kazanlmasnda e r e f d d e v l e M s l i m ve B a h a d d e v l e nin askerlerinin etken oldukla

rn gsteriyor. Nitekim K a v u r t un bu yenilgisi M e l i k a h n ordusundaki
Trk unsurunun arna gitti ve onlar e r e f d d e v l e i l e B a h a d d e v l e nin obalarna hcum ederek yamaladlar. Sava bittikten ksa bir sre sonra sul
tan M e l i k a h m yanma bir kyl gelerek, amcas K a v u r t un, olu ile
beraber, yakn bir kyde ve askerinden ayr olduunu syledi. Sultan M e l i k a h , o tarafa yneldii gibi, K a v u r t un yakalanmas iin emr Te m i r e 1 ku
mandasnda bir miktar kuvvet de gndermiti. Emr Te m i r e 1, sakland yerde
K a v u r t u ele geirdi. Melik K a v u r t , kendisini serbest brakmas iin ona ktalar ve mal vaadetti, ancak Te m i r e 1, onun bu cazip nerilerini kabul etmeye
rek Sen efendisin, biz kleyiz, senin istediin bir ey hakknda biz bir hkm
veremeyiz. Beraber sultana gidelim, o ne hkm verirse o geerlidir demiti.
Olaylarn akndan yakalandktan sonra K a v u r t a hi de iyi davranlmad
ancak sultann akrabalk hisleriyle amcasn grnce yumuad anlalyor. Ni
tekim bu sebeple sultan i l e N i z a m l m l k arasnda yle bir konuma gemitir:
Sultan, Ben akrabalk ban kesmem, nesebi zayi etmem, amca, baba yerindedir.
N i z a m l m l k , Eer p muzaffer olsayd sana merhamet etmezdi .
Sultan, Yeryznde sa elini sol eli ile kesen ve babas yerindeki amcasn
ldren bir kimse kadar hsrana urayan var mdr?
Melik K a v u r t , daha sonra emr S a v t e k i n e teslim edildi; S a v t e k i n d e
onu adrnda hapsetti. Nihayet melik K a v u r t , Hemedan!a gtrld. Ancak
askerler arasnda onun yznden bir olay kmasndan korkuluyordu. Nitekim
bu korku yersiz deildi. Savatan hemen sonra M e l i k a h n askerleri, N i z a m l m l k e bavurarak kazandklar bu byk zafere karlk, kta ve maa
larnn fazlalatrlmasn istemiler, bu yaplmad takdirde K a v u r t u tahta
karacaklarn ifadeye almlardr. N i z a m l m 1k , bu durumu derhal sul
tana bildireceini syleyerek askerleri yattrmt. Nitekim vezir hemen sultan
la grt. Askerlerin K a v u r t lehinde tezahrat yapmalar ve onu tahta
karacaklarn ifade etmeleri, M e l i k a h m hkmdarl iin tehlikeli idi;
bu nedenle K a v u r t un bir an nce yok edilmesi gerekiyordu. N i z a m l m l k
bu tehlikeyi sultan M e l i k a h a anlatm ve K a v u r t un ldrlmesini kabul
ettirmi olmaldr. Nitekim sultan M e l i k a h , Hemedana geldikten sonra K a v u r t un ldrlmesini emretti. Melik K a v u r t bunu renince: Bundan son
ra lkeye ve hkmdarla bakmayacam. Sultana muhalefet yoluna gitmeyeceim.
Btn mallarm, ehir ve kalelerim ve kullarm sultann olsun. Ben mescid ke
sinde oturup, dnyadan g edinceye kadar T a n r ya yalvarp yakarmakla me
gul olaym veya gece-gndz zincirle bal kalaym. Tek bama olup, Ta n r y
anp, T a n r fikrinden uzak kalmyaym. Beni ldrmekle Seluklu hanedan de
erinden hi bir ey kaybetmez; ancak bana Trklere yakr bir muamele
81
yaplmaldr dedi. Ancak onun bu yalvarmas ve kvranmas bouna oldu, so

nunda melik K a v u r t kendi yaynn kiriiyle boularak ldrld (Nisan/Mays
1073). Bylece sultan M e 1 i k a h nemli ve tehlikeli bir rakibinden kurtulmu
oldu. te yandan melik K a v u r t un savata tutsak alnan ocuklarnn gzleri
ne mil ekilerek kr edildi. K a v u r t un ldrld ve ocuklarnn gzleri
nin kr edildii Seluklu askerleri arasnda duyulduu zaman btn ilerin
N i z a m l m l k tarafndan ve onun tahriki ile yapldn anladlar. Sultan M e I i k a h ve vezir N i z a m l m l k lanetleyip A p A r s l a n n vasiyeti byle
deildi; o bir miktar para ile Kirman ve Fars K a v u r t a verip, S e f e r i y y e H a
t u n ile evlenmesini vasiyet etmiti diyerek sultandan ayrldlar ve birok yerle
ri yamaladlar. N i z a m l m l k bu olaylar nlem alnabilmesi iin sultana
bildirdi. M e l i k a h , ona Sen nasl uygun grrsen yle yap dedi. N i z a m l
m l k ise, Ben senin emrin olmadan hi bir ey yapamam cevabn verdi. Sul
tan da Btn devlet ilerini sana braktm, sen babasn diyerek kendisini
destekleyecei hususunda ant iti. N i z a m l m l k , olaylar, ald yerinde n
lemlerle nleyerek ordu mensuplarnn huzursuzluunu giderdi. K a v u r t ve as
kerlerin
isyann
nlemekte
gsterdii
baar
nedeniyle
sultan,
vezir
N i z a m l m l k n mevcut ktalarma, aralarnda Tus ehrinin de bulunduu,

ilveler yapt. Ayrca ona hiVat giydirdi ve eitli hediyeler ile Atabek nvan
verdi.
H alifenin sultan M elikak'n saltanatn onay
M e l i k a h , rakipsiz olarak Seluklu tahtna oturduktan sonra onun sultan

lnn, slm geleneklere uygun olarak, Abbas halifesi tarafndan da onaylan
mas
gerekiyordu.
Seluklu
sultan,
bu
srada
Badat
hnesi
olan
S a d d d e v l e G e v h e r a y i n i bu amala halife K a a i m B i e m r i l l a h a
gnderdi. G e v h e r a y i n , Ekim 1073de Badata geldi, halife onun iin bir kabul
treni dzenledi. Bu tren srasnda K a a i m B i e m r i l l a h , sultan M e l i k a h n saltanatn tasdik eden menuru G e v h e r a y i n e verdi; halife, ayrca
kendi eliyle balad bir sanca d a M e l i k a h a verilmek zere, G e v h e r a
y i n e teslim etmiti. O gn tren nedeniyle halifelik sarayna giri serbest bra
klm, kalabalk bir halk topluluu bu mutlu olay izleme frsat bulabilmitir.
Karahanllar ve G azn elilerle savalar
Sultan M e l i k a h , K a v u r t isyann bastrdktan sonra sra A l p A r s l a n m lmnden yararlanarak Seluklu Devletine kar harekete gemi olan
yabanc devletlere gelmiti. M e l i k a h , nce Karahanllara kar hazrlklara
balad. O, sefer hazrlklar iinde iken Belhde bulunan kardei A y a z n lm
haberi geldi (10 Mart 1074). Bylece sultan, K a v u r t tan sonra kendisine ilerde
rakip olabilecek bir yaknndan daha kurtulmu oluyordu. Nitekim M e l i k a h ,
kardeinin lmne fazla zlmemi olacak ki, vezir N i z a m l m l k ona Kar
deinin lm iin kara elbiseler giyip, hzn gster, sevin gsterme dedi. M e -
82
AL SE V M -E R D O A .N M ERL
1 i k a h da onun szn tuttu, yas ve matemden ktktan sonra kardei A y a z n

hkm ettii Belh ve Toharistan gibi lkeleri i h a b d d e v l e T e k i e verdi.
ok gemeden devlet ilerini dzene koyan ve sava hazrlklarn tamamlayan sul
tan M e l i k a h , Karahanllarm hkimiyetindeki Tirmiz zerine yrd. Sul
tan, Herata ulat zaman Karahanh hkmdar I . N a s r dan bir mektup geldi.
Karahanh hkmdar bu mektubunda, Eer sizinle aramzdaki dostluk bozul
masn derseniz, Tirmiz kalesinden elinizi ekin. Hakanlar hkmdar olduklarndan
itibaren buras, Maverannehr (Karahanllar) lkesindendir. Eer byle yapar
sanz, sizinle dostluumuz ve eski sevgimiz salamlam olur. Yoksa bu ite kl
ve ok hazrdr diyordu. Bunun zerine sultan, ordusuyla nce Belh ehrine git
ti; ehrin ilerigelenleri ve din adamlar onu karlayarak Karahanh askerlerin yap
tklar yamalardan ikyeti oldular. te yandan Karahanh elisi de Belhe
gelmiti. Eli, beraberinde 50 men (muhtelif lkelere gre deien bir arlk l
s) arl olan bir topuz ve on men arlnda bir kl getirmiti. 0, M e 1 i k a h m h uzurunda, Ey sultan, hakan sana diyor ki, ite u kl ile savarz;
bu kl iin dem ir zrh ile ekin yn farkszdr ve bu topuz ile vuruuruz, ona
insanlar deil dalar dayanamaz dedi. Sultan M e l i k a h , bu szleri Karahanh
elisinden iittii zaman, bir saat kadar dndkten sonra askerin atlara binip,
ovaya rkmaa-m em retti. Kendisi de, askerle beraber ata binerek ovaya kt.
E linin de bulunduu bu olay srasnda, M e l i k a h , nce topuzu eline ald, ye
di kere bann zerinde sallad ve havada dndrp seksen adm teye frlatt,
sonra da yere derken tuttu. Ayrca o, klla bir byk dii devenin boynunu
vurarak ikiye ayrd. Bu gsteriden sonra M e l i k a h , eline ok ve yay alp Ka
rahanh elisine, Hakana syle, topuz ve kl hakann olsun, ok ve yay bizim
dedi ve ona bir yay vererek Karahanh hkmdarna gnderdi. Sultan, N u t e k i n M m e r adl bir adamn da Karahanl elisiyle gnderdi. N u t e k i n ,
Karahanh hkmdarnn huzuruna kt ve elilik grevini yerine getirerek yay
I . N a s r n nne koydu. Karahanl hkmdar, onu atmak deil, germekte
bile baarl olamamt. I . N a s r , bu olaydan sonra Seluklulara kar nlem
ler almakta gecikmedi ve kardei Y a a n T e k i n ( B o a T e k i n ) i Tirmize
gnderdi. te yandan sultan M e l i k a h da beraberinde N i z a m l m l k ol
duu halde, Tirmize yneldi. O, ayrca emr S a v t e k i n i bir ksm kuvvetlerle
Semerkantdan gelebilecek Karahanh ordusunun yolunu kesmek iin, nc ola
rak gnderdi. Emr S a v t e k i n , Ceyhun nehri kenarnda raslad Karahanl kuv
vetlerini yenilgiye uratt; bylece Tirmiz bu Karahanh yardmndan yoksun kald.
Sultan M e l i k a h ve Seluklu ordusu Tirmize yryp ehri kuattlar ve man
cn k lar kurdular. Bu mancnklarn att talar etkisini gsterince ehir halk
n ce aman diledi, ancak Karahanl iki askerin Seluklu askerlerine ok atmas,
savan yeniden balamasna sebep oldu. Seluklu ordusu, saldryla ehre girdi
ve btn halkn tutsak ald. Bu tutsaklar arasnda Y a a n T e k i n de bulunu
yordu. Ancak M e l i k a h , onu ve halk serbest brakt. Bylece Tirmiz Seluk
lulara bal ehirler arasna katlm oldu. M e l i k a h , Tirmiz kalesini emr
83
S a v t e k i n e teslim ederek kalenin tamir edilmesini, surlarn salamlatrl

masn ve hendeklerin derinletirilmesini buyurdu. Daha sonra sultan, Semerkanta yneldi. e m s l m l k I . N a s r , Seluklu ordusunun Semerkanta
yaklatn haber ald zaman, ehirden ayrlmak zorunda kald. Ayrca o N i z a m l m l k den bar iin arac olmasn istiyor, Tirmiz ehrine saldrd iin
de zr diliyordu. Sultan M e l i k a h onun bar nerisini kabul ederek e m
s l m l k ile bir anlama yapt ve daha sonra da Horasana dnd (1074).
Sultan M e l i k a h Karahanllar itaat aldktan sonra Gaznelilere kar ha
rekete geti. O, askerlerini toplayp hazrlklarn tamamladktan sonra Gazneye
yrd ve Heratm gneyindeki Isfizrda konaklad. Gazneli sultan b r a
h i m , M e l i k a h nlemek iin, Seluklu emirlerini kendi tarafndan gster
mek gibi psikolojik bir sava plan dnd ve kulland casus vastasyla bunun
uygulanmasnda da baarl oldu. Sultan M e l i k a h , eline geen bu mektuplar
okuduu zaman emrlerin gerekten sultan I b r a h i m ile ittifak yaptn sand
ve seferden vazgeerek sfahana dnd. Sultan M e l i k a h n yarda kalan bu
seferinin yine de faydal olduu anlalyor. b r a h i m bu seferden sonra Emrl
mer O s m a n serbest brakt; Ayrca iki hanedan arasndaki dostluk, evlilik
balar ile de kuvvetlendirildi. Nitekim sultan b r a h i m in elileri birok mal
ve hediyelerle Rey ehrine gelerek M e l i k a h n kzn Gazneli veliahd M e s u t ile nianlamak istediler. M e l i k a h , Gazneli sultannn isteini yerine ge
tirerek Mehdl-Irak lakabiyle lakaplanan kz G e v h e r i veliaht M e s u t ile
evlenmek zere, Gazneye gnderdi.
Sultan M e l i k a h bu olaydan sonra Reyden Crcana hareket etti. Bu sra
da Gazneliler tarafndan serbest braklan Emirlmer O s m a n n elisi sul
tann yanna gelerek amcasnn onu grmek istediini bildirdi. Sultan, Serahs ve
Badgise doru ynelerek O s m a n n yanma gitti. O s m a n , sultann huzurun
da yeri pmek istedi ise de, hcibler onun bu hareketini engellediler. Sultan, tah
tndan inerek amcasn kucaklad ve yannda tahta oturttu. Daha sonra sultan
M e l i k a h , amcasna Dou-Trkistandaki Velvalic eyletinin ynetimini brak
m, ayrca devlet treni yapmasna, yani adna hutbe okutmasna msaade ede
rek, siyah etr vermiti. M e l i k a h , bu srada kardei B r i B a r s da Gr,
Garcistan ve Herat vilayetlerinin ynetimiyle grevlendirmiti.
S uriye'nin fethi
A l p A r s l a n n enitesi E r b a s g a n n Bizansa snmasndan (Bk.

A l p A r s l a n Devri) sonra ona bal Trkmenlerden bir bl K u r l u e t T r k , U v a k o l u A t s z ve kardeleri i l e k l B e y lerin ynetimin
de Fatmlerin hkimiyetindeki Filistine gelerek yerletiler ve ok gemeden bu
rada asker stnlklerini kabul ettirdiler. Bu Trkmen gurubunun reisi olan
K u r l u B e y , 1071 ylnda Fatm ynetimindeki Akk ehrini kuatt srada
ld. K u r l u B e y in lmyle onun kurduu Trkmen Beyliinin bana A t
s z B e y geti.
84
AL SEVM ERD0A3V MERL
A t s z B e y , nce Fatmlerin hkimiyetindeki Remleyi ele geirdi, sonra

da Kuds kuatt. Bu ehrin Trk asll valisinin can ve mal hususunda istedii
gvencenin verilmesi zerine, Kudsn kaplar Trklere almt. ehirde her
hangi bir yama hareketinde bulunulmadndan halk A t s z B e y den ok mem
nun kalmt. A t s z B e y , daha sonra Suriyenin nemli bir ehri olan Dmaka
hkim onak istiyor, bu amala da burasn bask altnda tutuyordu. te yandan
k 1 B v de Filistinin ky blgelerinde faaliyette bulunmakta olup, Fatm
ynetimindeki Akky kuatmt. Bu srada Akk ynetimini elinde bulundu
ran I b n S u k h , emr k 1 ile anlaarak bir gece ehrin kaplarn at. By
lece emr k 1ii Akkya girdi (Ekim/Kasm 1074). Bu durumu yakndan izleyen
A t s z , k l den AkkAan ele geirilen ganimetin yarsyla, ehirde kendi
adna vali olmasn istemiti. Buna karlk k l , Bu ehri klcmla aldm
diyerek A t s z n nerisini reddetti; dolaysyla A t s z m kendisine kar ha
rekete geeceini dnen k l , Dmak Fatm valisi M u a l l b i n H a y d e r e ve Kilaboullar kabilesi ile bir ittifak yapt: ancak A t s z B e y ,
k l 'nn zerine yrmekte gecikmedi ve ky blgesinde bir yerde ya
plan savata k l yenilgiye urayp geri ekildi (Nisan/Mays 1075). A t
s z B e y , bu olaydan sonra da Dmak kuatmaya devam etti. te yandan
k l , A t s z B e y e kar baka mttefikler aramaya balad. Onun bu s
rada ibirlii iin Kutalmoullarma bavurduunu gryoruz. k l , kaynak
larda ad belirtilmeyen K u t a l m o l u n a
yazd bir mektupta
Sen,
Seluklulardan olup, sultan sllesine mensupsun. Sana itaat edip hizmetinde bu

lunursak bununla eref duyar ve nrz diyordu. Bu ary kabul eden K u t a l m o l u , beraberinde kk kardei ve yeeni olduu halde, Gney-dou
Anadolu blgesinden harekete geerek, Taberiyede hazrlk yapan k 1 ile bir
leti. Ancak k l nn onlarla birleerek A t s z a kar giritii mcadele
de baarszlkla sonuland. ki taraf arasnda Taberiyede yaplan savata emr
k 1 ve mttefikleri yenilgiye uradlar. A t s z B e y , bu savata tutsak ald
k 1 ve olunu ldrtt; Kutalmoullarndan muhtemelen A l p I l e k ve D e v
l e t ile yeenlerinin durumu derhal sultan M e l i k a h a bildirildi. Bir sre sonra
M e l i k a h dan gelen buyruk zerine A t s z B e y , onlar sfahana sultann
yanma gnderdi.
A t s z B e y , k l sorununu bylece zmledikten sonra hkimiyeti al
tndaki topraklar geniletmeye alt. Nitekim ok gemeden de Rafeniyeyi fet
hederek ynetimini kardei a v l ya brakt. A t s z B e y in emrindeki
Trkmenler bundan sonra Haleb yaknlarna kadar uzand. ehrin hkimi Mirdasoullarndan N a s r , 15 bin altn karlnda A t s z ile anlaarak onun bas
ksndan kurtulabilmiti. Daha sonra Trablusam ve Sur ehirleri de
A t s z B e y in hkimiyeti altna girmilerdi. te yandan, sultan M e l i k
a h , Suriyedeki gelimeleri dikkatle izlemekte ve A t s z B e y in byk fetih
hareketleri sonucunda bamsz bir devlet kurmak arzusu tayacan dne
rek imdiden nlemler almak istemektedir. M e 1 i k a h , bu amala kardei Ta -
85
c d d e v l e T u t u u Suriyeye atamaya karar verdi. Bunu haber alan A t s z

sultana gnderdii mektupta, Fethettiim lkelerde sultan adna hutbe okutu
yor, vergi dyor, ayrca elverdii lde mal ve para gndermekten geri kalmyo
rum. Sultann benim yerime T u t u u atama kararnda olduunu rendim.
imdiye dein btn dman ve muhaliflere kar zafer ve baarlar kazanmken
benim grevden uzaklatrlmam gerektiren ey nedir? demiti. Bu mektup ze
rine sultan M e l i k a h , A t s z n yazdklarn hakl bulmu ve onu grevinde
brakmt. Ayrca sultan, onun gnln almak iin hediye olarak zel bir elbise,
kl h, at, kl ve kalkan gndermiti.
Filistin ve Suriyenin nemli ehirlerini ele geiren A t s z B e y , imdi bl
genin merkezi durumundaki Dmak zerine yrd. O, daha nceden de ehri
bask ve kontrol altnda tutmakta idi. A t s z , Mays 1075de Dmak kuatt,
ancak Fatm- valisi M u a a b i n H a y d e r e nin iddetle direnmesi karsn
da ksa srede geri ekilmek zorunda kald. Bir sre sonra ehirdeki iktidar de
iiklii,
olaylarn
Atsz
lehine
gelimesine
sebep
oldu.
yleki:
M u a l l b i n H a y d e r e , gerek halka ve gerekse askerlerine kt davranm,

ayaklanma sonucu ehirden gizlice ayrlmak zorunda kalmt (Temmuz/Austos
1075). Onun yerine n t i a r b i n Y a h y a e l - M a s m d getirildi. n t i a r
da A t s i z n basksn kracak lde faaliyet gsteremedi. Ayrca Fatm Devle
ti de gszl sebebiyle Dmaka bir yardm gnderecek durumda deildi. Dmak, evredeki bask ve abluka nedeniyle zor artlar altnda idi. A t s z , bu
durumdan yararlanarak ehri nc kez kuatt (Mart/Nisan 1076), ayrca I n t i s a r a haberciler gndererek teslim olmasn istedi, i n t i a r da artk kar
koyacak gte olmadn hissetmi, ehir ve kalesini A t s z a teslimden baka
kurtulu aresi grememiti. Bylece A t s z , Dmaka hkim oldu ve 10 Hazi
ran 1076 Cuma gn ehirde hutbeyi Abbas halifesi ile Seluklu sultan M e l i k
a h adna okuttu. O, ayrca bakentini Kuds'den Dmaka nakletti. A t s z , iyi
ynetimi ve ald eitli nlemlerle ksa srede ehir halkn memnun etti.
Alsz B ey in Msr seferi
A t s z , Suriyeye hkim olduktan sonra onun esas amac, Msr Fatm Devle
tine son vermekti. Nitekim o, bu amala hazrlklara balad. Bu srada I l d e n i z o 1 u adndaki bir Trk emri de Fatm veziri B e d r l c e m a l nin izleme
lerinden kurtularak A t s z m yanma kamt. I l d e n i z o l u , A t s z a M
sr hakknda geni bilgi verdii gibi, ayrca bu blgeyi ele geirmesi iin onu te
vik etmiti. te yandan Fatm devleti, iktidar boluu sebebiyle g durumda
idi. te bu olaylar, A t s z r bir an nce Msr zerine bir sefer dzenlemesine
neden oldu. Ancak, Fatm devleti B e d r l c e m a l nin baarl ynetimiyle
bir toparlanma sreci iine girmiti.
A t s z B e y , 1076 yl sonlarna doru, beraberinde iki kardei, l d e n i z
o l u , Trkmen ve Araplardan oluan be bin kiilik bir ordu olduu haldie, M
sra doru hareket etti. Bu seferde ilk ulalan ehir, R f oldu, A t s z , l d e n i z -
86
o l u nun tevikiyle nce buray almaya karar verdi. Elli gne yakn bir
kuatmadan sonra R f ele geirildi. A t s z , bundan sonra Kahireye doru iler
ledi. Bu srada B e d r l c e m a l , sava hazrlklar yapyor ve daha ziyade A t s 7, n ordusunu paralamak ynnde gayret gsteriyordu. Nitekim A t s z n
ordusunda bulunan B e d r b i n H z m , emrindeki bin atl ile Fatmlere
katld. k 1 nn babas da yine A t s z n ordusundaki yedi yz Trkmeni
sava srasnda Fatmi tarafna gemeye ikna etmiti. A t s z ise bu srada Kahire
yaknlarna ulat (Ocak 1077). B e d r l c e m a l nin gnderdii iki bin kiilik
Fatm birlii A t s z m kuvvetleri tarafndan bozguna uratld. Bu olaydan sonra
Kahire de topla;::::: In^k korku ve panik iinde idi. Fatm halifesi M u s t a n s r
ve vezir B e d r l c e m a l ise kesin yenilgi halinde gemilerle skenderiyeye ka
mak iin planlar yapyorlard. Nihayet iki ordu Kahire nlerinde karlat. Bu
sava srasnda A t s z , ihanetler sebebiyle baarl olamad. Ayrca 700 Trkmemn de Fatm tarafna gemesi A t s i z n ordusunun kesin bir ekilde yenilgisi
ne sebep oldu. O, geride birok l ve tutsak brakarak geri ekilmek zorunda kald.
A u z n l m
'
A t s z , Suriyeye dndnde Gazze ve Remle ehirleri kaplarn amam,

o da Dmaka dnmt (7 ubat 1077). ehir halk kendisine olan balln tek
rarlad. Ayrca haik, onun ehri dmanlara kar savunmak iin Dmaktan ay
rlmamasn istedi. Bu srada Anadoludan A t s z n emrine yeni Trkmen
kuvvetleri geldi. Ancak onun Kahire yenilgisi zerine Suriyedeki Arap asll y
neticiler, ynetim altndaki ehirlerde hutbeyi yeniden Fatmler adna okutmaya
balamlard. A t s z B e y in bu ehirleri itaat altna almas gerekiyordu. Onun
itaatndan kan ehirlerden biri de Kuds idi. A t s z B e y ve teki emrler, M
sr seferi srasnda, aile ve hzinelerini Kudsdeki Davud burcunda brakm
lard. ehrin kads ve ilerigelenleri bu hzineyi paylamlar, kadn ve ocuklar
da kendilerine kle yapmlard. A t s z B e y , Kuds nnde karargh kurduk
tan sonra ehrin teslim olmasn istedi. Ancak onun nsan amal bu nerisi kaba
sz ve kfrle reddedilmiti. Nihayet Davud burcundaki A t s z n hatununun
aaya halat sarktmasndan faydalanan Seluklu askerleri, burca karak ehri
elegeirmeyi baardlar. A t s z , kad ile teki sulular ldrdkten sonra ehir
de asayi ve dzeni salamt. O Kudsden sonra Remleye gitti ise de halkn ka
mas nedeniyle, burada kimseyi bulamad. A t s z , bu isyanc ehirlerden nce
Gazzeyi alm, sonra da Yafay kendisine balayarak surlarn yktrmt. By
lece o, Msr seferindeki yenilgi nedeniyle kendisine tbi olmak istemeyen ehirle
re yeniden hkimiyetini kabul ettirmiti. Ancak o, bu srada Dmak ihmal etmi,
Suriyenin en bayndr ehri fakirlik, hastalk ve yangnlar yznden perian bir
duruma dmt.
Sultan M e l i k a h , Kahire yenilgisini haber ald zaman, A t s z m muh
temelen bu arpmalar srasnda lm olabileceini dnerek Gence valisi olan
kardei T u t u u Suriye ve Filistin Melikliine atad. T u t u , ald buyruk
87
zerine harekete geip Diyarbakr blgesine ulat zaman, A t s z n sa ola

rak geriye dndn renmi ve durumu sultan M e l i k a h a bildirmiti; ay
rca A t s z da T u t u un kendi blgesine atandn haber almt. 0 , sultana
birok hediye ve para ile bir mektup gndererek Yaptm hangi hareket ve dav
ranlar dolaysyla T u t u un benim yerime Suriyeye gnderilmesi gerekiyor.
Oysa ben, sultann itaatli bir hadimiyim ve bu lkede onun naibi olarak bulunu
yorum... demiti. Sultan M e l i k a h , onun mektubunu aldktan sonra T u t u a
Halebe ynelmesini bildirdi. T u t u , bu emir zerine Menbi ehrini aldktan
sonra Halebe yneldi.
te yandan vezir B e d r l c e m a l nin abalaryla Fatm devletinde bir
dzelme grlmeye balamt. Bu durum Fatmlerin yeniden Suriye ve Filistini
geri almak iin mitlenmelerine sebep oldu. Nitekim B e d r l c e m a l ilk ola
rak 1077/1078 tarihinde kendi klesi N a s r d d e v l e C y komutasnda gn
derdii bir ordu ile Dmak kuattrd. Ancak A t s z m baar ile direnmesi
karsnda Fatm ordusu, Msra dnd. Fakat B e d r l c e m a l , Filistin ve
Suriye zerindeki arzularndan vazgemiyoru. Nitekim o, byk bir Fatm or
dusunu yine N a s r u d d e v l e C y nin komutasnda Suriyeye gnderdi
(Ekim 1079). Fatm ordusu nce Filistini ele geirdi, sonra da Dmak kuatt.
A t s z iin bu Fatm ordusu karsnda T u t u dan yardm istemekten baka
bir are kalmamt. Onun bu arsn hemen kabul eden T u t u , kuatmakta
olduu Halebden ayrlarak Dmaka yneldi. te yandan Fatm ordusu da T u t u un harekete getiini haber alnca kuatmay terk ederek sratle Msra dn
d. T u t u ,
Dmak yaknlarndaki Azra ayrlnda A t s z
tarafndan
karland. A t s z , T u t u a tbi olarak ehri ona brakt. Btn bunlara ra

men T u t u , kendisine kar baz gizli eylemlerde bulunan A t s z B e y i yay
nn kirii ile bodurmak suretiyle ldrtmtr. Bylece T u t u , A t s z n
ynetimindeki Suriye ve Filistin ehirlerine kolaylklar hkim olmutur(1079). (Bu
konuda daha ayrntl bilgi iin bk. Suriye Seluklu Devleti)
K irm an seferi
K a v u r t un ldrlmesinden sonra oullarndan , sultan M e l i k a h

tarafndan Hemedan da hapsedilmilerdi. Daha sonra bu ocuklardan S u l t a n a h ve kardeleri hapisten kap Kirmana geldiler. S u l t a n a h , Berdesir eh
rinde Kirman Seluklular tahtna oturdu (Eyll/Ekim 1074). Sultan M e l i k a h ,
balangta S u l t a n a h ve kardelerinin hapisten katn rendii zaman kz
mad; Kirman ve Umman ynetimini onlara brakarak hilatlar gnderdi. Bir s
re sonra sultan M e l i k a h m byk bir orduyla Kirmana yrdn
gryoruz. Bu olay, baz kimselerin M e l i k a h S u l t a n a h aleyhine tah
rik etmeleriyle aklayabiliyoruz. S u l t a n a h , onun harekete getiini haber
ald zaman Berdesir ehrine be fersah uzaklktaki Ali-bd denilen bir yerde
dzenlenen elence meclisinde bulunuyordu. O, derhal elenceyi brakp ehre
dnd. Sultan M e l i k a h , kalabalk ordusuyla bakent Berdesir nnde ordu
88
gh kurduu zaman, S u l t a n a h oktan ehre kapanmt. Ancak S u l t a n a h ,

bu Seluklu ordusuna kar koyamayacan anlam olmal ki, bizzat M e l i k a h
karlayarak ona deerli hediyeler takdim etti. Daha sonra elilerin gelip-gitmesi
ve emirlerin aracl i l e M e l i k a h S u l t a n a h affederek yerinde brakt;
ayrca, itaat edecei hususunda verdii szde durmas iin ona ant iirdi. Fakat
sultan M e l i k a h d a bu sefere kmadan nce, Berdesir ehrini harab edecei
ne dair yemin etmiti. Bu andnn yerine gelmesi iin Berdesir kalesinin burla
rndan Firze adndaki burcu yktrd. M e l i k a h , Berdesir nnde onyedi gn
oturduktan ve kzlarndan birini de S u 11 a n a h ile evlendirdikten sonra sfa
hana dnd. Bu olayn tarihi zerinde de kaynaklar arasnda uyumazlk vardr.
Bir ksm kaynaklar S u l t a n a h n tahta geiinden bir yl sonra yani 1075/6da
sultan M e l i k a h n Kirmana geldiini belirtiyorlar, ikinci gurup, zellikle
Arapa kaynaklara gre, M e l i k a h , 1080 yl iinde Kirmana gitmitir.
Kirman Seluklu meliki S u l t a n a h , Ocak 1085 tarihinde ld. Onun ye
rine kardei T u r a n a h tahta oturdu. Daha sonra annesi, olunun melikliini
onaylatmak iin deerli hediyelerle sultan M e l i k a h n huzuruna gitti. Sul
tan M e l i k a h , ona izzet ve ikramda bulunup, T u r a n a h Kirman meliki
atad.
A n a d olu fetih leri
Bizans imparatoru R o m a n o s D i o g e n e s in lm (1072) sebebiyle Ma

lazgirt sava sonras yaplan Bizans - Seluklu antlamas bozulmu ve sultan
A l p A r s l a n da Seluklu ehzade ve beylerine Anadoludaki gazalara devam
etmelerini buyurmutu. Bu gazalar, sultan M e l i k a h devrinde de devam etti.
Nitekim Seluklu ailesinden Kutalmoullar ile emirlerden T u t a k ve A r t u k B e y ler Kzlrmak geerek Orta-Anadolu ynnde ilerlediler. Bizans tah
tna yeni kan imparator V I I .
M i k h a i l D u k a s Seluklu fetihlerine engel
olmak amacyla Dou ordular bakumandanlna atad I s a a k i o s K o m n e n o s ve kardei A l e k s i o s u Anadoluya gnderdi. Bu ordunun kumandanla
rndan Norman asll U r s e l ( U r s e l i u s d e B a i l l e u ) de onlarla beraber idi.
Bizans kuvvetleri Kayseri ye ulat zaman, U r s e l in I s a a k i o s ile aras alm
ve yanndaki askerlerle ordudan ayrlarak Sivasa doru ilerlemiti. te yandan
I s a a k i o s komutasndaki Bizans ordusu da Kayseri yrelerinde Seluklu kuv
vetleri ile karlat ve yenilgiye urad, I s a a k i o s , tutsak alnd ise de kurtulu
akas deyerek kurtulabilmi ve Ankaraya kaabilen kardei A l e k s i o s i l e birleerek glkle stanbula dnebilmilerdi. te yandan A r t u k , T u t a k , A f
in,
Dilmaolu
(Demleolu)
Mehmet,
S e r h e n g o l u ve
D u d u o l u gibi Trk beyleri de 1073 ylnda Orta-Anadoluda fetih hareketle

rine devam ediyorlard, imparator V I I . M i k h a i l , Trk akmlarna engel ola
bilmek iin Anadoluya yeni bir sefer dzenlemek zorunda kald; bu amala da
amcas I o a n n e s i bir orduyla harekete geirdi. N i k e p h o r o s B o t a n i a t e s in de yer ald bu Bizans ordusu ayn zamanda U r s e 1 i de yakalayacakt.
89
Ancak I o a n n e s komutasndaki Bizans ordusu, U r s e 1 karsnda baarsz ol

duu gibi, I o a n n e s de tutsak alnd. U r s e 1, bu baardan sonra I o a n n e s D u k a s imparatorluk tahtna aday gsterdi. N i k e p h o r o s B o t a n i a t e s iin bu srada zmit yrelerinde fetihler yapan A r t u k B e y den
yardm istemekten baka are kalmamt. A r t u k B e y komutasndaki Sel
uklu kuvvetleri U r s e l ve I o a n n e s i yenilgiye uratp tutsak ald. A r
t u k B e y , bu iki tutsa kurtulu akas karlnda serbest brakt. Bun
lardan I o a n n e s serbest kaldktan sonra stanbula dnerken, U r s e l Amasya
ve Niksar taraflarnda Bizansa kar isyankr tutumunu srdryordu. mpara
tor V I I . M i k h a i l , baarsz kalan bu seferden sonra bu kez, A l e k s i os K o m n e n o s ynetiminde yeni bir orduyu Anadoluya gnderdi. U r s e l ise
bu durumu renmi ve Amasya yresinde faaliyette bulunan T u t a k ile Bizansa
kar bir ittifak gerekletirmiti. Ancak A l e k s i o s K o m n e n o s , daha akll
davranarak para ve hediyeler ile T u t a k kendi tarafna ekti. Nitekim T u
t a k , U r s e l i yakalayarak Amasyada A l e k s i o s a teslim etti. Bu olaylar s
rasnda Seluklu kuvvetleri eitli kollardan Anadolunun batsinda zmit, Ege
blgesinde Milet ve kuzeyde Trabzon yaknlarnda grlmeye balamlard; Kutalmoullar ise Gney-dou Anadolu blgesinde fetihlerde bulunuyorlard. Ni
tekim A r t u k B e y komutasndaki Trk kuvvetleri 1074 ylndan itibaren
Yeilrmak ve Kelkit yrelerini feth etmeye balamt. Emr M e n g c k ise Div
rii, Erzincan ve ebinkarahisar blgesinde, Erzurum ve oruh havzasnda ise
e m r E b u l k a s m faaliyet gstermekteydiler. Ancak A r t u k B e y , taht m
cadelesi srasnda sultan M e l i k a h tarafndan geriye arld. Onun bo brak
t sahalarda daha sonra D a n i m e n d G a z i fetihlerde bulundu. Seluklu
kumandanlarndan G m t e k i n C a n d a r ynetimindeki Trk kuvvetleri,
1077de Urfa yrelerinde Bizans kuvvetlerini bozguna urattlar. te yandan bu
srada Bizansllarm P h i l a r e t o s B r a c h a m i o s adn verdikleri bir Ermeninin yldz parlyordu. P h i l a r e t o s , Bizans hizmetinde bulunmu ve impa
rator R o m a n o s D i o g e n e s tarafndan kendisine Byk Domestikos nvan ve
rilmiti. R o m a n o s un tahttan indirilmesi ve V I I . M i k h a i l D u k a s n
imparatorluu zamannda (1071-1078), o bamszln iln ederek hkimiyet sa
hasn Maratan Malatyaya kadar geniletti. P h i l a r e t o s , bununla da yetin
medi. imdiye kadar Trklerin birok kez kuatmalarna direnmi ve Islm denizi
arasnda bir ada halinde kalm olan mstahkem Urfay Bizansllarm elinden
ald. Bylece P h i l a r e t o s un hkimiyet sahas Urfay iine almak suretiyle
Tarsusdan Frat tesine kadar uzanyordu. Buna ramen P h i l a r e t o s , kendi
ni gvencede hissetmiyor, adalarnn bir ounun aksine Bizans imparatorlu
undan ayrlmak istemiyordu. O, bir sre sonra Bizansa balanmakta gecikmedi.
P h i l a r e t o s , ihtiyatl davranarak Mslmanlarla da anlamay yeledi ve B
yk Seluklu Devleti vasal Musul valisi e r e f d d e v l e M s l i m e daha do
rusu sultan M e l i k a h a tbi oldu. Bylece o, ok ynl bir siyaset ile
hkimiyetini srdrmeye alyordu. Buna ramen 1081/1082 ylnda H s r e v
90
adl bir Trk komutasndaki askerlerle Ujfa yrelerine gelerek birok yerleri tahrip
etti ve karsna kan bir Hristiyan birliini de yenilgiye uratt.
T rkiye S elu k lu la r ile ilik iler
Trkiye Seluklu Devletinin kurucusu K u t a l m o l u S l e y m a n a h , aabeyi M a n s u r ve kardeleri A l p I l e k ve D e v l e t ( D o l a t ) , muh

temelen 1073 ylnda, Urfa ve Birecik yaknlarnda fetihler yapmakta idiler.
Bunlarn o blgeye, Byk Seluklular nnden kaarak gelen Trkmen gurup
laryla iliki kurduklar ve soylarnn asaleti sebebiyle onlar tarafndan babu
tanndklar anlalmaktadr. Ayr ayr birliklerin banda olduklar halde blge
de harektta bulunan drt kardeten ikisi, Suriye olaylarna kartlar. Fakat on
lar, A t s z B e y tarafndan yenilgiye uratlarak sultan M e l i k a h m yanma
gnderildiler (1075). Bu iki karde muhtemelen A l p l e k ve D e v l e t idi (Bk.
Suriyenin Fethi). Bu olaylarn yansra Kasm 1074de Mirdasemri M a h m u t un
lmnden sonra S l e y m a n a h , nce Halebi, daha sonra da Bizansl bir va
linin ynetimindeki Antakyay kuatmt. Fakat herhangi bir baarya ulaama
dan Halebden bir miktar mal alm, Antakyay ise 20 bin altn haraca
balayabilmiti. Ote yandan A t s z n Suriyede artan kuvvet ve kudreti kar
snda S l e y m a n a h ve M a n s u r , faaliyetlerini bu blgeden Anadolu ileri
ne nakletmeyi daha uygun bulmu olmaldrlar. A r t u k B e y in de geri arlm
olmas, soylarnn ycelii bakmndan onlara herhalde Anadoluda bulunan Trk
men guruplar zerinde mutlak bir hkimiyet kurmak fikri vermi idi. Ancak yi
ne de S l e y m a n a h , Anadoluya girdikten sonra muhtemelen Konya civarnda
harektta bulunmu, bu ehri ve yaknndaki Gvele (Gevele) kalesini almt (Tak
riben 1075). Bylece Kutalmoullar da, Byk Seluklu Devletini kuran amcazdeleri gibi, bir devlet kurmak yolunda, yani Trkiye Seluklu Devletinin
kuruluunu gerekletirmede ilk admlarn attlar. Kutalmoullar, daha son
ra bat ynnde fetihlere devam ettiler ve bu arada Bizansda srp giden taht
mcadelelerinden geni lde yararlandlar. Bylece zmit ve evresi Seluklu
larn eline geti. ok gemeden S l e y m a n a h , zniki de fethedip burasn
bakent yapmak suretiyle Trkiye Seluklu Devletini kurmay baard (1075). Ancak
bu devlet Byk Seluklu Devletine tbi bir durumda idi. Fakat ok gemeden
sultan M e l i k a h , bu duruma mdahale etti. Sultann Kutalmoullarnin Ana
doluda yerlemekte olularn dikkatle izledii anlalyor. Amcas K a v u r t un
isyanndan ve ldrlmesinden (1073) sonra, M e l i k a h m sk bir merkezi
yeti devlet siyaseti izledii muhakkakt. Fakat bu merkeziyeti ynetime kar
iki ynde, Suriye ve Anadoluda gelimeler oluyordu. Suriyede A t s z fazlaca kuv
vetlenince sultan M e l i k a h , kardei T u t u u oraya gndermiti. A t s z m
T u t u tarafndan ortadan kaldrlmasyla Suriye bu suretle itaat altna alnyor
du (1079).
Sultan M e l i k a h , ayn ekilde Anadoluyu kendi ynetim ve itaati altna
almak iin harekete geti ve buraya emr P o r s u k u gnderdi. Emr P o r s u k ,
91
yaplan bir savata (veya yapt teke-tek vurumada) M a n s u r u ldrm, fa

kat bakaca bir sonu elde edemeden geri dnmek zorunda kalmt. Aabeyinin
ne ekilde olursa olsun ortadan kalkmasndan sonra S l e y m a n a h , bir sre
daha Bizans ile ibirliinde bulundu. Emr P o r s u k un ona kar bir ey yapa
mam olmasnda belki de Bizansn desteini grm olmas da rol oynamtr.
Trk fetihleri 1079/1080 yllarnda Marmara ve Karadeniz sahillerine kadar uza
m, bir yandan da Ege Denizi kylarna ulamt. Ancak Bizans da tahi ask
kumandanlarn isyanlarnn bir trl sonu gelmiyordu. Bundan yararlanan S
l e y m a n a h , devletinin snrlarn geniletme frsat buldu.
A l e k s i o s K o m n e n o s (1081-1118)un tahta gemesi S l e y m a n a h
Bizansa kar daha serbest ve kaygsz davranmaya evketti. nk yeni impara
tor ile aralarnda hi olmazsa nceden bir ittifak mevdut deildi. Bu sebeple Trkler, artk Boazii sahillerine kadar ilerlediler, buradan geen gemilerden hara
almak zere karakollar kurdular, imparator A l e k s i o s , nce stanbul ehrine
rahat bir nefes aldrmak maksadyla kk gemilerle Boaz sahilinde bulunan
Trk kararghlarna korsan basknlar dzenletti ve bunlar geri ekilmeye zorla
d. Fakat A l e k s i o s un Balkanlardaki durumu hi de iyi deildi. O, Bal
kanlardaki Peenek ve Norman tehlikesini ortadan kaldrmak amacyla S l e y
m a n a h ile anlamay yeledi (1081). Bylece batda snrlarm hemen
hemen stanbul civarna kadar uzatm bulunan S l e y m a n a h , Anadolu nun
i taraflarnda muhtelif Trkmen ktlelerinin harektna mdahale etmek, zel
likle baehirleri stanbul ile ilikileri kesilmi, gney ve gney-dou ehirleri ile
uramak iin serbest kalm bulunuyordu. Nitekim S l e y m a n a h , gzlerini
Gney-dou Anadoluya evirdi.
Sleym anah m lm
S l e y m a n a h , bundan sonra gneye doru yrd ve Tarsusu kuata

rak ald (1082/83.) Ertesi yl Trkiye Seluklu hkmdar Adana, Misis ve Anazarba olmak zere, hemen btn
ukurovay
fethetti.
Bylece Ermeni
P h i l a r e t o s un oroslardan Urfaya kadar kurmu olduu devletin bat ks

m Seluklularn eline gemi oldu. Bundan sonra sra Antakyaya geldi. ok es
ki devirlerden beri Suriyenin en nemli ehri ve merkezi olmu bulunan bu byk
ehre gzn diken sadece S l e y m a n a h deildi. Halebi ele geirmi bulu
nan Seluklu vasal e r e f d d e v l e M s l i m ve melik T u t u da Antakya nin fethini ama edinmilerdi. Sonu olarak Antakya 12 Aralk 1084de
S l e y m a n a h tarafndan fethedildi. ehrin i kalesi ise bir ay daha direndik
ten sonra 12 Ocak 1085de S l e y m a n a h a teslim oldu. Ancak S l e y m a n ah m Antakya ehrini almakla, hem e r e f d d e v l e M s l i m , hem de me
lik T u t u ile mcadele etme durumuna gelmiti, ilk savata e r e f d d e v 1 e , bozguna urayarak ldrld. S l e y m a n a h , buradan Haleb zerine
yryerek ehri kuatt. Antakyann zabtndan sonra e r e f d d e v l e nin or
tadan kaldrlmas ve Halebin kuatlmas, artk S l e y m a n a h ile Byk Sel
92
uklular arasmdaki mcadeleyi n plana geirmiti. e r e f ii d d e v 1 e 1nin

Haleb'de brakt emr e r i f E b A l i H a a n , Haleb'' i savunurken, bir yan
dan da sultan M e l i k a h a ve melik T u t u a mektuplar yazm ve yardm is
temiti. S l e y m a n a h ,
btn kuvvetleriyle Haleb nne geldii srada,
T u t u 1 un da harekete getii haber alnd. A r t u k B e y de bu srada T u t u un yannda bulunuyordu. Onun kuvvetleriyle takviye edilmi olan T u t u , ffalebv mil uzaklkta bulunan A yn useylem de 5 Haziran 1 0 8 6 da
S l e y m a n a h m ordusu ile savaa tututu. ki Trk ordusu arasndaki bu sa
van sonucunu, u b u k
B e y ve Trkmenler tayin ettiler. Bunlar, S l e y m a n
a h dan ayrlp T u t u tarafna getiler. S l e y m a n a h sava kaybettiini

grnce intihar etti (Ayrntl bilgi iin bk. Trkiye Seluklular).
Ebulkasm ve Byk S eluklular
S l e y m a n a h , Antakyay feth iin yola karken bakent znikte E b u 1 k a s m adnda bir Trk beyini brakmt. Antakyanin fethi srasnda K a r a t e k i n adnda bir Trk beyi, Karadeniz kysnda Sino/ju fethetti (1085 ba). Ancak
S l e y m a n a h n lmnden istifade eden imparator A l e k s i o s un Trklerin eline gemi olan Karadeniz sahil ehirlerini geri almt. mparator A l e k
s i o s , sultan M e 1 i k a h n gnderdii a v u (veya S i y a v ) adndaki
elisini kandrarak kendi tarafna ekti. Nitekim a v u , M e l i k a h n mek
tubunu gstererek K a r a t e k i n i Sinopu terk iin ikna etmiti. Bylece Sinop,
yeniden Bizansa teslim edildi. S l e y m a n a h n lm haberi, onun eitli bl
gelere atam olduu Trk beylerinin bamsz hareket etmelerine sebep oldu. Bun
lardan devlet bakenti zniki elinde bulundurduu cihetle en nfuzlusu
E b a 1 k a s m idi. Becerikli ve sonde recede haris olan E b u l k a s m , bundan
sonra Marmara kylarna aknlar yapmaya balad. O, kardei E b u l g a z i yi
de Kayseri ve evresine vali olarak atamtr. Sultan M e I i k a h ise zniki itaat
altna almak zere, emr P o r s u k kumandasnda 50 bin kiilik bir kuvvet gn
dermiti. Emr P o r s u k un Anadolu iinde bamsz davranan muhtelif Trk
beylerini itaat altna aldktan sonra Iznike yaklamakta olduu sralarda, impa
rator A l e k s i o s , E b u l k a s m a haber gndererek onu stanbul a davet etti.
Bizans imparatoru, znik hkimi E b u l k a s m ile P o r s u k a kar bir ittifak
yapmak isteinde grnyordu. Aslnda o, Trkleru elinde bulunan zmit i ele
geirmek istiyordu. E b u l k a s m , sianbulda iken, Bizansllar zmit i kontrol
altnda tutabilecek bir kale ina etmeyi baardlar. Kalenin inas bittikten sonra
A l e k s i o s , E b u l k a s n a pek ok hediyeler vererek znik e uurlad. E b u 1k a s m , olan biteni rendii zaman kadere boyun emek zorunda kald. nk
bu srada emr P o r s u k artk znik nnde grnmt ve E b u l k a s m impa
ratorun yardmna muhtat. Emr P o r s u k zniki ay kuatt. Bizans impara
torunun hareket ekline ve hilekrlna ok ierlemi bulunan E b u l k a s m ,
l}u sre iinde kendi imknlar ile P o r s u k un kuvvetlerine kar zniki koru
du. Ancak sonuta yardm istemek iin imparatora bavurmak zorunda kald. mpa
93
rator A l e k s i o s , b u srada bat ynnde Peeneklere kar byk bir lm-kalm

mcadelesi iinde idi. Onun bu cepheden ayracak kuvveti yoktu, buna ramen
E b u l k a s m a yardm zorunluluunu duymutur. nk znik P o r s u k un
eline geecek olursa burasn Byk Seluklu Devletinden kurtarp almak he
men hemen imknsz gibi idi. Bu nedenle o, yeniden bir hileye bavurdu. O, pek
kk bir kuvveti bunlara imparatorluk sancaklar ve ssl almetler vermek su
retiyle E b u l k a s m a yollad. Bu yardm yoluyla P o r s u k u geri ekilmeye
zorlamay ve imkn olduu takdirde de zniki kendi adna zabtetmeyi umuyor
du. Bu kk Bizans kuvveti muhtemelen deniz ynnden ehre girdi, imparator
amacnn ilkine ulat. Bizansllar surlar zerine kp imparatorluk sancak ve
almetlerini gstererek sava naralar atmaya balaynca P o r s u k , imparatorun
bizzat geldii dncesiyle kuatmay kaldrmay uygun buldu. znik bu suretle
kuatmadan kurtulunca, yardma gelen Bizans kuvvetleri, saylar pek az olduu
ve E b u 1 k a s m , henz tamamiyle kuvvetten dmemi bulunduu iin impa
ratorun plannn ikinci evresini gerekletiremeyeceklerini anlayarak geri dn
meyi yelediler. te yandan emr P o r s u k un baarszl zerine sultan
M e l i k a h m znikin zaptndan vazgemedii ve buraya kymetli kumandan
larndan emr B o z a n gnderdiini gryoruz. Nitekim emr B o z a n , znik
nne geldi, ehri saldryla zabt etmek iin birbiri arkasna yapt giriimler,
E b u l k a s m m iddetli savunmas ve imparatordan istedii yardm elde etme
si sayesinde bir trl sonu vermedi. Emr B o z a n , bylece zniki zabt edeme
yeceini anlad zaman kuatmay kaldrarak kararghn Ulubat yaknnda
bulunan Lampe rma kenarna nakletti. E b u 1 k a s m n bu sralarda artk ba
msz olma imknnn yok olduunu farkettii anlalmaktadr. Bu sebeple o, do
rudan doruya sultan M e l i k a h a bavurarak znikte onun valisi sfatyla
kalmay mit ederek byk hediyeler hazrlad ve kardei E b u l g a z i yi znik^de
yerine vekil braktktan sonra sfahana gitti. E b u l k a s m , btn rica ve srar
lara ramen M e l i k a h tarafndan huzura kabul edilmemi ve kendisine Ana
dolu iinde tam yetki verilmi olan B o z a n ile anlamas bildirilmitir. Bylece
amacna ulaamayan E b u l k a s m , uzun bir sre bekledikten ve ztrap ektik
ten sonra B o z a n bulmak iin harekete geti. Ancak yolda emr B o z a n n
gnderdii 200 kiilik bir birlik tarafndan yakalanarak kendi yaynn kiriiyle
boduruldu (Muhtemelen Eyll/Ekim 1092). Sultan M e l i k a h , B o z a n znike doru gnderdii srada, kendisiyle ittifak yapmak zere, Bizans imparato
runa bavuruda bulunmutu. Ayrca imparatorun kzlarndan birini oullarndan
birine istemiti. Sonunda imparator A l e k s i o s da Seluklu Sultanna bir eli
heyeti gnderdi, fakat bunlara verdii talimatta mzakereleri uzatarak M e l i k a h oyalamalarn bildirmiti. Ancak bu heyet, daha yolda iken M e l i k a h n lm haberini ald ve bu nedenle geri dnd.
Kafkasya harekt .
M e l i k a h m tahta getii ilk zamanlarda, Gence ve Dovin eddadlerin

den I I I . F a z l , babas I I . F a z l a isyan ederek emrlii ele geirmiti
94
(1073/1074). Sultan M e l i k a h , onun ismen varolan tbiliini daha salamla

trmak gereini dnm, bu amala da Bbl-ebvb (Derbend) ve Erran ku
mandanlarnn en byklerinden olan S a v t e k i n e kta etmiti. Emr
S a v t e k i n , beraberinde bir Trk kuvvetiyle o blgeye gitti (1075). I I I .
Fa z 1,
lkesini pek teslim etmeye istekli grnmyordu. S a v t e k i n , onun zeri

ne yrd zaman, Trkler karsnda kendini savunamayacan anlaya
rak Gence ve Erran teslim etmekten baka are bulamamt, Trkler, Erran l
kesinin btn ova, nahiye ve kalelerine yerleirken, S a v t e k i n de Gence valisi
olmutu; III.F a z l a ise Grcandaki Esterbad ehri kta edilmitir. Emr S a v
t e k i n ise naibi A h m e t i sultan M e l i k a h 1 n elisi olarak Bba gnderdi.
Seluklu elisi, sultann u blgesini S a v t e k i n e kta ettiini ve minberlerde
hutbenin sultandan sonra onun adna okunacan bildirdi (Aralk 1075). Bu su
retle drt ay hkm srm olan Bb emri M e y m u n un emirlii brakmak mec
buriyetinde kalmasyla bu blgede gerek bir Seluklu hkimiyeti balam oldu.
te yandan i r v a n a h F e r i b u r z da Bb ele geirmekten midini kesmi
ve Seluklulara yllk vergi deyen bir vasal durumuna getirilmiti. Bu sefer sra
snda Hazarlardan arta kalan topluluklar, irvan tarafna gelerek Seluklulara
tbi oldular. S a v t e k i n de bunlar, bu blgede Kahtan adnda bir kasaba yapt
rarak, yerletirmiti(1076).
Emr S a v t e k i n , bir sre sonra beraberinde Dovin ve Dmanis Mslman
emirleri olduu halde Grc Kral I I . G i o r g i (1072-1089) zerine yrd ise
de Phartzkhis yaknnda yaplan savata yenilerek geri ekilmek zorunda kalm
t. S a v t e k i n in Grcler karsnda baarszla uramas sultan M e l i k a h n bizzat Grcistana gelmesine sebep oldu (1078/1079). Sultan, Somhet blgesini
istil ettikten sonra amvildeyi zabt ederek burann kumandan L i p a r i t in
olu Yo a n e yi tutsak ald ve Kafkasya ilerini dzenledikten sonra S a v t e k i n e
takviye kuvvetleri brakarak geri dnd. S a v t e k i n , yeni kuvvetlerle tekrar Gr
clere kar harekete geerek amvilde ovasna girdi; fakat Grc, kral I I . G i o r g i , bu kez de onu Phartzkhis yaknnda malup etmiti. Bunun zerine sultan
M e l i k a h , ileri dzene koymas iin Trkmen emirlerinden A h m e t i bu bl
geye gnderdi. Emr A h m e t ,
Grc kraln ar bir yenilgiye uratm ve Kars
kesin olarak Trk hkimiyeti altna alarak bu blgede dzeni salamt(1080).

Ayrca E b Y a k u b i l e l s a B r i adlarndaki emirler, beraberlerindeki Trk
menlerle avat, Acara, Karthili, Ardanu, Ktayis ve yrelerine hkim oldular.
Ertesi yl, bu Trk kuvvetleri oruh vadisine kadar ilerlediler, hatt Trabzonu
da ele geirdiler, ancak Bizansllar bu ehri tekrar geri aldlar. Ote yandan nce
kral G i o r g i , sonra da Kakheth kral A g s a t h a n , sfahanda bulunan sultan
M e l i k a h n huzuruna giderek bamllklarn tekrarladlar. Emr S a v t e
k i n ise bir sre daha bu blgede kald. Sultan M e l i k a h , daha sonra 1083
yl sonunda onu i"Emrl hc ve Kfe Emri atamtr. S a v t e k i n , Badata
geldii zaman, halife M u k t e d tarafndan huzura kabul edildi. Halife, S a v t e
k i n e hil at giydirmi ve ihsanlarda bulunmutur. S a v t e k i n , hastalannca hi
95
vakit geirmeden Badattan sfahana gitti ve orada ld (Eyll/Ekim 1084). Sultan

M e l i k a h , S a v t e k i n ayrldktan sonra Erran blgesinin ynetimini Y k u t nin olu K u t b e d d i n s m a i l e verdi. K u t b e d d i n s m a i l , ayn za
manda Azerbaycan valisi idi. Bu sralarda Errandaki bu ynetim deiikliinden
yararlanan eddadt emri I I I . Fa z l , isyan etti. Bu durum, sultan M e l i k a h m
tekrar Kafkasyaya yeni bir sefer yapmasna sebep oldu(1086). M e l i k a h n
bu seferi srasnda birok ehir, Seluklulara tbi olduklarn bildirdiler. Seluk
lulara itaatini tekrarlayanlardan biri An emri E b u l f a z l M i n e h r idi. i r v a n a h F e r i b u r z d a itaatini bildirerek, ylda 70 bin altn vergi demeyi kabul
etmiti. Sultan M e l i k a h , eddadlerin hkimiyetindeki Gencenin zabt ve
I I I . F a z l n cezalandrlmas grevini, emr B o z a n a verdi. Emr B o z a n ,
iddetli bir kuatmadan sonra Genceyi ele geirdi ve I I I .
F a z l tutsak ald.
Bu sefer srasnda Bizans elisi hzineleri doldurup taran ve muhasipleri a

rtan birok mallar ile sultan M e l i k a h tan mn dilemeye gelmiti. Sultan
daha sonra Karadeniz sahiline kadar harektn srdrmtr. Bir sre sonra blge
halknn vergiler nedeniyle bask altnda tutulmas zerine An Ermeni Patrii
B a r s e g , sultan M e l i k a h n yanna gitmeye karar verdi. Ayrca o, sultan
dan P h i l a r e t o s un ie karmasyla drde kan Ermeni Patriklii nin duru
munun dzeltilmesi iin de istekde bulunacakt. Patrik B a r s e g , b eraberin d e
prensler ve din adamlarndan oluan bir heyetle Isfahana gitti. O, sultana hediye
olarak onbin altn ve gm ile kymetli kumalar gtrmt. M e l i k a h , hu
zuruna kabul ederek ona iltifatlarda bulundu ve arzularn yerine getirdi. Sul
tan, btn kilise, manastr ve din adamlarn vergiden muaf tuttu. Bu hususta ve
Ermeni Katolikosluunun tek bir makamda temsil edilmesi hakknda fermanlar
verdi(1090). Ayrca bu ilerin yerine getirilmesini kontrol grevini, Azerbaycan
meliki K u t b e d d i n s m a i l yrtecekti. s m a i l bu grevi gerei gibi yerine
getirmi olmal ki, Urfal M a t e o s tarafndan Bu s m a i 1 iyi ve o k m erha
metli ve imar edici bir ahst eklinde vlmektedir.
AHSA VE BAHREYN KARMATLER
K ik in e'n in seferi
IX-XII. yzyllar arasnda, Islm leminde, eitlik esasna dayanarak geni

bir sosyal, slahat ve adalet hareketlerinin savunucu ve uygulayclar olarak or
taya atlan Karmatiler, zellikle kalabalk ifti kitleleri arasnda geni ve etkili
propagandalara girierek baz halk kitlelerinin kendilerine katlmalarn sala
mak suretiyle kuvvetlenmilerdi. Daha sonra onlar, Horasan, Suriye ve Yemende
propaganda merkezleri kurduktan baka, Ahsada 899 ylnda, bamsz bir dev
let kurarak Badat Abbas Halifeliiyle uzun yllar sren mcadelelerde bulun
mulard. Bunun zerine halife M u k t e d i B i e m r i l l a h , Byk Seluklu
Devleti sultan M e l i k a h a bavurarak isyan halindeki Ahsa Karmatilerine
kar yardm isteinde bulundu. Halifenin bu bavurusu zerine sultan, saray
96
AL SE V M -E R D O A N MERL
erknndan hcip K i k i n e yi Ahsa Karmati seferi iin grevlendirdi. Derhal

harekete geen K i k i n e , hizmetinde bulunan I b n z z e r r a d araclyla, bu
sralarda (1075) Katif ve Oval (Bahreyn) adas emri bulunan Y a h y a b i n A b b a s la iliki kurup, dzenleyecei sefer iin ondan destek ve yardm sz ald.
Ayrca K i k i n e , bu srada Badat Seluklu asker valisi (hne) bulunan,-zel
likle bedevi Arap kabileleri zerinde etkili olup sz geen S d u d d e v l e G e v
h e r y i n ve ilerigelen Arap kabile reislerinden b n M u h a r i ten de destek
vaadi ald. Bunun zerine bakent sfahandan Basraya gelen K i k i n e , daha
nce, buraya gelmi bulunan Ibn M u h a r i in temsilcisi G u d a f e l - B e d e v i
v e l b n z z e r r a d la bulutu. Aralarnda yaplan antlamaya gre, Sefer sra
snda elegeirilecek olan ganimetlerin onbirde birer hissesi halife ve sultana, ara
larnda blmek zere,
onbirde bir
hissesi vezir
Nizamlmlk
ve
S d u d d e v l e G e v h e r y i n e, geri kalan sekiz hisse de drder hisse halin

de, K i k i n e i l e l b n M u h a r i in adamlarna verilecekti . ok gemeden,
daha nce yaplan antlama gereince, G e v h e r y i n i n Basraya gelmesi ze
rine, K i k i n e , I b n z z e r r a d ve G u d a f e l - B e d e v i , mancnk ve eitli
silahlarla donattklar kk bir orduyla Katife hareket ettiler. Bir sre sonra
kalabalk Kays ve Kuba kabileleri, onlara kar yama saldrlarna baladlar;
yaplan arpmalarda, nce Araplar, fakat daha sonra K i k i n e nin kuvvetleri
stnlk salayarak sava kazandlar. K i k i n e , aralarndaki ocuk ve kadn
larn da bulunduu tutsaklar ait olduklar kabilelere artsz olarak geri gnder
di. Buna sonderecede sevinen Kays ve Kuba kabile reisleri, K i k i n e ye
teekkrlerini bildirdikten baka, deerli armaanlar gnderdiler ve Karmati
seferi iin kendisinin hizmetine gireceklerini bildirdiler ve ayrca 500 atl kuv
veti de onun emrine verdiler. Bylece kuvvetleri daha da artan K i k i n e ve mt
tefikleri, K atif e yaklatklar sralarda, kent emri Y a h y a b i n A b b a s a
Karmatilerle mcadele amacyla kuvvetleriyle birlikte gelmekte olduklarn
bildirdiler. Fakat bu haberi iyi karlamayan emr Y a h y a , bakumandan duru
munda bulunan K i k i n e ye tehdit dolu yle bir cevap gnderdi:
Daha nce b n z z e r r a d araclyla yaptmz antlamaya gre, sultan,
bana sadece 200 atl gnderecekti; ben de bunlar kendi askerlerim gibi ynete
cek ve onlara, kendi arzuma gre kumanda edecektim; yoksa ben, sultandan Ba
nda kumandam bulunan bir ordu istemedim. Ey hcip, ben, seninle hibir zaman
Karmati mcadelesinde ibirlii yapamam, eer seninle birleip ibirlii yapacak
olursam kendimi burada gvencede gremem. nk sen, Kays ve Kuba kabile
leriyle savamak suretiyle ok fena bir i yaptn, bu yzden onlar, artk ne sana
ne de bana gvenebilirler; ayrca byle yapmakla benim erefimle de oynam ol
dun. Sen, imdi, etraf dmanlarla evrili bir orman iinde kuatlm olan bir
arslana benziyorsun. Senin iin artk burada kalmak, veya geri dnmek imkn
szdr. Eer bana, buyruun altndaki kuvvetleri verirsen senin Basraya sa, sa
lim geri dnmeni salarm. Ben de bu kuvvetlerle Ahsaya Karmatilere kar
saldrya geer, burasn aldktan sonra Halife ve Sultan adna hutbe okutur ve
97
her yl da dzenli olarak vergi derim. Benim bu nerime raz olmaz da Karmati
seferini kumanda etmek istersen ite l, istediin yere gidebilirsin . Bylece emr
Y a h y a , daha nce yaplan antlamay bozmu oldu. K i k i n e ile emr Y a h y a
arasnda birka kez mektup ve cevaplar gnderildi ise de bir anlama olmad ve
ok gemeden, aralarnda yaplan savata, Y a h y a yenilgiye uratld. Bununla
birlikte o, Kays ve Kuba kabileleriyle iliki kurup, antlama yaparak K i k i n e nin ordusuna ait, iinde yiyecek maddelerinin de bulunduu btn arlklar ya
ma ettirmeyi baard; ayrca ok gemeden, zayf bir duruma den K i k i n e
kuvvetlerine ani bir baskn yaparak onlar l ilerine kamak zorunda brakt.
Bylece K i k i n e ve mttefiklerinin askerleri dald, sonunda onlar, bin bir
glkle ve sknt iinde, perian ve yorgun bir halde, Basra'ya ulaabildiler. By
lece K i k i n e nin komutasndaki Ahsa Karmatilerine kar dzenlenen sefer,
Katif emri Y a h y a b i n A b b a s n olumsuz tutum ve davranlar sonunda, K i k i n e ile anlamazla dp savamas sebebiyle, baarl olamam ve dolaysy
la Karmatilerle mcadele yaplamamtr.
A rtuk B ey in seferi
Bu baarsz seferden ok gemeden Ahsann gney ucundaki Uyn ilesi emri

ve Karmatilerle baarl mcadelelerde bulunan A b d u l l a h b i n A l i , vezir
N i z a m l m l k araclyla, sultan M e l i k a h a bavurup Kendisine yar
dm edildii takdirde Karmatilerle mcadeleye devam edeceini, Ahsa ve Bah
reynde Abbas Halifelii ve Seluklu Sultanl adlarna hutbe okutacan
bildirdi. A b d u l l a h n bu nerisini olumlu karlayan ve bu kez, Karmatilere
ar bir darbe vurulup, onlarn kesin olarak itaat altna alnmalarn isteyen sul
tan M e l i k a h , Hulvan (Lristan) Seluklu valisi A r t u k B e y i, ikinci Kar
mati seferini yapmakla grevlendirdi. Sultann buyruunu alan A r t u k B e y ,
kardei A 1 p k u ve yedi bin kiilik bir Trkmen atl kuvvetiyle Hulvandan ha
reket edip, bir l seferi iin gerekli olan, zellikle deve ve yiyecek maddelerini
salamak amacyla, Basraya geldi. ehre sokulmayan ve dolaysyla istedii ey
leri elde edemeyen A r t u k B e y , Ben, sizinle sava iin buraya gelmedim, ge
rekli yiyecek ve develeri aldktan sonra Ahsa'ya gitmek zere, buradan ayrlacam,
aksi takdirde, bunlar zorla almak niyetindeyim dedi. Bunun zerine Basra ilerigelenleri, A r t u k B e y in istedii yiyecek ve dier ihtiyalarn byk bir ks
mn ona verdiler. Bunun zerine A r t u k B e y , Ocak 1077de, daha nce Seluklu
kuvvetlerine kar savaan Y a h y a b i n A b b a s n ynetimindeki K a tif e hare
ket etti. lk seferde Seluklu kuvvetleri komutan K i k i n e ye kar cephe alp
savamasnn karlksz kalmayacan dnen emr Y a h y a , A r t u k B e y in kalabalk kuvvetlerle yaklamakta olduunu haber alr almaz derhal ehri bo
altp Bahreyn adasna kat. te yandan hibir direnile karlamadan K a tif i
ele geiren A r t u k B e y , buradan Ahsaya giderek A b d u l l a h b i n A l i ile
savamakta olan Karmatileri kalelerinde iddetle kuatmaya balad. Seluklu kuv
vetlerinin de A b d u l l a h ile birlikte kuatmaya katlmas zerine, yiyecek ve zel
AL SEVM ERDOAN' MERL
93
likle susuzluk bakmndan ok g durumlara den Karmatiler, A r t u k B e y e

bavurarak bar isteinde bulundular. Her iki taraf arasnda yaplan grmeler
sonucunda Karmatilerj A r t u k B e y in u nerilerini kabul etmek zorunda
kaldlar:
1 Ahsa'da, Fatmler adna okuttuklar i hutbesini kaldrp, Abbas Hali
felii ve Seluklu Sultanl adna snn hutbesi okutmak.
2 Sava tazminat olarak 10 bin altn demek.
3 Bu paray salayabilmek iin kuatmann bir sre kaldrlmas.
4 Bu artlara uyacaklarn gstermek amacyla, A r t u k
Karmatilerden 13 rehinenin verilmesi.
B e y e ilerigelen
Bylece A r t u k B e y , kendisine teslim edilen rehineleri aldktan sonra ant

lama uyarnca, kuatmay kaldrd. Bu arada A r t u k B e y , Bahreyn adasna
geerek buradaki Karmatileri ve dolaysyla Y a h y a b i n A b b a s da itaat al
tna almay baard. Ote yandan kuatmann kaldrlmasn frsat bilen Ahsa Kar
matileri, antlama artlarn btfzarak yakn yrelerde bulunan bahelerdeki gizli
depolarndan bol miktarda yiyecek maddelerini sratle kalelerine naklederek ye
niden direnie getiler. Onlarn bu hareketleri zerine A r t u k B e y , derhal ye
niden harekta balayarak Karmatileri daha sk bir kuatma altna aldktan baka,
onlarn yiyecek maddeleri salayabilecekleri kyleri kontrol ve denetim altnda
tutmu ve ald diet nlemlerle de bu kylerden yiyecek maddelerinin darya
kartlmasn nlemitir. Bylece Karmatiler, kalelerinde deta hapsedilerek zel
likle yiyecek bakmdan ok g bir duruma getirilmiler ve dolaysyla direnme
gleri de ciddi olarak tkenmeye yz tutmutu; nerdeyse teslim olma giriimin
de bile bulunacaklard. Fakat bu sralarda, bu blgenin dayanlmaz scaklar kar
snda, yurtlarna dnme eilimi gsteren ve bu yzden aralarnda huzursuzluk
bagsteren Trkmen askerlerinin bavurusu sonucunda A r t u k B e y , A b d u l
l a h b i n A l i ile yapt antlama gereince, ona kardei A 1 p k u un kumanr
dasnda 200 atl brakm ve Yeniden gelerek Karmatileri tamamen sindirip,
teslime mecbur edeceini bildirmitir. A r t u k B e y , geri kalan Trkmen atl
laryla Basra'ya., buradan da Badata gitti. ok gemeden halife K a a i m B i e m r i l l a h n Divan na karak hilfet ilerigelenlerine Ahsa ve Bahreyn'deki
Karmatilere kar giritii baarl mcadeleleri anlatm ve Yeniden dnerek
Ahsay onlarn hkimiyetinden tamamen kurtaracan bildirmitir. Durumun
arzedilmesi zerine halife, bizzat kendisinin de katld bir Divan toplantsnda
okunmak zere, A r t u k B e y in Karmatilere kar srdrd baarl mca
delelerine teekkr nianesi olarak bir ferman (tevki) yazlmasn emretti. Bugn
elimizde bulunan bu fermann Trke evirisini aynen veriyoruz.
Rahman ve Rahim (olan) T a n r adyla (balarm). Hamd, gzellik ve zerafette tek, kudret ve ycelikte esiz, hakkn peygamberlii ve dini iin seilen, ya
ratklarn soyca en saygn, rtbe ve mevki bakmndan en ereflisi, mrikler
istemese bile btn dinlere stn gelmek iin Tanrnn onu hak din ve hidayetle
99
gnderdii Arap Peygamber, peygamberlerin efendisi, ekin kullarn sonuncu

sunun - salt ve selm zerine olsun-nru ile insanlar irkin karanlklarndan
kurtaran Tanr iindir.
Abbasoullarndam hidayete ermi reid halifelerle (Hlefyi Ridn) sl
m glendiren T a n r ya hamdolsun. T a n r onlarla, irk ve ktl yok etti;
onlara dost olmay, en byk korku (kyamet) gnnde, kurtulu vesilesi kld.
Onlara itaat etmeyi, kendisine ve peygamberine itaat etmeye yakn kld. Aziz olan
(Tanr) dedi ki: Allaha, peygambere ve mirlere itaat ediniz. Bylece (itaati) Emrlmmintne kadar gtrd (Emrlmminne dahi itaat edilmesini belirtti).
Onun vrisleri, imamete sarlarak onu ycelttiler. Sapklarn kalpleri, onun gn
lerinin izzeti ile korku ve tela dt. Dostlarnn bayraklar, hkm srdkleri
yerde muzaffer oldu, fetihlerin onlara olan yardm (Fetihler sayesinde onlara ula
an yardm) pepee geldi. T a n r , Emrl mminne nimet versin ve devletini,
vlmeye deer ilerden bo brakmasn.
Daha sonra T a n r nn elisi-zerine salt ve selm olsun- dedi ki: C e b r a i 1, zerinde, kara bir kaftan ve belinde, haner gibi bir ey olduu halde, bana
geldi. Dedim ki; Ey C e b r a i l , onlarn (Mslmanlarn) ynetimi kimin elinde
olacak? Dedi ki: Ey C e b r a i 1 , onlarn tebaas kim olacak. Dedi ki: Horasanda
kemer takanlar, toprak sahibi kyller, Dokuz Ouz Trkleri veya da halkndan
hanerliler olacak. Ben dedim ki: Ey C e b r a i l , A b b a s m olu neye sahip ola
cak? Dedi ki: Ey M u h a m m e d , o maher gnne kadar, l ve ehir halkna
altna, Safa, Merve ve M eara, ticarete, saltanata (taht ve taca) vnlecek ey
lere ve dnyaya sahip olacak. Bu, T a n r nn fazldr (Tanr nn verdii stn
lktr), dilediine verir.
Bilinsin ki, E k s k o l u A r t u k un halifenin hizmetinde olup ona itaat et
mede bozguncu ve inkarc Karmatilerle olan cihadnda gsterdii aba, vlsn;
ayrca o, onlarn bu blgedeki pisliklerini temizlemek, adlarn kknden kaz
mak ve (dolaysyla) T a n r katnda kazanl kmak iin, halifeyle birlikte sa
vasn. nk U lu T a n r diyor ki: Onlarla savan; T a n r , onlara, sizin elinizle
azap verip rezil edecek, sizi onlara kar muzaffer klp (yardm edip) inanan kavmin gnlne ifa verecektir.
E k s k o l u A r t u k , btn ilerinde, halifenin kendisine duyduu gven
den destek alsn ve mr uzun olsun.
Allah sizi kendisinden sakndryor. O, kullarna kar merhametlidir
Ferman okunduktan sonra yer perek halifeye teekkr ve memnuniyetini arzeden A r t u k B e y e, halifeyi ziyaret eden devlet adamlarna verilen geleneksel
armaanlardan baka Rknddin ve Zahrddin iinvanlaryla birlikte hiatler (zel
giysi), eeri ilemeli bir at ve tane misk verildi. Daha sonra Divan toplantsn
dan ayrlan A r t u k B e y , Ahsa'ya dnmek zere, Vast yoluyla Basraya gitti.
A r t u k B e y in Basra ve Badatta bulunduu sralarda Ahsada Karmati
lerle mcadelelere devam edildi. yleki:
100
AL SEVM ERDOAN MERL
A r t u k B e y in kuvvetlerinin byk bir blmyle Ahadan ayrlmasn fr

sat bilen ve Arap Ezd ve Amir-Reba kabilelerinden de destek salayan Karmati
ler, byk bir saldrya getiler. A l p k u ve A b d u l l a h b i n A l i nin
kuvvetleriyle Beynerrahbeteyn yresinde yaplan bir sava sonucunda, Karmati
ler, bir kez daha yenilgiye uratldlar ve bar isteinde bulunup Kaytsz artsz
teslim olarak kalelerinden ayrlmak zorunda brakldlar. Bununla birlikte A b
d u l l a h , A 1 p k u ve Trkmen atllarn kaleye sokmad gibi, yenilgiye ura
tlan soydalar Araplara sonderecede iyi davranlarda bulunmu ve alman
tutsaklan salvermitir. Fakat buna ramen ok gemeden Karmatilerin kkrt
malaryla yeniden harekete geen Ezd ve Amir-Reba kabile kuvvetleriyle 1077
ylnda, Ahsa'da Muhallem ve Sleysil aylar arasndaki yrede yaplan savata,
A l p k u ve A b d u l l a h m taktik uyarnca, zellikle azgn develeri davul ve tram
petlerle rktmeleri sonucunda, Karmatiler ve Amir-Rebia kuvvetleri bir kez daha
yenilgiye uratldlar; obanlaryla birlikte ok sayda at ve deve (4000 kadar) elegeirildi, pek ok kadn ve ocuk da tutsak alnd. Bylece Karmatilere ve mtte
fikleri olan bu iki Arap kabilesine, artk bir daha harekete geemeyecekleri ar
bir darbe indirilmi oldu. Fakat bununla birlikte A b d u l l a h b i n A l i , kaza
nlan zaferlerde byk roller oynayan A 1 p k u ve Trkmenlere kar tutum ve
davranlarn deitirdi, onlar iddetle izlemeye balatt, kendisine kar nlemler
almaya alan A 1p k u u hapse attrd ve ksa bir sre sonra da orada ldrtt;
bylece Ahsa ve Bahreyn'de hkimiyet ve ynetimi kendi tekelinde toplam oldu.
Btn bu olaylar, kendisine gnderilen bir ulak araclyla Basrada haber
alan A r t u k B e y , 2000 kiilik bir Trkmen atl kuvvetiyle yeniden sratle Ahsaya gelerek kalesine ekilip direnie geen A b d u l l a h b i n A l i yi iddetle
kuatt. Bu srada A b d u 11 a h n basks altnda ezilen birok Arap emirleri, kuv
vetleriyle birlikte A r t u k B e y in saflarnda A b d u l l a h a kar savatlar. Ol
duka uzun sren bir kuatma sava srasnda A r t u k B e y , A b d u l l a h a:
Kardei A l p k u un kannn diyeti olarak byk olu A liyi kendisine teslim
ettii takdirde, kuatmay kaldrp I s a dan ayrlacan bildirdi ise de A b d u 1 1 a h , buna yanamad ve Olunu teslim edemeyeceini, ancak A 1 p k u 1un ka
nnn diyeti iin tespit edecei para miktarnn iki katn deyeceini
A r t u k B e y e bildirdi; bylece iki taraf arasnda herhangi bir anlama olmad.
Kuatma savann yeniden balayp iddetle srdrld sralarda, babasna yap
t neriyi haber alan A b d u 11 a h m olu A l i , Ben, lkem ve kabilem iin
canm feda etmekten ekinmem diyerek gizlice kaleden kp A r t u k B e y e
teslim oldu. Bylece A r t u k B e y in A b d u i 1 a h ile olan anlamazl da orta
dan kalkm oldu. te yandan esasen direnileri artk krlm olan Karmatiler,
A r t u k B ey in bu ikinci seferi sonucunda, tamamen sindirilmi ve dolaysyla
isyanlar da sona ermi oldu. Kuvvetleriyle birlikte Ahsa'dan ayrlan ve Basra yo
luyla ynetim blgesi olan Hulvaria gelen A r t u k B e y , sultan M e l i k a h a
Karmati seferi hakknda geni bilgi arzetmitir.
101
D iyarbakr ve evresin in fethi
Gney-dou Anadolu blgesi, bata Diyarbakr (Amid) olmak zere, sultan
T u r u l B e y devrinden itibaren, Byk Seluklu Devletine tbi olan ve Mervanoullar adyla anlan Mslman bir emirliin ynetimi altnda idi. N a s r i i d d e v l e M a n s u r 1080 ylnda Mervanoullarnm bana getii zaman ynetimde
baarl olan Mslman vezir E b T h i r E n b a r i yi grevinden uzaklat
rp, yerine Hristiyan bir tabib E b S a 1i m ' i atamt. Ancak E b S a l i m in
Kuzey-Irak ve Elcezirede bamsz bir Arap devleti kurmak isteyen e r e f d d e v l e M s l i m ile ibirliinde bulunmas, ayrca lkeyi bask altnda ynet
mesi, zellikle blgedeki Mslman halk arasnda ikyetlere sebep oluyordu. te
yandan F a h r u d d e v l e M u h a m m e d b i n C h e y r , Mervanlerin veziri
olarak grev yapm, sonra Badata arlarak halifelik veziri atanmt. Olu
A m i d d d e v l e M a n s u r da N i z a m l m l k n kz Z b e y d e ile evli
idi. Badatda kan mezhep m cadeleleri nedeniyle bir ara gzden den C
heyr ailesi, sultan M e l i k a h m huzuruna sfahana gittiler(1083). F a h r u d
d e v l e C h e y r , grev yapm olduu Mervanoullarnin ve Diyarbakr
blgesinin zenginlii hakknda Seluklu sultanna bilgi vererek, blgenin Sel
uklu Devleti snrlarna alnmasnn yerinde olacan sylemiti; bunu N i z a m l m l k de desteklemekte idi. Sultan M e l i k a h da Trkiye v e , Suriye
Seluklular arasndaki konumu ve ad geen devletleri kontrol altnda tutabil
mek iin Diyarbakr ve evresine hkim olmak istiyordu. Bu bakmdan F a h r u d
d e v l e nin nerisi olumlu karland. Sultan, Fa h r u d d e v 1 e ye hilat, kendi
blgesinde gnde be kez alnmak zere ks ve sancak vererek, Diyarbakr ve
evresi valiliine atad (Haziran 1083). Ayrca F a h r u d d e v l e , Abbas Halfesi
ve Seluklu Sultannin adlarndan sonra kendi adna hutbe okutacak, para bastrabilecek ve Mervanoullar gibi her yl dzenli olarak vergi deyecek, haarl
olduunda onlarn hzinesini de sultana gnderecekti. Bundan baka sultan tara
fn dan S d d d e v l e G e v h e r y i n , hcib A l t u n t a k , H u m a r ta, T rek , k r m , S a n d a k (S u n d u k ), D ilm a olu
M e h m e t , u b u k ve A y a z gibi Seluklu Devletinin nde gelen Trk emirleri
de F a h r u d d e v l e ye yardmla grevlendirildi; ayrca Hulvan blgesi Seluk
lu valisi A r t u k B e y de evredeki Trkmen kuvvetleriyle bu orduya katlma emri
almt. F a h r u d d e v l e ye katlmas emredilenler arasnda Hille Arap emri B a h a d d i n M a n s u r ve olu S e y f d d e v l e S a d a k a da bulunuyordu. Sel
uklu kuvvetlerinin harekete gemesi zerine Mervani emri M a n s u r da savunma
hazrlklarna balad. Ayrca o, Musul ve Haleb hkimi e r e f d d e v l e M s
l i m den yardm istiyor, bu yardm karl ona bata Amid ve Cizre olmak ze
re, baz kale ve ehirleri vermeyi neriyordu. Bir gn srann kendisine geleceini
dnen e r e f d d e v l e , ayrca Amid gibi kolay zabt edilemeyecek bir ehre
de sahip olma arzusuyla bu neriyi kabul etti. O, nce sultan M e l i k a h katn
da Seluklu kuvvetlerinin hareketini durdurmaya alt ise de baarl olamad.
e r e f d d e v l e M s l i m , bu durumda M e r v a n o l u M a n s u r a yardm
iin harekete geerek Amid nnde karargh kurdu. Ksa bir sre sonra Fa h -
102
AL SEVMERDOAN M ERL
r u d d e v l e , A r t u k ve u b u k B e y l e r de Seluklu kuvvetleriyle Amid ova

sna geldiler (Temmuz 1084). e r e f d d e v l e M s l i m , yaklaan Seluklu
kuvvetlerinin okluunu, bunlarn nnde de sultan M e l i k a h n sancann
dalgalandm grd zaman Trklere kar koymann mmkn olmadn an
lam ve rkta olan F a h r u d d e v l e ile anlama yollarn aramt. Nitekim o
F a h r u d d e v l e ye Ben ve M e r v a n o l u sultann tbilerinden olduumu
za gre, bu savan anlam nedir?'" eklinde bir haber gnderdi. F a h r u d d e v 1 e rkta Araplarn Trklern elinde yok olacan dnerek bu tehlikeyi gze
almak istememi ve hemen e r e f d d e v l e ile bar yapmt. Bu bara gre
Seluklu kuvvetleri, biraz geri ekilecek, bundan yararlanacak e r e f d d e v
l e M s l i m de ordusuyla lkesine dnebilecekti. Muhtemelen durumdan habe
ri olmayan A r t u k B e y , Sultan M e l i k a h n sancan geriye
ekemeyeceini syleyerek F a h r u d d e v l e nin yapt anlamay kabul etmedi.
Seluklu ordusundaki Trkmenler de bu anlamay duyduklarnda elde edecek
leri ganimetten yoksun kalacaklarn dnerek kzdlar ve u b u k B e y in ko
mutasnda harekete getiler (19 Temmuz). Trkmenler, surlar nnde konaklayan
e r e f d d e v l e nin askerlerine bir baskn yaptlar. e r e f d d e v l e M s
l i m , yannda bulunan M e r v a n o l u M a n s u r i l e canlarn glkle kurta
rarak Diyarbakr surlar iine katlar. Darda kalan Arap askerleri fazla
direnmeden kamay yelemilerdi. Trkmenler, bu Arap askerlerinin bir ksm
n tutsak aldlar, ayrca ellerine ganimet olarak birok at, deve, koyun ve silah
gemiti. Onlar bu ganimeti ve tutsaklar Diyarbakr surlar nnde sattlar. Ay
n zamanda Araplardan elegeirilen 10 bin kadar mzra da krarak yemek pi
irdikleri kazanlarn altnda yaktlar. Bu olaylar F a h r u d d e v l e ile
A r t u k B e y in arasnn iyice almasna sebep oldu. F a h r u d d e v l e . olay
lar A r t u k B e y in planladn sanm, onu zor durumda brakmak iin de
Araplardan ele geirilen mal ve parann toplanarak sultana gnderilmesini iste
miti. A r t u k B e y , Trkmenler ile arasn bozabilecek ve otoritesini kracak
bu istekteki kt niyeti anlam, Ben sava adamym, tutsaklar hapsetmek ve
elegeirdiimiz ganimetleri vermek trelerimize uymaz, onlar ya satar, ya da azad
ederiz diyerek bu neriyi kabul etmemiti. Buna karlk F a h r u d d e v l e , Sel
uklu ordusunun kumandanln bu srada hne olarak grev yapan A 11 u n t a k a verdiini bildirdi. A l t u n t a k n kumandan olmas, belki de Seluklu.
ordusu iinde A r t u k B e y i ikinci plana drebilecek bir oyundu. Bu da F a h r u d d e v l e ile A r t u k B e y i artk anlaamayacaklar bir noktaya getiriyor
du. Tabiatyla bu durumdan yararlanacak olan kii e r e f d d e v l e M s l i m
idi ve A r t u k B e y e mal ve para karl Diyarbakrdan karak sa-salim l
kesine dnme nerisinde bulunuyordu. A r t u k B e y , onun bu nerisini kabul
etti, sonra da askerleriyle beraber sava alanndan ayrlarak Sncar a ekildi (Aus
tos 1084); e r e f d d e v l e M s l i m de Am idden karak Rakkaya gitmi ve
A r t u k B e y e vaad ettii mal ve paray gndermiti. Ayrca M e r v a n o
l u M a n s u r da bu frsattan yararlanarak Diyarbakr dan Meyyafarikn (Silvan) e
gitti ve buray savunmaya hazrland. te yandan, F a h r u d d e v l e , yannda bu
103
lunan emirlerden bir ksmn olu Z a i m d d e v l e E b u 1k a s m m maiyyetine vererek Diyarbakr kuatmakla grevlendirdi, kendisi ise emirlerden A l t u n t a k , A y a z , T r e k ve H u m a r t a la birlikte Meyyafarikni kuat
maya gitti. Salam surlara sahip Diyarbakr ve Meyyafarikn kalelerinin zorla ve
savala zabt ok gt ve uzun sreli bir kuatmay gerektiriyordu. Seluklu as
kerleri tarafndan kuatlan ehirler arasnda Mardin de vard. Bu arada Siirt
ve Erzen ehirleri uzun sre direnemeyerek Trk kuvvetlerine teslim oldular. Bu
durumda M e r v a n o l u M a n s u r , lkesinin artk elden kmak zere oldu
unu anlam, bunu nlemek iin harekete geme gereini duymutu. Nitekim o,
veziri E b S l i m i Meyyafarikn'de yerine vekil olarak braktktan sonra e
hir ilerigelenleri, emrler ve kabile reislerini yanna alarak deerli hediyeler ile
sfahana gitti. M a n s u r sfahanda Seluklu emirleri ve vezir N i z a m l m l k
ile grp getirdii hediyelerin bir ksmn onlara vermesine ramen bir trl
sultan tarafndan huzura kabul edilmedi. Onun aresiz kalarak bavurduu son
kii, sultann ei T e r k e n H a t u n idi. Sultan M e l i k a h , bu durumda Yal
nz Meyyafarikn ehrinin ona brakabileceini, lkesinin teki ksmlarnn Sel
uklu ynetimine gemesi gerektii, ayet bunu kabul ediyorsa F a h r u d d e v l e ye
emir gndereceini bildirdi. M e r v a n o l u , bu durumda nce veziri E b S 1 i m ile mektuplat ve vezirin, kn yaklamakta olduu ve Seluklu askerleri
nin yiyecek sknts karsnda kendi blgelerine ekileceini, ayrca kalelerin
salam olmas nedeniyle uzun sre dayanabileceklerini bildirmesi zerine, sul
tan M e l i k a h a olumsuz cevap verdi. Bylece o, vezirinin tavsiyesiyle kendisi
ni emirlikten yoksun brakacak bir yolu semiti.
Bu olaylar cereyan ederken Diyarbakr kuatmas da devam etmekte idi. Sel
uklu kuvvetleri ehrin etrafndaki ba ve bostanlar tahrip ettiler. Bylece ehir
daha fazla yiyecek sknts ekmeye balad. Ayrca bu srada ehri bir Hristi
yan asker vali ynetiyordu. ehirdeki Hristiyan halk da evlerinde yiyecek depo
lamlar ve yiyecek sknts eken Mslmanlara bunlar yksek fiyatla satmaya
balamlard. Bu yzden Mslmanlar ile Hristiyanlar arasnda dmanlk ve
atmalar balad. ehir valisi bu durumu kontrol altna alm, ayrca Mslman
halk da cezalandrmt. Diyarbakrn Mslman halk, valinin bu tutumu ve
alk tehlikesi sebebiyle teslim olmaya karar verdiler. Nitekim bir frsattan yarar
lanan kalabalk bir halk topluluu E b u l - H a s a n adnda bir kylnn yneti
minde harekete geerek sur kaplarndan birini atlar ve Seluklu askerlerinin
ehre girmesini saladlar. Bylece Diyarbakr Seluklularn eline geti (Mays
1085). Bu srada Meyyafarikni kuatmakta bulunan F a h r u d d e v l e , durumu
haber alnca sratle Diyarbakra gelerek ehirde af iln etti, halka iyi dafrand.
Ayrca dardan yiyecek getirterek uzun sre sknt ekmi olan halka dattrd.
O, daha sonra Diyarbakr ynetimini olu Z a i m d d e v l e ye brakarak tek
rar Meyyafarikn kuatmasna dnd. M e r v a n o l u M a n s u r ise lkesine ye
niden sahip olmaktan midini kesmiyordu. Sultan M e l i k a h ise bu srada
Horasanda isyan eden kardei T e k i ile megul idi. M a n s u r , huzura kabil
104
mek iin Horasana sultann kararghna kadar gitti ise de baarl olamad. M e 1 i k a h , ona yine sadece Meyyafarikn i neriyordu. B ir sre sonra
Fa h r u d d e v l e emr A l t u n t a k Meyyafarikn kuatmasnda brakarak Bitlis
ve Ahlat ehirlerini almak iin harekete geti. O, beraberinde emr S a n d a k , D i 1 m a o l u M e h m e t ve teki emrler olduu halde, Bitlise geldi ve burasm ko
layca ald. Daha sonra bu Seluklu kuvvetleri, Ahlat nne gelerek kuatt ve ksa
sre iinde bu ehri de ele geirdi. F a h r u d d e v l e , Ahlat Van gl civarnda
ki ehir ve kaleler ile emr S a n d a k a, Bitlis ve yresini D i l m a o l u M e h
m e t e kta ettikten sonra Meyyafarikne dnd. Ayrca o, Diyarbakr, Siirt, Erzen,
Bitlis, Ahlat ve Hasankeyf ehirlerinin Seluklularn eline getiini sultan M e 1i k a h a bildirdi. M e r v a n o l u M a n s u r d a bu durumu renince, sulta
nn nerisini kabulden baka aresi kalmamt. Ancak ona artk vaktin gemi
olduu sylendi. M a n s u r , buna ramen belki bir ey elde edebilecei midiyle
beklemi ve sultan ile birlikte sfahana dnmt.
Diyarbakrn ele gemesine ramen, Meyyafarikn direnmekte devam ediyordu.
Bunun sebebi, kuatmay yneten A l t u n t a k n lmyle ortaya kt: A 11 u n t a k n ehirdekilerden para ve hediyeler ald iin kuatmay uzatt anlal
mt. Daha sonra Hsn Keyf (Hasankeyf) da bulunan G e v h e r y i n , nemli
kuvvetlerle Meyyafarikn nne gelerek kuatmay iddetlendirdi. Gerek Seluk
lu okularnn baarl atlar, gerekse mancnklar ile surlarn dvlmesi, etki
sini gstermekte gecikmedi. Surlardan bir ksm ykld. Seluklu kuvvetleri b
ykk surlardan girmeyi baardlar. (30 Austos 1085). U gn sren arpmalar
sonunda Seluklu kuvvetleri btn burlar zabt ettiler. Savunmann artk fayda
vermediini gren ehir halk aman diledi. Bu durumda emr G e v h e r y i n der
hal sava durdurttu. F a h r u d d e v l e ise Meyyafarikine girerek burada genel
af iln etti, ayrca i kaleyi de teslim ald (Eyll 1085). O, daha sonra Mervanoullar ailesinin deerli eyalarn ve hzinesini olu Z a i m d d e v l e ile sfa
hana gndererek sultana takdim ettirdi. Mervanoullar bakenti Meyyafariknin
alnmasndan sonra hl direnen teki ehir ve kalelerin alnmas, daha abuk
gerekleti. Emr M n c k B r i Mardini teslim ald. Emr k r m ise
'Ceziret- Ibn mer (Cizre)i kuatyordu. Bu ehrin ilerigelenlerinden Ben Vehban ailesinin surlardaki kk bir kapy amalaryla Trk askerleri buray da
ele geirdi. Bylece Byk Seluklu Devleti, Gney-dou Anadolu blgesine h
kim oldu. Bu blgenin eitli ehir ve kaleleri Seluklu emirlerine kta edildi. On
larn maiyyetlerindeki Trkmen boy ve oymaklar da bu beylere kta edilen yerlerin
da ve ovalarnda yaylak ve klak oluturdular. Ancak direnmeden teslim olmu
baz kaleler ise eski sahiplerinin, hatt Mervanoullar ailesine mensup kiilerin
ynetimlerine braklmt. Bu arada Siverek kalesini B o u s a adndaki bir Er
meni ynetiyordu. O, evrenin Trkler tarafndan ele geirildiini grd za
man srann bir gn kendisine de geleceini anlam olmaldr. B o u s a , nce
Badatda Mslmanl kabul, sonra da sfahana sultan M e l i k a h m huzu
runa giderek itaat etti. Siverek iin emrlik menuru alarak geri dnd. Onun
sllesi Mslman bir emr ailesi olarak bir yzyldan fazla orada hkm srd.
105
Diyarbakr blgesinin fethinden sonra F a h r u d d e v l e , beraberinde emr
S a d d d e v l e G e v h e r y i n olduu halde, nce Badata, sonra da sfahana

sultann huzuruna giderek M e l i k a h a deerli hediyeler sundu ve blgenin du
rumu hakknda aklamalarda bulundu. O, sultandan Diyarbakr blgesi iin tekrar
Eylet Genel Valilii menuru alarak Meyyafarikne geri dnd. Bu srada M e r v a n o l u M a n s u r d a hl sfahanda bulunuyor ve Diyarbakr blgesinin ge
ri verilecei midiyle bekliyordu. Nihayet sultan tarafndan ona Badat
yaknlarnda bulunan ve yllk geliri 30 bin altn olan Harbi kasabas kta edil
mi, M a n s u r da oraya gitmeye m ecbur olmutu. F a h r u d d e v l e ise Diyarba
kr blgesini bir sre daha ynetti. Ancak onun Mervanoullar hzinelerinden
daha sonra ele geirdiklerinin olu A r n i d d d e v l e v e Badata gnderdiinin
duyulmas zerine sultan M e l i k a h tarafndan grevinden azledildi (1086/1087).
e ref d d ev le M slim 'in d urum u
Sultan M e l i k a h , Diyarbakr blgesinde Mervanoullar na yardma gel

mesi ve Seluklu ordusuna kar asker harekta girimesi sebebiyle halas S a f i
y e H a t u n un kocas olmasna ramen e r e f d d e v l e M s l i m e kzmt.
Bu bakmdan sultan, Ukayloullarnm Musul ubesini ortadan kaldrmaya karar
vererek e r e f d d e v l e nin ynetimindeki Musul, Cezire, Haleb ve evresinin
ynetimini F a h r u d d e v l e nin olu A m i d d d e v l e y e kta etti (1084). Ba
dat hnesi K a s m d d e v l e A k s u n g u r v e hcib H u m a r t e k i n e F a h
r u d d e v l e ile birlemeleri em redildi. Ayrca M e l i k a h , maiyyetindeki
Trkmenler ile Sincarda bulunan ve sfahana huzuruna gelmek isteyen A r
t u k B e y e d e b u orduya katlmasn buyurdu. A r t u k B e y , bu buyruk ze
rine Musula giderek henz oraya ulaan A m i d d d e v l e i l e birleti. Bu Seluklu
ordusu, Musulu kuatt. ok gemeden M e l i k a h da bu harekta katld ve
Musula bal Bevazic yresinde ordugh kurdu. Muhtemelen bu srada kardei
T e k i in Horasanda yeniden isyana balamas sultann davrann deitirme
sine sebep oldu. Nitekim M e l i k a h , e r e f d d e v l e M s l i m e vezir N i
z a m l m l k araclyla bir mektup gndererek sultann katna gelip af
dilemesini istedi. Sultan ayrca N i z a m l m l k n olu M e y y i d l m l k e r e f d d e v l e nin bulunduu Rahbe ehrine gnderdi ve kendi
sine dokunulmayaca hususunda gvence verdi. Bu srada son derecede mitsiz
ve skk durumda bulunan e r e f d d e v l e iin bu gvence sultandan hi bek
lemedii bir davrant. O, derhal b or para bularak deerli hediyeler satn ald
ve Bezavicde sultann huzuruna karak af diledi. Bu hediyeler arasnda, Diyar
bakr kuatmas srasnda kaarken onun hayatn kurtaran B e r adndaki
kymetli at da bulunuyordu. Sultan M e l i k a h , onu affetti ve eski ynetimin
deki yerleri tekrar ona verdi (Kasm 1084).
S l e y m a n a h m Antakyay feth etmesi ve kendi ynetimi altndaki l
keleri tehdit eder bir duruma gelmesi e r e f d d e v l e M s l i m i areler ara
maya evketti. nk o, tek bana S l e y m a n a h ile mcadele edemeyeceini
106
anlam, bu bakmdan bir mttefik aramaya balamt. O, bu amala A r

t u k B e y 1e bavurdu. A r t u k B e y ise, Diyarbakr nndeki davran nede
niyle, M e l i k a h ile arasnn bir daha dzelmeyeceini hissederek sultann
hizmetinden ayrlmaya karar verdi ve emri altndaki Trkmenlerle Suriye meliki
T u t u ' a katld(1085 balar). T u t u ise onu Kuds valiliine tayin etti. A r
t u k B e y , M e l i k a h a krgnl nedeniyle e r e f d d e v l e M s l i m in
nerisini kabul ile onunla birlemeye karar verdi. Her ikisi arasnda bir antlama
yapld. Buna gre,
1 e r e f d d e v l e de A r t u k B e y gibi sultan M e l i k a h a tbi olmak
tan vazgeecek.
2 T u t u Byk Sultan tannacak.
3 Snn Abbas Halifesiyle iliki kesilerek i Fatm Halfesine balanalacakt.
Bylece M srdaki Fatm halifesinin de katld ve Byk Seluklu Devleti aley
hine bir ittifak olumak zere idi. A r t u k B e y ve e r e f d d e v l e , bu duru
mu T u t u a aklamlar, ayrca e r e f d d e v l e nin amcas M u k b i l b i n B e d r a n Msr a gndererek Fafmierden de asker yardm
istemilerdi. Fatmler bu neriyi olumlu karladklar gibi, grmelerde bu
lunmak zere, bir eli heyetini M u k b i 1 ile birlikte Dmaka gndermilerdi.
Burada nce T u t u ile grmelerde bulunuldu, uygulanacak kararlar almak
zere A r t u k B e y ve e r e f d d e v l e nin arlmas kararlatrld. Ancak
bu srada e r e f d d e v l e M s l i m , S l e y m a n a h i l e yapt sava ve
hayatn kaybetmiti (20 Haziran 1085). Bu durumda muhtemelen szkonusu itti
fakn gereklemeyeceini anlayan A r t u k B e y de Dmaka gitmemitir.
H aleb'e hkim iyet m cadelesi
Anadolu fatihi S l e y m a n a h , e r e f d d e v l e yi malup ettikten son

ra Haleb zerine yryp kuatmaya balad (Haziran/Temmuz 1085). Bu srada
ehir erif el-Huteyt lakapl Eb A l i H a a n n, kale i s e e r e f d d e v l e nin amcas S a l i m b i n M a l i k in ynetiminde idi. S l e y m a n a h , Halebi
31 Temmuz gnne kadar kuatt, fakat e l - H u t e y t nin ehri sultan M e l i k a h n onayn aldktan sonra teslim edeceini bildirmesi zerine kuat
madan vazgemiti. Bundan sonra e l - H u t e y t ve S a l i m b i n M a l i k , sultan
M e l i k a h a bir mektupla durumu arzederek, Halebi kendisine teslim ede
ceklerini, bu bakmdan buraya gelmesinin gerekli olduunu, aksi takdirde S l e y n a n a h ehirden uzaklatracak bir kuvvetin gnderilmesini istemilerdi.
S l e y m a n a h , Nisan/Mays 1086 tarihinde Halebi ikinci kez kuatmaya ba
lamasna ramen M e l i k a h dan yardm hususunda herhangi bir hareket g
rlmemiti. e r i f e l - H u t e y t bu kez melik T u t u dan Halebi teslim
almasn istedi. T u t u , bu neriyi memnuniyetle kabul ederek hemen harekete
geti. Onun yannda A r t u k B e y de bulunmaktayd. te yandan A r t u k B e y
107
ise daha nce sultan M e l i k a h n gnderdii hilat, bir at, ferman ve be bin
altn paray kabul etmemiti. Onun Diyarbakr nndeki olaylar nedeniyle sul
tan ile aras akt. Ayrca A r t u k B e y , gerekli ilgiyi grmediini dnerek
sultana kskn idi. Ancak M e l i k a h da onun hareketlerini kontrol altnda tut
mak ve gerektiinde cezalandrmak iin Diyarbakr ve Elcezirede bulunan b
yk emirden S a d d d e v l e G e v h e r y i n , K a r a t e k i n v e A n u t e k i n i
grevlendirdi. Bu emrler, A r t u k B e y e birleme nerisinde bulundularsa da
o, Haleb'e gidip S l e y m a n a h n sultana ait memleketleri yok etmesine im
kn vermeyeceini bildirmiti. Bylece A r t u k B e y i n S l e y m a n a h i l e
de a&>;n;i gergin ve dmanca olduu anlalyor. ok gemeden T u t u ile S 1 e y ; a n a h komutalarnda bulunan iki Trk ordusu Haleb'e mil kadar uzak
lktaki Ayn.u Seylen yresinde karlatlar. A r t u k B e y in T u t u ordusunu
ustaca ynetimi ve askerleri canla bala savaa tevik etmesi, S l e y m a n a h 5n kesin bir yenilgiye uramasna sebep oldu. S l e y m a n a h , bu yenilginin
verdii zntyle ban kalbine saplayarak intihar etti (4 Haziran 1086). Me
lik T u t u , bu galibiyetten sonra Halebi teslim almak iin hemen harekete geti
v e e l - H u t e y t den ehrin kendisini teslimini istedi. Ancak e l - H u t e y t , ona
verdii szden vazgemi, sultan M e l i k a h n Halebe geldiini ileri srerek
ehri T u t u a teslim etmemiti. O, bylece S l e y m a n a h a uygulad si
yas oyunu imdi de T u t u a oynamak istiyordu. T u t u , e l - H u t e y t nin
Halebi teslim etmeyeceini anlad zaman, ehri kuatp bask altnda tutmaya
balad. Nihayet ehir burlarndan birini savunan I b n r - R v adl ahs, da

ha nceden e l - H u t e y t ile aras ak olduundan, T u t u a yardm yele
mi, bylece ehir Seluklularn eline gemiti(ll Temmuz 1086). ehrin dmesine
ramen i kale kumandan S a l i m b i n M a l i k , e r e f d d e v l e nin Bu
kaleyi sultan M e l i k a h dan baka kimseye teslim etme eklindeki vasiyetine
uyarak direnmeye devam etti. T u t u , onyedi gn i kaleyi kuatt ise de baarl
olamad. Ayrca o, sultan M e l i k a h n Halebe geldiini haber ald zaman,
kuatmay brakarak buradan ayrld ve Dmaka yneldi.
Sultan M elikah n Kuzey-Suriye seferi
e r i f e l - H u t e y t , Halebe hkim olmak iin kan olaylar nedeniyle sul

tan M e l i k a h a bavurup ehri kendisine teslim edeceini bildirmiti. Sultan,
Kuzey-Suriyede ortaya kan bu huzursuzluu ortadan kaldrmak amacyla bu bl
geye yapaca bir sefer iin hazrlklara balad. Bir rivayete gre, sultan, bu ha
zrlklar ile megul iken, S l e y m a n a h m elisi sfahana gelerek sultandan
Antakya ve Haleb ynetiminin kendisine verilmesini istemiti. M e 1 i k a h da bu
istei kabul etti. S l e y m a n a h ve sultann elisi beraberce Antakyaya ynel
di. Ancak S l e y m a n a h m T u t u l a giritii sava ve hayatn kaybettii
haberinin renilmesiyle eliler geri dnerek durumu sultana bildirdiler. S 1 e y m a n a h n lmne ok zlen sultan, T u t u a gnderdii sert bir mektup
la bu durumu anlatmt. Nihayet M e l i k a h , beraberinde P o r s u k , B o z a n
108
v e K a s i m d d e v l e A k s u n g u r gibi byk emirler olduu halde, sfahan'

dan Halebe doru hareket etti (Eyll/Ekim 1086). Sultan, bu yolculuk srasnda
nce Musula geldi, sonra Harrana giderek burasn ve evredeki baz yerleri e
r e f d d e v l e M s 1 i m i olu E b A b d u l l a h M u h a m m e d e kta et
ti ve kzkardei Z l e y h a H a t u n u onunla evlendirdi.
Seluklu kuvvetleri, 30 Nisan 1085de Diyarbakr ve evresini ele geirdikle
ri zaman, bu fetih olay belki d e P h i l a r e t o s iin bir uyar oldu. O, muhteme

len srann kendisine geldiini anlayarak bar istemek iin sultan M e l i k a h a
yeniden itaat arzna karar verdi. P h i l a r e t o s , sultann huzuruna giderken P a
r a k a rn a o s adl bir Bizansly Urfada yerine vekil brakt. O, beraberine ok
miktarda altn, gm, soylu atlar ve gzel giysiler alarak rana sultan M e l i k a h n yanma gitti. P h i l a r e t o s un ayrlmasndan sonra zalimlii yznden
kendisinden nefret eden halk, onun yokluunu frsat bilerek olu B a r s a m a n
derliinde ayakland. B a r s a m a , P a r a k a m a n o s u ldrm, Urfalav da
onu ehrin hkimi atamlard. te yandan sultan, Ekim/Kasm 1086da Musul
dan ayrldktan sonra Urfa halkndan bir heyet gelerek ehri kendisine teslim ede
ceklerini bildirdiler. Sultan M e l i k a h , onlara temsilci olarak bir Amd gnderdi.
Ancak daha sonra bu Amd, kt davranlaryla ve mallarna el koyarak Urfa
halknn isyanna sebep oldu. Halk ehri sultana teslim eden Ermeniler ile hneyi birlikte tutukladlar ve Amdi de ehirden dar kardlar. Sultan M e l i k a h ,
bu durumu rendiinde emr B o z a n byk bir kuvvetle Urfanin fethine gn
derdi. Emr B o z a n , ehri ay sk bir ekilde kuatt. Bu iddetli kuatma s
rasnda dardan yardm alamayan halk, aresiz kalm ve ehrin hkimi
B a r s a m a ya isyan etmiti. B a r s a m a , tehlikeden kurtulmak iin B o z a n a
snmaya karar verdi ve kendisini surlardan aa att, ar bir ekilde yaralan
dktan birka gn sonra da ld. Nihayet I b n K u d m a adnda bir Hristiyan
tccar ehri B o z a n a teslim etti (Mart/Nisan 1087). Artk Urfa Trk hkimiyeti
altna girmiti. Ancak ehirdeki baz kiilerin dedikodu ve iftiras sebebiyle B o
z a n , kendisine kar ktklarn sand oniki zengin ve yksek mevkii sahibi
kimseyi ldrtt. te yandan sultan M e l i k a h , Urfanin durumunu rendi
inde huzuruna kan P h i l a r e t o s a yz vermemiti. Artk hibir midi kal
mayan P h i l a r e t o s iin belki de tek kurtulu yolu vard, o da Islm dinini kabul
etmekti: nitekim o, Mslman olarak durumunu kurtard ve sultan, Maram y
netimini ona verdi. M e l i k a h , ayrca baarsndan dolay emr B o z a n Ur
fa valiliine atad. Bylece Urfada bir sre iin Trk hkimiyeti dnemi balad.
Emr B o z a n , ehrin ynetimini S l r H u l u h adl bir kumandana verdi; ay
rca 400 yl nce Islm fethinin balangc srasnda yaptrlan camiye bir minare
ina ettirdi.
Sultan M e l i k a h , Kuzey-Suriye seferinde Harrandan sonra Frat kenarn
da ve yollarn kesime noktasnda yer alan Cber kalesine yneldi. Burasn bir
gece, bir gndz kuatarak ksa zamanda elegeirdi. Kale hkimi K u e y r ailesi
yolkesicilik yaptklar iin ldrld. Sultan, nemli merkezlerden biri olan Men-
109
bici de aldktan sonra sra artk Halebe gelmiti. M e l i k a h , o ynde ilerler

ken, T u t u bu durumu renmi ve i kaleyi kuatmaktan vazgeerek beraberinde
A r t u k B e y olduu halde, Dm aka ynelmiti. te bu srada A r t u k B e y , T u t u u sultan M e l i k a h a kar savaa tevik etme cesaretini
gstererek ona, Sultan buraya ulat zaman derhal saldrya geelim, nk
onun asker ve binek hayvanlar uzaklardan gelmeleri nedeniyle ok yorgun d
mt. Bu bakmdan onlarn bize kar koyacak gleri yoktur. Eer biz, bunu
yapacak olursak baar ve zafer kesinlikle bizim olacaktr demiti. Ancak T u
t u , Ben, glgesine sndm kardeimin eref ve kudretine zarar vermek is
temem. Byle bir hareket, her eyden nce beni kk drr ve zayflatr
cevabyla onun bu nerisini yerinde bulmam ve Dmak ynnde yoluna devam
etmiti. te yandan sultan M e l i k a h , Haleb nlerine geldii zaman, bata i
kale kumandan S a l i m b i n M a l i k olmak zere, ehrin ilerigelenleri tarafn
dan karland ve kendisine itaat arz edildi. M e l i k a h , beraberindekilerle Haleb
ehrini ve i kalesini teslim ald (3 Aralk 1086). Sultan M e l i k a h , kaleyi hi
kimseye vermeyip kendisine teslim ettii iin S a l i m b i n M a l i k e teekkr
etti ve ona Cber kalesi ile baz ileleri dirlik olarak verdi. Ancak baka bir rivyete gre S a l i m nce, kaleyi teslim etmek istememiti. Bunun zerine sultan
btn askerlerini ayn anda kaleye ok atmalarn, askerlerin att oklarn oklu
undan neredeyse gne grnmez oldu. Bylece sultan Cber kalesini vermek
zere onu rz etmiti.
Sultan M e l i k a h , Halebi teslim aldktan sonra ehrin ynetimi iin baz

atamalar yapt. Buna gre maiyetinde drt bin atl bulunan A k s u n g u r Haleb
hneliine, N u h e t - T r k de kale kumandanlna atandlar (1087 yl ba
lar). Bu srada e l - H u t e y t d e sultann huzuruna gelerek sadakatini tekrarla
d ve Haleb'deki eski grevine dnmesine izin verilmesini istedi. Ancak halk,
kendilerine yapt eziyet ve kt davranlar sebebiyle e l - H u t e y t den bk
mt, bu bakmdan sultandan onun tekrar ayn greve getirilmesini istemediler.
Sultan da e l - H u t e y t yi Diyarbakrda oturmaya m ecbur etti. Neticede e l H u t e y t bu ehirde ok fakir dt ve bir para ekmee muhta bir halde ld.
Bylece o, yapt hileler ile Trk ordularn kar karya getirmenin, S l e y
m a n a h n gereksiz yere lmne sebep olmann ve Haleblilere yapt kt
lklerin cezasn ekmi oldu.
M e l i k a h , Halebde bulunduu srada, bata kardei T u t u olmak ze
re, Suriyedeki btn Arap emrleri huzuruna gelerek ona itaatlarm bildirdiler.
T u t u , aabeyine eliler gndererek bu grevi yerine getirdiinde, imdi sa
hip olduu ktamda kalmasnn m, yoksa kendisi iin gvenceli olabilecek baka
bir yere gitmesini m i? uygun olacan sormak gereini duymutu. M e l i k a h
ise sahip olduu eski ktamda brakmak suretiyle onun gnln ho tutmutu. By
lece, S l e y m a n a h m lmyle iki karde arasnda meydana gelen gerginlik
de ortadan kalkyordu. eyzer emri N a s r b i n A l i de zel bir eliyle sultana
haber gnderip itaatini bildirenlerden birisiydi. O, eyzer, Lzkiye, Kefertb ve
110
Efamiye ehirlerini sultan M e 1 i k a h a teslim etti. Sultan, bu durumda onunla

bar yapmay kabul ederek zerine yrmekten vazgeti ve sadece eyzer"'i y
netiminde brakt. Humus emri H a l e f b i n M l i b d e bir at ve deerli hedi
yelerle sultann huzuruna gelerek itaatini bildirdi. M e l i k a h , onu Humus emri
brakmsa da, bundan byle T u t u a asker yardm yapmamasn emretmiti.
Babas B a h a d d e v l e nin lmyle yeni Hille emri olan S e y f d d e v l e a
d a k a da Halebe gelerek sultana itaat eden yneticilerden idi. M e l i k a h , ona
da babasna ait yerleri verdi.
Sultan M e l i k a h , bundan sonra S l e y m a n a h tarafndan fethedilmi

olan Antakyaya gitti. Bu ehirde bulunan S l e y m a n a h n veziri H a
a n b . T a h i r sultan karlayarak itaatini bildirdi ve yannda bulunan S 1e y m a n a h n ocuklar iin aman ald. M e l i k a h , Antakya ya girdikten sonra
beraberindeki emirlerden Y a s y a n bir miktar askerle ehrin hneliine
atamt. Ayrca vezir H a s a n da Divan ilerini ynetmekle grevlendiriliyordu.
Sultan, bundan sonra Samandana kadar giderek Akdeniz kysna ulat. M e
l i k a h , burada denizi grp hkimiyet sahasnn babas A l p A r s l a n nkinden ok daha genilemi olduundan dolay T a n r ya kretti. O, daha sonra
bu heyecanla atn Akdenizin sularna srerek klcn kez denizin iine dal
drd ve ite T a n r , Dou-Denizinden Bat-Denizine kadar olan yerlerin h
kimiyetini bana verdi dedi. M e l i k a h , daha sonra namaz klp inayetinden
dolay T a n r ya kretti. Sultan, adamlarna denizden kum almalarn emretti
ve bunun, daha sonraki bir tarihte Merv de bulunan babas A l p A r s l a n m me
zarna gtrp zerine serpti ve Ey babam A l p A r s l a n , sana mjdeler ol
sun, henz bir ocuk olarak brakm olduun olun, dnyay batan baa fethetti
dedi. O, bylece grevini yerine getiren bir hkmdar olarak duygularn ifade
etmitir.
Sultan M e l i k a h , Samanda ndan sonra Antakyaya geldi, S l e y m a n
a h n ei ve ocuklarn yanna alarak Halebe dnd M e l i k a h , Ramazan
Bayramn (Ocak 1087) Halebde geirdikten sonra Abbas Halifeliinin merke
zi Badata gitti. Sonu olarak bir sredir Kuzey-Suriyede ortaya kan kargaa
ve buhrana sultan M e l i k a h m yerinde mdahale etmesiyle blge ynetimi,
dorudan Byk Seluklu Devletine balanm oldu. Ayrca Suriye Seluklu me
liki T u t u un faaliyetleri de kontrol altna alnyordu.
Sultan M elikah n B adat'a gidii
Sultan, Badata yaklat zaman nce bu ehrin batsnda bulunan ve yaya

olarak iki buuk saat sren Akarkf denilen yere ulat. Burada halifenin veziri
Z a h i r e d d i n E b c a , askerler ve halk, sultan karlayp sayg gsterdi
ler. Halife M u k t e d i B i e m r i l l a h da M e l i k a h a teki sultanlara olan saygdan
fazlasn gsteriyor, sultan ve adamlarna bol miktarda yiyecek ve iecek gnderi
yordu. Halife ayrca burada sultana bir len verdi. Bu len iin iki bin koyun
kesildi. Sultan, yemekten kalktktan sonra btn halk sofrada geri kalanlardan
111
yararland. Vezir E b c a , sultana halifeden selam ve sayg getirerek deer

li talardan yaplm bir tebih sundu. Nihayet sultan, 12 Mart 1087 gn Akark f dan ayrlarak Badata girdi. Bu, M e l i k a h m Badat' ilk ziyareti idi.
Btn halk gen-ihtiyar, kadn ve ocuk sultan grmek iin yollara km, so
kaklar insan dolmutu. Her tarafta halk, sultan vp dua ediyorlard. Sultan,
herkese selm vererek yoluna devam etti ve Hilafet Sarayna (Drul-Hilfe) indi.
Bu srada vezir N i z a m l m l k , otan kendi askeri ile ehrin dna kurdu.
N i z a m l m l k byle yapnca onu gren kumandan ve askerlerden hibirisi
ehirdeki evlerde konaklamad. Askerler, Badat dnda adrda oturunca, e
hir halk rahatlad. Halktan eziyet ve bask gren bir kimse olursa derhal sultana
ikyet ederdi. Sultan, ikayetilerin durumuna gre bu skntlar ortadan kald
rr, halk himaye ederdi. Badatda hibir sultan askerini bu ekilde disiplinle
zabt etmemiti. Badat halk, sultan geldii zaman fiyatlarn pahalanmasndan
korkarak yiyecek depolayp saklamlard. Askerler eitli yerlere dalnca, kt
lk olmad gibi, her yerden yiyecek gelmi, beklenenin aksine fiyatlarda ucuz
luk olmutu. Sultan M e l i k a h , Badata geliinin nc gn ata binerek
evgan ve top (krre) oynad. Halife M u k t e d i , Sultana soylu Arap atlar gn
derdi. Bylece her iki devlet adam arasnda samimiyet olutu; sultan da halifeye
birok hediyeler gndererek karlk verdi. Sultan ve N i z a m l m l k , 23 Mart
Sal gn Kfeye gittiler ve burada H z . A l i ile H z . H s e y i n in trbeleri
ni ziyaret ederek sadakalar baladlar. Avlanmay ok seven M e l i k a h , le
girip burada ceylan vesair birok vahi hayvan avlad. Bazlar, sultann avland
geyik saysn drt bin, bazlar ise on bin olarak hikye etmilerdi. Sultan, K
f e civarndaki Sub denilen yerde bu hayvanlarn boynuzlarndan bir iaret kulesi
(Minaret l-Kurn) yaplmasn emretti ve daha sonra Badata dnd. te yan
dan 15 Mart 1087 gn halifenin annesi ve halas da sultann ei T e r k e n H a
t u n a hogeldiniz demek iin geldiler. T e r k e n H a t u n da onlara hrmet edip,
ikramda bulundu. Nihayet halife M u k t e d i , Z a f e r adl bir hizmetkrn sul
tana gndererek tanmak iin huzuruna davet etti (24 Nisan). M e l i k a h , bu
srada ehir dnda idi. Gemiye binerek nehir yolu ile hareket etti. nnde
byk saltanat sanca bulunan sultann bindii gemi, Dicle nehri zerinde sey
rederken kylardaki halk sevin gsterilerinde bulunuyordu. Gemi Bb lGarabete ulatnda karaya kld, burada halifenin gnderdii ata binen sul
tan M e l i k a h , halifelik sarayna gitti. M e l i k a h , kendisini karlayan hali
fenin yannda ayakta durdu. Halife, sultana oturmasn teklif etti ise de sultan,
ekinerek ve tevazu gstererek oturmad. Fakat halifenin srar ve ill
oturacaksn diye yemin etmesi zerine sultan, zel surette hazrlanm olan e
ref mevkiine oturdu. Vezir N i z a m l m l k de el kavuturarak onlarn kar
snda ayakta durdu ve takdim trenini ynetti. O, huzura girerek yer pen her
emre halifeyi gstererek Bu Emrlmminndir diyor, sonra halifeye hitap ede
rek Bu filndr, u kadar askeri var, vilyeti ve ktalar unlardr diyerek emrleri
takdim ediyordu. Bylece halifeye 40 emr takdim edildi. Bu takdim edilenler ara
snda sultann days A y t e k i n de vard. Bundan sonra halife emretti, sultana
112
kymetli ve ipekten yaplm eitli (yedi tane) hilatler giydirdiler, bana elmas
bir tac koydular, boynuna gerdanlk, kollarna iki altn bilezik ve beline mcev
her kemer kuattlar. Ayrca halifenin emriyle sultana Dounun ve Batnin
hkmdar almeti olarak iki kl kuatld, hilatler verildikten sonra halife
nin veziri u konumay yapt:
E y C e l l e d d i n ! T a n r nin aziz ve erif imamlk iin semi, Islm toplumunu kendisine tevdi etmi, din ve millet iin halife tayin etmi olduu Efendi
miz, emaneti senin katna koydu ve ihsan yeri olarak seni seti. T a n r nin
dmanlarna kar kuvvetli olman iin, sana, iki kl kuatt. teye beriye ge
zip, dman lkelerini dolar ve onlarn boyunlarn edirirsin: halkn ii hak
knda kusur etmez, belki onun iin btn gayretini sarfedersin. Halifeye itaat
etmekle her taraftan iyilikler sana ynelir, bereketler bulutlardan senin zerine
yaar .
Bu tren srasnda vezir N i z a m l m l k e v e konuklara da hilatler veril
di. Bundan sonra sultan, halifenin elini pmek iin izin istedi, ancak halife buna
msaade etmeyerek halifelik yzn sundu; M e l i k a h da perek yz ia
de etti. Halife, ayrca sultana bayrak verdi. Bu bayraklar nceden kumandan
lar tarafndan darya karld. Sonra sultan, halifeyi selmlayp saraydan ayrld.
Bu olay srasnda M e l i k a h n hil arinin sa eteini emr G m t e k i n e 1 C a n d a r , sol eteini d e G e v h e r y i n tutuyordu. Sultan, dar ktnda ba
etrafnda bizzat halife, altn ve gm paralar sat. Halk, sultann nnce ve
ardnca gidiyor, Baarn ve kudretin ok olsun diye dua ediyorlard. Halife,
M e l i k a h n konuk olarak kald saraya da altn bir taht kurdurmutu. Sul
tan, buraya gittikten sonra halife, yeniden birok armaanlar gnderdi. N i z a m l m l k ise bu olaydan sonra Nizamiye Medresesine giderek orada hadis
dinleyip Badat bilginleri ile konutu; hatt onlara baz hadisler okuyarak yaz
drd. O, bilginlere ve fakihlere durumlarna gre hilatler ve mal datm, ar
maanlar vermiti. N i z a m l m l k , medresenin ktphanesinde oturarak
kitaplar da gzden geirmitir.
B adat'la dn
Seluklu veziri N i z a m l m l k , hilafetle saltanatn daim uzlama iinde

bulunmasn, devlet siysetinin temeli saymt. O, her frsatta din reis ile siyas
otorite olan sultan birbirine yaknlatrmaya almt. Nitekim sultan M e l i k a h ile halife M u k t e d i arasndaki akrabalk, N i z a m l m l k n abalar
sonucunda gereklemi saylabilir. Halife M u k t e d i , veziri F a h r u d d e v
l e b i n C h e y r i sfahanda bulunan sultan M e l i k a h a gndererek kz
n kendine istemiti (1081/1082). Bu srada N i z a m l m l k , F a h r u d d e v l e
ile beraber M e l i k a h n ei T e r k e n H a t u n un yanna gittiler, ik i vezir,
T e r k e n H a t u n dan sultann M e h m e l e k adndaki kzn istediler. T e r
k e n H a t u n Gazne sultan ile Karahanl hkmdar da kzm oullarna iste
diler ve bunun iin 400 bin altn verdiler. Eer halife, bu miktar gnderirse o,
113
tekilerden daha layktr dedi. Bunun zerine merhum halife K a a i m B i e m r i 11 h m kars ve a r B e y in kz olan H a t i c e A r s l a n H a t u n , T e r
k e n H a t u n a Halife ile evlenmesi, kznz iin iftihar vesilesi olacakt, stelik
halifeden para istenmez dedi. Bu konumalar ve vezir N i z a m l m l k n
srar ile T e r k e n H a t u n , yaplan teklifi kabul etti; ancak yine de mihrin (ba
lk) 50 bin altn olmasn, ayrca halifenin kzndan baka bir kars ve cariyesinin olmamasn art kotu; bunlar kabul edildi. Sultan M e l i k a h da kzn
vermeye raz oldu; daha sonrada F a h r u d d e v l e Badata dnd.
Sultan M e l i k a h , Badatda iken kznn dn gnn kararlatrm,
M e h m e l e k H a t u n u sfahandan Badata getirecek olan T e r k e n H a
t u n a elik etmek zere de emr B o z a n ile G e v h e r y i n i grevlendirmiti.
M e h m e l e k H a t u n un eyizi 130 deve ve 74 katr ile Isfahandan Badata
Halifelik Sarayna nakledildi (Nisan 1087). Develer ve katrlarn zerine ipek
rtler rtlm olup, hayvanlarn boyunlarnda altn ve gmten anlar ve ger
danlklar vard. Bunlarn yklerinin ou altn ve gmten idi. Katrlarn alts
nn zerinde 12 sandk vardr ki, bunlarn iindeki ziynet eyas, elbise ve
mcevherata paha biilem ezdi. Kervann nnde takmlar eit eit mcevhe
rat ile sslenmi, altn eerli 33 iyi cins at ve bunlarn nnde, zerinde pek ok
altn bulunan byk bir beik vard. Bu eyizin nnde, bata G e v h e r y i n
olmak zere, baz emrler bulunuyordu. Badat halk kafilenin zerine sa ola
rak altn ve kymetli kumalar satlar. Halife ise vezir E b c a y T e r
k e n H a t u n u karlamak zere gndermiti. Bu srada vezirin nnde 300 alay
feneri ve bir o kadar da meale vard. Halife ayrca hadimlerinden Z a f e r ile
birlikte esiz gzellikte bir mahajfe gnderdi. Vezir, T e r k e n H a t u n a Bakanmz Emrlmminn, T a n r emanetleri ehline teslim etmenizi buyuruyor
diyerek gelinin saraya nakledilmesini istediini syledi. T e r k e n H a t u n da bu
istei kabul etti. N i z a m l m l k ile Seluklu Devletinin ileri gelen ahsiyetle
ri de bu dn alayna katldlar. Her birinin yannda ok sayda amdan ve me
ale vard. Her snftan emrlerin eleri de ayr guruplar halinde bu trene
katldlar. Ayrca bunlarn nnde de atllarn tad fenerler ve mealeler bu
lunuyordu. Daha sonra M e h m e l e k H a t u n , zeri rtl ve ok sayda altn
ve mcevherle sslenmi bir mahaffe iinde geldi. Bu mahaffenin etraf gz ka
matrc binitlere binmi olan 200 Trk cariyesi ile evrilmiti. Gelin M e h m e
l e k H a t u n , parlak ve muhteem bir alay ile Halifelik Saray na gitti. O gece
Badatda dkkanlar ve evler donatlm, her taraf gndz gibi olmutu. Halk,
sabaha kadar elenmi, Badatda benzeri grlmemi ve dillere destan bir gece
yaanmt (8 Mays 1087). Ertesi gn halife, muhteem bir len dzenleyerek
sultann emirlerini davet etti. Bu lende rivayete gre, 40 bin batman eker har
canmt. Halife lene katlan btn emirlere ve ordudaki nemli ve nl ku
mandanlara hilatler giydirdi. Ayrca T e r k e n H a t u n ile teki hatunlara da
hilatler gnderildi. Bu muhteem dnn belki de en garip olay, sultann bu
trene katlmamas olmutu. O, kz Badata geldikten sonra ava km ve ancak
114
dnden sonra geri dnmt. Sultan M e l i k a h , Mays aynn sonlarna do

ru sfahana gitmek zere vezir N i z a m l m l k ile Badatdan ayrld. Vezir
E b c a , onlar Nehrevana kadar uurlad.
Sultan M e l i k a h n 1087 yl iinde T e r k e n H a t u n dan bir olu ol
du, adn M a h m u t koydular. Yine bu yl iinde sultan, halifeye bir mektup gn
dererek kendisinden sonra olu A h m e t adna hutbe okunmasn istedi(Kasm
ay). Halife M u k t e d i de bu istei kabul etti. M e l i k a h dan sonra minber
lerde A h m e t iin dua okundu. O Cuma gn hatibler zerine altnlar sald
ve fakirlere para datld. Sultan, bylece A h m e t i veliaht iln ederek Ben
den sonra sultan, olum A h m e t olsun demiti. Ancak sultan M e 1 i k a h m
istei olmad. nk A h m e t , kendisinden daha nce Merv ehrinde ld(1088/1089). Halk, Badatda Hilfet Saraynda basal iin yedi gn otur
du, hi kimse ata binmedi, kadnlar sokaklarda feryat ve figan ettiler.
Teki in isyanlar
M e l i k a h n kardei Te k i , Belh ve Toharistan blgesini ynetmekte idi.

Sultan, bir ara Herat tarafna ynelmi ve akrabalarn ziyaret etmek istemiti.
Bu srada melik Te k i de sultann huzuruna gelerek itaatini bildirdi. M e l i k al, ona balarda bulunarak hilt vermi, o da yeniden Belhe dnmt
(1074/1075). Daha sonra sultan M e l i k a h , Rey ehrinde askerleri tefti etti ve
bunlar arasnda phelendii Trk kyafetli 7 bin Ermeniyi ordudan ihra etti
(Ocak 1081). Rivayete gre sultan, bu askerlerlerin ihracm emrettii zaman ve
zir N i z a r a l m l k , Bunlarn askerlik dnda herhangi bir sanat ve meslek
leri yoktu. Eer bunlar ordudan ihra edilecek olursa ilerinden birini seip ite
sultan budur demelerinden emin olamayz. Bu takdirde onlarla uramak zorun
da kalrz ve dediimiz cretin kat kat fazlasn onlar itaat altna almak iin
sarf etmee mecbur oluruz dedi. Sultan, N i z a m l m l k n szn dinle
mediine ancak isyan patlak verdiinde buna piman oldu. Bu Ermeniler de Busen (veya Venec)de bulunan T e k i in yanma gittiler. T e k i , ordudan ihra
edilenlerin kendisine katlmasyla glendi. te bu olay muhtemelen Seluklu Dev
leti nin bana gemek isteyen Te k i in isyanna sebep oldu (1081/1082). O, s
ratle harekete geerek Mervi Rd, ahcan ve Tirmiz gibi ehirlere hkim oldu.
Ayrca Te k i , bir an nce Niaburu elegeirerek Horasan blgesine de hkim
olmak istiyordu. syan ile ilgili haberler sultan M e l i k a h a ulat zaman o,
sratle hareket ederek T e k i den nce M abura girdi. T e k i , bu durumu
renince ilerlemekten vazgeerek Tirmize kapand. M e l i k a h , kardeini bu e
hirde kuatt. Te k i , sultana kar koyamayacan anlaynca elindeki tutsaklar
serbest brakarak af dileinde bulundu, sonra da M e l i k a h m huzuruna gel
di. Sultan, kardeini affederek Tirmizden ayrld.
Sultan M e l i k a h , Musul blgesinde iken T e k i ikinci kez isyan etti(1084/1085). Te k i i bu isyana yanndaki adamlar tevik etti. O, bu teviklere
uyarak harekete geti ve nce Mervi Rd ve Mervi ahcn gibi ehirleri zabtetti.
115
Serahs, M e s u t b i n Y h z e t - T r k m a n nin ynetiminde idi ve o, ken
di abasyla buray mstahkem bir hale getirmiti. T e k i ve adamlar, M e s u t u

bu kalede kuattlar. Serahs kalesi, bu bask sonucunda dmek zere idi ki, bu
srada N i z a m l m l k n Niaburda bulunan adamlar, N i z a m l m l k n yazsn taklit ederek M e s u t b i n Y h z a bir mektup gnderdiler. Bu mek
tupta N i z a m l m l k n azndan, Bu mektubu u gn R eyde n yazyorum.
Yarn sana doru geliyoruz, kaleyi muhafaza et. Falanca dman zerine bir gece
baskn dzenleyeceiz yazlmt. Bunlar gvendikleri bir casusu ardlar ve
bol miktarda para vererek T e k i in tarafna gnderdiler. Casus yakalanp Te k i in yanna gtrld, dvlp lmle tehdit edildii zaman mektubu karp
onlara teslim etti. Kendisinin sultan ile N i z a m l m l k n yanndan ayrld
n ve M e l i k a h n askerlerinin gelmekte olduunu syledi. T e k i ve adam
lar, bu mektubu okuyup, casusun szlerine uyup hemen yola ktlar. Onlar
adrlarn, hayvanlarn ve arlklarn orada brakarak (bir rivayete gre yaka
rak) sratle Serahs nnden ayrldlar. T e k i , nce Merv e girmek istedi ise de
ehir halk, kaplar kapatarak savatlar. Bunun zerine o, Venec kalesine ekil
mek zorunda kald. Bu olaylar karsnda sultan, beraberinde A r t u k , B o
z a n , P o r s u k , K u m a ve A y a z gibi Seluklu Devletinin ilerigelen emirleri
ile Musuldan ayrlarak sratle harekete gemi, nce R eye, daha sonra da Niaburn ulamt (Bir rivyete gre, sultann kendisi M e s u t b i n Y h z a bu
radan mektup yazmt). M e l i k a h , daha sonra T e k i i yakalamak iin
ordusuyla ilerledi ve emr B o z a n komutasndaki sultann ncleri Serahs a gel
di. Burada M e s u d b i n Y h z ile B o z a n ve P o r s u k un askerleri birleerek Te k i i izlediler. Nihayet T e k i , snm olduu Venec kalesinden zorla
indirildi (2 Ekim 1085) ve gzlerine mil ekilerek Dmegndaki Fruzkh kalesi
ne gnderildi, T e k i , lene kadar orada tutuklu kald. Bylece M e l i k a h ,
batdaki fetihleri srasnda isyan ederek kendisini engelleyen kardeini ortadan
kaldryor ve daha rahat hareket etmek imkn buluyordu. M e l i k a h , T e k i in ynetimindeki ehirlere olu A h m e t i atad.
Sultan M e l i k a h n rnek davranlarndan biri Te k i in birinci isyan
srasnda grlyor. Sultan, isyan bastrmak zere giderken A l i b i n M u s a
nn Tus daki trbesine urad ve ziyaret etti; trbeden knca N i z a m l m l k e,
nasl dua ettin? diye sordu. O da T a n r nin seni muzaffer klmas iin dua
ettim cevabn verdi. Sultan M e l i k a h ise bana gelince, ben yle dua etme
dim, bilkis, T a n r m hangimiz Mslmanlar hakknda hayrl ve halk iin da
ha yararl olacaksak onu muzaffer kl diye dua ettim dedi.
Sietande durum
Dandanakan savandan (1040) sonra Seluklu babular, ayn ay iinde Merv

ehrinde toplanan Kurultayda nemli kararlar aldlar. Bu toplantda Seluklu
lar,hkim olduklar ve ayrca ilerde elegeirmeyi tasarladklar lkeleri, eski Trk
tresi gereince bltler. Bu blmeye gre Sistan blgesi, M u s a n a n
116
AL SEVM EH DOAN MERL
Ya b g u ' ya verilmiti; o, nce beraberindeki be bin atl ile Herat zabt ederek
buraya yerlemiti. Ote yandan b r a h i m Y n a l n kardei E r t a , Kasm
1040da Sistana gitti. Burann hkimi Saffrilerden E b u l f a z l N a s r u itaat
etmesiyle bu blge de Seluklulara baland. E r t a , Sistanda M u s a Y a b g u
adna hutbe okuttu. M u s a Y a b g u , T u r u l B e y ldkten (1063) sonra taht
mcadelesine kart ise de snd Herat kalesinde yakalanarak sultan A l p A r s
l a n m huzuruna getirildi. A l p A r s l a n , amcasna iyi davranarak yannda al
koydu. M u s a dan sonra olu K a r a A r s l a n B r i , Sistanda babas adna
ynetimi ele ald. Bu srada E b u l f a z l , Seluklulara sadk kald, bu nedenle
blgenin ynetimi, 1073deki lmne kadar, onun elinde kald. E b u l f a z l dan sonra yerine, olu B a h a d d e v l e T a h i r geti. Fakat ok gemeden Sistandaki teki asiller, B a h a d d e v l e ye kar ktlar. Bunlardan zellikle emr
B e d r e d d i E b u l a b b a s , harekete geerek nce Uk kalesine gitti, sonra da
Samuru alarak D ereke geldi (Mays 1075). Ancak E b Ta h i r , be bin askerle
gelerek Derekte onu kuatt, iki taraf arasndaki bu mcadele, sekiz ay srm,
fakat bir sonu vermemiti. Daha sonra iki taraf, sultan M e l i k a h n Hora
sandaki emirlerinin araclyla aralarnda bir bar yaptlar. Bu bara ramen
E b u l a b b a s m, hkimiyetini yaymak asndan yeniden harekete getii gr
lyor. O, nce H a r b adndaki bir emri ldrd (Ocak 1087), sonra da Kh kale
si hkimi s m a i l b i n E b r e mi i yakalayarak bu kaleye sahip oldu (Nisan 1087).
ok gemeden ayn yl iinde Sistan n merkezi Zerenc civarnda bir yerleme bi
rimi olan Berevenc hkimi E b C a f e r in lm, bu blgede yeni bir mcade
le balatt. nk Berevencde hutbe, B a h a d d e v 1 e Ta h i r adna okunmutu.
Ancak ksa bir sre sonra E b u l a b b a s , bununla da yetinmeyerek Zerenc eh
rinde Ta h i r i kuatt. Bu kuatma srasnda birok savalar oldu ve yiyecek fi
yatlarnda art grld. Nihayet E b u l a b b a s , baarl olamayacan anlayarak
kuatmay kaldrd ve Berevence ekildi. E b u l a b b a s , bir sre burada yeni
kuvvetlerle ordusunu takviye ederek tekrar Zerenc'i kuatt (ubat 1088). Sonu
ta kale kumandan, kendisi ve yirmi adam iin Aman alarak kaleyi teslim etti.
Bylece E b u l a b b a s , Zerence hkim oldu. Emr Ta h i r , gece gizlice kama
ya alt ise de yakalanarak ldrld (3 Mart 1088). Bir sre sonra E b u l a b
b a s , Sistan ile Kuhistan snrndaki Nih kalesine hkim olmak istedi. Bu kalenin
yneticisi emr M e m u n , kuatmaya baaryla kar koydu. Sonunda iki taraf
arasnda bir bar yapld (Ekim 1088). Bu srada M e l i k a h dan bir davet alan
E b u l a b b a s , Seluklu sultann yanna gitti ve alt aydan fazla orada kald ve
M e l i k a h dan emrlik ferman alarak Sistana dnd (Temmuz/Austos 1089).
Ancak E b u l a b b a s n bu emrlii fazla srmemi, o ubat 1090da lmtr.
E b u l a b b a s n lmden sonra emr B a h a d d e v l e H a l e f , emrlik ma
kamna oturdu ve sultan M e l i k a h dan emrlik ferman almak zere Hora
sana gitti. Ancak B a h a d d e v l e H a l e f , Karahanllara kar Semerkanta
bir sefer dzenlemi olduundan muhtemelen sultan gremedi. Bu srada Sistanda.
ise E b M a n s u r un emrlii iln edilmiti ve halk onu destekliyordu. B a h a -
117
d d e v l e H a l e f , Horasandan Berevence geri dnd, ik i taraf arasnda Berevencde yaplan mcadele sonunda bir bar yapld (26 ubat 1091). Bu anlamaya
gre B a h a d d e v l e Berevencden Tabese gidecek, emr M a n s u r da sultana
dnecekti. Ancak B a h a d d e v l e nin bu anlamaya uymad, onun tekrar Berevenc nne gelmesinden anlalyor. O, ayn zamanda Uk kalesi askerlerini ken
di tarafna ekmiti. Emr M a n s u r un da ehrin nne gelmesiyle iki taraf
arasnda iddetli savalar oldu. Sonuta B a h a d d e v l e bu savatan stn
karak tekrar emrlii ele geirdi v e E b M a n s u r u ldrtt (Aralk 1091). Sistcmda emrlik mcadelesi bitmek bilm iyordu. Bu kez de emr M e y y e d ,
harekete geerek B a h a d d e v l e yi Zerenc de kuatt. B a h a d d e v l e onunla
baa kamayacan anlayarak ehirden ayrlmak zorunda kald. Bylece emr
lik M e y y e d e geti. te taraftan sultan M e l i k a h Kuhistandaki Ismailler
ile mcadele iin emr K z l S a r g grevlendirmiti. K z l S a r g m yar
dmyla B a h a d d e v l e , Mminbd nahiyelerinden biri olan D ere hisarn ku
att. Bunlar, sultan M e l i k a h m lmne kadar Ismiller ile mcadele ettiler.
Bu sralarda sultan M e l i k a h hayatta en ok zen olaylardan biri, o
cuklarndan D a v u t un lm olmutur. D a v u t , T e r k e n H a t u n un ocuu
idi ve 12 Mays 1082de sfahanda lmt. Bu ocuun lmesiyle M e l i k a h da bilinenin ve allmn dnda hareketler grld. Sultan, birok kez kendisi
ni ldrmeye niyet etti. Devlet ilerigelenleri kendisini ldrm ek istedike sultan
engellediler. ly sultann elinden alp ykamak imkan bulamadlar. Nihayet
ceset bozulmaya ve kokmaya balad- Ondan sonra glkle sultan lnn ze
rinden ayrdlar ve ykayarak gmdler. Bu srada halk, bu zntl gnde sfa
handa toplandlar, salarn zdler, lnn nnde alayp szilayarak gittiler.
Btn kadnlar, maiyyet halk ve hizmetkrlar da ayn ekilde davrandlar. Atla
ra kara ullar giydirdiler, yelelerini ve kuyruklarn kesip, eyerlerini ters vurdu
lar. Eski Trk matem iyu) geleneinin devam olan bu trene, ehir halk da evler
ve arlarda yedi gn yas tutarak katldlar. Halifenin veziri de Badatda taziye
leri kabul etmiti.
Sultan M elikah ve Karuhanllar
Bat-karahanl hkmdar A h m e t b i n H z r H a n (1081-1089), ok gen
yata tahta kmt. Onun genliin verdii tecrbesizlik sebebiyle iyi bir yneti
ci olamad anlalyor. Nitekim A h m e t H a n , halka kt davranyor ve sk
sk onlarn malna el uzatarak msadere ediyordu. Nihayet halk, sultan M e l i k a h a gizlice mektup yazarak ondan yardm istediler. Bu arada af fakihi
E b T a h i r b i n A l i y y e k , serveti ok olduu iin A h m e t H a n dan kor
kuyordu. O, ticaret ve hac maksadyla yola ktn syleyerek lkesinden ayrl
m ve sfahanda bulunan M e l i k a h n yanma gelerek onunla grmt.
E b T a h i r , bu grmede A h m e t H a n dan ikayeti olmu ve Seluklusul
tanm Karahanl lkesini zabta tevik etmiti. Zaten hkimiyet sahasn genilet
meyi dnen sultan iin bu, arad bir frsatt ve Maverannehri zabtetmek
118
iin harekete geti (1088/1089). Sultan, Horasana ulat zaman btn ehirler
den asker toplad. Bylece o, ok sayda askerden oluan byk bir orduyla Cey
hun nehrini geti. Seluklu ordusu , Ceyhunu getii zam an, vezir
N i z a m l m l k , gei cretinin Antakyadan alnmasn emretti. Sultan, ge
miye binince, gemiciler feryat edip Biz fakir insanlarz, bizim geimimiz bu su
dandr. Eer bir gen, buradan Antakyaya gitse ihtiyar olarak dner dediler.
Sultan, N i z a m l m l k e Ey peder, bu ne uygunsuz itir?. Bu vilyette eli
mize bu kadar para gemiyor mu da, bu paray Antakyaya havale etmek lzm
geliyor? dedi. Vezir Ey efendim iz, onlarn b ir yere gitm esi gerekm ez. Adam
larm z onlarn beratn altn para ile satn alr. Kulunuz, bunu, hkm darl
n saygs ve bykln gsterm ek gayesiyle ve btn dnyann, lkem izin
geniliini ve sultann hkm nn nereden nereye kadar g eerli olduunu bil
m eleri iin em retti diye cevap verdi. M e l i k a h , daha sonra Buhara zerine
yrd ve bu ehir ile civarndaki yerleri elegeirdi. Sultan, buradan Semerkanta
giderek nnde ordugh kurdu ve ehri kuatmaya balad; A h m e t H a n ise her
hangi bir kuatmaya kar gerekli nlemleri alm, surlarn burlarndan her bi
rini, savunmak zere gvendii kumandan ve kiilerin ynetimine vermiti. Fakat
Ayar burcunun kumandannn olu, Seluklulara tutsak olmutu. Seluklular, o
lunu ldreceklerini syleyerek babasn tehdit ettiler. Bylece sultann ii kolay
lat ve bu bur alnd. Seluklu askerleri sur zerine kt zaman A h m e t H a n
kurtuluu kamakta buldu ve halktan birinin evine sakland. Seluklu askerleri
Semerkanta girdiler. Bu srada A h m e t H a n n nerede bulunduu ihbar edil
di ve onu sakland yerde yakalayarak sultann huzuruna getirildi. A h m e t H a n
huzuruna gelince, sultann hkmdarlk almeti olan gaiyesin omuzuna alarak,
M e l i k a h m tahtnn bulunduu yere kadar zengisinin yannda yryerek
ona olan itaatini gstermiti. A h m e t H a n , daha sonra sfahana gtrld. By
lece Bat-Karahanllar Devleti Seluklulara balanm oldu. Sultan, ayrca Se
merkant ynetimine E b T a h i r H a r e z m yi atad. M e l i k a h , bundan
sonra Dou-Karahanllar lkesine gitmek zere Kgar a yneldi ve zkente ka
dar ilerledi. Sultan, burada Dou-Karahanl hkmdar H a a n b i n S l e y
m a n a eliler gnderip, hutbenin kendi adna okunmasn ve sikkenin adna
baslmasn istedi. H a a n b i n S l e y m a n , M e l i k a h n bu isteklerini ye
rine getirerek ona itaat etti. M e 1 i k a h , bu mnasebetle huzuruna gelen H a s a n iyi karlam ve sayg gstererek onu lkesine iade etmiti. Seluklular,
bu sefer esnasnda Taraz (Tala) a kadar ilerleyerek burann hkimini de itaat
altna almlard. Sultan, Dou-Karahanllar Devletini de kendisine baladktan
sonra sfahana dnd (1090).
II. M averannehir seferi
Sultan M e l i k a h n Semerkant ynetimiyle grevlendirdii emr E b T a

h i r , ok gemeden ehir halk ve Karahanl ordusunun esasn oluturan iil
askerleri ile anlamazla dt ve sonuta buradan ayrlarak Hrezme gitmek
U9
zorunda kald. iil askerleri kumandan A y n d d e v l e , E b T a h i r e yap

tklarndan dolay sultan M e l i k a h tan korkmakta, bu bakmdan onun hare
kete geeceini dnerek kendisine mttefik aramakta idi. Nitekim o, bu amala
Dou-Karahanl hkmdar H a s a n n kardei ve Atba hkimi Y a k u p T e
k i n i Semerkanta davet etti. Y a k u p , A y n d d e v l e ile iin yrmeyeceini
anlaynca, aleyhinde alarak halk kkrtt. ok gemeden halk, onu ldrmek
iin fetva ald ve bylece A y n d d e v l e idam edildi. Bu durumu renen sultan
M e l i k a h , tekrar Semerkanta yrd (1090 yl sonlar). Seluklu sultan Buharaya gelince, iil askerlerinin yardmndan yoksun kalan Y a k u p T e k i n ,
Fergana zerinde Atbaya kat. M e l i k a h , ikinci kez Semerkant ele gei
rerek Ozkente gitti ve Y a k u p u yakalamak iin her tarafa asker gnderdi. Sul
tan, ayn zamanda Dou-Karahanl hkmdar H a s a n a mektup yazarak
Y a k u p u yakalamak ve kendisine gndermek hususunda elinden geleni yapma
sn bildirdi. te taraftan askerleri ayaklannca Y a k u p un, kardei H a s a n a
snmaktan baka aresi kalmamt. Bunun zerine sultan, H a s a n a haber gn
derip, Y a k u p un kendisine teslimini istedi. Ancak H a a n , kardeini M e l i k a h a teslim etmedi. Nihayet sultan, Ozkente yeniden sahip olduu zaman
H a a n , Y a k u p u M e l i k a h a gndermeye karar verdi. Bu nedenle kendi
olunu kardeine nezaret etmekle grevli bir birlik ile ve pek ok hediyelerle Sel
uklu sultanna gnderdi. Bu arada H a a n , oluna yolda Y a k u p un gzleri
ne mil ekilmesini emretti. Fakat H a a n n olu ve yaknndakiler bunu
gerekletiremediler ve Y a k u p u serbest braktlar. nk bu srada DouKarahanl hanedanndan T u r u l b i n Y n a l , isyan ederek Kgar a yrm
ve bu ehri yamalad gibi H a s a n da tutsak almt. Sultan M e l i k a h ,
bu durumda iki isyankr ile uramann ve onlar takip etmenin zorluunu d
nerek muhtemelen bunlardan biriyle anlaarak tekini kontrol altnda tutmay
yeledi. Bu bakmdan o, devlet adamlarndan T a c l m l k E b u l - G a n a i m i
bu ile grevlendirdi. T a c l m l k , sultann emirlerini yerine getirdi ve byle
ce sultan ile Y a k u p anlatlar. Sonuta Y a k u p , T u r u l un kuvvetlenip l
keyi ele geirmesine engel olmakla grevlendirildi. Sultan, daha sonra zkentten
ayrlarak Horasana dnd. Sultan, ksa bir sre sonra belki de T e r k e n H a
t u n un yeeni olduu veya Bat-Karahanl lkesinde dzen salyabileceini mit
ettii A h m e t H a n n vatanna dnmesine izin verdi. M e l i k a h , onu kendi
sine tbi olmak artyla lkesine dnp, ynetimi ele almasna izin vermitir.
B atnlerle m cad ele
H z . A l i neslinden altnc imam C f e r - i S a d k (l.765), byk olu s

m a i l i (l.762) arap imesi nedeniyle veliahtlktan uzaklatrm ve yerine teki
olu M u s a y atamt. Bu olay, iler arasnda byk anlamazlklara sebep ol
du. Bir ksm iler, I s m a i 1 in babasnn ilk ve tek halefi olduunu ne srerek
M u s a nin ve varislerin imametini kabul etmediler. Bylece tarihe, daha ok Batmler ve Ismailler adyla geecek olan bir frkann temelleri atlm oldu. Bat
120
n hareketi, balangta imamlar ve diler (davet edenler) tarafndan byk bir
gizlilik iinde yrtld. Ancak H a a n S a b b a h i l e bu hareket, yeni bir nite

lik kazand. Sonderecede kuvvetli bir zekya ve tekiltlk vastalarna sahip
olan H a a n S a b b a h , etkili ve dzenli tekiltyla gizlilikten vazgemi, etra
fa dehet saan fedaileriyle insanlarn dnce ve inan dnyalarna hkim olma
ya almt.
rakn badisi A b d l m e l i k b i n A t t a , R eye geldii zaman(1071) H a
a n S a b b a h daki yetenei grm ve ona Ismail tekilatn dzenlemek ve Fa
tm Halifesini grmek zere M sra gitmesini nermiti. Ayrca sultan
M e l i k a h devrinde Rey ehrindeki ilerin sk bir ekilde izlenmesi de H a
a n S a b b a h Msra doru yola kmaya evketti (1077). H a a n S a b b a h ,
Iran, Irak ve Suriyeyi dolatktan sonra Kahireye gitti (1079). Fatm halifesi M u s t a n s r , H a a n S a b b a h destekleyerek halk kendi imametine davet etme
sini istemiti. Ancak daha sonra Fatmlerde veliahtlk sorunuyla ilgili olarak bir
anlamazlk kt. M u s t a n s r , balangta olu N i z a r veliaht gstermise
de sonra bundan vazgeerek teki olu A h m e t i veliaht yapmt. H a a n S a b
b a h , N i z a r , bakumandan B e d r l c e m a l ise A h m e t i destekliyordu.
Bu durumda H a a n S a b b a h , B e d r l c e m a l nin onu ldreceini his
setti ve M srdan ayrlarak tekrar rana dnp sfahana geldi (1081). O, bu e
hirde bir sre saklandktan sonra Kirman ve Yezd blgelerinde N i z a r lehine
propagandaya giriti, ardndan ilerin ounlukta olduu Taberistan, Kuhistan
ve Crcan dalk blgelerinde faaliyette bulunarak yanda toplad. H a a n S a b
b a h , bu arada Damegnda yl kalm ve buradan evreye diler gndermiti.
Rivayete gre o, bu fkra mensuplar, vecd iinde cennet hayalleri grmek ve bu
suretle lm cesaretle karlamak iin haha kullanyorlard. H a a n S a b b a h
tarafndan gelitirilen ve lmnden sonra taraftarlarnca Daveti Cedide ad ve
rilen bu anlaya gre frka dmanlarnn, sadk tehdiileri tarafndan, din
bir grev olarak ldrlm eleri bir prensip olarak kabul edilmektedir. Bu pren
sipler iinde faaliyette bulunan H a a n S a b b a h n yandalar ile bir tehlike
oluturmaya balamas, Seluklu Devletinin dikkatini ekmekte gecikmedi. Ni
tekim N i z a m l m l k , Rey Reisi E b M s l i m den H a s a n n faaliyetle
rine son verilmesini ve yakalanmasn istedi. E b M s 1 i m in ii sk tutmas
ve her yerde aramas zerine H a a n S a b b a h , R e y e gitmeye cesaret ede
medi. H a s a n , bu durumda kendisini gvence altnda tutabilecei bir yer ara
maya balad ve bunun iin de Kazvin civarnda Rudbar vadisinde kayalk bir yer
zerindeki Alamut Kalesini elegeirmeyi planlad. Kartal Yuvas demek olan
Alamut, bu srada sultan M e l i k a h adna M e h d i adnda bir alevinin yneti
minde idi. H a a n S a b b a h , nce Alamut halkndan bir gurubu kendi taraf
na ekmi, sonra da gizlice kaleye girmiti (1090). Bir sre orada kendini tantmadan
yaayan H a a n , burada kendini gvenceye alnca ilk ii M e h d i yi kaleden
karmak olmutu. H a a n , gizlice mezhebe girmi bulunan Girdkh ve Dame
gn yneticisi reis M u z a f f e r M s t e v f ye yazd bir mektubta Alamut
kalesinin karl olarak M e h d i ye bin dinar denmesini bildirdi. H a -
121
s a n S a b b a h , bundan sonra Alamuta snr blgelerini ve buraya yakn yerle

rin ele geirilmesi iin byk aba harcad. Kurduu tehlikeli tuzaklara
dmeyenleri ve kendilerine muhalif grd devlet adamlarn acmaszca ldrt
t, bir ksm halk da kan dkerek ve zor kullanarak kendi tarafna ekti. Elegeirdii kalelerle yetinmeyip, bina yapmna elverili her yere bir kale yaptrd.
Devrin tarihisine ( I b n l e s i r ) gre, Batmler ve Ismailiyye denilen bu son
devletin sahipleri hakknda sultan M e l i k a h devrinde bilgiler edinildi. O dev
rede 18 Batn, toplanp Sdrede bayram namazn klmlar, ehrin hnesi de on
lar dikkatle izledikten sonra yakalayp hapsetmi, haklarnda soruturma yaptktan
sonra da salvermiti. Bu, Batmlerin yaptklar ilk toplant idi. Batmler, daha
sonra Isfahanda oturan Sveli bir mezzini Batnlie davet ettiler, fakat mez
zin bu daveti kabul etmedi. Batmler de kendilerini ihbar etmesinden korkarak
onu ldrdler. Onlar tarafndan ldrlen ilk ahs bu mezzindir. N i z a m l m l k , bunu haber ald zaman, mezzini ldrm ekle sulananlarn derhal ya
kalanmalarn emretti, Sonunda bu cinayetten T a h i r adl bir marangoz, sorumlu
tutularak ldrld. Batmlerden ldrlen ilk ahs da bu marangozdur. Bu s
rada Alamut ve evresinin kta sultan M e l i k a h n emirlerinden Y o r u n t a a
aitti. O, H a a n S a b b a h ve yandalarnn davranlar zerine sk sk Alamut
eteklerine saldrmaya balad. Bu Seluklu kumandan, H a a n S a b b a h m da
vetini kabul edenleri ve ona balananlar ldrmekte ve mallarn yamalamakta
idi. Y o r u n t a n kale yrelerindeki bu basks nedeniyle Alamutta yeterli er
zak biriktirilmediinden orada yaayanlar skntya drd. Sonuta onlar, ka
leyi birka atlya brakp, gitmeye niyetlendiler. te bu srada H a a n S a b b a h ,
Fatm halifesi M u s t a n s r dan oray terk etmemeleri ve yaknda baarya (ik
bl) kavuacaklar hususunda emir aldn syledi. Onun bu yalan, halka id
detli bir direnme gc verdi ve onlarn Alamutta kalmalarna sebep oldu. Ayrca
buraya da Belde-i ikbl adn verdiler. Fakat bu olaylar esnasnda Y o r u n t a n birdenbire lmesi (1091), kalenin zabt iin yaplan gayretleri sonusuz brak
t. Tabii Y o r u n t a m lm, yaknda baarya ulalaca hususunda yalan
habere ramen, H a a n S a b b a h a esiz bir propaganda gc salamt. H a s a n , bu olaydan sonra dilelerinden H s e y i n K a i n i yi halk Batinilie da
vet iin Kuhistana gnderdi (1091). H s e y i n , Kuhistan halkndan b ir ksmnn
daveti kabul etmesi zerine orada yerleti. H a a n , buradaki yandalarnn y
netimi iin bir nib atad. Kuhistandaki Batmler de H a a n S a b b a h n Alamutda yapt gibi, halk bu mezhebe girmeye davet edip evreyi elegeirmeye
baladlar. Onlar, ellerinden geldii kadar fitne karmak ve kaleleri zabtetmekle
megul oldular. Batmlerin b daveti ve onlara komu Mslman toplulua zarar
vermeleri olay, aa kt zaman sultan M e l i k a h , 1092 yl balarnda, emr
A r s l a n t a H a s a n S a b b a h ve yandalarn ortadan kaldrmak iin grev
lendirdi. A r s l i a n t a , Temmuz 1092 tarihinde Alamutu kuatt. O srada H a s a n n yannda bulunanlarn says 60-70 kiiyi gemiyordu. Onlarn erzaklar
da ok azd, buna ramen Seluklu askerlerine kar koyarak savayorlard. H a
a n S a b b a h n, ad D i h d r E b A l i olan disi Z e v r e ile Ardistan bl
122
gesinden gelip Kazvine yerlemi ve ora halkndan bir gurup onun arsna
uymutu. Ayn ekilde evredeki ehir ve kasabalardan davete uyan ok sayda
insan da Kazvinde yerlemilerdi. Skk durumdaki H a a n , bu srada
E b A l i den yardm istedi; o da toplad askerleri, silah ve gereleri ile H a s a n n yardmna gnderdi. Saylar 300 kiiyi bulan bu yardm kuvveti, Alamut
kalesine girmeyi baard. Bylece kuvvetlenen Batmler, onlarla szlemi olarak
kalenin dnda bekleyen Rudbr halkndan bir gurubun yardmyla Seluklu or
dusuna baskn yaptlar (Ekim 1092). Bu beklenmedik saldr karsnda bozguna
urayan A r s l a n t a n askerleri geri ekilmek zorunda kaldlar.
Sultan M e l i k a h , A r s l a n t a Alamut. a gnderirken, emirlerinden K
z l S a r d a Horasan askerleriyle KuJistandaki Batnleri ortadan kaldrmak
iin grevlendirmiti. K z l S a r , Sistanda Dere kalesinde onlar kuatp sa
vaa balad. Bu srada sultan M e l i k a h m lm haberi geldiinden K z l S a
r i g , kuatmay brakp ekildi, askerler de daldlar (Ayrca Bk. M e l i k a h
devrinde Sistan).
Sultan M e l i k a h Batmlerin kkn kazmak iin areler arad ise de ha
yatnn sonuna yaklat iin dndklerini gerekletiremedi. Onun lmn
den sonra Batnleri ortadan kaldrmak iin yaplan almalarda gerileme oldu
ve onlarn kardklar karklklarn boyutlar nemli llere ulat.
Suriye ve Filistin olaylar
Sultan M e l i k a h m Kuzey-Suriyeden ayrlmasndan sonra melik T u t u ,

harekete geerek Fatm ynetimindeki Sayda ve Beyrut ehirlerini feth etmiti.
Bylece Suriye ve Filistin ky ehirlerinin byk bir ksm Seluklu ynetimi al
tna girdi (Haziran/Temmuz 1087). te yandan Haleb Seluklu valisi A k s u n g u r ,
Munkiz ailesinin elinde bulunan eyzer zerine yrd (Eyll 1088 sonlan). Onu
bu harekete, Efamiyeye bal Latmn halk ile Munkiz emri N a s r b i n A l i
arasndaki bir anlamazlk sevk etmiti. A k s u n g u r , ehir evresine aknlar d
zenlemi ve kaleyi de kuatmt. Zor durumda kalan N a s r , sonunda Latminliler ile iyi geinmeye sz verince A k s u n g u r , bir yl sonra Antakyaya bal
Berzye kalesini Ermenilerden teslim ald(Ekim/Kasm 1089). Bu kale, dokuz ay
sonra yine A k s u n g u r un emri ile tamamen ykld.
B e d r l c e m a l nin byk abalaryla durumu olduka dzelen Fatm
Devleti, Filistin ve Suriyeyi geri almak istiyordu. Nitekim B e d r l c e m a l , N a -
s r d d e v l e C u y u kumandasnda byk bir orduyu bu blgeye gnderdi.

Fatm ordusu, ok gemeden Akdeniz in nemli bir ky ehri olan Suru kuatt.
ehrin hkimi kad A y n d d e v l e E b u l - H a s e n b i n E b U k a y l n bu

srada lmesi zerine onun ocuklar Fatm ordusunun basks karsnda teslim
olmak zorunda kaldlar. Fatm ordusu, bundan sonra Sayda, Beyrut, Akk ve
Cbeyl gibi ehir ve kaleleri yeniden elegeirdi. Fatmler, bununla da yetinmeye
rek Baalbeke dek ilerlediler. Baalbek ve Humus hkimi ve Seluklulara bal
123
olan H a l e f b i n M l i b , C u y u ye itaatini bildirmi ve hutbeyi de Fatmler adna okutmutu. Fatmlerin bu seferdeki son dura Suriye Seluklu Me~
likliinin bakenti Dmak oldu. Onlar, adgeen ehri kuattlarsa da bu kez baar
kazanamadlar. Ancak genelde baarl grnen bu seferden sonra Fatm ordusu
Msra dnd.
Fatmlerin bu harektyla nemli ky ehirlerinin hkimiyetini kaybeden me
lik T u t u , hemen Byk Sultan M e l i k a h a eliler gndererek durumu bil

dirmi ve yardm istemiti. Sultan M e l i k a h , H alet valisi A k s u n g u r , Urfa
valisi B o z a n ve Antakya valisi Y a s y a n a emirler gndererek T u t u un hizmetine girip ona yardmc olmalarn bildirdi(1090). T u t u un kendisi
ne katlan bu emr ile, ilk hedefi Humus olmutu. nk H a l e f b i n M l i b
Fatmleri tanyp, onlar adna hutbe okutmakta, zellikle yol keserek soygunlar
yapmaktayd. I b n M l i b , bu kalabalk Seluklu ordusunun basks karsn
da fazla bir direnme gsterememi, kendisi, ailesi ve servet iin aman dinlemiti.
Seluklu melik ve kumandanlar, onun bu isteini kabul ederek ehri teslim ald
lar. Sultan M e 1 i k a h n yazl buyruuna uyularak Humus, T u t u un yne
timine brakld. T u t u , yannda I b n M l i b ve iki olu ile Humustan ayr
larak Irkaya yrd. Trablusamm kuzey-dousundaki Irka kalesi, bu srada
I b n M l i b in ynetiminde bulunuyordu. T u t u buray da igal etti. te yan
dan A k s u n g u r ise yine I b n M l i b in hakimiyetindeki Efamiye kalesini
elegeirerek ynetimini eyzer Munkz emri N a s r a verdi (21 Austos 1091).
Irka kalesinin ele geirilmesinden sonra T u t u ve beraberindeki Seluklu emir
leri, kad E b u l - H a s a n b i n A m m a r n ynetiminde bulunan Traslusama
yryerek buray kuattlar. M ancnklar da kullanan Seluklu kuvvetleri kar
snda direnemeyeceini anlayan I b n A m m a r , bu tehlikeden kurtulabilmek iin
hile yollar arad. O, nce T u t u un kumandanlarna haberler gndererek pa
ra ve mal vaad edip kandrmaya alt. T u t u un kumandanlar, onun bu ne
risini kabul etmediler. I b n A m m a r , ikinci kez A k s u n g u r un veziri
Z e r r i n k e m e r i elde etmeyi denedi ve ona deerli armaanlar ve para vere
rek efendisini kazandrmak iin kulland. Z e r r i n k e m e r i nbu giriimi dnda
A k s u n g u r a30 bin altn ve deerli hediyeler gnderildi. Ayrca I b n A m m a r ,
sultan M e l i k a h n ilTrablusamn kendi ynetiminde kalmasn bildiren
menurlarn ieren buyruunu da A k s u n g u r a gsterdi. Bu buyruk A k s u n g u r un T u t u a itiraz iin yeterli olmutu. O, T u t u a Sultann verdii
byle menurlar elinde bulunduran bir kimseyle asla savamam dedi. Bu itira
za ok kzan T u t u 5un Sen bana tbi deil misin? diye sormasna, A k s u n
g u r Ben, sana ancak Byk Sultana isyan durum unda olm adka
tbiyim cevabn verdi. Bu anlamazlk sonucunda A k s u n g u r , ertesi gn ku
atmay brakarak Halebe dnd. Hemen ardndan emr B o z a n n da Urfaya
dnmesiyle, T u t u , Trablusam nnde yalnz kald ve kuvvetleri de azald
iin kuatmay kaldrarak Dmaka gitti (1091 sonlar). T u t u , oullarndan bi
rini gndererek A k s u n g u r u bu olumsuz davranlar sebebiyle sultan M e -
124
l i k a h a ikyet etti. Sultan M e l i k a h , bu durumu pek nemsememi,

T u t u un olu da Dmak'a dnmek zorunda kalmt. Bylece Fatmlerin eli
ne geen Filistin ve Suriyenin nemli ky ehirleri geri alnamad. Ancak bu olay
lardan sonra sultan M e l i k a h m Badat ikinci ziyareti srasnda R o z a n ve
A k s u n g u r a Suriye sahillerindeki ehirleri feth etmek isteyen T u t u un
hizmetine girmelerini ve daha sonra birlikte Msr'a yryerek oray ele
geirmelerini emretmesi, onun Fatmlere iyi bir ders vermeyi dndn gs
teriyor.
A bbas vezirinin grevd en uzaklatrlm as
Abbas halifesi M u k t e d , veziri E b c a nm almalarndan memnun
du. Buna ramen birka sebepten grevinden uzaklatrld. Sebeplerden birine

gre, Seluklu veziri N i z a m l m l k , onun yerine kendi olunu halifeye vezir
yapmak istiyor, bu nedenle E b c a ya di biliyor ve daima halifeye onun hak
knda ihbarlarda bulunuyordu. Baka bir sebep de u idi: Sultan M e l i k a h ,
Semerkant ele geirdii zaman Badata mjdeci geldi, halife memnun oldu. Mj
deciye hilat verip ikramda bulundu. Ayrca mjde davullar aldrtt ve ehri ss
letti. Vezir E b c a , Bu mjde ne mjdesidir, ne oldu?. Kfirlerin
ehirlerinden bir ehir mi feth oldu?. Semerkant halk Mslmandr, bu mjde
ve sevin gereksizdir dedi. E b c a m bu szlerini dmanlar sultana bil
dirdiler. Sultan, bunu renince fkelendi, halifeye eli gnderip, onu grevin
den uzaklatrd. Vezir E b c a n grevinden uzaklatrlmasnn sebeple
rinden biri de gayri Mslimlere ho grl davranmyor, cizye demeye, hatt zel
elbise giymeye m ecbur ediyordu. Onun bu sert davran yznden nde gelen
Yahudiler, Mslman olmulard. Abbas vezirinin gsterdii bu iddet, gayri Ms
lim topluluk arasnda honutsuzluk yaratt ve onlar, bu durumu Badat hnesi
G e v h e r y i n e ikyet ettiler. G e v h e r y i n in sfahana giderek ikyeti
sultana haber vermesi zerine, sultan ve N i z a m l m l k , onun grevden uzak
latrlmasn istediler (Ekim 1091). Bylece halife, bu istei yerine getirerek
E b c a y grevinden azletti. N i z a m l m l k , onun Badatta kalmas
n bile sakncal bulmu, bu nedenle E b c a , bu ehirden uzaklatrlmt.
nce Abbas vezirliini, vekleten E b S a d b i n M u s a l a ( M a v s a l a ) ya
ve i'mi, daha sonra Diyarbakr emri A m d d d e v l e b i n F a h r d d e v l e C h e y r halifenin veziri olmutu (Ocak 1092).
M e lik a h B a d a t ik in c i ziy a re ti
Sultan M e l i k a h , 1091 yl sonbaharnda beraberinde vezir N i z a m l

m l k olduu halde, ikinci kez Badata geldi(5 Kasm). Sultan ve yanndakiler,
Badat il snrna girdii zaman onlar halifenin vezir vekili E b S a d b i n M u
s a 1 a karlamt. Sultann bu gelii nedeniyle kardei T u t u , Haleb emri A k
s u n g u r , Urfa emri B o z a n , emr u b u k ve teki Seluklu emirleri, Badata
arlmlardr. Bu mnasebetle Badatta by__ genlikler yapld. Sultan M e -
125
1 i k a h adna Dicle nehri zerinde dzenlenen Donanma gecesi Badatllara

benzerini hi bir zaman gremeyecekleri bir gece yaatmt. Sultann katld
bu enlik gecesinde, Dicle, batan baa klandrlmt. Nehrin iki yakasnda ne
kadar kayk varsa toplanm, bunlar fenerler ve mumlarla sslenmiti. Badat
halk da nehrin kenarnda yer yer ateler yakm, gece sanki gndze dnmt.
Sabaha kadar sren bu enlie N i z a m 1 m 1 k ve teki devlet ilerigelenleri de
katldlar, pek ok air bu geceyi vasflayan iirler yazdlar.
Sultan M e l i k a h , Badatta iken S a d d d e v l e G e v h e r y i n ile emr
u b u k u Hicaz ve Yemeni ele geirmekle grevlendirmiti. M e l i k a h , da
ha sonra Badatta Sultan Camiinin inasn emretti ve ok gemeden caminin
yapmna baland (ubat/Mart 1092). Binann kble ynn, sultann mneccimi
B e h r a m ile bir gurup rasad bilgini, tespit ettiler. Yapm faaliyetinin yrtl
mesi iin kadelkudt E b B e k r a m grevlendirilmiti. Ayrca sultan, ca
minin evresine arlar yaplmasn emretti. Vezir N i z a m l m l k , T c l m 1 k ve teki byk emrler de Badat a geldiklerinde kalmak zere konaklar
yaptrmaya baladlar. Sultan, Badatta iken Suriye ve teki lkelerde ok say
da deprem oldu (26 Kasm 1091). Bu deprem sonunda Antakyada birok ev ykl
m ve enkaz altnda kalan pek ok kii lmt. Yine Antakya surlarndaki doksan
bur yklmt. M e l i k a h , yklan burlarn yaplmasn emretti. Sultan, da
ha sonra ikinci kez geldii Badatd an ayrlarak(25 Nisan 1092) sfahana gitti.
H icaz n durum u
Mekke erifi M u h a m m e d b i n E b H a i m , 1068 ylnda hutbeyi Ab

bas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h ve sultan A l p A r s l a n adna okutmaya
balamt. M e l i k a h tahta getikten sonra Mekke erifi ile aradaki dostluu
kuvvetlendirmek amacyla Hac emri S l r - H o r a s a n Mekkeye gnder
di. S l r - H o r a s a n , Gaznelilerin yaptrd anlalan ve E b u l K a s m D i h k a n adl birinin muhafaza ettii byk Kbe rtsn de Mek
keye gtrmt. zerinde M a h m u d b i n S e b k t e k i n yazl, sar ipekten
yaplm bu rt, o zamana kadar plak duran Kabeye rtlmt. te yandan
halife K a a i m B i e m r i l 1 a h ld zaman(1073), M u s t a n s r ie kararak
Mekkede hutbenin tekrar Fatmler adna okunmasn salamaya alt ve bunda
da baarl oldu. Bylece hutbe Fatm halifesi adna okunmaya balad. Ancak
M e l i k a h , bu durumu kabul etmedi ve S l r - H o r a s a n tekrar Mek
keye gnderdi. S l r - H o r a s a n , e r f i l e anlaarak Mekke ve Medinede
hutbeyi Abbas halifesi M u k t e d ve sultan M e l i k a h adna okutmakta ba
ar salad. Ayrca Mekke erifi, sultan M e l i k a h m kzkardei ile evlenmek
istemiti.
A t s z m Suriyede baarl olduu ve Kahireye kadar sefer dzenledii sralarda, Fatmler de Hicaz manev adan da olsa elde tutmaya alyor, bu ba
kmdan blgede adlarna hutbe okutmak istiyorlard. Nitekim 1076/1077de Medine
emri Seluklulara tbi H s e y i n b i n M h e n n idi. Fatmlerin M u h i t e l -
126
A l e v adl bir adam ise Medine'yi ele geirmeyi baarmt. M u h i t e l A 1 e v ye Medine halk da yardm etmiti. nk H s e y i n b i n M h e n n , haclardan para almakta ve halk bunu ho karlamamakta idi. H s e
y i n b i n M h e n n ise ehirden karldnda sultan M e l i k a h a snmak
zorunda kald. Bylece Medine'de hutbe Fatm halifesi M u s t a n s r adna okun
du. Fakat iki- yl sonra Mekke ve Medinede hutbelerden, Fatm halifesinin ad
kaldrlp, Abbas halifesi M u k t e d ve sultan M e l i k a h " m adna okutulma
ya baland (1079/1080). Seluklularn nce Gney-dou ya ve sonra da Halebe
hkim olmas, sultann da Badata gelmesinin etkileri grlm, Mekke ve M e
dinede hutbe Abbasiler ve M e l i k a h adna okunmaya devam etmiti. Bylece
kutsal ehirlerde hkimiyetin ve hutbenin siyas olaylara gre deitii grlyor.
te yandan sultan M e l i k a h m Hicaz ve Yemende hkimiyeti salamakla g
revlendirdii S a d d d e v l e G e v h e r y i n , bu blgeye gidecek olan Seluk
lu kuvvetlerinin bana kumandan olarak T r e k adl bir emri atad. Ayrca
bu kumandana Y a r n k u yardmc olacakt. T r e k , nce Hicaz a geldi, fa
kat onun burada halka kt davranmas erif E b H i m in ikayetlerine se
bep oldu. O, daha sonra gneye ilerleyerek Yemeni ele geirme harektna balad
ise de buraya geliinin yedinci gn iek hastalna yakalanarak ld; yerine
Y a r n k u geti. Seluklu kuvvetleri, T r e k in planna uygun olarak hare
kta devamla Aden ve evresini de elegeirerek Seluklu Devleti ne baladlar(1092).
M elikah-N izam lm lk anlam azl
Vezir N i z a m l m l k , sultandan sonra gelen tek sz sahibi kii olmas ne

deniyle Seluklu Devleti, dar tekilatnda kendi otoritesini sarsmamak iin kim
seye gz atrmyordu. O, bu otoriteyi, says 20 bine ulaan gulm (zel asker)
ve taraftarn lkenin eitli yerlerinde nemli grevlerine yerletirdii bir dzi
neye yakn ocuklar ile salamakta idi. N i z a m l m l k n iktidar ve kudre
tini sk bir ekilde korumas, baka devlet adamlarna imkn tanmak istememesi,
onun etrafnda yava yava gayri memnun bir topluluun olumasna neden olu
yordu. te yandan tahta geii srasndaki yardmlarndan ve devleti baaryla y
netmesinden dolay sultan M e l i k a h da N i z a m l m l k takdir etmekte
idi. Nitekim sultan, nce atabek nvan vermi, sonra Peder diye hitap ederek
verdii deeri gstermiti. Ancak vezirin ocuklarnn ve adamlarnn izledikleri
korkusuzca siyaset ve evresindeki teki devlet adamlarna yukardan bakmala
r, hatt sultan bile dinlemez halleri, M e l i k a h i zaman zaman sinirlendiri
yordu. Tabii bu gibi durumlarda N i z a m l m l k n dmanlar da sultan
zerinde etkili olmulard. Nitekim o devrin kaynaklar, sultan ile N i z a m l
m l k n arasnn almasna sebep olan olaylar hikaye etmilerdir. yleki:
\
I b n A l l n adl ok zengin bir Yahudi, N i z a m l m l k n ilerigelen

adamlar arasnda yer almt. I b n A l l n , bu sayede yllk 100 bin altn kar
lnda Basra blgesi mltezimi olmutu. Zamanla onun nfuzu sonderecede art
127
m; hatt b n A 11 n n kars ld zaman ehrin kads dnda, btn

Basrallar cenazenin arkasndan yrmlerdi. Sultan M e l i k a h , Aralk
1079/0cak 1080de avlanmak iin Huzistana gitmi ve Ahvaza ulap orada ko
naklamt. Sultann emirlerinden Badat hnesi G e v h e r y i n ve H u m a r t e k i n de sultanla beraberdiler. Onlar, sultan I b n A l l n ldrtmesi iin
tahrik ediyorlard. M e l i k a h , cenaze dolaysyla Muslmanlara yaplan duy
duunda b n A l l n n ldrlmesini emretti ve bu emir yerine getirildi. Bu
olay zerine N i z a m l m l k n can sklm ve gn evinden dar kma
yarak sultana gcendiini belli etmiti. Daha sonra N i z a m l m l k e davra
nndan vazgeip, huzura kmas tavsiye edildi; o da bunu kabul ederek sultan
iin byk bir len hazrlatt ve bu lende M e l i k a h a pek ok hediye tak
dim etti. Sultan, vezirini gn huzura gelmediinden dolay knad; N i z a m l
m l k de zr dilemek zorunda kald. Sultan M e l i k a h , Basray yllk 100
bin altn ve 100 at vermek artyla H u m a r t e k i n in ynetimine brakt.
Vezir N i z a m l m l k e kar olanlardan biri de Tura Divan bakan K e m a l d d e v l e E b u r - R z a nin olu ve divanda nibi S e y y i d ii r r e s E b u l - M e h a s i n idi. Sultan M e l i k a h , onu sevmi ve kendi nedimliine semiti. E b u l - M e h a s i n ayrca N i z a m l m l k n de damad
idi. O, buna ramen N i z a m l m l k n kuvvet ve kudretini ekemiyor, vezir
ve adamlar hakknda sultana ikayette bulunuyordu. E b u l - M e h a s i n , bu ko
nuda sultana, N i z a m l m l k i l e adamlarn bana teslim et, ben de sana on
lardan alp bir milyon altn vereyim. nk onlar, hazine ve halkn maln yiyorlar,
baz ehir ve kyleri kendilerine tahsis ediyorlar dedi, Bunu duyan N i z a m l
m l k , atlar, silhlar ve btn tehizatlaryla Trklerden oluan binlerce as
kerinin de katld byk bir len dzenledi v e M e l i k a h davet etti. Sultan,
bu lene geldii zaman N i z a m l m l k , Ben sana, babana ve dedene hiz
met ettim. Bu bakmdan benim hizmet hakkm vardr. Bana ulaan haberlere g
re, malnn onda birini aldm syleniyor. Maln aldm dorudur, fakat aldm
bu mallar senin iin topladm u klelere, ayn ekilde sadakalara, balara
ve vakflara harcyorum ki, senin iin bunlardan daha muazzam bir hatra, daha
byk bir kr ve cevap olamaz, ite mallarm ve sahip olduum her ey gzleri
nin nndedir, istersen bunlarn hepsini al, bana bir hrka ve zaviye yeter dedi.
Bu szlerden sonderecede duygulanan M e l i k a h , E b u l - M e h a s i n in gz
lerine mil ekilmesini ve Sve kalesine gnderilmesini emretti. Babas K e m a 1 1m 1k , bu olay duyunca N i z a m l m l k n evine snd ve malndan
sultann hzinesine 300 bin altn vermek suretiyle cann kurtarabildi. Ayrca o,
grevinden uzaklatrlm ve yerine N i z a m l m l k n olu M e y y i d l m 1k Tura Divan Bakanlna atanmt (ubat/Mart 1084). Tabii sonu, N i
z a m l m l k iin dmanlarna kar tam bir zafer olmutu.
Emr H u m a r t e k i n in veziri A m d d d e v l e b i n B e h m e n y a r , dar
ilerdeki tecrbe ve ustal ile nl olup, bu nedenle sultann hizmetine girmi
ve derecesi hzla ykselmiti. I b n B e h m e n y a r da E b u l - M e h a s i n ile dost
128
olup, bunlarn ikisini bir araya getiren tek ortak nokta N i z a m l m l k e duy
duklar dmanlk idi. Nitekim I b n B e h m e n y a r d a arkada gibi, N i z a m l m 1 k hakknda serveti bo yere harcyor diye sultana ikayette bulunmutu.
Ayrca vezirliin I b n B e h m e n y a r a verilmesinin kararlatrld rivayeti de
kmt. te yandan M e l i k a h n C f e r e k adl bir maskaras vard. 0 , sul
tann huzurunda N i z a m l m l k n taklidini yapyor ve onun aleyhinde sz
ler sylyordu. Belh ve evresinin valisi olan N i z a m l m l k n olu
C e m a l l m l k , b u haberi duyduu zaman, hemen harekete geerek sfahana
geldi. Kardeleri M e y y i d l m l k i l e F a h r l m l k kendisini karladlar.
C e m a l l m l k , C f e r e k in yapt maskaralklara gz yumduklar iin her
ikisine de kzd. O, daha sonra sultann huzuruna kt, C f e r e k yine orada
N i z a m l m l k n taklidini yapyordu. C e m a l l m l k , huzurda olmas
na ramen C a f e r e k i azarlad ve Senin gibileri nasl olur da burada bulunur
ve byle bir toplulukta sultann huzurunda konuabilir? dedi. Sonra huzurdan
kar kmaz C f e r e k in yakalanp tutuklanmasn ve dilinin ensesinden
karlarak kesilmesini emretti.,Bu emir yerine getirildi ve C f e r e k ld. C e
m a l l m l k , bununla da yetinmemi, b n B e h m e n y a r da yakalatp
gzlerine mil ektirmiti. Tabii onun bir devlet adamna ve sultann maskarasna
davran, hi hakk olmad yetkileri kullanmas, sultann ona kar harekete
gemesini gerektirdi; ancak sultan, balangta bu olaylar karsnda ses karmad.
M e l i k a h ve N i z a m l m l k , Niabur'a gittikleri zaman C e m a l l
m l k de onlarla beraberdi. Sultan, onu ortadan kaldrmaya karar vermiti. On
lar, sfahana dnmek istediklerinde N i z a m l m l k , daha nce yola kmt.
M e l i k a h , bu srada Horasan Amdini yanna ararak ona, Senin iin ken
di ban m, yoksa C e m a l l m l k n ba m sevimlidir? diye sordu. m d
Elbette kendi bam diye cevap verince, sultan, eer onu ldrmezsen* ben se
ni ldrtrm dedi. Amd, M e l i k a h n huzurundan ktktan sonra C e m a
l l m l k n zel hizmetinde bulunan bir hizmetiyle grt ve ona gizlice, Sul
tan, onu yakalayp ldrm ek istiyor, sizin onu ldrm eniz, sultann aka ldr
mesinden sizin iin daha uygundur dedi. Akl biraz noksan olan hizmeti de
Am din bu szlerine uyarak erbet kabna zehir koydu. C e m a 1 1 m 1k er
bet isteyince, hizmeti zehir koyduu kab verdi. C e m a l l m l k , bunu ier
imez ld (Kasm/Aralk 1082). Sultan, lm haberini aldktan sonra Niaburdan ayrld ve yolda N i z a m l m l k e yetierek olunun ldn bildirdi,
ona basal diledi ve Ben de senin olunum, sen sabredip T a n r dan sevap
bekleyenlerin en iyisisin diyerek teselli etti. Bylece C e m a l l m l k , kendi
ni bilmezliin cezasn ekerken, babas ile sultann arasnn daha fazla almas
na sebep oldu.
N i z a m l m l k kskanan ve aleyhinde alan devlet adamlarndan biri
d e E b u l - G a n i m T a c l m l k idi. O, nce serhenk S a v t e k i r i in hizme
tinde alt. S a v t e k i n sultann huzurunda onu ok vmt. Bylece sultan,
T a c l m l k hizmetine ald, oullarnn vezirlii ile harem dairesinin ileri
129
ne bakmak, Tura Divan Bakanl'm yrtmek gibi grevleri ona verdi. T a c l m l k yava yava sultan ilemeye balam t. Nitekim sultanda,
N i z a m l m l k den bkma iaretleri grlmeye balad. Ancak T a c l m l k ,
bu ite akll davranyor, kendisi sultana yaklatka N i z a m l m l k d e y
celtmek hususunda elinden geleni esirgemiyordu. nk o, A m i d d d e v l e b n B e h m e n y a r v e E b u l - M e h a s i n in urad akbetten ders almt.
T a c l m l k , Byk Divan yelerini de kendi tarafna ekmeye alyordu. Bu
bakmdan mal ilerle uraan mstevj M e c d l m l k ile askerlerin ilerine
bakan Arzulcey S e d i d l m l k , N i z a m l m l k e muhalefet etmek iin
onunla birlik olmulard. ok gemeden T a c l m l k sultana, N i z a m l
m l k , her yl fakihlere, sfilere, Kuran okuyanlara 300 bin altn veriyor; eer
bu para ile bir ordu donatlrsa onunla stanbul surlarn bile fethetmek
mmkndr diyerek N i z a m l m l k fazla para harcamakla sulamt. M e
l i k a h , bunu iittii zaman, N i z a m l m l k yanma ararak bu mesele
hakknda fikrini sordu. N i z a m l m l k de cevap olarak, Ey dnya sultan,
ben ihtiyar bir adamm, eer beni mezada versen bana kimse altndan fazla
para vermez. Sen gensin, seni de mezada verseler sen de 100 altndan fazla et
mezsin. T a n r , sana ve bana, kullarndan hi kimseye nasip olmayan bata bu
lunmutur. Buna karlk sen, o T a n r nin dinini yceltmeye alan, onun aziz
kitabn tayanlara ylda 300 bin altn sarf etsek ok mudur?. Sen, her yl asker
lere bunu iki katn sarf ediyorsun, halbuki bunlarn en kuvvetlisi ve en nianc
snn att ok, bir milden ileri gitmez. Bunlar ellerinde bulunan kllaryla yalnz
kendi yaknnda bulunan kimseleri ldrebilirler. Ben ise sarfettiim bu para ile
yle bir ordu donatyorum ki, onlarn dualar ok gibi t Ar (dokuzuncu gk) a
kadar gider ve T a n r ya ulamak iin ona hibir ey engel olamaz dedi. Sul
tan, onun bu szleri zerine duygulanarak alamaya balad ve vezirine, Sen,
bu ordunun saysn elinden geldii kadar oalt, sana istediin kadar para hazr,
dnyann serveti enindir dedi.
N i z a m l m l k e kar kanlardan biri de M e l i k a h n ei T e r
k e n H a t u n idi. Bunun sebebi de sultann veliahdnn, ocuklarndan hangisi
nin olaca sorusu idi. nk M e l i k a h m daha nce veliaht yapt A h m e t
ve ok sevdii D a v u t lmlerdi. Bu durumda sultana veliaht olabilecek iki aday
vard. Bunlardan biri, M e l i k a h m amcas Y a k u t nin kz Z b e y d e H a t u n dan doan B e r k y a r u k idi. B e r k y a r u k , adaylarn yaa en by
ve deerlisi olup, N i z a m l m l k tarafndan destekleniyordu, ik inci aday ise
T e r k e n H a t u n dan dnyaya gelen M a h m u t idi. T e r k e n H a t u n , olu
nun veliaht yaptrabilmek iin her trl yolu deniyordu. Tabiatyla T a c l m l k
de Seluklu vezirliini elegeirebilmek iin M a h m u t u destekliyor ve bu ko
nuda T e r k e n H a t u n ile ibirlii yapyordu. Bu durumda T e r k e n H a t u n ,
daima N i z a m l m l k ktlemek asndan M e l i k a h etkilemeye ba
lad. O, zellikle N i z a m l m l k n kendi oul, damat ve adamlarn devletin
en yksek grevlerine getirdiini, bunlarn em irleri dinlemeyerek bamsz hare
130
ket ettiklerini ve halk tarafndan birer kk hkmdar sayldklarn sultana

tekrarlayp duruyordu. N i z a m l m l k ise ya ilerlediinden ve hayattan da
bkm olduundan kendi aleyhindeki bu almalara ve hilelere nem vermiyor
du. Ancak bu srada meydana gelen bir olay, N i z a m l m l k n dmanlarn
bir lde hakl karyordu. yleki:
N i z a m l m l k , olu e m s l m l k O s m a n Merv valiliine tayin et
miti. Sultan M e l i k a h ise ilerigelen emirlerden biri olan K o d a n hne ola
rak ayn ehre gnderdi. Bir sre sonra K o d a n ile O s m a n arasnda anlamazlk
kt. Bu anlamazlkta gen yata olmasna ramen, bulunduu yere ve daha ok
babasnn nfuzuna gvenen O s m a n , hneyi tutuklatt, fakat daha sonra onu
serbest brakt. O da yardm istemek ve ikayetini bildirm ek iin sultann huzu
runa karak duruma aklad. M e l i k a h , derhal harekete geerek, T a c 1m l k ve M e c d l m l k gibi devlet adamlaryla N i z a m l m l k e bir
mektup gnderdi. Sultan, bu mektubunda yle diyordu: Eer saltanatta ve ml
knde ortam isen bunun da bir hkm ve kural vardr. Fakat benim naibim
ve benim emrimdeysen, o takdirde bunlarn artlarna uymalsn. Oullarndan
her biri, bir lkeyi istil etti ve byk bir eylete vali oldular. Bununla da yetin
meyerek devlet ilerine tecavz ve mdahale ettiler. nnde vezirlik almeti di
vitinin kaldrlmasn ve bandan sarn alnmasn emretmemi ister misin?.
Sultian, N i z a m l m l k e mektubu vermekle grevlendirdii heyetle beraber
yakn adamlarndan ve gvendii emirlerden olan Y e l b i r d i y i d e gndermi
ti. M e l i k a h ona, Onlar, her nekadr gizlese de N i z a m l m l k ne syler
se sen bana haber vereceksin demiti. N i z a m l m l k , bu mektubu ald
zaman soukkanlln muhafaza ederek, korkmadan ve tereddtsz cevap ver
di; Eer o, benim saltanatta ve mlknde orta olduumu bilmiyor idiyse bil
sin. Bugn bulunduu makama benim fikir ve nlemlerimle geldi. Babas
ldrld gn ileri nasl idare ettiimi ve ona isyan edenleri nasl cezalandr
dm hatrlamaz m?. O zaman bana smsk sarlr ve muhalefet etmezdi. Ne
zaman ki, ileri yoluna koydum, herkesi ona itaat ettirdim, dirlik ve dzeni sala
dm, yakn ve uzak ehirleri fethettim, uzak ve yakn herkes ona itaat arz etti,
ite o zaman ilemediim gnahlar bana ykledi, hakkmdaki ihbarlar iitir ol
du. Benim adma ona deyiniz ki, bandaki o tacn varl, bu divite baldr. Bu
ikisinin ibirlii ve ittifak, istenilen her eyin ba ve her trl ganimetin sebebi
dir. Bu divitin kapan kapatrsam onun tac da yok olur. Eer bir deiiklik ve
tedbire karar verdiyse nce gerekli nlemleri alsn. Kapy almadan nce bana
gelecekleri dnsn, dikkatli olsun. Haberi gtren heyet, N i z a m l m l k n
yanndan knca oradaki konumalar sultandan gizliyerek itaatte ve susuz ol
duunu sylemeye karar verdiler. Ancak emr Y e l b i r d i , sultann huzuruna ge
lerek konumalarn hepsini aynen nakletti. M e l i k a h , bu szleri iittii zaman
N i z a m l m l k e olan kzgnl daha da artt. Ertesi sabah, teki heyet ye
leri sultana, N i z a m 1 m 1k n zr dilediini ve itaat zerine olduunu
sylediler. Tabii sultan, gerek konumalar bildiini aklamakta gecikmemi, heyet
131
yeleri gemiteki hizmetlerini gznnde tutarak bunu gizlemesini tavsiye etmi

lerdi. Sultan, btn bu olaylardan sonra dahi N i z a m l m l k grevinden
uzaklatrmad, fakat ona eskisi gibi de deer vermemeye balad, hatt onun hak
knda kaynaklarn bazsnn ifadesiyle Tedbir alnmt .
N izam lm lk' n ld r lm esi ve kiilii
Sultan M e l i k a h , N i z a m l m l k n gzden dmesinden sonra n

c kez Badata gitmeye karar vererek Ekim 1092de yola kt. Beraberinde T e r
k e n H a t u n , N i z a m l m l k ve T a c l m l k de vard. Onlar, Nihavend
yaknlarnda Shne denilen yerde konakladlar N i z a m l m l k , iftardan son
ra otana gitmekte iken, Batmleren suf kyafeti giymi E b T a h i r adndaki
bir feda, elindeki dilekeyi ona verdi. Vezir, kendisine verilen bu dilekeyi oku
duu srada Batn feda anszn ban onun gsne saplad. Batn bu olay
dan sonra kaarken aya adr ipine taklp dm ve onu derhal yakalayp
ldrmlerdi. N i z a m l m l k , bu bak yarasnn etkisiyle ksa sre iinde
ld (14 Ekim 1092). O, ldnde 74 yanda idi. Uzun sre Seluklulara hiz
met etmi olan bu byk devlet adamnn cenazesi, sfahana gtrld ve orada
yaplan Trbe-i Nizama gmld.
N i z a m l m l k , Batnlerle ok uramakta ve onlar amansz bir ekilde
takip ettirmekte idi. Bu bakmdan H a a n S a b b a h , basksndan kurtulabil
mek iin onu ldrtt. Bu, onlarn ilk mehur cinayetidir. N i z a m l m l k n ldrlmesi olay, Mslman topluluk iinde derin yanklar uyandrd. Devrin
airleri bu lm iin mersiyeler yazdlar. Sultan M e l i k a h , onun yerine Sel
uklu Devleti vezirliine T a c l m l k E b u l G a n a i m i atad.
N i z a m l m l k , lim, dindr, cm ert, dil, yumuak huylu, sulular ba
layan, az konuup ok i yapan bir ahst. Onun sohbet meclisi, Kuran oku
yanlar, fakihler ve Mslmanlarn nde gelen liderleriyle dolup taard. O, szgelii
Badat, Isfahan, Niabur, Belh, Herat, Basra, Merv ve Amul gibi birok ehir
ve lkelerde, Seluklu hkmdarlarnn verdii yetkiler ve hzineden harcanan
paralarla medreseler yaplmasn emretti. Genliinde fkh eitimi yaparken pek
ok hadis rendi. Bu bakmdan zaman zaman Badat, Horasan ve teki ehir
lerde hadis yazdrrd. N i z a m l m l k , bilginlere ok sayg gsterirdi. Ayrca
o, vgden pek holanmazd. Nitekim devrin bilginlerinden E b u l - K a s m K u
e y r ile imam E b u l - M e a l C v e y n geldii zaman, N i z a m l m l k aya
a kalkar ve sonra yerine otururdu. E b A l i F a r m e z geldiinde ise yine
ayaa kalkar, onu kendi makamna oturtur, kendisi de onu nne otururdu. N i z a m l m l k e bu farkl davrann sebebi sorulduunda, E b u l K a s m K u e y r ve onlar gibi ahslar yanma geldikleri zaman bana Sen, yle
iyisin, byle iyisin diyerek sahip olmadm vasflarla beni verler, bu szleriyle
benim gurur ve kibrimi artrrlar. Halbuki F a r m e z , bana houma gitmeyen
eyleri, kusur ve noksanlarm, yaptm hakszlklar syler, bylece gururum k
rlr, ben de yaptm hatal ve kusurlu hareketlerin oundan vazgeerim. ceva
bn verdi.
A L SEVM ERDOAN MERL
132
Fakirleri yemee davet etmek, onlar kendine yaklatrmak ve onlara yakn

olmak N i z a m l m l k n detiydi. Bu konuda onunla ilgili pek ok ve nl
rivayetler vardr. Bir rivayete gre, N i z a m l m l k , bir gece yemek yiyor
du, bir tarafnda kardei E b u l - K a s m , br yannda da Seluklu devlet adam
larnn ilerigelenlerinden biri olan Horasan amdi vard; Horasan amtdinin
yannda da eli kesik bir fakir oturuyordu. N i z a m l m l k , amdin eli kesik
fakirle yan yana yemek istemediini grd. Am de ' hemen br tarafna
gemesini syledi ve fakiri yanna alp onunla birlikte yemek yedi. Baka bir
hikye ise u ekildedir. Bir gn bir fakir gelerek kendisiyle grmek istedi,
kapsnn nnde oturdu, yannda da byk bir ibrik vard. Orada bekledikten
sonra nihayet N i z a m l m l k , sultann hizmetinden dndnde fakir ayaa
kalkarak, Ben senin fakirleri sevdiini ve onlara kar sevgi ve efkat iddiasnda
olduunu iittim. Sen benim ibriimi altn ile doldurmadan ben buna inanmam.
dedi. N i z a m l m l k , bunu ok grerek bir kese para verip, birtakm tatl sz
lerle fakiri yola getirmek istedi. Fakat fakir, bir kese ile yetinmeyeceini syledi.
N i z a m l m l k , hazinedara, hzinede ne kadar altn varsa verilmesini em
retti. Hzineden altnlara getirip ibrie koydular. Fakat bunlarn hepsi yarsn
bile dcMuramad. N i z a m l m l k , ocuklarna ve yaknlarna btn ss e
yalarm
ibrie koymalarm syledi. Onlar da, btn eyalarn getirdiler.
Nihayet ibrii o derecede doldurdular ki, fakir ibrii yerinden kaldramad. N i
z a m l m l k , bunu grd zaman adamlarna ibrii tayp fakirle beraber
gitmelerini emretti. Bunu gren fakir, btn kuvvetiyle Ey N i z a m l m l k ,
ben, seni imtihan etmek istedim, yoksa benim gibi bir fakir bu kadar altn ne
yapacak diye bararak kap gitti. N i z a m l m l k , onu bulmalar iin emir
verdi ise de hibir yerde izini bulamadlar. N i z a m l m l k , daha sonra bu al
tnlarn hepsini hayrl iler ve gzel eylere sarfetti.
Vezir N i z a m l m l k lmszletiren bir eseri de Siyaset-nme adl ki
tabdr. Siyaset-nmeler, hkmdarlara ve byk devlet adamlarna, devlet y
netim ve ilerinde, ayrca halkla olan ilikilerinde adaletli davranmalar yolunda
t ve dersler veren eserlerdir. Sultan M e l i k a h , 1077/1078 tarihinde bu e
kilde bir kitap yazlmas iin kendi devlet adamlar arasnda bir yarma amt.
Sonuta bu konuda N i z a m l m l k n yazd kitab beendi. Bylece N i z a
m l m l k n Siyaset-nmesi, uzun yllar devlet adamlarnn elinden dr
medii rnek bir eser olmutur.
M elikâh-M ukled anlam azl
Halife M u k t e d ile sultann kz M e h m e l e k in dnlerinden bir sre

sonra bu evlilik sonucunda bir olan ocuu dnyaya geldi. Bu mnasebetle Ba
dat sslendi, bebein zerine halk tarafndan gm ve altnlar sald. Halife,
olunun adn C a f e r , knyesini ise Ebul-Fazl koymutu (ubat 1088). ok ge
meden M e h m e l e k H a t u n , M e l i k a h a haber gndererek ikyeti olmu,
ha Leniis kendisini sk sk yanndan kovduunu ve yz evirdiini anlatmt. Bu
133
durumda sultan M e l i k a h , kznn baba evine dnmesini istemiti, halife de

bu istek zerine karsnn gitmesine izin vermiti. Sultan ise, emir B o z a n ve H u m a r t e k i n S a v a b Badata gnderdi. Bu iki emr, sultann kzn ve halife
den olan olu E b u l - F a z l C a f e r i alarak Isfakzna hareket ettiler
(Mays/Haziran 1089). M e h m e l e k H a t u n , Isfahanda ok yaamam ve Ocak
1090 tarihinde lmt. te taraftan sultan M e l i k a h , C a f e r in veliaht iln
edilmesini, bylece M u k t e d den sonra halife olmasn istiyordu. Nitekim bu
amala M e l i k a h , kk torununu Emrlmminn olarak lakaplam, Ba
datta hutbede halifeden sonra torunun adnn okunmasn istemiti. A ncak hali
fe, sultann bu isteini kabul etmiyordu. Hatt bir rivayete gre, sultan, bu nedenle
M u k t e d yi grevden uzaklatrarak Her hususta emrine uygun olsun diye,
kendi tarafndan Badata bir halife atamak istedi . Ancak N i z a m l m l k ,
buna kar kmt.
Sullan M elikahn l m ve tarih kiilii
Sultan M e l i k a h , nc kez Badata gitmek zere yola kmt. O, Nihavend yaknnda N i z a m l m l k n ldrlmesinden sonra yoluna devam
ederek 28 Ekim 1092 tarihinde Badata girdi. Sultam bu gelii srasnda halife
lik veziri A m i d d d e v l e b i n C h e y r karlad. Ayrca sultan, Seluklu ve
zirliine atad T a c l m l k iiri vezirlik /uiatlerinin hazrlanmasn emretti.
Nitekim hilller hazrlanm, T a c l m l k de vezirlik makamna oturmutu. Ve
zir N i z a m l m l k , sultan ile halife arasnda bir denge unsru idi; fakat N i
z a m l m l k n ldrlmesi dengenin halifenin aleyhine bozulmasna ve
sultann harekete gemesine sebep old. Sultai, torunu E b u l - F a z l C a f e r iin
Badatta hutbe okutulmamasna kzmt. Bu nedenle halifeye haber gndere
rek derhal Badattan kp Hicaz ve Dmak dan hangisini isterse oraya gitme
sini ve 24 saatte ehirden ayrlmasn bildirmiti. Halife, bu durum karsnda
hazrlanabilmek iin sre istedi ve vezir T a c 1 m l k n de araya girip rica
etmesi zerine sultan, onun 10 gn daha Badatta kalmasna izin verdi. Ancak
sre dolmadan sultann lmyle halife Badatta kalmt.
Sultan, halifenin Badat terketmesihi istedikten sonra ava gitti. O, av sra
snda hastalanarak 19 Kasm 1092 tarihinde ld. ada veya o devre yakn kay
naklarn bazlarnda verilen bilgilere gre M e l i k a h , zehirlenerek
ldrlmt. Bu zehirlenme olay, sultann H u r d i k adl bir hizmetkr tara
fndan gerekletirilmitir. H u r d i k , kulak kartracak leti zehirlemi, sultan
da let ile kulam kartrnca bir ka gn iinde hastalanarak lmt. Bu ze
hirlenme olaynda, olu M a h m u t u tahta geirmek isteyen T e r k e n H a t u n ,
sultanla anlamazla den halife M u k t e d ve N i z a m l m l k yandalar
phe altndadr. Ancak bunlar iinde T e r k e n H a t u n , phelilerin en nde
gelenidir. Nitekim T e r k e n H a t u n , sultann lmn gizlemi, hatt cenazeyi
gece saraydan iki kii alp gitmi ve cenaze namaz klnmamt. Byk Sultan
iin, Trk geleneine gre, atlarn kuyruu kesilmedi ve gzya dklmedi. M e -
134
1 i k a h m cesedi, daha sonra sfahana gtrlerek orada kendi medresesinde

ki trbeye gmld.
Sultan M e l i k a h , fizik ve ruh bakmdan insanlarn en gzellerinden biri
idi. O, geni omuzlu, orta boylu, yuvarlak sakall ve grn itibariyle imanca
idi. M e l i k a h , her trdeki silah kullanrd, zellikle iyi ok atar ve mzrak kul
lanrd. Bu hususta ei yoktu, att ok mutlaka hedefini bulurdu. Ayrca binici
likte, evgan ve krre (top) oynamakta usta ve ok evikti. Sultann ava ok merak
vard. Bir gn kendisinin ve klelerinin avladklar avlarn saylmasn emretti.
Bunlar sayld zaman adetinin 10 bin olduunu grdler. Bunun zerine kendi
si, Ben, bo yere bir hayvann kann dkmek istemem diyerek bunlarn kar
lnda 10 bin altn sadaka datlmasn emretti. Bundan sonra o, ne zaman bir
ava ksa, avlandklar hayvan says kadar sadaka verirdi. Nitekim o, Badattan
Mekkeye giden yoldaki Subide Minaretl-Kurnu yaptrmt. Bu iaret kulesi(minare) av hayvanlarnn boynuzlar ve ayaklarnn trnaklarndan ina edil
miti. O, kulenin aynsn Maverannehrde de yaptrd.
Sultan M e l i k a h . gerek Mslman, gerekse Hristiyan tarihiler tarafn
dan yaptklar ilerden dolay daima vlmtr. Bu kaynaklara gre, onun h
kmdarlk yllar, genel bir huzur, gvenlik ve adalet iinde gemiti. Kendisi,
iyi niyet sahibi idi. Onun zamanmda yollar, gvenli bir duruma gelmi, her taraf
bolluk ve bereket iinde olmutu. Halk kendisinden ok korkard; o, zalimleri
yok eder, mazlumlara hakkn kesinlikle verirdi. Zulm grm br insan, sulta
na gelmek istedii zaman, hi bir ey ona engel olamazd, ikyeti dorudan do
ruya sultanla konuur, hakkn isterdi.
Sultan M e l i k a h , Badata kez geldi. Halk onun geliiyle fiyatlarn art
masndan, askerlerin itaatsizlik ve zulm yapmasndan korkmutu. Ancak onla
rn bu dnceleri gereklemedi, aksine halk, gece-gndz Seluklu askerlerine
uruyor, onlarla al-veri yapyor ve hi kimseden korkmuyordu. Sultan, btn
lkeden ticar mallar ve gda maddelerinden alman vergiler ile, hac yolundan gm
rk vergileri ve muhafz cretlerini kaldrmt. Bu nedenle, Seluklularn sal
tanat srdkleri zaman iinde M e l i k a h n gnleri gerdanlkta olan byk
bir inci gibidir. O, yaptklarndan dolay Adil Sultan olarak anlmtr.
Sultan M e 1 i k a h m b davranlar ile ilgili olarak devrin kaynaklarnda
eitli hikayeler anlatlmtr. Bunlardan birine gre sultan M e l i k a h , bir gn
Irakta Vst ehrinin aasnda Hadddiyye kynden gelen ve G a z z 1 m oul
lar olarak tannan iki adamla karlat. Sultan, durup onlar dinlemi, onlar da
Ikta sahibi emr H u m a r t e k i n 1.600.000 altnmza elkoydu, birim izin de iki
n diini krd diyerek ikyeti oldular. Ayrca krlan dilerini sultana gstere
rek, Ey zamann ve dnyann sultan, senin doruluun halk iinde duyulmu
tur ve cmertliin herkese bilinmektedir. Biz de ksas yoluyla hakkmz ondan
alrsn diye sana geldik. Eer T a n r nin sana farz kld ekilde hakkmz on
dan alrsan ne l, aksi halde T a n r aramzda hkm verecektir dediler. Sul
135
tan M e l i k a h , bu ikyet zerine, atndan indi ve onlara, Her biriniz bir

kolumdan tutun ve beni N i z a m l m l k n yanna gtrn dedi. Onlar, bu
nun kabul etmediler ve zr dilediler; fakat sultan, ikisine de ant iirerek syle
diini, mutlaka yapmalarn istedi. Bunun zerine her biri, sultann bir kolundan
tutup onunla birlikte N i z a m l m l k n yanna gittiler. N i z a m l m l k ,
bu olay duyunca koarak adrndan kt, sultan karlayp yer pt ve Ey ci
han hkmdar, seni byle davranmaya sevk eden sebep nedir? diye sordu. Sul
tan, Yarn T a n r nin huzuruna Mslmanlarn hak ve hukukundan sorguya
ekilirsem halim ne olur?. Ben bu ileri byle durumlarda bana veklet edesin
diye sana braktm. Halk, byle ikencelere maruz kalrsa bunun sorumlusu sen
olursun. Beni de kendini de dn dedi. N i z a m l m l k , yer pt ve sulta
nn hizmetine kotu, sonra geri dnp emr H u m a r t e k i n in grevinden uzak
latrlmasna ve ikyeti olanlardan alnan mallarn iade edilmesine dair ferman
yazdrd. Ayrca yanndaki 100 altn da onlara verdi ve ksas olarak emr H u
m a r t e k i n in dilerinin sklebilmesi iin bunu delille ispat etmelerini emret
ti. ikyetiler de memnun olarak oradan ayrldlar.
Sultan M e l i k a h n lkeyi adaletle ynettii hususundaki rneklerden bi
ri de yledir:
Sultan, bir gn ava giderken bir kyl ile karlat ve onun alayp szlad
n grd. Sultan, o kylye Niin alarsn? diye sordu. Kyl de sultan Sel
uklu emirlerinden biri sanp, Askere satacak bir yk karpuzum vard, satp
parasndan faydalanacaktm. Ancak askerden kii gelip, karpuzlar elimden
zorla para vermeden aldlar. Bana zulm ve hakszlk yaptlar dedi. M e l i k
a h da Asker iinde bir kzl adr var, ben gelinceye kadar onun yannda dur,
sakn oradan ayrlma dedi. Sonra o kyl, ordughn iine girerek sultann de
dii kzl adr grd ve kimseye bir ey sylemeden adra yakn bir yerde dur
du. Sultan, avdan dndkten sonra arabdrma, Canm karpuz istedi, askere
sorsan, ola ki, bulur parasn verip gelirsin dedi. arabdr, o kylnn karpu
zunu alanlardan karpuz bulup, sultann yanna dnd. Sultan, Bu karpuzu ne
reden buldun ve nasl bir kimseden aldn? diye sorduunda, arabdr Falan
hcibn adrnda buldum diye cevap verdi. Sultan, o hacibin getirilmesini em
retti. Hcib, sultann huzuruna getirildi. M e l i k a h , hcibe bu karpuzlar ne
reden buldun, kimden aldn ? diye sordu. Hacib ise, Benim askerlerim getirdi,
onlardan aldm diye cevap verdi. Sultan, onlarn huzura getirilmelerini emretti.
Hcib, adra geldiinde, o askerlerin bu olay duyduklarn ve ldrlm ek kor
kusuyla katklarn grd. Hcib, tekrar sultann huzuruna gelerek onlar
bulamadn syledi. Sultan, kylye, Bu hcib benim babamn yetitirmesi
dir, bunu sana baladm, senin olsun. Eer alp gitmezsen, senin boynunu vur
dururum. Kullar kat iin bunun sana kul olmas gerekir dedi. Kyl, hcibn
elini tutarak dar kt. Hcib, yolda 300 altn vererek glkle hrriyetini sa
tn ald. Sonra kyl, yine M e l i k a h n huzuruna girdi ve 300 altna hcibi
satn aldn haber verdi. Sultan, Buna raz msn ? diye sordu. Kyl, Evet
cevabn verdi. Sultan da imdi paran al git ve dua et dedi.
136
Byk Sultan M e l i k a h , hkim olduu lkelerde, bata Ertneniler olmak

zere, btn gayri Mslim a l n l k l a r a gsterdii hogr nedeniyle Ermeni ve Sr
yan kaynaklarnda, kendisi hakknda vg dolu ifadeler yazlmtr. Nitekim Er
meni tarihisi U r f a l M a t e o s , M e l i k a h n lm sebebiyle, Herkesin
babas, btn insanlara kar merhametli ve iyi niyet sahibi sultann lm, b
tn dnyay byk bir mateme drd demiti.
Sultan M e l i k a h , ld zaman arkasnda, in snrlarndan Boazii

ne, Kafkaslardan Yemen ve Adene kadar uzanan byk bir devlet brakmt.
Onun da babas gibi gen yata lm, Byk Seluklu Devleti nin kaderini etki
leyen ok nemli bir olay olmutur.
V.
SULTAN BERKYARUK DEVR
Sultan M e l i k a h n lm ile Byk Seluklu Devletinde bir Duraklama
Devri balad. Bunun en byk sebebi de uzun sren taht mcadeleleri olmutu.
M e l i k a h n lmnden sonra geride B e r k y a r u k , M u h a m m e d T a
p a r , S e n c e r ve M a h m u t adlarnda drt olu kald. Ancak sultan ldn
de, Badatta ei Te r k e n H a t u n ve en kk olu M a h m u t bulunuyordu.
T e r k e n H a t u n , olu M a h m u t u tahta geirebilmek iin elinden geleni ya
pyordu. O, henz be yanda olan M a h m u t adna hutbe okutmas iin halife
M u k t e d ye haber gnderdi. Halife, nce M a h m u t un sultanln, ya k
k olduu, eriatn onun hkmdarln caiz grmedii baihanesiyle kabul et
mek istemedi; nk devrin byk bilgini imam G a z z a 1 , bu hususta bir fetva
vermiti. Buna karlk T e r k e n H a t u n d a M u k t e d yi olu C f e r i ha
life yapmakla tehdit etmi, ayrca baka bilginlerden olu lehinde bir fetva alarak
25 Kasm 1092 Cuma gn M a h m u t adna Badatta hutbe okutmay baarm
tr. Bu kk hkmdara Nasrd-dnya veddin lakab verilmiti. Badattaki
Seluklu emr ve askerleri de M a h m u t un sultanln kabul ettiler. Bir kay
naa gre, askerler sebepten M a h m u t a biat ettiler; 1 - Annesi T e r k e n H a
t u n un M e l i k a h zamanndan itibaren lkenin btn ilerinde szleri geerli
idi ve daima askerlere bata bulunuyordu. 2 - T e r k e n H a t u n , Trk padi
ahlarnn, yani Karahanllar ailesinden idi. 3 - Btn servet ve para b u H a t u n un elinde idi ve bunun hepsini askerlere datmt. Bir baka rivayete gre de
T e r k e n H a t u n , olunu tahta geirebilm ek iin hzineyi am ve 20 milyon
altn harcamt. te yandan M e l i k a h n en byk olu ve veliaht B e r k
y a r u k , bu olaylar olduu srada sfahanda bulunuyordu. B e r k y a r u k da 11
yalarnda olup, annesi Seluklulardan Y a k u t nin kz Z b e y d e H a t u n
idi. T e r k e n H a t u n , olunun sultanl iin tehlikeli grd B e r k y a r u k u
tutuklamak zere emr G r b o a y derhal sfahana gnderdi; daha sonra da
T e r k e n H a t u n , olu M a h m u t ve vezir T a c l m l k , beraberlerindeki or
du ile ayn ehre doru yola ktlar. N i z a m l m l k n yandalar ve kleleri
(Nizmiyye-Nizm) ise onlarn sfahana yaklatklarn haber aldklar zaman
B e r k y a r u k u himye ettiler ve geceleyin ehirden karak Rey ynne gitti-
138
ler. N i z a m l m l k n adamlarndan E r k u da askerleriyle onlara katld.

E r k u un ve N i z a m l m l k n adamlarnn vezir T a c l m l k den nefret
etmeleri, onlar B e r k y a r u k u desteklemeye yneltmiti. nk T a c l
m l k , N i z a m l m l k n dmanyd ve onu ldrtmekle sulanyordu. N i
z a m l m l k yandalar, B e r k y a r u k u, daha nce ona atabeylik yapm olan
G m t e k i n C a n d a r n yanna getirdiler; o da B e r k y a r u k u Rey eh
rine gtrp tahta oturttu. Rey ehrinin reisi ve N i z a m l m l k n damad
olan E b M s l i m , kymetli talar ve altnla ilenmi bir tac B e r k y a r u k un
bana koydu. Onlarn etrafnda 20 bin kii topland. Sonuta B e r k y a r u k i l e
M a h m u t yandalar Berucird yaknlarnda savatlar. Bu srada T e r k e n H a
t u n un ordusundaki emirlerden bir ksm B e r k y a r u k tarafna getiler. By
lece daha da glenen B e r k y a r u k , Ocak 1093 tarihindeki bu mcadeleden
stn kt. T e r k e n H a t u n un ordusu malup olarak sfahana dnd. B e r k
y a r u k da onlarn ardndan sfahana gelerek bu ehri kuatt. Bu srada vezir
T a c l m l k de T e r k e n H a t u n ile beraberdi; ancak o, savatan sonra Berucirde kamt. Bu ehirde onu yakalayarak sfahan kuatm bulunan B e r k
y a r u k un kararghna gtrdler. B e r k y a r u k , T a c l m l k n yetenekli
bir insan olduunu biliyordu. Bu sebepten onu tekrar vezir yapmak istedi. Bu
nun zerine T a c l m l k , N i z a m l m l k n ilerigelen klelerini yattr
mak ve onlarn gnln almak iin harekete geti ve bu uurda eitli hediyelerden
baka 200 bin altn datt. Ortalk bu ekilde yatm grnrken, N i z a m l
m l k n nibi O s m a n , bu olaydan holanmamt. O, derhal bir ksm asker
leri, N i z a m l m l k n katilinin ldrlmesi iin yardma ard. Onlar,
O s m a n n dediini yaparak T a c l m l k n zerine hcum edip onu para
para ettiler (ubat 1093). ldnde 47 yanda olan T a c l m l k , ok erdemli
ve iyi bir insand. Nitekim devrin airlerinden M u i z z ve Kad E r r e c a n , onu
ven iirler yazmlard. Ancak N i z a m l m l k n ldrlmesinde rol almakla
sulanmas, btn bu iyilikleri yok etmiti.
B ed evilerin H aclara saldrm alar
Din vecibelerini yerine getirmek isteyen Haclar, 1092 yl sonuna doru Ba

dattan yola karak nce Kfe ehrine geldiler ve daha sonra da oradan ayrlp
yollarna devam ettiler. Sultan M e l i k a h n lm ve Seluklularn taht m
cadelesi nedeniyle askerlerin Badattan ayrlmalar, genel asayi zerinde etkili
olmutu. te bu durumdan yararlanan Arap Haface kabilesi, haclara hcum edip,
onlar korumak iin yanlarnda bulunan askerlerin bir ksmn ldrdler, geri
kalanlar da katlar. Hafaceler, haclarn mallarn yamaladktan sonra Kfe eh
rine baskn dzenlediler ve ehri yama ettiler. Bu haber Badata ulat za
man derhal Hafaceler zerine asker gnderildi. Hafaceler askerlerden kamaya
altlarsa da baarl olamadlar. Askerler, onlar yenilgiye uratp, bir ounu
ldrerek mallarn yamaladlar. Bylece gnahsz haclarn, Araplardan inti
kamn alm oldular.
139
Sultan B erkyaru k - sm ail b in Yakut m cad elesi
Isfahan kuatld srada N i z a m l m l k * n oullarndan I z z l m l k ,

teki kardeleriyle birlikte adgeen ehirden karak B e r k y a r u k un yanna
gitti. B e r k y a r u k , ona sayg gsterdi ve ikramda bulunarak devlet ilerini tam
yetki ile onun ynetimine brakt ve kendine vezir atad. Bu srada Isfahan nle
rinde baka bir olay daha oldu. Seluklu emirlerinden U n e r ve B i l g e B e y ,
B e r k y a r u k a Isfahan kuatmasn terkederek ekilmesi artyla, babasnn mi
rasndan 500 bin altn vermeyi nerdiler. B e r k y a r u k , mal sknt iinde bulundii':. 'd cv. v r ? :v:
etmi ve paray alarak geri ekilmiti.
T e r k e n r i a t u ise olunu tahta geirmek hrsndan vazgemiyor ve kendisini
destekleyecek kimseler aryordu. O, ilk olarak Seluklu ailesinden Azerbaycan
emri s m a i l b i n Y a k u t ye haber gnderip, kendisiyle evlenmek istedii
ni syleyerek onu, B e r k y a r u k ile savamaya ard. Belki de bu frsattan ya
rarlanarak tahta gemeyi mit eden s m a i l , bu ary kabul etti ve byk bir
ordu toplad; ayrca T e r k e n H a t u n da G r b o a ve teki emrlerini byk
kuvvetlerle ona yardma gnderdi. Sultan B e r k y a r u k , bu olay haber ald
zaman askerlerini toplayp days s m a i l ile savamak iin harekete geti, iki
taraf, Kerec yresinde karlatlar. s m a i l , bu savata malup olarak sfahana
ekildi (ubat 1093). T e r k e n H a t u n onu hrmetle karlad, adna hutbe okut
tu, bastrd paralara olu M a h m u t dan sonra adn koydurdu. ok geme
den T e r k e n H a t u n ile s m a i l , evlenmek zere harekete getiler. Ancak
devlet ilerini yneten bakumandan U n e r ve teki emrler, bu evlilie kar k
tlar ve I s m a i 1 in yanlarndan uzaklamasn istediler. Onlar, I s m a i 1 in y
netime sahip kmasndan endie ediyorlard, s m a i 1 de onlardan ekiniyordu.
Nitekim o, sfahandan, T e r k e n H a t u n un yanndan ayrlmak zorunda kal
d. s m a i l , bu kez kzkardei ve B e r k y a r u k un annesi Z b e y d e H a
t u n a haber gndererek onlara katlmak istediini bildirdi. Z b e y d e H a t u n ,
bu istei kabul edince, s m a i l de B e r k y a r u k ve taraftarlarnn yanna gitti.
Ancak onun buradaki misafirlii de ksa srd. s m a i l , Seluklu emirlerinden
G m t e k i n C a n d a r , A k s u n g u r ve B o z a n ile hi kimsenin olmad
bir sohbet srasnda, B e r k y a r u k u ldrerek saltanat elegeirmek niye
tinde olduunu aklad. Tabii bu, onun sonunu hazrlayan bir aklama olmutu.
Yanndaki emrler ona hcum ederek ldrdler (Austos/Eyll 1093). Daha son
ra kzkardei Z b e y d e H a t u n a bu durumu haber verdiler. O, hakikati
rendii zaman emirlere olan kzgnl gemiti. I s m a i 1 in ldrlmesiyle
B e r k y a r u k un rakiplerinden biri, ortadan kalkm oldu.
A raplarn H aclarn m allarn yam alam as
Suriyeli Hac adaylar, melik T u t u un grevlendirdii Hac emriyle b ir
likte hacca gittiler. Onlar, hac olup geri dnerken, Mekke emri M u h a m
m e d b i n E b H a i m in gnderdii askerler tarafndan Mekke yrelerinde
mallar ve develeri yamaland. Haclar, bu olay zerine Mekkeye dnerek emr
140
M u h a m m e d e ikayeti oldular ve mallarnn geri verilmesini istediler. Mek

ke emri, onlarn gasp edilen mallarnn bir ksmn iade etti. Haclar, btnyle
mallarn geri alamayacaklarn anladklar zaman lkelerine dnmek zere Mek
ke'den ayrldlar. Onlar. Mekke'den uzaklatktan bir sre sonra Araplar, bu kez,
birka ynden saldrdlar. Bu saldr srasnda pek ok hac ldrld. Araplar,
ancak aldklar rvet karlnda, geri kalan haclar serbest braktlar. Bu teh
likeden kurtulan haclarn ou da yolda susuzluk ve alktan ld. Sa kalabilen
haclar ise perian bir durumda lkelerine dnebildiler (1093).
MELK TUTUUN SALTANAT MCADELES

Suriye hkimi melik T u t u , kardei M e l i k a h m lm haberini ald
zaman iinde, Byk Sultan olmak istei canlanmt. O, bu srada Frat rma
nn sa kysndaki Ht kasabasnda idi; derhal Byk Sultanln iln ederek
adna hutbe okuttu. Daha sonra kardeinin egemenliindeki lkelere hkim ol
mak amacyla hazrlk yapmak iin Dmaka. dnd. T u t u , burada sahip ol
duu btn askerleri toplattktan sonra Haleb'e yneldi. O, ayrca emr
A k s u n g u r , Y a s y a n ve B o z a n a da mektuplar gndererek durumu bil
dirmi ve Seluklu lkesine hkim olmasn salamak iin kendisine itaat etmele
rini istemiti. A k s u n g u r , b u haber zerine T u t u a krgn olmasna ramen,
Byk Sultanlk sorununda henz bir anlama salanamad ve M e l i k a h n
ocuklarnn kk )>ata olduu ve aralarnda anlamazlk bulunduu iin, zo
runlu olarak bu itaat nerisini kabul etmiti. O, Antakya valisi Y a s y a n ve
Urfa valisi B o z a n a da M e l i k a h n ocuklar arasndaki anlamazlk so
nulanncaya kadar T u t u a itaat etmelerini nerdi. Bylece bu emr, T u
t u a tbi oldular ve ynetimleri altndaki ehirlerde onun adna hutbe okuttular.
T u t u bu suretle Kuzey-Suriye'ye kolaylkla hkim oldu. T u t u , daha sonra
beraberinde A k s u n g u r ve Y a s y a n olduu halde, Ukayloullarmm yne
timindeki Rahbe'yi kuatp, ehri aman ile teslim ald (ubat 1093). Ardndan
Rdkka da ayn ekilde T u t u un eline geti. Sra, yine Ukayloullarmm elinde
bulunan Nusaybin'e gelmiti. Bu srada emr B o z a n da T u t u un ordusuna
katld. Nusaybin valisi, T u t u un huzuruna gelerek itaatini bildirdi ise de e
hirdeki askerlerin teslime raz olmamalar ve T u t u a kfretmeleri zerine sa
va balad. Ancak Nusaybin surlar Seluklu basksna dayanamad ve ieri giren
askerler ehri yamaladlar. T u t u , Nusaybin'in ynetimini beraberinde bulu
nan M u h a m m e d b. e r e f d d e v l e ye verdi (Mart 1093). te yandan e r e f d d e v l e M s l i m in S l e y m a n a h ile yapt savata ldrlmesi
zerine dul kalan ei ve M e 1i k a h n halas S a f i y e H a t u n ile evlenen kar
dei b r a h i m . Ukayloullar ailesinin reisi olmutu. Fakat sultan M e l i k a h ,
Kuzey-Suriye seferi srasnda b r a h i m i yakalatp hapse attrmt. Ayrca Musul
Emrlii e r e f d d e v 1e nin olu E b A b d u l l a h M u h a m m e d e veril
miti (Bk. Sultan M e 1 i k a h Devri). Sultan M e l i k a h ld zaman T e r -
141
k e n H a t u n , b r a h i m i serbest brakm, o da Musul a gelerek S a f i y e

H a t u n un yardmyla bu ehri elegeirmeyi baarm oldu.
Melik T u t u , Nusaybini elegeirdikten sonra b r a h i m e haber gndere
rek Musulda adna hutbe okutmasn, ayrca Badata giderken gemek zere yol
vermesini istedi; fakat b r a h i m , bunu kabul etmedi. Bunun zerine T u t u ,
beraberindeki emrler ve ordu ile Musula yneldi. ki taraf Musula bal Mudayya yresinde karlatlar (2 Nisan 1093). Bu srada b r a h i m in 30 bin, T u
tu f un ise 10 bin kiilik ordular vard; sava T u t u kazand. Seluklu
kuvvetlerine esir denler arasnda emr b r a h i m , amcas M u k b i 1 ve birok
lkayl emri bulunuyordu. T u t u , bunlarn hepsini ldrtmekten eki-insdi,
sonra vakit kaybetmeden Musul zerine yryerek ehre hkim oldu. O,
A l i b . e r e f d d e v l e ile annesini, yani kendi halas S a f i y e H a t u n u
Musula naib olarak atad. Bylece T u t u , ksa srede hkimiyet sahasn geni
letmi oldu. O, artk Byk Seluklu Devleti tahtna gemei kendisi iin bir hak
saymakta idi; bu bakmdan Abbas halifesi M u k t e d B i e m r i l l a h a bir eli
gndererek Badatta kendi adna hutbe okutmasn istedi. Ancak halife, bu iste
i kabul etmedi ve halifelik bakenti Badatta hutbe okunabilmesi iin baz art
larn yerine getirilmesi gerektiini bildirdi. Bu istein yerine getirilmesi iin
T u t u a karde ocuklarndan kimse muhalefet etmeyecek ve o, bakent sfa
handaki devlet hzinesine sahip olacakt. T u t u , halifenin bu cevabna tepki
gsteremedi ve artlar yerine getirebilmek iin bakent sfahana yrmeye ka
rar verdi. Onun bu yol zerindeki ilk hedefi, Diyarbakr blgesi idi. te yandan
bu srada Diyarbakr blgesi Cheyroullar ailesinden E b u l - H a s a n b i n a 1K f nin ynetiminde bulunuyordu. Sultan M e l i k a h n lm haberini, Meyyfariknde iken alan E b u l - H a s a n , bir toplant sonucunda, ehrin B e r k y a r u k a teslimine karar vermiti. Nitekim onlar, B e r k y a r u k a bir mektup gn
dererek ehri, kendisinin veya gnderecei bir nibin almasn bildirdiler. Sultan
B e r k y a r u k ise onlara verdii cevapta, ehri gelip teslim alacan bildirdi.
Ancak B e r k y a r u k , saltanat mcadelesi nedeniyle bu szn yerine getirecek
zaman bulamamt. Bu durumda E b u l - H a s a n ve ehrin ilerigelenleri, topla
narak T u t u a bir heyet gndermee karar verdiler. Bu eli heyeti Nusaybin
nnde T u t u un huzuruna karak B e r k y a r u k dan hibir nib gelme
diini, bu bakmdan onun sultan M e l i k a h n kardei sfatyla ehre hkim
olmak hususunda bakalarndan daha ok hakk bulunduunu sylemilerdi. T u
t u ise onlara birka gn sonra oraya hep birlikte hareket edebileceklerini bil
dirmiti. te yandan sultan M e l i k a h n lmnn yaratt kargaa
ortamndan yararlananlardan biri de Mervanl emri M a n s u r idi. O, bu srada
Harbi kasabasnda idi (Bk. Sultan M e l i k a h Devri). Ancak Meyyfariknden
ald bir daveti iyi deerlendiren M a n s u r , tekrar bu ehre hkim olmu ve Mervnl emrliini geici bir sre iin yeniden kurabilmiti. Bylece T u t u dan
nce ehre M a n s u r hkim olmutu. Bu olaylar dikkate alan T u t u , berabe
rinde A k s u n g u r , Y a s y a n , B o z a n ve askerleri olduu halde, Diyarba
142
kr blgesine yneldi. T u t u , bu seferi srasnda Elcezire ile Diyarbakra
kolaylkla sahip oldu ve buna karlk blgenin yneticisi E b u l - H a s a n a Nu

saybini kta etti. T u t u un ikinci dura Meyyfarikn idi; nce ehre teslim
olmalar iin haber gndermi ve direndikleri takdirde Nusaybinlilerit bana ge
lenleri hatrlatarak onlar korkutmutu. Nitekim ehir halk, Seluklu ordusunu
grd zaman kaplar amakta gecikmedi. T u t u , hibir direnile karla
madan Meyyfarikne girdi (Nisan 1093). O, ehre hkim olduktan sonra halka
adaletli davranm ve ynetimde gerekli dzenlemeleri yapmt. Bundan sonra
Diyarbakr blgesindeki teki yerleim merkezleri ve kaleler de ksa srede T u
t u a tbi oldular. Ayrca T u t u , Sincar ve Musul enirierie valiler atamtr.
O, bylece Musulda uzun yllar ynetimi elinde bulunduran TJkayloullar aile
sinin hkimiyetine son vermitir. Vkayloullan, bu konuda sultan B e r k y a r u k a
ikyeti oldular. B e r k y a r u k da T t u a Ukayloullar ailesi bizim akra
bamz ve devletimizin tbilerindendir. Bu sebeple senin onlara sert davranman
gereksiz id i eklinde bir mektup gnderdi. Fakat T u t u , buna cevap vermek
gereini bile duymamtr. T u t u , bu olaylardan sonra beraberinde A k s u n g u r , B o z a n v e Y a s y a n olduu halde, Azerbaycana doru harekete ge
ti. Yolu zerindeki ehir ve kalelerin kendisine itaat etmeleri, T u t u un Byk
Sultan olma yolundaki mitlerinin artmasna neden oluyordu. O, bu heyecan ve
mitle Tebrize geldi. te yandaj bu durumu haber alan B e r k y a r u k da amca
sna engel olabilmek amacyla, ordusuyla Rey ehri yaknlarna kadar ilerledi.
Emr A k s u n g u r B e r k y a r u k un Seluklu tahtna geme yolundaki faali
yetlerini haber almt. Bu yeni durum karsnda A k s u n g u r , T u t u a kr
gn olduu iin, emr B o z a n a, Biz, sultan M e l i k a h m tahta geecek bir
ocuunun ortaya kmadn grerek T u t u a itaat ettik. Halbuki imdi B e r k
y a r u k , tahta gemek iddiasnda bulunuyor. imdi onun hizmetine girm eliyiz
demiti. Bylece A k s u n g u r ve B o z a n , taraf deitirmeye karar verdiler ve
bir gece yars, kuvvetleriyle birlikte T u t u dan ayrlarak B e r k y a r u k un
hizmetine girdiler. T u t u un bu iki byk Seluklu emrinin kendisinden ay
rlmasyla kuvveti azalm, bu nedenle B e r k y a r u k ile bu srada bir mcadele
yi gze alamamt. Nitekim T u t u , bu durumda yeniden asker toplamak amacyla
geri dnmeyi yeledi ve nce Diyarbakr blgesine, sonra da kendisine sadk ka
lan Y a s y a n i l e Antakyaya geldi. Burada bir sre kalan T u t u , nihayet ba
kenti Dmaka dnd (Aralk 1093) (Bk. Suriye Seluklular).
Sultan B erkyaru k adna B adat ta hutbe okunm as
B e r k y a r u k , kendisine katlan emr A k s u n g u r ve B o z a n a ok iyi dav

rand. Buna karlk bu iki emr, B e r k y a r u k a T u t u un ihmal edilme
mesini, o tekrar kuvvetlerini toplamadan sratle zerine yrnmesi gerektiini
tavsiye ettiler. Ayrca onlar, T u t u un kendilerinden almak iin harekete ge
ebileceini dnerek valisi bulunduklar Urfa ve Haleb ehirlerine gvenle gi
debilmeleri iin bir miktar asker verilmesini istediler. B e r k y a r u k , onlarn
143
isteini olumlu bulmu, ayrca sultanln onaylatmak amacyla da Badat'a y

nelmiti. , Badat'a giderken nce Musula geldi ve burada T u t u a kar Ukayl
ailesinden A l i b i n e r e f d d e v l e ile anlat. Ayrca Musulda A k s u n g u r ve B o z a n , bir miktar Ukayl askeriyle takviye edildi. Daha sonra B o z a n
Urfaya, A k s u n g u r d a Halebe gittiler (Ekim/Kasm 1093). Onlar, Urfa ve Halebde hutbeyi B e r k y a r u k adna okutmaya baladlar. Sultan B e r k y a r u k
ise yannda veziri I z z l m l k olduu halde, Badata ulat (Kasm/Aralk 1093).
Abbas veziri A m i d d d e v l e i l e halk, sultan B e r k y a r u k u karlamak zere
yola kmlard. Sultan B e r k y a r u k , Badata geldikten sonra halife M u k t e d B i e m r i l l a h a haber gndererek hutbenin kendi adna okutulmasn
istedi. Bu teklif, halife tarafndan kabul edildi ve Badatta Cuma gn B e r k
y a r u k adna hutbe okundu (30 Ocak 1094). B e r k y a r u k a Rkneddin la
kab da verildi. Bu srada B e r k y a r u k a verilen hil atleri vezir A m i d d d e v l e
gtrmt. te yandan B e r k y a r u k un sultanlnn tasdik edilmesine dair
menur, tura ekilmesi iin, halifeye arzedildi. Halife M u k t e d i , turasn ek
tirerek saltanat menurunu onaylad; ancak bu onay ileminden sonra bir kalp
krizi sonunda ld. Yerine olu M u s t a z h i r B i l l a h halife oldu. Sultan B e r k
y a r u k , tasdik menurunu yeni halife gnderdi. B e r k y a r u k , 21 Mart 1094
tarihine kadar Badatta kald ve daha sonra da buradan ayrlarak Musula gitti.
T eki in ld r lm esi
Sultan M e l i k a h , kendisine isyan eden T e k i i gzlerine mil ektikten

sonra Tekrit kalesinde hapsetmiti. B e r k y a r u k , sultan olunca onu Badata
getirtti ve belki de muhtemel bir isyanna engel olabilmek iin, gittii yerlere onu
da birlikte gtryordu. Ancak daha sonra B e r k y a r u k , T u t u tarafndan
yazlan ve ona kendisine katlmaya sevk eden tevik mektuplarn elegeirdi. D i
er bir rivyete gre de T e k i , Belhe gitmek niyetinde idi. nk halk onu bu
ehre aryordu. Her iki durumda da onun isyan edeceini hisseden B e r k y a
r u k , amcas T e k i ve olunu Smerra da bodurarak ldrtt (Mart/Nisan
1094). T e k i in cesedi Badata gtrlerek orada defn edildi.
Tutu u n A ksu ngur ve B ozan b erta ra f etm esi
Melik T u t u , A k s u n g u r ve B o z a n m Haleb ve Urfa da B e r k y a

r u k adna hutbe okuttuklarn haber ald zaman onlardan intikam almak iin
Dmaktan harekete geti (Mart/Nisan 1094). O, Hama yaknlarna geldii zaman
Antakya valisi Y a s y a n d a askerleri ile kendisine katld. T u t u , Haleb ya
knlarna kadar ilerlemi ve askerlerine blgedeki ekinleri atlarna yedirm eleri
ni ve evreyi yamalamalarn emretmiti. Emr A k s u n g u r , bu durumu ren
dii zaman bu srada Badatda bulunan B e r k y a r u k a bavurarak T u t u a
kar yardm istedi. Sultan B e r k y a r u k , bu istek zerine Urfa valisi B o z a n ,
emr G r b o a v e A b a k o l u Y u s u f a derhal A k s u n g u r un yardm
na gitmelerini buyurdu. Adgeen emrler, bu buyruk zerine kuvvetleriyle bir
144
likte Halebe gittiler. te yandan A k s u n g u r un giritii btn bu hazrlklar

yakndan izleyen T u t u , Halebin dousundaki Buza vadisine kadar ilerledi
ve btn bu evreyi yamalatt. Bir sava iin hazrlklarn tamamlayan emr A k s u n g u r un atl ve yaya ordusunun says 6 bin kiiden fazla idi. T u t u un
ordusu da A k s u n g u r un ki kadard. Nihayet iki taraf kuvvetleri, Halebe alt
fersah uzaklkta (tahminen 30 km.) bir ky olan Sebn yaknlarnda karlatlar
(1094). lk hcum A k s u n g u r tarafndan yapld. Ancak onun saflarnda bulu
nan emr B o z a n ve C r b o a , bilinmeyen bir sebeple, bu hcuma katlmaya
rak olduklar yerde kalmlard. Ayrca bu hcuma katlan A b a k o l u
Y u s u f un da T u t u un tarafna gemesi, A k s u n g u r un baarszlna se
bep oldu. A k s u n g u r , yine de savaa devam etti ise de sonradan tutsak alnp
T u t u un huzuruna getirildi. T u t u , huzuruna getirilen A k s u n g u r a,
Eer sen beni malup etseydin ne yapardn? diye sordu. A k s u n g u r da
ldrrdm cevab verdi. T u t u , bu cevap zerine, Ben de seni, senin ba
na vermek istediin cezaya mahkum ediyorum dedi ve A k s u n g u r u ldrt
t. Ayrca A k s u n g u r un maiyyetindeki birok emr de T u t u tarafndan
boyunlar vurdurularak ldrlmlerdir. Emr B o z a n v e G r b o a ise T u
t u un saldrlar karsnda Halebe sndlar. Onlar Halebi savunma hazr
lklar yaptktan baka, B e r k y a r u k tan da acele yardm istediler.
B e r k y a r u k tan gelen cevapt, yardm kuvvetlerinin Musula eritii ve yaknda
Halebe ulaaca bildiriliyordu. T u t u ise Haleb zerine yryerek ehri id
detle kuatt. Ancak ehri savunan bir ksm asker, direnmenin faydasz olduu
na inanmlar ve Antakya Kapsn T u t u a amlard. Byk kalenin de teslim
edilmesiyle T u t u , Halebe hkim oldu (1094). te yandan ehri B e r k y a r u k
adna savunan emr B o z a n v e G r b o a d a tutsak alndlar. T u t u , kendisi
ne ihanet edenlerden biri olan B o z a n derhal ldrtt; G r b o a ise lm
den, emr U n e r in ricasyla kurtulmu ve hapsedilmiti. Melik T u t u , daha
sonra B o z a n n tutsak ald iki askerini onun ynetimindeki Harran ve Urfaya gndererek bu ehirlerin teslimini istedi. Emr B o z a n m naibleri ve ehir
deki askerler, efendilerinin lmemi olacan dnerek T u t u un arzusunu
yerine getirmediler. Ancak T u t u , bir mzrak ucuna takdrd B o z a n m ke
sik ban iki ehre gnderdi. B o z a n n kesik ban gren naibleri Urfa ve Har
ran, T u t u a teslim ettiler. Daha sonra Diyarbakr blgesi ehir ve kaleleri
de T u t u a teslim oldular (Bk. Suriye Seluklular).
Berkyenk-TuLu m cadelesi: Rey sava
Bu olaylar srasnda, T e r k e n H a t u n , T u t u a gnderdii eliler vas

tasyla iliki kurdu, onunla evlenmek ve devleti birlikte ynetmek konusunda an
lamaya vardlar. T u t u , bu artlar yerine getirmek amacyla Hemedana doru
hareket etti. T e r k e n H a t u n da onunla birlemek iin sfahandan Hemedan
ynne ilerledi. Ancak T e r k e n H a t u n un onunla birleme giriimi hastal
sebebiyle gereklemedi ve o, sfahana dnmek zorunda kald. Bu ihtirasl H a
145
t u n , arzu ettiine kavumadan bu ehirde ld (Ekim 1094). T e r k e n H a t u n un lmyle askerlerinden byk ksm, ibirlii nedeniyle T u t u un hizmetine
girerken, bir ksm da B e r k y a r u k tarafna getiler. Bylece T u t u , bu as
kerlerin de kendisine katlmasyla daha da kuvvetlenmiti. O, Sebr savanda
kendi tarafna geen A b a k o l u Y u s u f u halifelik merkezi Badata hne
olarak gndermi ve kendi adna bu ehirde hutbe okutmasn istemiti. Fakat Ba
datta gerek halife M s t a z h r B i l l a h v e gerekse B e r k y a r u k un hnesi
A y t e k i n , Y u s u f un ehre girmesine engel oldular. Bu durumda baarl ola
mayan Y u s u f , sratle Badat nnden ekilm ek zorunda kald. T u t u ise s
fahanda bulunan T e r k e n H a t u n taraftar emirlerin, A k s u n g u r ve B o z a n
gibi, kendisinden yz evirmesi ihtimalini gznnde tutarak Dmakta brakt
olu R d v a n a bir mektup gnderdi ve Suriyedeki askerler ile sratle yan
na gelmesini bildirdi.
B e r k y a r u k bu olaylar srasnda Nusaybin yresinde bulunuyordu, T e r
k e n H a t u n un ldn haber ald zaman sfahana hareket etti. Onun be
raberinde bin kiilik bir kuvvet vard ve Hemedan civarnda T u t u un ordusuna
40-50 km. yaklamt. Beraberinde 50 bin kiilik bir ordu bulunan T u t u , bu
durumu rendii zaman A b a k o l u Y u s u f un kardei Y a k u b u bir mik
tar askerle B e r k y a r u k a kar gnderdi. Y a k u b , B e r k y a r u k u malup
etmi ve arlklarn da yamalamt. B e r k y a r u k un bu yenilgi haberi, Ba
data ulatnda halife M u s t a z h i r B i l l a h , ehirde T u t u adna hutbe okut
maya balad. B e r k y a r u k 5un yannda hemen hemen hi kimse kalmam,
beraberinde ancak ona sadk em irlerden P o r s u k , G m t e k i n C a n d a r
ve Ya r u k olduu halde, yoluna devam edebilmi, Isfahan nlerine gelmiti. ehre
kardei M a h m u t un taraftar olan emirler hkimdiler. Onlar, nce birka gn
B e r k y a r u k u ehre sokmadlar, sonra da onu yakalayp tutuklamak zere hi
le ile ehre girmesine izin verdiler. Nitekim bu plan uyguland ve ehre giren B e r k
y a r u k , yakalanarak hapse atld. M a h m u t taraftar emirler, B e r k y a r u k un
gzlerine mil ekerek onun sultanlk iddiasn ortadan kaldrmay kararlatrd
lar. Fakat bu srada M a h m u t iek hastalna yakaland. Bu durumda devrin
tabiblerinden E m i n d d e v l e , b u emirlere, Melik M a h m u t , u anda iek
hastalna yakalanm bulunuyor, kurtulacaa da benzemiyor. Gryorum ki, siz
T u t u un hkmdar olmasn istemiyorsunuz. O halde B e r k y a r u k un gz
lerine mil ekmekte acele etmeyiniz. M a h m u t lrse onu sultan yaparsnz, eer
hastalktan kurtulursa B e r k y a r u k un gzlerine mil ekmekte takdir yine
sizindir dedi. Tabib E m i n d d e v l e nin bu szleri B e r k y a r u k iin bir ya
ama ans yaratt. Nitekim kardei M a h m u t , yakaland iek hastalndan
kurtulamayarak ld (Ekim/Kasm 1094). M a h m u t taraftar emirler iin yapa
cak tek ey, B e r k y a r u k u sultan tanmakt. Bu srada B e r k y a r u k da i
ek hastalna yakaland ise de iyileip kurtulmutu. B e r k y a r u k , sultan
tanndktan sonra N i z a m l m l k n olu M e y y i d l m l k vezir ata
d. Onun daha nce vezirliini yapan N i z a m l m l k n teki olu I z z 1-
146
m l k , Musulda lmt. T u t u ise arlklarn yamalamaya kalkan Hemedaredaki B e r k y a r u k taraftar emr A h u r u malup ettikten sonra bu ehre
hkim olmutu. Emr A h u r , aman dileyerek T u t u un hizmetine girdi. T u
t u un hizmetine zorunlu olarak girenlerden biri de N i z a m l m l k n o
lu F a h r l m l k idi. T u t u , onu B e r k y a r u k yanda olmas dolaysyla
ldrmek istedi. Fakat emr Y a s y a n n arac olmas ve sonra da halkn
N i z a m l m l k n ailesine olan sempatisi dolaysyla saltanat mcadelesinde
faydal olabilecei dncesiyle onu vezirlie atamasn nermesi zerine T u
t u , F a h r l m l k vezirlie atad. Tabii bu atamayla B e r k y a r u k u des
tekleyen N i z a m l m l k taraftarlarn paralamak amac gdlm olmaldr.
te yandan T u t u , Hemedanda iken B e r k y a r u k un hastaln renmi
ve sfahana doru harekete gemiti. Emr A h u r ise len dzenlemek amacyla
T u t u dan izin alarak sfahana gitti ve orada bulunanlara T u t u hakknda
bilgi verdi. T u t u bu durumda Rey ehrine ynelerek oray elegeirdi (ubat
1095). O, buradan sfahandaki emirlere haberler gndererek kendisine itaata davet
ve pek ok ikramda bulunmay vaad etti. B e r k y a r u k un hastalnn devam
ettii srada bu haberlerin gelftesi, sfahandaki emirlerin T u t u a gnderdik
leri cevapta onun tarafna geeceklerine dair sz vermelerine sebep oldu. Fakat
bir sre sonra B e r k y a r u k un iyiletiini gren emrler, bu kez T u t u a Ara
mzda kltan baka bir ey yoktur dediler. B e r k y a r u k un veziri M e y y i d 1m I k ise btn Irak ve Horasan emirlerine mektuplar yazarak bu saltanat
mcadelesinde B e r k y a r u k tarafna gemelerini salamt. Bylece kuvvetle
nen B e r k y a r u k , amcas T u t u a kar savaabilecek bir duruma gelmiti.
Nitekim o, kendisini Byk Seluklu Sultan olarak tanyan sfahandaki em ir
lerle T u t u a doru harekete geti. Balangta B e r k y a r u k tarafndaki as
kerlerin says azd. Cerbzakan ehrine gelindiinde daha nce mektuplar yazlan
Irak ve Horasan dan gelen birliklerin katlmasyla ordunun says yaklak 30 bi
ne ulamt. te yandan T u t u , onun hareketini rendii zaman Rey den k
may planna daha uygun grerek ehirden kmay yeledi. O, askerleri ile Rey den
60 km. uzaklktaki Dalu (Tal) ky yaknnda sava hazrlklarna balad. ok
gemeden B e r k y a r u k da ordusu ile T u t u un karsnda sava dzeninde
yer ald, iki taraf arasndaki nc arpmalarndan sonra asl kuvvetler 26 u
bat 1095 tarihinde savaa baladlar. Bu srada B e r k y a r u k un ordusunda bu
lunan sultan M e l i k a h m sancann ekilmesi zerine T u t u un asker
lerinden ou B e r k y a r u k tarafna geti, hatt T u t u a daima sadk kalan
Y a y a n bile savaa girmekten kanmt. T u t u , buna ramen savamak
ta srar etti ise de evresi B e r k y a r u k un askerleri tarafndan sarld. T u t u ,
nce at yaralanarak yere dm, sonra da ondan almak isteyen S u n g u r c a
adl bir emr tarafndan ba gvdesinden ayrlarak ldrlmtr. Cesedi, baba
s sultan A l p A r s l a n n M ervdeki trbesine gmld.
Sultan B e r k y a r u k savadan sonra T u t u un dalan askerlerine iyi davranlmasn emretmi, onlara aman verip baladn iln ettirmiti. O, amcas
147
T u t u ile yapt taht m cadeleleri srasnda, zaman zaman kt son ile kar
lam ise. de, ortaya kan yeni artlarn kendi lehine gelimesiyle sultanl elde
etmiti. Ortaan nl tarihilerinden b n l - E s r d e b u durumu eserinde
ki u satrlar ile ifade ediyor: Eer T a n r bir iin olmasn dilerse sebeplerini
de hazrlar. Daha dn, amcas T u t u karsnda malup olup az saydaki ada
myla sfahan'a giden B e r k y a r u k u hi kimse takip etmemiti. ayet yirmi
atl onu takip etmi olsayd, onu mutlaka yakalayacaklard. nk o, Isfahan ka
psnda birka gn beklemiti. Daha sonra sfahana girince emirler onun gzle
rine mil ekmek istediler. Tam bu srada sfahana, giriinin ikinci gn kardei
M a h m u t , iek hastalna yakaland ve ld. B e r k y a r u k da ayn hastala
tutuldu ve dolaysyla akl dengesi de bozuldu. Ancak daha sonra her iki hastalk
tan da kurtuldu. Amcas karsnda malup olduu tarihten, iyileip sfahandan
ayrlncaya kadar drt ay getii halde, amcas T u t u , hi bir faaliyette buluna
mad. Eer T u t u , B e r k y a r u k veya kardei M a h m u t hasta iken onlarn
zerine yrm olsayd, hi phesiz lkeye hkim olurdu (Bu konuda daha ay
rntl bilgi iin bk. Suriye Seluklular).
B erkya ru k'a suikast
Sultan B e r k y a r u k , T u t u u ortadan kaldrdktan sonra baka bir teh

like yaad. O, Eyll 1095de Sistanl ve maske takm birinin saldrsna urad
ve pazsndan yaraland. Batn olan bu suikast, hemen yakaland ve dvlnce
bu ie kendisini, iki kiinin tevik ettiini itiraf etti. Daha sonra onlar da yakalan
d ve sorgulama sonucu sularn kabul ettilen Ancak onlar btn srarlara ra
men bu suikast iin kendilerine kimin emir verdiini sylemediler. Bunun zerine
bir filin ayaklar altna atlmak suretiyle cezalandrlmalarna karar verildi. Biri
si filin ayaklar altna atlnca, her eyi anlatmay kabul etti. Bu kez teki arkada
, Ey kardeim nasl olsa ldrleceiz, srlar aklayarak Sistan halkn rezil
etme dedi. Sonunda her ikisi de ldrldler. Fakat bu suikastn niin dzen
lendii kesin bir ekilde anlalamad.
Fahrlttlk n vezir atanmas
T u t u un lmnden sonra B e r k y a r u k , annesi Z b e y d e H a t u n u

Rey ehrine yanma getirtmek iin bir hdimini sfahana gndermiti. Ancak bu
srada vezir olan M e y y i d l m l k , bunu uygun bulmad. Bu bakmdan o,
bir gurup emrle anlaarak sultana annesini terketmesinin uygun olacan sy
lediler. Fakat B e r k y a r u k Ben hkmdarl, onun yanmda bulunmas iin
istiyorum dedi. Z b e y d e H a t u n , olunun yanma gelip bu durumu renince
M e y y i d l m l k e kar davranlarn deitirdi. Bu yolculuk srasnda H a t u n a refakat eden mstevf M e c d l m l k B a l a s a n de onu vezir aleyhi
ne tahrik etmiti. te yandan Seluklu vezirliini N i z a m l m l k n oul
larndan F a h r l m l k d e istiyordu. Onun, kardei M e y y i d l m l k ile ara
s, babalar N i z a m l m l k n miras brakt mcevherat nedeniyle, akt.
148
F a h r l m i k , Z b e y d e H a t u n un, kardei M e y y i d l m l k e kar

tavrnn deitiini ve ona kin baladn anlaynca bir adamn gndererek ve
zirliini elde etmek istedi ve bunun iin de ok para sarfetti. Onun gnderdii
hediyeler arasnda, atlastan otalar, kymetli adr, silhlar, kymetli talarla ss
l eer takmlar ve Arap atlar bulunuyordu. Sonunda F a h r l m i k n iste
i kabul edildi. Sultan B e r k y a r u k , M e y y i d l m l k grevinden
uzaklatrarak yerine, kardei F a h r l m l k atad (1095), ayrca M e y y i d I m 1k hapse atld. Tabii bu, ilerde Seluklu Devletinin duraklamasna se
bep olacak olaylarn beiki de balangc idi.
Suriye Seluklular ise T u t u un lmnden sonra oullarndan R d v a n
n Halebde, D u k a k n da Dmakta hkmdarlklarn iln etmeleriyle iki kola

ayrlm oldu (Bk. Suriye Seluklular).
G rh oa nn Musul ve evresin i ele g eirm esi
Melik T u t u , A k s u n g u r i l e B o z a n ldrd zaman G r b o a y da hapsetmiti. G r b o a ; T u t u ldrlnceye kadar tutuklu kald. T u

t u un olu R d v a n , Haleb'e hkim olduu zaman, sultan B e r k y a r u k , ona
haber gnderip G r b o a ve kardei A l t u n t a m serbest braklmasn iste
di. Bu iki karde, emr A d a b d d e v l e A b a k a karlk serbest brakldlar.
G r b o a ve A l t u n t a , sultan B e r k y a r u k un onay ile, T u t u un h
kimiyetindeki yerlerde Byk Seluklu otoritesini salamak iin harekete geti
ler. Onlara bu seferlerinde pek ok asker katld ve ilk duraklar Harran oldu,
iki karde, bu ehri elegeirdikten sonra Nusaybinde bulunan M u h a m
m e d b i n e r e f d d e v l e , Musula kar onlardan yardm istedi. Bu srada
Musula, M u h a m m e d in kardei A l i b i n e r e f d d e v l e hkimdi. G r
b o a , bu teklifi kabul ederek Nusaybine doru gitti. M u h a m m e d b i n e
r e f d d e v l e , buraya iki fersah uzaklkta onu karlad. G r b o a , zarar
vermeyecei hususundaki antna ramen, M u h a m m e d i tutuklayp Nusaybine
gtrd. G r b o a , 40 gnlk bir kuatmadan sonra buray teslim ald ve ora
dan Musula yneldi. G r b o a , kuatma sonucunda burada baarl olamad
ve oradan ayrlarak B elede gitti ve bu ehirde, ilerde Musul hkimiyeti iin ken
disine rakip olarak grd M u h a m m e d b i n e r e f d d e v l e yi ldrtt.
G r b o a ise Musulu elegeirmekten vazgememiti; tekrar bu ehri kuatt ve
dou blmn kardei A l t u n t a a brakt. Musul hkimi A l i ise bu durum
da Cezireti I b n O m e r emri k r m ten yardm istedi. k r m ,
derhal onun yardmna kotu. A l t u n t a , bu olay haber alm v e k r m n yolunu keserek onu malup etmiti. Bylece k r m , G r b o a ya
itaate ve Musul kuatmasnda yardma m ecbur oldu. G r b o a nn Musul ku
atmas dokuz ay srd. Bu sre iinde ehirde yiyecek kalmam, halk aydnlan
mak iin pamuk taneleri ve katran yakmt. Nihayet G r b o a , ehri teslim
ald (Ekim/Kasm 1096). Musul halk, A l t u n t a n ehri yama etmesinden kor
kuyordu, fakat G r b o a buna engel oldu. A l t u n t a , buna ramen ehrin
149
ilerigelenlerini tutuklatt ve onlardan zorla para istedi; ayrca bununla da yetin

meyerek G r b o a yada satat. G r b o a , ehirde dzeni salamak iin kar
deinin ldrlmesini emretti. A l t u n t a , Musula girilerinin nc gn
ldrld. G r b o a , ehir halkna ok iyi davrand, daha sonra Rahbeye de
hkim oldu.
Berkyaruk-A ralan A rgu n sava
A r s l a n A r g u n , sultan A l p A r s l a n n kardei idi. Sultan A l p A r s

l a n , Hrezm blgesine hkim olunca burann valiliini A r s l a n A r g u n a verdi.
O, bu grevde sultan M e l i k a h m saltanatnn (1072-1092) ilk yllarna kadar
kald. Sultan M e l i k a h , Hemedan ve Sve blgesini 7 bin altnlk kta olarak
ona verdi. A r s l a n A r g u n , M e l i k a h n lm srasnda Badatta onun
yannda idi. Daha sonra balayan taht mcadelesinden o da faydalanmaya alt
ve 7 bin askerle nce kta blgesi olan Hemedana gitti. Burada Hemedanh bir
gurup da kendisine katld. A r s l a n A r g u n , oradan Niabur a gittiyse de bu
rada hi ilgi grmedi. ehir halknn kendisini ehirden uzaklamaya m ecbur et
mesiyle, Merv e yneldi. Merv hnesi, M e l i k a h n yetitirmelerinden
K o v d a n ( K o d a n ) idi. Sultan M e l i k a h m N i z a m l m l k e kar ta
vr deitirmesinin ve kin balamasnn sebeplerinden biri de o idi (Bk. Sultan
M e l i k a h ile vezir N i z a m l m l k arasndaki anlamazlk). Emr K o v d a n ,
ehri teslim edip askerleriyle onun emrine girdi. A r s l a n A r g u n , Belh, Tirmiz, Niabur ve Horasann teki ehirlerini hkimiyeti altna aldktan sonra sul
tan B e r k y a r u k a bir mektup gndererek sultanln tandn ve elegeirdii
ehirleri ynetmek istediini bildirdi; ayrca da pek ok para gndereceini
ve saltanat olaynda kendisiyle mcadele etmeyeceini vaad ediyordu. B e r k y a r u k , balangta M a h m u t ve T u t u ile mcadelesi dolaysyla ve veziri M e y y i d 1m 1 k n de etkisiyle bu istei kabul etti. Sultan B e r k y a r u k ,
M e y y i d l m l k vezirlikten uzaklatrp yerine kardei F a h r l m l k
ataynca, A r s l a n A r g u n onunla yazmay kesti. N i z a m l m l k n oul
larndan m a d l m l k E b u l - K a s i m da A r s l a n A r g u n a katld ve ona
vezir oldu. Sultan B e r k y a r u k , batdaki taht mcadelelerini kazannca, A r s
l a n A r g u n u azledip savamak zere A l p A r s l a n n oullarndan B r i b a r s emr A l t u n t a ve M e s u t ile birlikte Horasana gnderdi. B r i h a r s , yapt ilk savata, A r s l a n A r g u n u bozguna uratp, Merv ehrine
ve Horasann byk bir ksmna hkim oldu; A r s l a n A r g u n da Belhe ekil
mek zorunda kald ve bir sre sonra byk bir kuvvet toplayarak M erve yrd.
O, birka gn kuatmadan sonra M ervi elegeirdi. Bunun zerine, B r i b a r s ,
derhal Heratdan A r s l a n A r g u n un zerine yrd. ki taraf arasndaki sa
vata B r i b a r s , malup oldu ve tutsak alnd. Bu yenilgide, bir anlamazlk
sonucunda emr M e s u t un ldrlmesi rol oynamt. A r s l a n A r g u n , B
r i b a r s Tirmizde hapse attktan bir yl sonra da bodurttu (1095). O, vezir
m a d l m l k d e 300 bin altnna elkoyduktan sonra ldrtt. A r s l a n A r -
150
g u n un tahrip ettirdii Horasan ehirleri arasnda, Sebzvar da bulunuyordu (Ara

lk 1096/0cak 1097). Sultan B e r k y a r u k ise A r s l a n A r g u n u itaat altna
almaya karar vererek kardei S e n c e r i atabey K u m a ile onun zerine gn
derdi, kendisi de onlar takip etti. te yandan A r s l a n A r g u n , askerlerine kar
sert davranr, onlar kmser ve ok sk cezalandrrd. Bu sebeple onlar, kendi
sinden ok korkarlard. Bir gn yine bir askeri ard, asker A r s l a n A r g u n un huzuruna ge girdi. A r s l a n A r g u n , ge kald iin onu azarlad; asker
zr dilediyse de kabul etmedi ve onu dvd. Bunun zerine asker, ban eke
rek A r s l a n A r g u n u ldrd. Asker yakalanp kendisine, Onu niin ldr
dn? diye sorulduunda, Halk onun zulmnden kurtarmak iin cevabn verdi
(3 ubat 1097). Sultan B e r k y a r u k , A r s l a n A r g u n un lmn haber al
masna ramen ileri harektna devam etti. A r s l a n A r g u n un adamlar yedi
yandaki olunu onun yerine geirip, sultan B e r k y a r u k 5tan aman dilediler.
B e r k y a r u k , A r s l a n A r g u n un oluna Rey ve Hemedan blgesinde ktalar verdi. A r s l a n A r g u n un olu, sultann yanma 15 bin atl ile gelmiti. He
men o gn askerler guruplar halinde hizmetinde olduklar emirlere katldlar.
Byece A r s l a n A r g u n ua olu, hdimiyle tek bana kald. Sultan B e r k y a r u k un annesi onu yanma ald, onun yetime ve eitimini yaptracak grevli
ler atad. Ayrca sultan B e r k y a r u k , kardei S e n c e r i de Horasan meliki
olarak atamdr.
Selukl-Karahanh ilikileri
Sultan B e r k y a r u k , A r s l a n A r g u n sorununu zmledikten sonra Tir

miz'a yrd ve ehir, kendisine teslim edildi. B e r k y a r u k , Belh yaknlarnda
yedi ay kald ve bu srada Mavernnehr e bir eli gndererek Bat-Karahanl
Devletinin kendisine itaatim salad, Semerkant ve teki yerlerde adna hutbe
okundu. B e r k y a r u k , Bat-Karahanl Devletinden hanedan mensubunu,
kaan olarak, arka arkaya tahta karmt. Sultan B e r k y a r u k tarafndan tahta
karlan hkmdarlardan birincisi S l e y m a n b i n D a v u t tur. Bu hkm
dar, ksa sre sonra ld (1097) . S l e y m a n b i n D a v u t , M e l i k a h m k
zyla evli idi. B e r k y a r u k , onun yerine E b u l - K a s m I . M a h m u t
(1097-1099) u tahta geirdi. Seluklu sultan tarafndan tahta karlan nc
hkmdar ise, K a d r H a n C i b r a i l b i n m e r (l. 1102)dir.
S e n c e r , sultan B e r k y a r u k tarafndan Horasan meliki atanmasna ra
men B e r k y a r u k - M u h a m m e d T a p a r mcadelesinde onun karsnda yer
ald. Nitekim o, M u h a m m e d T a p a r ile Badata gitti, sonra da Horasana
dnd (Bk. B e r k y a r u k - M u h a m m e d T a p a r mcadelesi). S e n c e r , Ba
d a tla iken Bat-Karahanl hkm dar K a d i r H a n C i b r a i l b i n
m e r , onun uzakta bulunmasndan ve yann kklnden yararlanarak Ho
rasana gz dikti. Rivayete gre o, 100 bin kiilik bir ordu toplayarak S e n c e r in ehirlerine doru yneldi. Karahanl hkmdarn bu sefere tevik edenlerden
biri d e S e n c e r i n G n d o d u ( K n - d o d u ) adnda bir emri idi. Bu
151
nun sebebi de onun, B o z k u adl baka bir emrin S e n c e r in yanndaki mev

ki ve itibarn kskanmasyd. S e n c e r , Karahanllarm harekete getiini haber
ald zaman, K a d i r H a n ile savamak ve onu lkesinden kovmak zere, 6 bin
atl ile yola kt. S e n c e r , yannda emr G n d o d u olduu halde, Belhe ulat.
G n d o d u buradan K a d i r H a n n yanna kat, ikisi mttefik olarak kala
caklarna ve birbirlerine ihanet etmeyecekleri hususunda ant itiler. G n d o
d u , buradan Tirmize giderek ehri elegeirdi. Daha sonra S e n c e r ile
K a d i r H a n C i b r a i l in ordular kar karya geldiler. Yaplan savata Karahanllar malup oldu, K a d i r H a n tutsak alnp S e n c e r in yanna gt
rld (Bir rivyete gre, K a d i r H a n , bir av srasnda tutsak alnmtr);
S e n c e r de onu ldrtt (22 Mays 1102). S e n c e r , daha sonra G n d o d u nun hkimiyetindeki Tirmizi kuatt. Emr G n d o d u , bu ehri S e n c e r e
terkederek Gazneye gitmek zorunda kald. Melik S e n c e r , bu olaydan sonra Maverannehri tekiltlandrarak ayn zamanda yeeni olan I I . M u h a m m e d b i n S l e y m a n (1102-1130), Bat Karahanllarm bana getirdi.
M uh am m ed bin Sleym an, em r K ovdan ve Yarukta n isyanlar
Seluklu Devletinde taht elegeirmek isteyenlerden biri de Emr-i Emran
nvann tayan M u h a m m e d b i n S l e y m a n b i n a r idi. Emr M u

h a m m e d , isyan ettikten sonra Belhe gidip bu srada Gazne sultan olan i b r a h i m (1059-1099) den yardm istedi. Sultan I b ra h i m , fillerin de yer ald byk
bir orduyu ona yardm gnderdi, ancak o, elegeirilecek Horasan ehirlerinde
kendi adna hutbe okunmasn art kotu. Gaznelilerin yardmyla M u h a m
m e d b i n S l e y m a n , Horasan da baz ehirleri elegeirdi. Melik S e n c e r ,
bu durumda atl kuvvetleriyle harekete geerek ona bir baskn dzenledi. Ksa
sren bir savatan sonra Emr-i Emran M u h a m m e d tutsak alnp, S e n c e r e
gtrld ve onun emriyle gzlerine mil ekildi (1097).
Sultan B e r k y a r u k , Horasandan Iraka dnerken, baz emirlerin kendi
siyle beraber gelmelerini istemiti. Bu emirlerden K o v d a n , hasta olduunu ileri
srerek Mervde kald. Davet edilenlerin arasnda Hrezmah E k i n c i b i n K o
k a r da vard. E k i n c i , 10 bin atl ile sultana katlmak zere, yola kt ve 300
atl ile nden hareket ederek M erve geldi. Sultan B e r k y a r u k un, A r s
l a n A r g u n i l e ibirliinden dolay kendisini cezalandrmasndan korkan emr
K o v d a n , E k i n c i nin Merv e gelmesinden phelendi ve emr Y a r u k t a
ile onu ldrm ek iin anlatlar. Onlar, 500 atl topladlar ve elence meclisinde
bulunan E k i n c i nin zerine bir baskn yaparak ldrdler (1097). Emr K o v d a n ve Y a r u k t a , daha sonra Hrezme giderek sultann kendilerini buraya
vali tayin ettiklerini syleyerek blgeye hkim oldular. te yandan, sultan B e r k
y a r u k , yolda bunu haber alnca geri dnemedi. nk emr n e r ve sabk
vezir M e y y i d l m l k de isyan halinde idiler. Sultan, Emri dad H a b e
b i n A l t u n t a k bir orduyla K o v d a n ve Y a r u k t a a kar Horasana
gnderdi. H a b e , nce K o v d a n n kendisine katlmasn beklemeden sava
152
an Y a r u k t a malup edip tutsak ald. Bu haber K o v d a n m ordughna

ulanca askerleri ona kar isyan edip, hzinelerini ve yanndaki eyay yamala
dlar; onun yannda sadece yedi kii kalmt; o, nce Buharaya kat, sonra da
Belhe melik S e n c e r in yanma gitti. K o v d a n , S e n c e r in hizmetine girdi
ise de ksa bir sre sonra ld. H a b e ise, Hrezm blgesine, Hrezmahlar
D evleti nin kuruluunu gerekletirecek olan K u t b e d d i n M u h a m m e d
b i n A n u t e k i n i gnderdi.
Hal seferlerinin balamas
X I. yzyln sonlarna doru Avrupada zellikle kilisenin nderlii altnda,

esas itibaryla H z . I s a mn doduu ehir olan Kuds Mslmanlarn elin
den kurtarmak amacyla balatlan seferlere Hal Seferleri denir. Hal seferle
rinin dzenlenmesinde en byk etken kilise idi. Nitekim papa I I . U r b a n , 18-28
Kasm 1095 tarihleri arasnda, Fransann Clermont ehrinde dzenledii bir top
lantda (konsil) Trklerin Hristiyan lkelerin merkezine girdiklerini, halka k
t davrandklarn ve kutsal yerlere hakaret ettiklerini ileri srerek, Hristiyan
dnyasnn Douyu kurtarmak iin sefere kmas gerektiini syledi. Onun bu
ateli konumasnn yanklar mthi oldu. II. U r b a n , bundan sonra Avrupada
birok ehir ve ky dolaarak yapt etkili ve heyecanl konumalarla Hal se
ferinin gereklemesini salad. P a p a , piskoposlardan Hal seferini her yerde
vaaz ederek dile getirmelerini istemiti. Fakat bu ar, en etkili bir ekilde yaln
ayak, elbiseleri pislik iinde olan P i e r r e l H e r m i t e adnda gezgin bir kei
tarafndan yapld. O, kendisi gidemedii yerlere Fransz G a u t i e r a n s A v o i r ( M e t e l i k s i z G o t y e ) gibi kimseleri gnderiyordu. P i e r r e in vaazlar
Almanyada baarl oldu. Bir ksm soylular da Hal seferine katlmaya karar
verdiler. Bunlar arasnda, bata Tbingen kontu H u g o , Schwarzenberg kontu
H e i n r i c h , Wa 11 e r v o n T e c h ve Zimmern kontunun olu gibi soylu Al
manlar vard. Sabrszlanan Franszlar ise, G a u t i e r S a n s A v o i r balarn
da olduu halde, birka bin kiiyle harekete getiler. P i e r r e l H e r m i t e , Nisan
1096da Klnden ayrld zaman, ordusu erkek ve kadn olarak 20 bin kiiyi bul
mutu. Alman, Italyan ve Franszlardan oluan bu gurup, Macaristan-BelgratNi-Sofya-Filibe-Edirne yoluyla stanbula geldiler. Bu Hal gurubu, yry s
rasnda esas amacn unutmutu. Bunlar, nce Macaristanda Semlin ehrinden
4 bin Macar ldrdler, Belgrat ehrini yama ettikten sonra yaktlar, Ni ehri
de saldrya urad. Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s , Avrupa dan
yardm istemi olmasna ramen, stanbula gelen bu guruptan etkilenmemiti. Ay
rca bunlarn disiplinsizlii onlarn sratle stanbuldan uzaklatrlmasn gerek
tiriyordu; nk Batklar, bir hrszl brakyor, tekine balyordu, imparator
A l e k s i o s tarafndan Anadolu kysna geirilen Hallar, yollarda vahice ve
yakksz hareketler yaparak zmite vardlar. Bu Hal gurubu, daha sonra Trkiye
Seluklu bakenti iznike doru harekete getiler. Trkiye Seluklu Devleti sulta
n I. K l A r s l a n n kardei D a v u t K u l a n A r s l a n kumandasnda gn
derdii Trk kuvvetleri, ormanlk bir vadide bu Hal gurubunun byk bir
153
ksmm yok etti, bir ksmn da tutsak ald (Ekim 1096). lenler arasnda G a u t i er Sans A v o i r i l e H u g o von T u b i n g e n , W a l t e r v o n T e c h , K o n r a d v e A l b e r t v o n Z i m m e r n gibi valyeler vard. Bylece Halkn Hal
Seferi denilen bu gurup binlerce kiinin lmyle sona ermi oldu.
Bu ilk Hal kitlesinin bylece bozulup dalmasndan sonra Avrupadan prens,
kont ve dklerin ynetiminde ounlukla zrhl askerlerden oluan dzenli ordu
lar harekete geti (1096). Bunlarn Avrupa daki faaliyetleri Yahudi topluluklar
na kar oldu ve Hristiyanl kabul etmeyen birok Yahudi ldrld. Dzenli
ordularn banda kumandan olarak Aa-Lorraine dk G o d e f r o i d e B u i 11 o n , Fransa kralnn kardei H u g u e d e V e r m a n d o i , Toronto kontu B o h e m u n d , kardei R o g e r ve yeeni T a n k r e d ile Toulouse kontu IV. R a y m o n d
bulunmaktayd. Ayrca Le Puy piskoposu A d h e m a r ile Orange piskoposu G u i l l a u m e d a bu orduya katlmlard. stanbulda toplanan bu Hal ordularnn
says hakknda 600 bin ile 100 bin arasnda deien rakamlar verilmektedir. mpa
rator A l e k s i o s , zel bir anlamaya vard R a y m o n d un dnda, btn ku
mandanlardan Ballk ant (Vasallk yemini) almt. Bu anta gre, Hallar,
im paratoru, ele geirecekleri btn memleketlerin yksek hkimi olarak tan
yacaklar ve geri alnacak btn lkelerden evvelce imparatora ait olmu bulu
nanlar, imparatorluk memurlarna teslim edeceklerdi . Nihayet 1097 ilkbaharnda
Hal ordular, Bizans gemileriyle Anadolu yakasna geirildiler. Bu Hal ordu
sunun ilk hedefi, Seluklu bakenti znik idi. Bu srada sultan I. K l A r s
l a n , Malatyay kuatmt, o batdan gelen bu yeni tehditi pek ciddiye almamt.
Hal ordusu, Mays 1097 balarnda zniki kuatt. Nihayet durumu renen sultan
I . K l A r s l a n , znik nlerine gelerek Hal ordusuna saldrd (21 Mays).
Btn gn sren savata Batnn iyi tehiz edilmi ve sayca stn ordusu kar
snda Seluklu kuvvetleri baarl olamad. Sultan I. K l A r s l a n , dalara
doru ekilirken, ehirdeki Trk birliine, kendisinin artk baka bir yardm
yapamyaca iin, bildikleri gibi hareket etmesini buyurmutu. ehirdeki Trk
birlii, Hallara elik etmekte olan Bizansl kumandan M a n u e i B u t u m i t e s
ile iliki kurdu. Sonuta Trkler, ehri Bizansa teslim ederek kymdan ve znik
de yaklp yklmaktan ve yamalanmaktan kurtuldu (19 Haziran). Hallar, z
nik in dmesinden bir hafta sonra Eskiehir ynnde harekete getiler.
Trkiye Seluklu sultan I . K l A r s l a n kuvvetlerini yeniden toplamak
ve Danimendlilerle bir ittifak yapmak zere, douya ekildi. O, Danimendli h
kmdar D a n i m e n d G a z i ve Kayseri hkimi H a a n B e y ile birleerek Es
kiehirden uzak olmayan bir yerde karargh kurmu olan Hallara saldrd. Bu
savata iki taraf kahramanca mcadele etmi ve ar kayplar vermiti. Sonunda
Trkler, stn saydaki dman karsndan ekilmek zorunda kalmlard (1 Tem
muz 1097). Bu savan sonucunda bir Hal tarihisi, Eer Hristiyan olsalard
Trklerin dnyann en kahraman ve en soylu milleti saylacaklar fikrindeydi.
Sultan I . K l A r s l a n , bundan sonra bir tr ete sava yaparak Hallar
ypratmak niyetinde idi. Nitekim bu ekili srasnda Trkler yol boyunca yiye
154
cek ve iecek maddelerini yok ederek bir lde Hallar ala mahkum edi
yorlard. Buna ramen Hal ordusu, I . K l A r s l a n n bir sre nce bakent
yapt Konya'ya kadar ilerledi. Hallar, buraya ulatklar zaman, Trkler ta
nabilir btn mallaryla dalara ekilmilerdi. Hallar buradan ayrldktan sonra
Ereli'de emr H a s a n ve Danimendliler ile savatlar ve burada ikiye ayrld
lar. Hal ordusunun byk blm , Kayseri zerinden yola devam ederken, da
ha kk bir ksm ise dalar ap ukurova'ya inmeye karar verdiler. Ta n k r e d
ve B a u d o u i n birbirinden ayr iki yoldan Toros geitlerine doru yola ktlar
(Eyll 1097). B a u d o u i n , ukurova'da Tarsus, Adana ve Misis' elegeirdikten
sonra Mara'ta esas Hal ordusuna katld. Bundan sonra Hal ordusu, Antak
ya zerine hareket ederken (Ekim), B a u d o u i n , tekrar Hal ordusundan ay
rld ve beraberindeki 7 yz atl ile Urfa'ya yneldi. O, bir Urfa eli heyetinin
davetini deerlendirerek buraya gitti ve ehre hkim olarak Urfa Hal Kontlu
u'm kurdu (10 Mart 1098).
H allarn Antakya'ya hkim olm as
Hal ordusunun Antakyaya ilerlediini renen bu ehrin Seluklu valisi
Y a s y a n savunma hazrlklarna balad. O, Hristiyanlarn faaliyetini snr

landrc emirler verdi ve ilerigelen birok Hrstiyan ehirden kartt. ok ge
meden Hallar, Antakya nne geldiler ve ehri kuatmaya baladlar (Ekim 1097).
Bu durumda Y a s y a n , evreden kendine mttefikler arad. O, oullarndan
e m s d d e v l e yi Haleb Seluklu meliki R d v a n ve Dmak Seluklu meli
ki I) u k a k a gndererek yardm istedi. teki olu M u h a m m e d i Byk Sel
uklu Devleti'nin Musul valisi G r b o a ile teki kumandanlara Suru emri
A r t u k o l u S k m e n , Sincar emri A r s l a n t a , Smeysat emri 1 1 g a z i o l u S l e y m a n a yollayarak Hallara kar cihat harektna katlmak zere
sratle yardma gelmelerini bildirdi. te yandan Hallar, Antakya nnde a
buk baar kazanamadlar. ehrin kuatmas uzadka Hal ordusunun says,
alk ve kaaklar yznden her gn azalyordu. Nihayet Antakya'ya ilk yardm,
Haleb meliki R d v a n tarafndan gnderildi. Haleb askerleri ile S k m e n in
Trkmenlerinden oluan bir birlik, Y a s y a n n olu e m s d d e v l e ko
mutasnda harekete geti. Bu Trk birlii, Asi nehri yaknlarnda, Hallarn bas
kn karsnda bozguna urayarak Haleb'e dnmek zorunda kald (ubat 1098).
Musul emri G r b o a ise, sultan B e r k y a r u k un da emriyle hazrlklarn
tamamladktan sonra Hallara kar harekete geti. Ancak onun ilk hedefi, Urf a y kurtarmak idi. G r b o a mn kendiliinden iine dt yanl hesap,
Antakya nndeki Hallara rahat bir nefes alma imkn verdi. O, Urfay haf
ta sreyle (4-25 Mays 1098) kuatarak ehrin surlar nnde bouna zaman kay
betti. Bu nedenle zaman kazanan Hallar da Antakya'y iddetle kuatmaya devam
ettiler. Hal reislerinden B o h e m u n d ise Antakya zerindeki burlardan biri
ni savunan Ermeni dnmesi F r u z adnda bir subay ile anlamaya muvaffak ol
du. Nihayet B o h e m u n d un birlikleri, gece yars F r u z ynetimindeki bura
155
merdiven dayayarak ehre girdiler. ehirdeki Rum ve Ermeniler de onlarla ibir

lii yaparak Trkleri ldrmeye baladlar. Durumu renen Y a s y a n iin
ehri terketmekten baka yapacak bir ey kalmamt; ancak olu e m s d d e v 1 e , soukkanlln koruyarak i kaleye kapand. Y a s y a n , dalk blgede
kaarken atndan derek ar yaraland, adamlar da onu kendi haline brakt
lar. Bu srada onu bu durumda gren Ermeniler, ban keserek B o h e m u n d a
getirdiler. 3 Haziranda akam olurken Antakyada canl hibir Trk kalmam
bulunuyordu. Antakya ahalisinin evleri ister Hristiyan, ister Mslman evi ol
sun, tamamiyle yama edildi. Bylece ehir Hallarn eline geti. Emr G r b o a ise 7 Haziranda ordusuyla Antakya surlar nnde ordughn kurdu. I kaleye
kumanda eden e m s i i d d e v l e , derhal ulaklar gndererek yardm istedi. G r
b o a , i kaleye kendi birliklerinin hkim olmasnda srar ederek, burann adam
larndan A h m e t b i n M e r v a n a verilmesi iin e m s d d e v l e yi zorlad.
Seluklu ordusu, nce i kaleden ehre girmeyi tasarlad ise de bunda baarl
olamad; G r b o a , bu sebeple Hallar sk bir kuatma ile alktan zayf d
rmeyi kararlatrarak ehri her ynden kuatt. Hallarn k hareketleri de
baarszlkla sonulanm, ehirde yiyecek maddelerinin azalmasyla fiyatlar sonderecede artmt. Bunun yamsra G r b o a n komutasndaki Seluklu or
dusunda da iler iyi gitmiyordu. Onun, beraberindeki melik ve emirleri pek nem
sememesi ve kendi bildii gibi hareket etmesi, kumanda zinciri iin iyi bir durum
deildi ve onun bu ekilde davran ho karlanmyordu. Ayrca melik R d v a n
ile D u k a k arasndaki anlamazlk da Seluklu ordusunu etkilemi, bu nedenle
gerek Trkmenler, gerekse Araplar byk guruplar halinde ordudan ayrlmlar
d; Antakyadaki Hal ordusunda ise, moral ykseltecek bir mucize bekleniyor
gibiydi. Nitekim P i e r r e B a r t h o l o m a e u s adnda bir kylnn, gya vak
tiyle H z . I s a nin brn delen mzra yani Hristiyanln en kutsal emane
tinin yerini gstermesi ve bu mzran Aziz Petrus Katedralinde bulunmasyla
mucize gerekleti. Bu olay, btn Hal ordusunda byk bir heyecanla kutlan
d (14 Haziran). Hallar, 27 Haziranda G r b o a ya bir eli gndererek ku
atmadan vazgemesini istediler; G r b o a ise kaytsz artsz teslim olmalarnda
srar etmiti. Hallar iin artk kesin bir savatan baka bir imkn kalmamt.
28 Haziran sabah moralleri yksek ve tam bir birlik halinde bulunan Hal or
dusu, ehirden karak sava dzeni ald. G r b o a , ehirden karken onlarn
zerine saldrlmas fikrini uygun grmemi, Hal ordusunu toptan yok etmeyi
dnmt; ancak o, bylece byk bir stnlkten yoksun kalmt. Alt gurup
halinde dzenlenen Hallar ile Trk sava taktiini uygulamak isteyen Seluklu
ordusu arasnda iddetli bir sava balad. ok gemeden G r b o a y ekeme
yenler ve bir zafer sonunda onun daha gleneceini dnen Seluklu emirleri,
bata melik D u k a k olmak zere, birer birer sava meydanndan ayrlmaa ba
ladlar. Trk ordusunda pusuda bekleyen A r t u k o l u S k m e n ile Humus em
ri C e n a h u d d e v l e H s e y i n in de geri ekilmeleriyle, G r b o a , sava
kaybettiini anlad ve sratle Halebe, oradan da valisi bulunduu Musula gitti.
Hallar ise Antakyann i kalesini de teslim alarak ehre tamamen hkim oldu
lo6
lar ve burada /Vormanlardan B o h e m u n d un ynetiminde Antakya Prinkepslii kurdular.

Hallar, daha sonra Akdeniz kysn izleyerek gneye Kudse doru ilerle
diler. Kuds ise bu sralarda Msr Fatm Devletinin ynetiminde idi. Hallar
7 Haziran 1099da ortaan en mstahkem kalelerinden birine sahip olan bu ehri
kuatarak 15 Temmuzda igal ettiler. Ancak ... bylesine bir zafer kazanm ol
makla akllar balarndan giden Hallar, zincirden boanm deliler gibi yollar
da, evlerde ve camilerde oradan oraya kouup nlerine gelen herkesi, erkek, kadn
veya ocuk olsun, hi bir fark gzetmeden ldrdler. Katliam btn leden sonra
ve izleyen gece iinde devam etti... Bir Hal tarihisi ayn sabah tapnaklarn
bulunduu mahalleye giderken cesetler ve dizlerine kadar kan kan birikintileri
iinden gemek zorunda kalmt. Hallar bylece hedeflerine ulatlar ve Kudsde Latin Devletinin ilk kralln kurdular. Bu kralln bana da Kutsal
Mezar n savunucusu olarak G o d f r u v a d B u y y o n ( G o d e f r o i d e B o u i 11 o n ) getirilmiti. (Bk. Suriye Seluklular).
Fars b lgesin dek i olaylar ve em r tjn e r in isyan
T e r k e n H a t u n un olu M a h m u t u tahta oturtmak iin mcadeleye gi

ritii srada, Fars blgesine de hkim olmak istedii anlalyor. Nitekim o, sul
tan M e l i k a h n emirlerinden n e r i bir ordu ile sfahandan Fars blgesine
doru yola kard (Haziran/Temmuz 1094). Kirman Seluklularndan melik T u r a n a h , bu durumu haber ald ve bir ordu hazrlayarak emr U n e r e kar
kt ve ebnkre emirlerinin de yardmyla onu malup etti (Haziran/Temmuz
1094). Bir sre sonra emr n e r i tekrar Fars da gryoruz. Bu kez sultan B e r k
y a r u k , onu Fars a vali atamt; Fars da ise melik T u r a n a h n lm nden
sonra ebnkre ilerigelenleri birer blgede hkimiyet kurmulard. Onlar, emr
U e r in orduyla Farsa yrmek iin hazrlkta bulunduunu ve bu seferin kendi
zerlerine olduunu rendiler ve Kirman Seluklu meliki I r a n a h dan var
dm istediler. Melik 1 r a n a h , Kirman dan Farsa geldi ve ebnkrelilern yar
dmyla emr n e r i malup etti (1098/1099).
Emr n e r , malup olduktan sonra sfahana kat ve buradan sultan B e r k y a r u k a haber gnderip, kendisine katlmak zere Horasana gitmek iin izin
istedi. B e r k y a r u k , onun Cibal blgesinde kalmasn istedi ve ayrca Irak vali
liine atad, ayrca o blgedeki askerlere de haber gndererek emir n e r in
hizmetine girmelerini bildirdi. Bunun zerine emr U n e r , sfahanda kald,
fakat bir sre sonra Azerbaycandaki ktana gitti. O, geri dndmde sfahanda
Batmliin yayldn grd ve Batmlerle savaa girierek Isfahan da zerin
de bulunan bir Batn kalesini kuatt. Bu olaylar srasnda M e y y i d l m l k b i n N i z a m l m l k de emr n e r e katld. Bundan sonra M e y y i d l m l k v e teki emrler, n e r i B e r k y a r u k i l e i birlii yapmas
nn kendi aleyhinde olacan syleyip, korkuttular ve sultandan uzaklamaya
tevik ettiler. Kkrtclar, bununla da yetinmeyip emr n e r e o srada Gen
157
c e de bulunan sultann kardei M u h a m m e d T a p a r ile mektuplamasn ner

diler. Bunun zerine emr U n e r , sultana isyana karar verdi ve hkmdarlk
sevdasna kapld, kendi adna nevbet (bando) aldrp, krmz ota kurdurarak
bunu aka iln etti; daha sonra da 10 bin atl toplad ve sfahandan harekete
geerek R eye doru yrd. Emr U n e r , Sve civarnda bir iftar yemeini bi
tirmek zere iken Trkiin saldrsna urayarak ldrld, hzineleri yama
land ve askerleri de dald (1099). Esasen sultan B e r k y a r u k da onunla
savamak zere Horasandan yola kmt; onun ldrldn Rey yaknlarn
da haber ald. M e y y i d 1 m 1 k ise bu olaydan sonra Gence ye kat.
SULTAN BERKYARUK - MUHAMMED TAPAR

MCADELELER
Sultan M e l i k a h n oullarndan biri olan M u h a m m e d T a p a r , 21
Ocak 1082de dnyaya gelmiti. O, S e n c e r ile z karde olup, anneleri S e f e r i y y e H a t u n idi. M u h a m m e d T a p a r , babas M e l i k a h m lm s
rasnda onun yannda Badatta idi. Sonra anal T e r k e n H a t u n ve kardei
M a h m u t ile sfahana gitti. Sultan B e r k y a r u k , sfahan kuatt zaman
(1093), M u h a m m e d gizlice kaarak annesinin yanma gitti; annesi de bu srada
B e r k y a r u k un kararghnda idi. B e r k y a r u k , 1093 ylnda Badata gi
derken M u h a m m e d T a p a r da onunla beraberdi. Sultan, Gence ve evresini
M u h a m m e d e kta etti ve ona melik nvan verilirken, emr K u t l u g T e k i n
de ona atabek atanmt. M u h a m m e d T a p a r , durumu kuvvetlenince evre
sindekilerin de etkisiyle saltanat elegeirmeyi dnm ve buna ilk engel ola
rak da atabek K u t l u g T e k i n i grd iin onu ldrtmt. O, daha sonra
Gencenin de iinde bulunduu Errn eyletini ve ona bal yerleri de elegeirdi.
M e y y i d l m l k , Gencede melik M u h a m m e d in yanna gittii zaman
onu, kardeine muhalefet etmeye ve saltanat elegeirmek iin isyana tevik etti.
Melik M u h a m m e d de bunu benimseyip hkim olduu yerlerde B e r k y a r u k
adna okunmakta olan hutbeye son verdi. Bylece M u h a m m e d T a p a r , ken
dini sultan iln edip, M e y y i d l m l k d e vezirlie getirdi. te yandan Sel
uklu d evletin in yn etim in e m stevf M e c d l m l k E b u l - F a z l
B l s n ( K u m m ) hkim olmutu. Ancak M e y y i d l m l k n B e r k
y a r u k un vezirliinden uzaklatrlmasnda M e c d l m l k n de rol var
d. Bu bakmdan M e y y i d l m l k , onu ortadan kaldrabilmek iin bir frsat
kolluyordu. Bu srada Batmler, sultan B e r k y a r u k un ilerigelen byk emir
lerini birbiri ardna ldrnce, bu su M e c d l m l k e yklenmeye alld.
zellikle emr P o r s u k un ldrlmesi bu olayn daha da bymesine sebep
oldu. P o r s u k un oullar Z e n g i ile A k b r ve M e y y i d l m l k , bu
olayda M e c d l m l k sorumlu tutarak onu Batmlik ile itham ettiler ve M e c d l m l k n kendilerine verilmesini istediler. Nitekim sultan B e r k y a r u k ,
melik M u h a m m e d in isyann haber ald zaman Zencana gitti. Bu srada
158
emr h u r n a n Y a b g u , B i l g e B e y , T o g a n y r e k ile teki emrler,

Porsukoullar taraftar emirlere haber gnderip, onlar B e r k y a r u k un M e c d l m l k ldrm ek zere teslim etmesini istemek ve bu hususta ittifak yap
mak amacyla yanlarna ardlar; onlar da bu arya uyarak birletiler ve
Hemedan yaknndaki Sicas ehrinden sultan B e r k y a r u k a haber gnderip,
M e c d l m l k n kendilerine teslim edilmesini istediler. Ordudaki askerlerin
hepsi bu hususta onlarla ayn fikirde idiler. Emrler, B e r k y a r u k a eer M e c d 1 m 1 k teslim edildii takdirde tbilie devam edeceklerini, kendilerine en
gel olunursa sultan terked eceklerin i, hatt M e c d l m l k zorla
elegeireceklerini bildirdiler. Ancak sultan, bu tehdide ramen onlarn isteini
kabul etmedi. M e c d l m l k ise sultana Devletinin emirlerini koruyup, beni
kendi elinle ldrm en, onlarn beni ldrmelerinden senin iin daha hayrl ve
yararldr. nk beni onlar ldrrse bu senin devletini zaafiyete uratr de
di. Sonunda B e r k y a r u k , ordunun bu aka isyan karsnda direnecek gc
kalmad; emirlerden, onu bir kaleye hapsedecekleri hususunda ant alarak M e c
d l m l k onlara teslim etti. Bir rivayete gre de onu, adrndan zorla ald
lar, ancak daha emirlerin yanna gitmeden M e c d l m l k kleler tarafndan
ldrld ve ba kesilerek bu olaylarn kkrtcs olduu anlalan M e y y i d l m l k e gtrld (1099).
M e c d l m l k n ldrlmesi de olaylar yattr mamt. Emrler, bu du
rumda B e r k y a r u k a, R eye gitmesini nerdiler. O, R eye giderken yannda sa
dece 200 atl kalmt. Geri kalan askerler, sultann otan ve ordughn
yamaladlar, sonra da melik M u h a m m e d in yanma giderek Harrekan deni
len yerde onunla birletiler. B e r k y a r u k , yanndakilerle R eye geldii zaman,
emr Y n a l b i n A n u t e k i n i l e baz emrler beraberindeki askerlerle ona
katldlar. Bu olay, bir lde B e r k y a r u k un moral kazanmasna sebep oldu.
Sultan B e r k y a r u k , melik M u h a m m e d in kendisini izlediini haber aln
ca onunla savaa cesaret edemediinden Reyden derhal sfahana gitti, fakat e
hir halk, ona kaplar amad, bunun zerine B e r k y a r u k da Huzistana
ekilm ek zorunda kald. te yandan melik M u h a m m e d T a p a r , 20 Eyll
1099da Reye geldiinde, kardei sultan B e r k y a r u k un annesi Z b e y d e H a
tun orada idi. M e y y i d l m l k , aras ak olduu bu H a t u n u tutuklatp
hapse attrd. Ayrca 5 bin altn vereceine dair bir senet aldktan sonra onu l
drm eye karar verdi. Gvendii adamlar, ona Z b e y d e H a t u n u
ldrtmemesini nerdiler ve Askerler onun olunu seviyorlar. Onlar Z b e y
d e H a t u n u sevmedikleri iin ondan ayrlyorlar. Sen onu ldrrsen asker, der
hal B e r k y a r u k un tarafna geer. Sen bu askerlere gvenme dediler. Ancak
M e y y i d l m l k , onlarn szlerini dinlemeyip Z b e y d e H a t u n u tutuk
lu bulunduu kaleden kartarak bodurttu. Bununla birlikte, M u h a m m e d T a
p a r , analnn ldrlmesine hi bir tepki gstermedi.
Melik M u h a m m e d T a p a r m kendisine katlanlarla durumu kuvvetlen
miti. Bu srada B e r k y a r u k tan korkan Badat hnesi G e v h e r y i n , Musul
159
emri G r b o a , emr k r m , emr S r h a b b i n B e d r ve baz emir

ler de Kum ehrinde M u h a m m e d T a p a r la birletiler. Bunun zerine M u h a m m e d T a p a r , G e v h e r y i n i Badata gndererek hutbenin kendi
adna okunmasn istedi. Halife M u s t a z h i r , bu istei kabul ederek 4 Kasm
1099 Cuma gn, Badatta M u h a m m e d T a p a r adna hutbe okuttu ve ona
Gyasddnya ved-Din lakabn verdi. te yandan sultan B e r k y a r u k Huzistanda iken tekrar Badatta hutbenin kendi adna okunmasn salamak isti
yordu; ok gemeden kendisine katlanlarla Vasta gitti. Bu srada Hille emri
S a d a k a b i n M e z y e d de ona katld. Sultan, Vast ehrinde iken bir gurup
onu ldrmek istedi ise de bunlar yakaland ve planlarnda baarl olamadlar.
B e r k y a r u k , bu olaydan sonra Badata hareket etti, ehre girmeden nce 31
Aralk Cuma gn Badatta tekrar adna hutbe okunmutu. Grld gibi, Ab
bas Halifesi, kim kuvvetli duruma geerse onun adna hutbe okutuyor, bu husuta herhangi bir prensip uygulamyordu. Bylece sultanl yeniden tannan
B e r k y a r u k , 2 Ocak 1100 tarihinde Badata girdi ve halk tarafndan coku
ile karland. Sultan B e r k y a r u k adna hutbe okunduu srada M u h a m
m e d T a p a r taraftar olan S a d d d e v l e G e v h e r y i n , A r t u k o l u l
ga z i ve teki emrler, M u h a m m e d T a p a r ve veziri M e y y i d l m l k e
haber gndererek onu yanlarna ardlar. Bunun zerine onlar, emr G r b o a ile k r m G e v h e r y i n in yanna gnderdiler. Fakat k r
m , Cezireti Ibn mer de durumun kt olduunu syleyerek bu ehre dnmek
iin izin istedi; G e v h e r y i n de ona izin verdi. Bir gurup emr, G e v h e r
y i n ile beraber kalacak birlikte hareket etmeye karar verdiler. Onlar, sultan B e r k y a r u k a Bizim yanmza gel, aramzda seninle savaacak kimse yok haberini
gnderdiler; esasmda bu, G r b o a nin fikri i d i v e G e v h e r y i n e Biz M u h a m m e d ile M e y y i d l m l k ten hibir fayda grmedik demiti. Sultan
B e r k y a r u k bu ary iyi deerlendirerek onlarn yanna gitti ve bu emirlerle
birlikte Badata dnd. B e r k y a r u k , burada E b u l - M e h s i n A b d l c e l i l D i h i s t a n yi kendine vezir atad. Sultan, ayrca para sknts iinde
olduundan halife M u s t a z h i r n veziri A m i d d d e v l e b i n C h e y r i
tutuklatt ve ondan sultan M e l i k a h devrinde babas F a h r d d e v l e i l e bir
likte ynetimini stlendikleri Diyarbakr ve Elcezireden elde ettikleri gelirden
hakkn istedi. Vezir A m i d d d e v l e , Ben bir kleyim. Efendimin emri ol
madan gr bildiremem diyerek durumu, halifeye aksettirdi; halife de onun ta
rafn tutar ekilde davranarak B e r k y a r u k a tehdit dolu bir mektup gnderdi.
Sonuta A m i d d d e v l e nin sultana 160 bin altn demesi kararlatrld.
B erkyaru k-M uh am m ed Tapar arasndaki ilk sava
B e r k y a r u k , k Badatta geirdikten sonra kardei M u h a m m e d T a

p a r ile savamak zere harekete geti. O, nce ehrizura gitti ve orada gn
kald; bu srada kendisine birok Trkmen katld. Daha sonra iki taraf kuvvetle
ri 15 Mays 1100de Hemedan yrelerindeki Sefidrdda karlatlar. M u h a m -
160
m e d T a p a r n yannda yaklak 20 bin kii vard. Onun ordusunda merkezde

kendisi ile emr S e r m e z , sa kanatta emr A h u r n a n Y a b g u ve evlatl
A y a z , sol kanatta ise M e y y i d l m l k ve Nizamler ( N i z m l m l k ta
raftarlar) bulunmaktayd. Sultan B e r k y a r u k un ordusu ise, merkezde ken
disi ve vezir E b u l - M e h s i n , sa kanatta G e v h e r y i n , z z d d e v l e
b i n S a d a k a v e S r h a b b i n B e d r , sol kanatta G r b o a v e askerlerin
den olumaktayd, iki taraf arasndaki sava, B e r k y a r u k kuvvetlerinin hcu
mu ve stnl ele almasyla balad; ancak i n a n Y a b g u nun B e r k y a r u k
ordusuna saldrmasyla durum deiti ve B e r k y a r u k un askerleri bozguna u
rad; G e v h e r y i n in de atndan dmesi ve bir Horasanl asker tarafndan
ldrlmesi, B e r k y a r u k un ordusunun tamamen dalmasna sebep oldu.
Onun ordusu o derece dalmt ki, yannda sadece 50 atl kalmt. Sava sonun
da B e r k y a r u k un veziri E b u l - M e h s i n de tutsak alnd. M e y y i d l
m l k , ona ok iyi davrand ve ihtiyalarn karladktan sonra Badat amdliine
tayin edeceine sz vererek oraya gnderdi, ayrca Badatta halifenin tekrar
M u h a m m e d T a p a r adna hutbe okutmasn istedi. E b u l - M e h s i n , Ba
data ulanca onun bu isteini halifeye iletti ve 25 Mays 1100 Cuma gn Ba
datta M u h a m m e d T a p a r adna hutbe okundu.
M u h a m m e d T a p a r m veziri M e y y i d l m l k , E b u l - M e h
s i n i Badata gnderdii srada, ona veziri A m i d d d e v l e b i n C h e y r i
azletmesi iin halife ile grmesini emretmiti. Ancak A m i d d d e v l e , bu olay
haber alm ve I s p e h b u d S a b v e b i n H u m a r t e k i n e E b u l Mehsini yolda ldrmesi iin emir vermiti. I s p e h b u d da B e r k y a r u k
taraftar idi; ordu malup olunca Badata gitmiti. O, A m i d d d e v l e den al
d emirle E b u l - M e h s i n e kar harekete geip yolda onunla karlat.
s p e h b u d un hcumu ile E b u l - M e h s i n bir kye snmak zorunda kal
d. I s p e h b u d , bunun zerine ona haber gnderip, Sen sultan B e r k y a r u k un vezirisin, ben de onun bir klesiyim. Eer onun hizmetinde isen yanmza gel,
Badata gidelim, hutbeyi sultan B e r k y a r u k adna okutalm. dedi. Bylece
her ikisi ibirlii yapmay kabul ettiler. Fakat o gece I s p e h b u d , A m i d d
d e v l e nin kendisine onu ldrmesi iin emir verdiini aklad. Bu durum,
E b u l - M e h s i n in endiesine v e A r t u k o l u I l g a z i yi yardma arma
sna sebep oldu. Bunun zerine I s p e h b u d da oradan ayrld. Ote yandan E b u l M e h s i n , Badata geldiinde halifeye A m i d d d e v l e nin azli meselesini
aklad. Halife, bu srada B e r k y a r u k a kar stnlk salam olan M u h a m
m e d T a p a r ve vezirinden ekinmi olmal ki, onlarn isteini kabul ederek A m i d d d e v l e yi grevden uzaklatrd (Temmuz/Austos 1100); ayrca ondan 25
bin altn alnd. A m i d d d e v l e , ksa bir sre sonra tutuklu bulunduu yerde
ld (Austos).
B atnlerin faaliyetleri
Sultan B e r k y a r u k , taht mcadeleleri ile megul olduu Fetret Devrinde,

Batnlerin durumu kuvvetlenmeye balad. Onlar, bu mcadele ortamndan ya
161
rarlanarak faaliyetlerini artrdlar. Nitekim 1096-1097 ylnda Batinlern birok

devlet adamn ldrdklerini gryoruz. Onlarn bu ylki kurbanlarndan biri
sultan B e r k y a r u k un annesi Z b e y d e H a t u n un veziri A b d u r r a h m a n S m e y r e m idi. Bir batn, onu hile ile ldrd; ancak batn, kamay
baaramayp yakalanarak ldrlmt. Batn'lerin ikinci kurban N i z a m l
m l k n yetitirmesi E r k u e n - N i z a m idi. Sultan B e r k y a r u k un am
cas Y a k u t nin kzyla evli olan E r k u , Rey ehrinde ldrlmt. Seluklu
Devleti nin byk emirlerinden biri olan P o r s u k da yine bir batn tarafndan
ldrld (Austos/Eyll 1097). te yandan Isfahan ehrinde de Batmlerin pro
pagandas yaplmaya ve yaylmaya balad. Bunlar, ehrin muhtelif mahallelerine
dalmlard. Onlardan her biri, kendi mahallesinde propaganda yaparak taraf
tarlarnn saysn artryorlard. Rivayete gre, bu srada 30 bin kii, onlarn da
vetini kabul etmiti. Tesadfen bir olay sonucunda, onlarn insanlar ldrdkleri
ve eyalarn sakladklar ev kefedildi. yleki: Bu evin bulunduu sokakta A l e v i M e d e n adyla nl bir kr vard. O, kendi sokann banda duruyor, elin
de bir asa olduu halde, Kim bu krn elini tutar, bu sokaktaki evinin kapsna
gtrrse, T a n r onun gnahlarn balasn diye dua ediyordu. Bu sokak dar
ve karanlk idi, krn evi de en sonda bulunuyordu, evin bir kuyusu da vard.
Bir adam, A 1 e v yi evinin kapsna gtrd zaman, birtakm insanlar, o ada
m eve ekerler ve ba aa kuyuya sarktrlard. Bylece ehir genlerinin bir
oklar kayboldu. Batmlerin pek ok kiiyi ldrdkleri bu ev ortaya karlnca,
Isfahan halkndan byk bir gurup silahlanarak Batmlerden intikam aldlar. Bu
arada A l e v - i M e d e n ile kars yakaland ve yakld. Batmlerin ldrdk
leri kimselerin ou sultan B e r k y a r u k a kar kan emrler idi. B e r k y a
r u k un dmanlar, bu cinayetlerden onu sorumlu tuttular ve onu Batmlere
ynelik olmakla suladlar. Sultan B e r k y a r u k un M e y y i d l m l k l
drmesi zerine Batmler, ordu iinde de yaylmaa baladlar, ok sayda askeri
kendi taraflarna ektiler. Ayrca kendi grlerine kar kanlar lmle tehdit
etmee baladlar. Ilerigelen devlet adamlar ve kumandanlar, ldrlmekten kor
karak zrh giymeden evlerinden dar kamaz oldular. Sultan B e r k y a r u k un yakn adamlar, huzura silahl olarak girmek iin ondan izin isteyip
ldrlmekten korktuklarn sylediler. Sultan da onlarn bu isteklerini kabul etti.
Emrler, B e r k y a r u k a Batmlerin daha fazla glenmeden ortadan kald
rlmalar gerektiini nerdiler. nk kardei melik M u h a m m e d T a p a r n askerleri de onu batm diye knyorlar, sava srasnda tekbir getirip
B e r k y a r u k un emrindeki askerlere Ey Batmler diye baryorlard. Sul
tan B e r k y a r u k , btn bu sebeplerle onlarn ldrlmesine izin verdi ve as
kerleriyle birlikte pelerine dt (1100). Bu arada batmlik ile hi ilgisi olmayan
baz kimseler de dmanlarnn ihbarlar sonucu ldrld. Sultan B e r k y a r u k
adna M e y y i d l m l k n maln msadere etmek zere Badat'a eli ola
rak gnderilen E b b r a h i m E s e d b a d d e Batmlerin ilerigelenlerinden
idi. Verilen emirle o ve byk olu ldrldler. Emr a v l S a k a v u ( S a
k a v e ) , Huzistan ve Fars snr blgesindeki Rmhrmz ve Errecan ehirleri
162
valisi idi. Batnler, blgedeki kaleleri de igl ettiler ve yol kesmee baladlar.
Emr a v l , bu blgedeki Batmlerin ilerigelenlerinden bir ounu ldrmeyi
baard (1100-1101).
B e rk ya ru k -S en cer sava
Sultan B e r k y a r u k , M u h a m m e d T a p a r a yenildikten sonra kendi

ni toparlamaya alt, daha sonra da kendisini sevdiine ve sultanln tand
na inand kimselere haber gnderip yanna ard; bylece B e r k y a r u k un
yannda sekin bir topluluk olutu. Sultan, oradan lsferyin ehrine gitti ve Damganda bulunan emri Dd H a b e b i n A l t u n t a k yanma ard. Bu s
rada Horasan, Taberistan ve Crcan blgelerinin byk bir ksmn yneten
H a b e , bu teklifi kabul ettiini bildirirken, sultan B e r k y a r u k a kendisi
gelinceye kadar Niaburda beklemesini nerdi. B e r k y a r u k , Niabura gel
dii srada o, Horasan blgesinin hkimiyeti iin S e n c e r ile anlamazla d
mt. Bu bakmdan H a b e , melik S e n c e r e kar yardm etmek zere sultan
B e r k y a r u k un yanna gelmsini istedi. Sultan B e r k y a r u k da bin atl ile
H a b e nin yardmna gitti. Emri Dd H a b e nin yannda 20 bin atl var
d, bunlar arasnda Batmlerden de 5 bin kiilik bir yaya gurubu yer alyordu.
Sultan B e r k y a r u k ile kardei S e n c e r Maverannehrde Nuecan ehri d
nda karlatlar. S e n c e r in ordusunda sa kanatta emr B o z k u , sol ka
natta emr G n d e n i z ve merkezde de emr R s t e m yer alyordu. Savan ilk
anlarnda B e r k y a r u k un emr R s t e m i ldrmesi, S e n c e r in ordusu
nun bozulmasna sebep oldu, bu srada da askerler, S e n c e r in ordughn ya
maya baladlar. Emr B o z k u ile G n d e n i z , bu frsattan yararlanarak
B e r k y a r u k un askerlerine saldrdlar. Bunun zerine B e r k y a r u k sava
kaybetti. Sultan B e r k y a r u k , kardei S e n c e r in askerlerini malup ettii
ilk saldr srasnda annesini de tutsak almt. S e n c e r , onu, annesi Z b e y d e H a t u n a karlk olarak ldrmesinden korktu. Fakat B e r k y a r u k , onu
yanma arp gnln ald. S e n c e r , ald tutsaklar salverince, B e r k y a r u k
da onun annesini serbest brakt. Bu yenilgiden sonra Emri Dd H a b e , bir
kye kamt. Trkmenlerden biri onu yakalad. H a b e , cann kurtarabil
mek iin Trkmene 100 bin altn vermeyi nerdi ise de Trkmen, onu serbest b
rakmad ve B o z k u un yanma gtrd, o da onu ldrd. Bylece S e n c e r ,
Horasanda nemli bir rakipten kurtulmu oldu. Tabii bu olayda B e r k y a r u k un
H a b e ye yardm etmesi, kardei S e n c e r ile arasnn almasna sebep ol
mutu. Bu yenilgi zerine sultan B e r k y a r u k , nce Crcana, daha sonra da
Damgana gitti, muhtemelen yakalanmamak iin l yolunu izlemitir. O sralar
da onun yannda sadece 17 atl olduu anlalyordu. Bunlar arasnda a v l S a
k a v u ve teki emrler de vard. O, halktan gelen ar mektubu zerine sfahana
yneldi, fakat M u h a m m e d T a p a r , bunu haber alnca ondan nce sfahana
girdi, B e r k y a r u k ise Huzistana gitmek zorunda kald.
SELUKLU D E V LETLE R T A RH
163
B erkya ru k - M uham m ed Tapar arasndaki ik in ci sava
Sultan B e r k y a r u k , Huzistanda iken emr P o r s u k un iki olu Z e n g i

ile 1 1 b e y i de ona katldlar. B e r k y a r u k , daha sonra Hemedana gitti. te
yandan emr h u r ksa bir sre nce lmt. Evlatl A y a z , M e y y i d l
m l k , onu zehirleyerek ldrmekle sulad. Bu nedenle emr A y a z , M
e y y i d l m l k ten nefret ettii iin sultan B e r k y a r u k ile mektuplat ve
emrindeki 5 bin atl ile ona katlmak zere Hemedana geldi. Bylece B e r k y a
ruk, yeniden eski kuvvet ve kudretine kavumu oldu. Bu bakmdan endieye ka
plan M u h a m m e d T a p a r , B e r k y a r u k la karlamak zere Hemedana
ilerledi, iki ordu birbirine yaklat zaman Sve hkimi S r h b b i n K e y h s r e v , aman dileyerek B e r k y a r u k un tarafna geti. ki ordu 5 Nisan 1101
tarihinde savaa balad. Bu srada B e r k y a r u k un emrinde 50 bin kii vard.
M u h a m m e d T a p a r n saflarnda ise 15 bin asker bulunmaktayd, iki ordu
karlkl gn boyu savatlar. M u h a m m e d in askerleri birbiri ardndan aman
dileyerek sultan B e r k y a r u k un tarafna getiler, B e r k y a r u k da onlara iyi
davrand. Bu savata B e r k y a r u k un kazanmasna yol aan olay, u idi: B e r k
y a r u k un piyadelerinin kalkana ihtiyalar vard. Sava sabah, Hemedandan
12 yk silh geldi. Bunlardan 8 yk kalkan idi; bu silh ve kalkanlar askerlere
datld. Bu olay, B e r k y a r u k ve askerlerinin morallerinin ykselmesine se
bep olmutu. Sava akama kadar devam etmi, sonunda M u h a m m e d T a p a r
yenilgiye urayp ekilmek zorunda kalmtr. M u h a m m e d T a p a r n veziri
M e y y i d l m l k de tutsaklar arasnda idi ve sultann huzuruna getirildi. M
e y y i d l m l k , Eer efendimiz kulunun suunu balarsa, 100 bin altn ve
reyim de vezirlik hizmetini bana ltfetsin diye haber gnderdi. Sultan da bunu
kabul etti. M e y y i d l m l k . altnlar verdiinin ertesi gn vezirlii karar
latrld; ancak bu srada onunla hazine memurlar arasnda altn parann cin
sinden dolay anlamazlk kt. Bu olayn ertesi gn, yaz sca nedeniyle sultan,
otanda dinleniyordu. Bir tatdr, sultann uyuduunu sanarak etrafndakilere,
u Seluklular, ne hamiyetsiz insanlardr; bu adam sultana bu kadar glkler
kard. Bir kez, babasnn kulunu sultanlk istemee sevk etti, o da (emr U n e r )
kendisi iin ota ve etr gibi saltanat almetleri hazrlad. Bir baka kez, Genceye gidip kardeini getirdi, bir sre onu vre yapt ve zavall, cihan dolat. im
di de ona gvenip vezirlik veriyor dedi. Sultan, onun bu szlerini duyunca elinde
ksa bir klla otandan dar kt v e M e y y i d l m l k ard. Adam
larna, onun gzlerini balamalarn ve krsye oturtmalarn emretti; daha
sonra klla yle bir vurdu ki, boynunu hemen kesti. Sultan, tatdra bakt ve
Seluklularm hamiyetini gryor musun? dedi. Tatdr, bundan sonra der
hal oradan kap uzaklat. Bir sre sonra veziri E b u l - M e h s i n , E b b
r a h i m E s e d b d yi, M e y y i d l m l k n mallarna elkoymak zere
Badata gnderdi.
M uham m ed T apar-S encer ittifak
M u h a m m e d T a p a r , B e r k y a r u k karsnda malup olduktan sonra

kardei S e n c e r ile bulumak zere Horasana gitti. O, bir sre Crcanda kald
164
ve buradan S e n c e r e haber gndererek ondan para, elbise ve teki ihtiyalar

n istedi. Aralarnda eliler gidip geldi, sonunda her ikisi B e r k y a r u k a kar
birletiler ve bu hususta ant itiler. Ancak bu srada M u h a m m e d T a p a r , be
raberinde bulunan askerlerin hemen hemen hepsini kaybetmi, yannda iki emr
ile yaklak 300 atldan baka bir kuvvet kalmamt. Szkonusu anlamadan son
ra melik S e n c e r , askerleriyle beraber M u h a m m e d T a p a r n yanna git
mek zere yola kt. ki karde Crcanda bulutular, oradan da Damgana, daha
sonra da Re ye gittiler. Burada N i z a m l m l k e bal kleler (Nizamler) de
onlara katlnca, askerlerinin says oald ve kuvvetlendiler. te yandan sultan
B e r k y a r u k , savatan sonra Rey ehrine gitmi, M u h a m m e d T a p a r a kar
kazand galibiyet nedeniyle evresinde ok sayda asker (yaklak 100 bin atl)
toplanmt. Fakat B e r k y a r u k , bu askerleri beslemek ve maalarn demek
te glk ektiinden onlarn nemli bir ksmn terhis etti. Ordudan ayrlaniardan biri de D b e y s idi; o, Hille ve merkez Irak da hkm sren Mezyed ailesinin
reisi olan babas S a d a k a nin yanma dnd. Bu arada Seluklu ailesinden me
lik M e v d u d b i n s m a i l b i n Y a k u t , Azerbaycanda isyan etti. Sultan
B e r k y a r u k , emr G r b o a y l O bin atl ile ona kar gnderdi. Emr A y a z
da Hemedan a gitmek ve Ramazan orada geirerek bayram ertesi dnmek iin
izin istedi. Sultan onun bu isteini kabul etti. Bylece B e r k y a r u k un yann
da az sayda asker kald. Melik M u h a m m e d ile S e n c e r , B e r k y a r u k un
yannda az sayda asker kaldn renince, ona kar harekete getiler. B e r k
y a r u k , onlarn yaklatn haber ald zaman, bulunduu yerden ayrlarak emr
A y a z ile bulumak amacyla Hemedana gitti. te yandan emr A y a z , sahip ol
duu Hemedan ve teki ehirlere bir zarar gelmesinden korkarak M u h a m
m e d Ta p a r ile haberlemekte ve onun saflarna katlmak istemekte idi. Bunun
zerine B e r k y a r u k , Hemedana gitmekten vazgeerek Huzistana yneldi ve
Tuster ehrine yaklanca Porsukoullarma haber gndererek onlar yanna a
rd. Ancak onlar d a A y a z n durumunu bildikleri ve M u h a m m e d T a p a r dan ekindikleri iin bu daveti kabul etmediler. B e r k y a r u k , bu durumda Iraka
doru gitti. Ancak bir anda onun ans olumlu ynde deiti. nk melik M u
h a m m e d T a p a r , A y a z m teklifini kabul etmeyerek askerlerini Hemedana
gnderdi. Emr A y a z da oradan kaarak Hemedanda sultan B e r k y a r u k a
katld ve birlikte Badata gittiler. Melik M u h a m m e d T a p a r n askerleri
ise, emr Ay a z m Hemedanda brakt mal, binek hayvanlar ve teki eyalar
yamaladlar. Adamlarnn bir ksmnn mallarn ve Hemedan Reisinin de 100
bin altnna elkoydular. te yandan sultan B e r k y a r u k , emr A y a z n da kendi
saflarna katlmasyla saylar 5 bine ulaan askerleriyle Badata gitti (13 Eyll
1101). Onun Badata gelmesi, halifenin Kurban Bayramnda hutbeyi B e r k y a
r u k adna okutmasna sebep oldu. Fakat B e r k y a r u k bu srada mal sknt
iinde idi. Yannda ne kendi ihtiyalarn karlayacak, ne de askerlerine verebi
lecek para vard. Bu sebeple halifeye haber gnderip iinde bulunduu sknt
dan ve paraszlktan ikyet edip, kendisine yardm edilmesini istedi.
Grmelerden sonra sultana 50 bin altn verilmesi kararlatrld. Tabii bu olay,
165
Byk Seluklu Devleti'nin taht mcadeleleriyle ne duruma geldiini, vergi top

lanamadn, bu sebeple hzinenin bo ve otoritenin yok olduunu aka gster
mekte idi. Abbas halifesi bu paray gndermesine ramen B e r k y a r u k un
askerleri halkn mallarna el koydular. Bunun yansra Cebele hkimi ve kads
E b M u h a m m e d U b e y d u l l a h b i n M a n s u r dan elegeirilen para ve
deerli eyalar, bir lde mal sknty gidermiti.
Sultan B e r k y a r u k mal sknt iinde iken veziri E b u l - M e h s i n , Hille emri S a d a k a ya, Senin yannda sultann hzinesine ait bir milyon altn
ile gemi yllara ait u kadar altn kalmt. Ya onlar gnderirsin, ya da lkene
asker sevk eder ve oralar elinden alrz dedi. Bunun zerine S a d a k a , B e r k
y a r u k adna okuttuu hutbeyi keserek, M u h a m m e d T a p a r adna okutma
ya balad. Sultan B e r k y a r u k , Badata gelince, S a d a k a ya mektuplar
gnderip huzuruna gelmesini bildirdi. S a d a k a nin huzura gelmek iin tek art, onu tehdit eden vezir E b u l - M e h s i n in, kendisine teslim edilmesi idi. O,
bu takdirde sultann samim bir klesi olacan bildirdi; fakat S a d a k a mn bu
istei kabul edilmedi. O da sultanla ilikilerini tamamen kesti; ayrca Kfe'ye adam
gndererek sultann oradaki nibini kovdu ve ehri de kendi topraklar iine katt.
B erkya ru k - M uham m ed Tapar n n c sava
Melik M u h a m m e d T a p a r ile S e n c e r , Hemedan ve teki baz yerleri

eegeirdikten sonra Badata doru ilerledi ve Hulvana geldikleri srada A r t u k o l u l g a z i d e onlarn hizmetine girdi. Bu srada M u h a m m e d T a p a r n askerlerinin says maiyyetindekilerin dnda 10 bin atly geiyordu. Onlarn
bu harekt Badata ulanca sultan B e r k y a r u k , ok ar hasta idi. Yakn
adamlar dahi onun aleyhinde sabah-akam aslsz haberler uyduruyorlard. Bu
bakmdan askerleri aknlk iinde idiler. Sonunda B e r k y a r u k u bir mahaffe iinde Badatn bat yakasna geirdiler ve Remlede ordugh kurdular. Adam
lar, gittike arlaan B e r k y a r u k un kesin leceine inanmlar, onun nereye
gmlecei hakknda fikir al-veriinde bulunuyorlard. Fakat sultan, kendini
iyi hissettiini belirtti. Bunun zerine adamlarnn moralleri dzeldi ve Badat
tan ayrlp ktlar. Bu srada melik M u h a m m e d in askerleri de oraya ula
mlard, aralarnda sadece Dicle nehri vard. Birbirlerine ok yadrmaya ve
kfrler etmeye baladlar. B e r k y a r u k ve askerleri bu kargaa iinde Vasta
gittiler. Melik M u h a m m e d T a p a r , 23 Ekim 1101 tarihinde Badata gelerek
hkmet konana yerleti. Halife M u s t a z h i r B i l l a h i s e B e r k y a r u k v e
adamlarnn davranlarna ok kzdn ve kendisinin geliiyle sevindiini M u
h a m m e d T a p a r a bildirdi. ok gemeden Halifelik Divannda M u h a m m e d T a p a r adna hutbe okundu. Halife, ona hilt giydirmi ve iki kl
kuatmt. Bu arada Hille emri S a d a k a da ballk ve itaatini bildirmek zere
Badata geldi. M u h a m m e d T a p a r , 11 Kasma kadar Badatda kaldktan
sonra kardei S e n c e r ile lkelerine dnmek zere, bu ehirden ayrldlar. S e n c e r , Horasana, M u h a m m e d T a p a r da Hemedana gittiler. Ancak ok ge
166
meden sultan B e r k y a r u k un halifenin Vastda\ai arazisine saldrd ve ona

hakaretler ettii renildi. Bunun zerine halife, M u h a m m e d T a p a r , Ba
data davet ile hakknda sylenenleri ona anlatarak B e r k y a r u k ile sava
makta kararl olduunu bildirdi. M u h a m m e d T a p a r ise, Emirlmminnin
hareketine gerek yok, bu grevi ben en iyi ekilde yerine getiririm diyerek geri
dnd. O, 1 1 g a z i ye Badata hne tyin etti ve beraberindeki askerlerle s
ratle Rzrvere gitti.
Sultan B e r k y a r u k Vasta geldii zaman ar hasta idi ve mahaffe iinde
tanyordu. Melik M u h a m m e d T a p a r ve Hille emri S a d a k a tarafndan
takip edilmekten korkan B e r k y a r u k un askerleri sratle ilerlemi, bu yz
den atlar ve pek ok mallar telef olmutu. Ayrca onlar, getikleri btn kpr
leri ykmlard. Ancak sultan B e r k y a r u k , Vast ta iyileti. Onun adamlarnn
bu andaki yegane dncesi ehrin bat yakasndan dou yakasna geebilmekti,
fakat aradaki Dicle nehrini geecek gemi yoktu. Mevsim kt, hava ok souktu
ve nehrin sular ykselmiti. ehir halk, onlardan korktuu iin hepsi evlere ve
camiye kapanmlard, yollar ve arlar botu. ehrin kads E b A l i e 1 F r k , sultann ordughna gidip, emr A y a z ve vezir ile grt, sonunda
iki taraf anlatlar. Buna gre Seluklu askerleri, ehirde huzur ve gveni sala
yacak, buna karlk Vastllar da onlar kar kyya geireceklerdi. Bylece eh
rin dou yakasna geen B e r k y a r u k un askerleri rahatladlar. Bu arada Va
sll askerler de sultan B e r k y a r u k a haber gnderip, hizmetine girmek iin
izin istediler, o da bunlar kabul etti. Daha sonra Porsukoullanna bal emrler
de ayn ekilde sultann hizmetine girdiler. Bu arada sultan B e r k y a r u k , kar
dei M u h a m m e d T a p a r m Badat tan ayrldn renince onu takip ede
rek Rzrverde ona yetiti. Her iki tarafta 4 bin Trk atls vard. Birinci gn,
akama kadar iki taraf da sava dzeninde beklediler, iddetli souk yznden
aralarnda arpma olmad. kinci gn tekrar kar karya geldiler. Her iki ta
raftan dello iin kan askerler, birbirlerine yaklanca sarlp kucaklayorlar
ve selm verip geri dnyorlard. Bu durum, birbirlerini tanyan askerlerin artk
bu mcadeleden bktn gsteriyordu. Nitekim M u h a m m e d T a p a r n as
kerlerinden bir gurup emr B u 1 d a c , sultan B e r k y a r u k un veziri E b u 1 M e h s i n ve emr A y a z ile grtler ve bu olaylardan herkesin zarara u
radn ve zayf dtn syleyerek bara karar verdiler. ki taraf arasnda
kabul edilen anlamaya gre (27 Aralk 1101),
a) B e r k y a r u k Sultan, M u h a m m e d T a p a r Melik nvan tayacak,
b) Melik M u h a m m e d T a p a r , saraynn kapsnda gnde nevbet (ban
do) aldracak,
c) Gence ve ona bal yerler, Azerbaycan, Diyarbakr, Elcezire ve Musul, M u
h a m m e d T a p a r aai t olacak,
d) Melik M u h a m m e d , herhangi bir yere sahip olmada zorlukla karlar
sa sultan B e r k y a r u k kardeine asker yardmda bulunacak,
167
e) Horasan dndaki yerler sultan B e r k y a r u k a ait olacak,

f) M u h a m m e d T a p a r , sultan B e r k y a r u k a ylda 1.300.000 altn vergi
deyecekti. Bu antlamadan sonra sultan B e r k y a r u k Sveye, melik M u h a m
m e d T a p a r da Esedbda, emrler de kendi blge ve ktalarna gittiler.
B arn bozulm as ve d rd n c sava
Melik M u h a m m e d T a p a r , Esedbddan Kazvine gittii zaman iki ta

raf arasnda bar salayan emirleri kendine ihanetle sulad ve ehrin reisine,
dzenleyecei lene bu emirlerin de gelmesi iin arac olmasn emretti ve onlar
iin bir tuzak hazrlanmasn istedi. Kazvin reisi, nce, onlar iin efaat diledi
ise de daha sonra melik M u h a m m e d in emrine uyarak bir len dzenledi ve
yakn adamlarna da elbiselerinin altnda silah bulundurmalarn syledi. Me
lik M u h a m m e d , bu lene byk emirlerden B e s m e 1 ve A y t e k i n ile bir
likte geldi. Ancak bar taraftar olduu anlalan B e s m e 1 ldrld, A y t e k i n in de gzlerine mil ekildi. Ote yandan, daha nce B e r k y a r u k taraftar
olan emr Y n a l b i n A n u t e k i n onun yanndan ayrlarak dalarda ve ka
lelerde yerlemi olan Batmlerle savaa girimiti. Bir sre sonra o da melik M u h a m m e d in
yanna
geldi
ve
onunla
birlikte
R e y e
gittiler.
Melik
M u h a m m e d T a p a r ; burada anlamay bozarak Reydeki saraynda be nevbet aldrmaya balayarak tekrar sultanln iln etmi oldu; ok gemeden de
Reydeki askerler ona katldlar. te yandan B e r k y a r u k da M u h a m m e d T a
p a r m kuvvetlenmesini beklemeden harekete gemiti. Rey yaknnda savaa gi
ren iki ordudaki asker says 10ar bin idi. B e r k y a r u k ordusundaki S r h b b i n K e y h s r e v in emr Y n a l b i n A n u t e k i n e saldrp bozguna
uratmas, M u h a m m e d T a p a r m btn askerlerinin bozulup dalmasna
sebep oldu (ubat/Mart 1102), M u h a m m e d T a p a r n ordusu o kadar abuk
dalmt ki, arpmalarda hi kimse lmemiti. Onun kuvvetlerinin ou Taberistana bir ksm da Kazvin tarafna gittiler. M u h a m m e d T a p a r , beraberin
deki az saydaki askerlerle sfahana yneldi. Askerlerinin dalmasn nlemek
iin sanca kendisi tayordu. P o r s u k o l u I l b e y i i l e emr A y a z , onu Kum
ehrine kadar takip ettiler. Sultan B e r y a r u k da M u h a m m e d T a p a r m
evreye dalan adamlarn tespit edip yakaladklarnn mallarna el koydu. Ote
yandan M u h a m m e d T a p a r , beraberinde 1600 atl ve yaya ile, emr Y n a l
ve baz emrler olduu halde, sfahana girdii zaman derhal ehrin surlarnn y
klan ksmlarnn yeniden yaplmasn ve hendeklerin de su kncaya kadar ka
zlmasn emretti. Ayrca her kapy, savunmak zere bir emre teslim etti. Sultan
B e r k y a r u k ise kardeinin sfahana gittiini renince derhal harekete gee
rek ubat/Mart 1102de sfahana ulap komutasndaki 15 bin atl ve 100 bin kii
den oluan bir orduyla ehri kuatt. Melik M u h a m m e d T a p a r , ehrin
surlarn her gece kez dolayor, kuatma iddetlendike gsz ve zayf du
rumdaki askerleri ehir dna kartyordu. Bu nlemlere ramen ehirde yiye
cek tkendi, halk alktan lmemek iin atlar, develeri ve teki hayvanlar yiyordu.
168
M u h a m m e d T a p a r , bunun yansra para sknts da ekmeye balad, bu ara

da askerler de tekrar maa istediler. M u h a m m e d T a p a r , onlarn isteklerini
karlayabilmek iin ehir halkna vergi koydu. Kuatma ve vergi nedeniyle ehir
deki yiyecek fiyatlar srekli olarak artyor, eya fiyatlar ise istek olmad iin
dyordu. Buna karlk ehir dndaki fiyatlar ucuzdu. Kuatma 25 Eyll 1102
tarihine kadar srd. Melik M u h a m m e d T a p a r , B e r k y a r u k u ehirden
uzaklatracak kuvvet ve kudrette olmadn, tehlikenin arttn grnce sfa
handan ayrlmaya karar verdi. O, gidecei yerlerden asker toplayp geri dnecek
ve sultan B e r k y a r u k un ehir kuatmasn terke zorlayacakt. Nitekim M u
h a m m e d T a p a r , bu amala 150 atl ile beraber ehirden ayrld, yannda emr
Y n a 1 da vard. Byk emrleri de ehirde kalan askerlerinin banda brakt.
Sultan B e r k y a r u k ,
kardeinin ehirden ktn rendii zaman, emr
A y a z ok sayda askerle peinden gnderdi. ok gemeden B e r k y a r u k un askerleri, M u h a m m e d T a p a r yakaladlar. Ancak M u h a m m e d T a

p a r , emr A y a z a, Senin bana baz ykmllklerin ve henz bozulmam
antlarn var. stelik ben sana, ktlk yapman gerektirecek bir i de yapmadm
dedi. Bunun zerine emr A y a z da onu yakalamaktan vazgeerek yoluna devam
edebilmesi iin atlar verdi. Bunun yansra M u h a m m e d T a p a r m sanca
n, etrini ve biraz da parasn alp, sultan B e r k y a r u k un yanna dnd. Sul
tan B e r k y a r u k , emr A y a z huzuruna girdiinde kardei M u h a m m e d e
ait bayraklarn ters evrilmi olduunu grd ve bunu ho karlamayarak, Eer
o ktlk yapm olsa bile, ona kar byle muamele yapmak gerekmez dedi. Bu
olay M u h a m m e d T a p a r a anlatlnca kardeinin bu davranndan ok mem
nun oldu. te yandan M u h a m m e d T a p a r m sfahandan ayrdmasndan sonra
da B e r k y a r u k un kuatmas devam etti. Fakat bu kez ehrin nnde yama
clar da toplanmt. Onlar, ehre girmek iin merdivenler ve mancnklarla h
cuma getiler; ehir halk ise mallarn ve eyalarn korumak iin bu yamaclara
kar baaryla mcadele etti. Bu sebeple ehri yamalamak isteyenler ekilip git
tiler. Bunun zerine adamlar, sultan B e r k y a r u k a oradan ayrlmasn ner
diler, o da 3 Ekim 1102 gn sfahandan ayrld. B e r k y a r u k , ehristan ehrine,
olu M e l i k a h ve bin atl ile birlikte emr T r e k e s - S e v a b yi vekil ata
dktan sonra Hemedana gitti.
Vezir E b u l - M e h s i n , Isfahan kuatmasnda sultan B e r k y a r u k ile be
raberdi. Kuatma srasnda bir gn vezir, sultana hizmet etmek iin adrndan
ktnda yanna bir gen geldi. Rivayete gre batn olan bu gen, vezirin daha
nce ldrtm olduu E b S a i d H a d d d m klelerinden idi. Bu gen efen
disinin intikamn almak iin frsat ganimet bilerek veziri birka yerinden yara
layarak ldrd (1102). te yandan sultan B e r k y a r u k , onun yerine E b
M a n s u r M e y b u z yi vezir atad. O, daha nce M u h a m m e d T a p a r n
veziri idi. Bu sralarda Rey ehrinde hutbe, sultan B e r k y a r u k adna okunu
yordu. Melik M u h a m m e d T a p a r , sfahandan ayrld zaman beraberinde
Y n a l b i n A n u t e k i n d e vard. Emr Y n a l , M u h a m m e d T a p a r dan
169
R eye giderek orada hutbeyi kendi adna okutmak iin izin istedi. M u h a m
m e d T a p a r n bu istei kabul etmesiyle Y n a 1, kardei A 1 i ile birlikte R eye
hareket etti ve Kasm/Aralk 1102 tarihinde de oraya ulat. Sultan B e r k y a r u k un Rey deki naibleri, kar koyacak gce sahip olmadklar iin melik M u h a m
m e d T a p a r a tbi oldular. Bylece emr Y n a 1, ieyde M u h a m m e d
T a p a r adna hutbe okutarak ehre hkim oldu. Fakat o, halka zalimce davrand
ve onlardan 200 bin altn msadere etti. Ancak Y n a 1 , burada 27 Aralk 1102
tarihine kadar kalabildi. Bu srada sultan B e r k y a r u k un emirlerinden P o r s u k o l u P o r s u k , emr Y n a 1 zerine yrd, iki taraf arasnda Rey kap
s nndeki savata Y n a 1 ve kardei A l i , malup oldular. Bylece Rey, tekrar
sultan B e r k y a r u k un ynetimine geti. Emr Y n a 1 , bir sre sonra pek ok
kuvvetini kaybettikten sonra beraberindeki 700 kiiyle Badata geldi ve M u h a m m e d T a p a r lehine faaliyete balad. Bu amala o, A r t u k o l u I l g a z i ve
S k m e n ile bir toplant yapt. Onlar, M u h a m m e d T a p a r destekleyecek
leri hususunda ant itiler, daha sonra da Hille hkimi I. S e y f d d e v l e S a d a k a nin yanna gittiler. S a d a k a da ayn ekilde M u h a m m e d T a p a r a bal
kalacana ant iti.
G m lekin K ayser nin B adata hne atanmas
Sultan B e r k y a r u k sfahandan ayrlp Hemedana geldii zaman emirle

rinden G m t e k i n K a y s e r i yi Badata hne atad. Ancak bu srada Ba
dat da M u h a m m e d T a p a r adna A r t u k o l u I l g a z i hne olarak bulu
nuyordu. O, baka bir hnenin geldiini renince Hsn Keyf hkimi olan kar
dei S k m e n e haber gnderip, G m t e k i n e kar kendisine yardma gel
mesini bildirdi. I l g a z i nin bir mttefiki de S a d a k a idi. Bu bakmdan I l g a z i ,
onun yanna Hilleye giderek B e r k y a r u k un adamlarndan kendisine sald
racak olanlara kar daha nce yaptklar anlamay yenilemek istedi; S a d a k a
da bunu kabul ile bu hususta tekrar yemin etti, I l g a z i bunun zerine Badata
dnd. G m t e k i n ise Badat yolu zerinde nce Karmisne geldi ve Ba(/atdaki B e r k y a r u k yandalarna haber gnderip ehre yaklatn bildirdi.
B e r k y a r u k yanda bir gurup, onu karlayarak gelimeleri haber verdi ve Ba
data gitmekte acele etmesini istediler. Nitekim o da sratle yoluna devamla 27
Aralk 1102de Badata ulat. te yandan 1 1 g a z i de kardei S k m e n ile bu
luarak evredeki baz kyleri yamaladlar. Bu srada G m t e k i n in gel
mesiyle Badatta hutbe, sultan B e r k y a r u k adna okunmaa balad.
G m t e k i n , adamlarndan birini S e y f d d e v l e S a d a k a ya gndere
rek sultan B e r k y a r u k a itaat etmesini istedi. Fakat S a d a k a , bu neriyi ka
bul etmeyerek Badatta B e r k y a r u k a kar aka cephe ald. Onun bu
davran sonucunda Badat ta sultan B e r k y a r u k adna okunmakta olan hut
beye son verildi. Bylece Badattaki minberlerde hibir Seluklu sultannn ad
okunmayp sadece Abbas halifesinin okunmakta idi. Bu olaylar srasnda, S e y
f d d e v l e S a d a k a , Hilleden ayrlarak, I l g a z i ve S k m e n e haber gn
170
derip kendilerine yardma geldiini bildirmiti. Bunlar harekete geip evredeki

kyleri yamalayarak halk rahatsz ettiler. Bunun zerine halife, S e y f d d e v 1 e ye eli gndererek bu yamalara bir son vermesini istedi. S e y f d d e v l e ,
ancak G m t e k i n Badattan karld takdirde halifeye itaat edeceini,
aksi halde klca sarlacan syledi. Bunun zerine G m t e k i n in Badat
tan karlmasna karar verildi. ok gemeden G m t e k i n 23 Ocak 1103de
Badattan ayrlmak zorunda kald. Bunun zerine S e y f d d e v l e S a d a k a
da Hille ye dnd. Bylece Badatta hutbe yeniden M u h a m m e d T a p a r adna
okunmaya balad. te yandan G m t e k i n Fasita giderek burada B e r k
y a r u k adna hutbe okuttu; fakat ok gemeden S a d a k a , sonra da 1 1 g a z i ona
kar harekete getiler. G m t e k i n , onlara kar koyamayaca iin Vasttan ekildi ve S a d a k a dan aman alarak sultan B e r k y a r u k un yanna dn
d. Vastda ise hutbe yeniden M u h a m m e d T a p ar adna okunmaya balad.
Bylece sultan B e r k y a r u k un bata Badat olmak zere, teki ehirlerde s
tnlk salamak iin giritii abalar baarsz kalyordu.
B erkyaruk-M uham m ed Tapar arasndaki
bein ci ve son sava ve anlama
Btn bu olaylar srasnda, Azerbaycanm bir blmne hkim olan melik

M e v d u d b i n s m a i l , ErdebiVde bulunan enitesi M u h a m m e d T a p a r a
haber gndererek yanna davet etdi. nk o, sultan B e r k y a r u k tan babas
nn intikamn almak istiyordu. Babas s m a i l b i n Y a k u t , daha nce taht
mcadelesi srasnda, hayatn kaybetmiti (Bk. B e r k y a r u k - s m a i l b i n Y a
k u t mcadelesi). Bunun zerine M u h a m m e d T a p a r , sratle onun yanna
gitti. Ancak M e v d u d , 22 yanda aniden ld (Ocak 1103). Buna ramen em
rindeki askerler, M u h a m m e d T a p a r m hizmetine girerek kendisine destek
olma hususunda ant itiler. Bunlar arasnda S k m e n e l - K u t b , M u h a m
med bin Y a s y a n
ve K z l A r s l a n
gibi emrler de vard. Sultan
B e r k y a r u k , bu ittifak haber alnca derhal harekete geti. ki taraf kuvvet

leri Azerbaycandaki Hoy ehri nlerinde karlatlar (17 ubat 1103). Sava g
ne batarken balam ve gece yarsna kadar devam etmiti. Bu srada sultan
B e r k y a r u k un emirlerinden A y a z n, beraberindeki dinlenmi 500 atl ile
M u h a m m e d T a p a r m askerlerine saldrmas, savan gidiini deitirdi. M u
h a m m e d T a p a r n yorgun askerleri bu hcum karsnda tutunamayarak ka
tlar; M u h a m m e d T a p a r ise adamlarndan bir ksmyla nce Ercie, sonra
da S k m en e l - K u t b ye bal Ahlata yneldi. Sultan B e r k y a r u k ise bu
galibiyetten sonra Tebriz-Meraga arasnda birka gn dinlendikten sonra Zencana
gitti.
Her iki karde arasndaki saltanat mcadelesi uzun srm, bu sre iinde
bir ok kimsenin mal yamalanm, yerleim merkezleri tahrip olmutu. Tabia
tyla sonuta bu iten Byk Seluklu Devleti kadar iki karde de zarar grm
t. Seluklu Devleti, kuvvetli bir otoriteden ve vergiler toplanamad iin de ma
171
l kaynaklardan yoksun kalmt. Sultan B e r k y a r u k ve melik M u h a m

m e d T a p a r , balangta kudretli iken bu savalar nedeniyle zaman zaman zayf
dtler ve yanlarnda ok az kuvvet kald. Ote yandan byk emrler de hkimi
yetlerini srdrmek ve keselerini doldurmak amacyla bu mcadelelerin deva
mndan yana idiler. Nitekim onlar, karlarna uygun olarak zaman zaman taraf
deitiriyorlar ve mcadeleyi krkliyorlard. iki karde arasndaki son sava
tan sonra sultan B e r k y a r u k adna, Rey, Cibal, Taberistan, Huzistan, Fars, Di
yarbakr, Elcezire ile Mekke ve M edinede hutbe okunuyordu. Melik
M u h a m m e d T a p a r ise Azerbaycan, Arran yresi, sfahan ve Tekrit dnda
Irakn her yerine hkimdi. Bunun yansra Batiha blgesinin bir ksmnda B e r k
y a r u k , teki ksmda ise M u h a m m e d T a p a r adna hutbe okunuyordu. Basra
ehrinde hutbe her ikisi adna idi. Crcan snrndan Maverannnehre kadar
Horasann her tarafndan da melik S e n c e r ve M u h a m m e d T a p a r adna
hutbe okunuyordu. Bu durumda sultan B e r k y a r u k , gerei kardei M u h a m
m e d T a p a r dan daha nce anlamt. O, devletin bu devaml mcadele ile za
yfladn, mal durumunun bozulduunu, buna karlk askerlerin srekli olarak
daha fazla para istediini grnce kad E b u l - M u z a f f e r C r c a n i l e E b u l F e r e c A h m e d H e m e d a n yi eli olarak bar artlarn tespit etmek ze
re, kardeine gnderdi. Melik M u h a m m e d T a p a r , bu srada Meraga yakn
larnda idi. iki eli, onun yanna giderek ne amala gnderildiklerini anlattlar,
onu da bara tevik ederek lkenin harabeye evrildiini ve slm dmanlar
nn her tarafa gz diktiklerini anlattlar. M u h a m m e d T a p a r da bar kabul
etti ve artlarn grmek iin eliler gnderdi. Sonuta iki taraf arasnda bir
anlama saland, iki karde bu anlamaya sadk kalacaklarna ant itiler (Ocak
1104). Bu anlamaya gre,
a) Sultan B e r k y a r u k , kardei M u h a m m e d Ta p a r m nevbet aldr
masna karmayacak, M u h a m m e d T a p a r , kendisine ait ehirlerde okunan
hutbelerde B e r k y a r u k un adn zikretmeyecek.
b) ikisi birbirleriyle yazmayacak, yazmalar vezirler araclyla yaplacak.
c) Askerler, diledii tarafa geebilecek, bu hususta hi kimseye mdahale edil
meyecek.
d) Sefidrd snr olmak zere, Azerbaycan, Diyarbakr, Elcezire, Musul ve Su
riyeye kadar olan blgeler, M u h a m m e d T a p a r a ait olacak; rak toprakla
rnda S e y f d d e v l e S a d a k a ya ait olan yerler melik M u h a m m e d in
hkimiyetinde bulunacak.
Sultan B e r k y a r u k ise Cibal, Fars, Isfahan, Rey, Hemedan, Huzistan ve Ba
dat ynetecek.
e) B e r k y a r u k tan sonra M u h a m m e d T a p a r sultan olacak.
f) Maverannehr ve Horasan hkimi melik S e n c e r , M u h a m m e d T a
p a r a tbi olacak.
172
M u h a m m e d T a p a r bu anlamadan sonra sfahanda, bulunan adamlarna

emir verip, ehirden ayrlmalarn ve buray B e r k y ar u k a teslim etmelerini
istedi. Sultan B e r k y a r u k , sfahana gittii zaman M u h a m m e d in adamla
r ehri ona teslim ettiler. B e r k y a r u k , onlara kendi tarafna gemeye davet
etti. Fakat onlar, bu teklifi kabul etmeyerek M u h a m m e d T a p a r a hizmete
devam etmeyi uygun buldular. Bu nedenle sultan B e r k y a r u k , onlar vefakr
olarak niteledi. Daha sonra onlar, M u h a m m e d T a p a r m aile bireyleri ile
sfahandan ayrlp, onun yanma gittiler. B e r k y a r u k , onlar ayrlrken ok iyi
davrand, kardeinin aile bireyleri iin ok miktarda para ve eyalarn tamak
iin de 300 deve ile 120 katr verdi, ayrca onlara hizmet iin yanlarnda asker
de gnderdi, Bu olay, B e r k y a r u k un dmanlarna kar ne kadar iyi dav
randn gsteren rneklerden biridir.
Szkonusu anlamadan sonra sultan B e r k y a r u k , halife M u s t a z h i r B i 1 1 a h a eli gnderip yaplan bar ve kararlatrlan artlar bildirdi. Halife, bu
durumda M u h a m m e d T a p a r m Badat hnesi olan 1 1 g a z i yi arp, an
lama gerei, hutbenin B e r k y a r u k adna okunmasn istedi. Bu teklif kabul
edildi ve 18 ubat 1104 gn Divanda, ertesi gn de camilerde sultan B e r k y a
r u k adna hutbe okundu. Ayrca B e r k y a r u k adna Vastta da hutbe okun
maya baland. l g a z i , Badatta sultan B e r k y a r u k adna okunmasna
msaade edince, S e y f d d e v l e S a d a k a , bu olay yanl yorumlam ve onun
M u h a m m e d T a p a r a muhalefet ettiini sanm ve onu Badat tan uzakla
trmak iin harekete geeceini halifeye bildirmiti. Emr 1 1 g a z i , bunun ze
rine derhal Trkmenleri toplamaya balad. Buna karlk S e y f d d e v l e
S a d a k a Badata gelerek bat yakasnda konaklad. 1 1 g a z i ise ehirden ka
rak S a d a k a ya eli gnderdi ve yaplan bar dolaysyla sultan B e r k y a r u k a
itaat ettiini bildirerek zr diledi. Bunun zerine S a d a k a , memnun olarak
Hilleye dnd. Halife ise daha sonra sultan B e r k y a r u k a hilat ve saltanat
menurunu gnderdi (Temmuz/Austos 1104).
Sultan B erk ya ru k 'u n l m ve kiilii
Sultan B e r k y a r u k , sfahanda bulunduu srada verem ve basur hastalk

larna yakalanmasna ramen, bu srada oraya gelen 1 1 g a z i nin tevikiyle bir
mahaffe iinde Badata ynelmiti; Bercirde ulat zaman hastal nedeniy
le hareket edemez oldu ve krk gn orada kald. B e r k y a r u k , hastal daha
da iddetlenip hayatndan mit kesince, takriben 5 yandaki olu M e l i k a h a
ve emr A y a z a hilat giydirdi. teki Seluklu emirlerini huzuruna ararak
olunu sultan olarak kendine veliaht, emr A y a z da ona atabek tayin ettiini
bildirdi. Daha sonra onlara her ikisine de itaat etmelerini, olunun sultanln
korumak ve savunmak hususunda aba gstermelerini emretti. Seluklu emir
leri bunu kabul ile olunu ve tahtn korumak urunda canlarn ve mallarn
feda edeceklerini sylediler. Sultan B e r k y a r u k , onlardan bu konuda ant i
melerini istedi, onlar da bu konuda ant itiler. Sultan, onlara Badata gitmeleri
173
ni emretti, kendisi ise sfahana dnmek niyetinde idi. Fakat ok gemeden sultan,
Bercirdde hayata gzlerini yumdu (22 Aralk 1104). Cesedi sfahana gtrld
ve trbesine gmld.
Sultan B e r k y a r u k , ld zaman 25 yanda idi. O, savalar ve saltanat
mcadeleleri dolaysyla pek ok sknt ekti. Onun ksa sren hayat, bazan var
lk, bazan yokluk iinde geti. Durumu glenip kartlarnn boyun edikleri ve
Byk Seluklu Devletinin tek hkimi olduu bir srada ld. Btn skntlara
ramen halk onu sevmekte ve onun sultanln yelemekte idi. Sultan B e r k y a
r u k , yumuak huylu, cmert, sabrl, akll ve ok iyi ahlkl bir hkmdar idi.
Cezalandrmakta arya kamaz, ou zaman sulular affederdi.
VI.
SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR
Sultan B e r k y a r u k ldkten sonra emr A y a z , veliaht olan M e l i k a h
iin ota ve etr gibi saltanat simgelerini hazrlatmt. Bunlar yrylerine de
vam ederek 6 Ocak 1105 tarihinde Badata ulatlar. Onlarla beraber A r t u k o l u I l g a z i v e 5 bin atl vard. Halife M u s t a z h i r in veziri E b u l - K a s m
A l i b i n C h e y r onlar karlad. Emr I l g a z i v e T o g a n y r e k halifelik
divanna gelerek hutbenin M e l i k a h adna okunmasn istediler. Bu neri ka
bul edildi ve II. M e 1 i k a h adna sultan olarak Badatta hutbe okundu. Sultan
M e l i k a h a dedesi M e l i k a h n lakab olan Cellddevle verildi ve adna
hutbe okunurken altn sald.
B e r k y a r u k ile olan anlamasndan sonra M u h a m m e d T a p a r , sfahan
daki adamlar gelinceye kadar Tebriz ehrinde beklemiti. O, bu adamlar yanma
gelince, sfahan savunma hususundaki baarl almasndan dolay S d 1 m l k E b u l - M e h s i n i vezir atad. M u h a m m e d T a p a r n bundan son
raki dura, anlamayla kendisine braklan Musul ehri idi. Bu srada Musula
emr k r m hkimdi. O, M u h a m m e d T a p a r n kendi zerine geldi
ini duyunca Musulun surlarn yeniledi ve tamire muhta yerlerini onartarak
evredeki kyllere zarar grmemeleri iin ehre girmelerini emr etti. Byle
ce o, muhtemel bir kuatma iin hazrlklarn tamamlamt. Nitekim ok geme
den M u h a m m e d T a p a r , ehri kuatt v e k r m e haber gndererek
kardei sultan B e r k y a r u k ile yaptklar anlamaya gre, Musul ve Elcezirenin
kendisine verildiini hatrlatt, ayrca ona, Eer bana itaat edersen Musulu senden
almayacam, yine senin elinde brakacam, yalnzca ehirde hutbe benim ad
ma okunacak dedi. k r m ise bunu, Anlamadan sonra sultan B e r k
y a r u k bana da mektuplar gnderdi. O, bu mektuplarda, ehrin kendisinden
bakasna teslim edilmemesini emrediyor eklinde cevaplyordu. M u h a m
m e d T a p a r , bu durumda mancnk atlar ve lamclarn ehrin altna doru
tneller kazmasyla savaa balad. te yandan k r m n askerleri de sur
larda alan kk kaplardan yaya olarak kp, M u h a m m e d T a p a r n as
kerlerini ldryorlard. Daha sonra M u h a m m e d T a p a r m kuvvetleri
saldrya geti ve surlarda gedikler atlar. Ancak ertesi sabaha kadar Musul hal-
175
k bu gedikleri kapatmt. k r m , bu kuatmaya hazrlkl olduundan

ehirde yiyecek sknts ekilmemi ve fiyatlarda bir art grlmemiti. ki taraf
arasndaki sava, 28 Ocak 1105 tarihine kadar devam etti. Nihayet bu tarihte
k r m , sultan B e r k y a r u k un lm haberini ald ve ehir halkn toplaya
rak bundan sonra ne yaplmas gerektiini onlara dant. Halk da Mallarmz
ve canlarmz senin emrindedir. Sen ne yapacan daha iyi bilirsin dedi.
k r m , bundan sonra bu konu iin emirlerini toplad, onlar da B e r k y a r k un ldn, bu durumda halkn M u h a m m e d T a p a r dan baka itaat
edecei bir sultann olmad ve ona itaat arz etmenin daha doru olacan be
lirttiler. Bu grmelerden sonra emr k r m , M u h a m m e d T a p a r a
eli gndererek itaatini bildirdi ve vezir S d l m i i l k n yanma gelmesini iste
di. Vezir, k r m n yanna giderek ona, Yaplacak en doru i, derhal
sultann huzuruna gitmendir. nk o, senin hi bir isteini geri evirmeyecektir
dedi. k r m , onun szn dinleyerek birlikte M u h a m m e d T a p a r n yanna gittiler. Sultan, onu hrmetle karlad ve hemen halknn yanna
dnmesini istedi. k r m , yer ptkten sonra, M u h a m m e d T a p a r n yakn adamlarndan oluan bir gurupla geri dnd. O, daha sonra Musul dn
da byk bir len dzenlemi ve M u h a m m e d T a p a r ile vezirine hediyeler
gndermiti.
M uh am m ed Tapar n sultan olm as
M u h a m m e d T a p a r , kardei B e r k y a r u k un lm haberini, Musulu

kuatt srada renmiti. O, Musula hkimiyetini kabul ettirdikten sonra bera
berinde S k m e n e l - K u t b , k r m ve baz emirler bulunduu hal
de, Badata gitti. te yandan Hille emri S e y f d d e v l e S a d a k a da 25 bin
kiilik bir ordu ve iki olu D b e y s ile B e d r a n , M u h a m m e d T a p a r a
gndererek onu Badata gelmeye tevik etmiti. M u h a m m e d T a p a r , bu yol
culuk srasnda onlar da yanna ald. Emr A y a z ise M u h a m m e d T a p a r m harekete getiini rendiinde askerleri ile Badat dnda ordugh kurdu.
Bu arada emirlerle bir toplant yapan A y a z , onlarn grlerini ald. Emrler,
taht, M u h a m m e d T a p a r a kaptrmamak iin ona kar A y a z m yann
da savaacaklar, kendisine ve II. M e 1 i k a h a bal kalacaklar hususunda
ant itiler. Bu toplant bitip emrler daldktan sonra A y a z m veziri S a f i y E b u l - M e h s i n akl grler ileri srerek, Ey efendimiz, hi phe
siz benim hayatm senin nimet ve devletinin devamna baldr. Ancak onlarn
nerileri doru deildir. Onlarn amac sana yaklamak iin bir vasta bulabil
mek ve senden yararlanmaktr. Doru olan, sultan M u h a m m e d ile barmak
ve itaat arzetmektedir. O, seni ktamda brakaca gibi, dilediin kadar fazlasn
da verecektir dedi. Ancak emr A y a z , barmak veya muhalefet etmek husu
sunda kararszd. Yine de bir sava iin hazrlklarna devam ederek ordugha
ve ehre giden yollar tuttu. te yandan M u h a m m e d T a p a r , 10 ubat 1105
tarihinde Badata geldi ve ehrin bat yakasnda konaklayarak adna hutbe okuttu.
176
ehrin dou tarafnda ise hutbe II. M e 1 i k a h adna okunuyordu; A y a z ise as

kerleriyle beraber M u h a m m e d T a p a r n ordusuna kadar ilerledi ise de da
ha sonra geri ekildi. Onun hl kararsz olduu grlyordu. Nihayet A y a z ,
veziri S a f i y E b u l - M e h s i n e, bar yapmak ve sultanln kabul ettiini
bildirmek zere M u h a m m e d T a p a r n yanna gitmesini emretti. Vezir, ertesi
gn, M u h a m m e d T a p a r n ordughna giderek onun veziri S d l m l k
ile bulutu ve ne amala geldiini aklad. Her iki vezir, daha sonra M u h a m
m e d T a p a r n huzuruna karak durumu anlattlar. M u h a m m e d T a p a r ,
onlarn uzlama nerisini kabul etti. Ertesi gn, kadilkudt, nakibler ve A y a z m veziri, M u h a m m e d T a p a r n huzurunda toplandlar. Bu srada vezir S
d l m l k , M u h a m m e d T a p a r a, emr A y a z m, daha nceki olaylardan
dolay korktuunu, hem kendisi, hem de emrler iin aman istediini syledi.
Bu istek zerine M u h a m m e d T a p a r , M e l i k a h benim evldm gibidir,
kardeim ile benim aramda hibir fark yoktur. A y a z ve emirlere gelince, onlara
dokunmayacama ant ierim demiti. Daha sonra Nizamiye Medresesinde m
derrislik yapan K i y e l - H e r r a s , M u h a m m e d T a p a r dan bu hususta
ant imesini istedi; o da bunu yerine getirdi. Emir A y a z , 12 ubat 1105 gn
M u h a m m e d T a p a r n huzuruna kmak iin hazrland. Bu srada S e y f d d e v l e S a d a k a da Badata gelmiti, ikisi birlikte M u h a m m e d T a p a r n huzuruna karak itaatlerini bildirdiler. Bylece M u h a m m e d T a p a r , artk
Byk Seluklu Devletinin biricik hkimi ve sultan olmutu. Emr A y a z , daha
sonra (25 ubat) evinde byk bir len dzenlemi, sultan da davet ederek ona,
bu len srasnda pek ok hediyeler sunmutu. A y a z , klelerine, sultana tak
dim etmek iin, hzinesinden silah almalarn buyurmutu. Kleler, bu grevi ye
rine getirirken bir ktip (veya sf), onlarn yanna girip klelerle akalamaya
balad. Kleler, ona, Sana da mutlaka bir zrh giydirip huzura karacaz
dediler. Sonunda gmleinin altna zrh giydirip akalamaya devam ettiler. Ka
tip, bu akalara dayanamayarak onlardan kat ve sultann yakn adamlar aras
na girerek onlara snd. Sultan M u h a m m e d T a p a r , onu kaba bir giysi giymi
ve korku iinde grnce phelendi ve bir klesine trke olarak o ahsn ze
rinde ne olduuna bakmasn emretti. Kle, bu emri yerine getirip adamn ze
rine baktnda gmleinin altnda bir zrh olduunu grd ve durumu hemen
sultana haber verdi. Bunun zerine sultan, endielendi, Sarkllar byle silah
lanmlarsa, kim bilir asker ne haldedir? dedi. O, A y a z n evinde olduundan
olaylarn gelimesinden ve belki de ldrlmekten korkarak hemen kalkt ve
lenden ayrlarak sarayna gitti. Sultan M u h a m m e d T a p a r , bu durumda kar
nlem almay gerekli grm, S e y f d d e v l e S a d a k a , k r m , A y a z ve baz emrleri sarayna armt. Bu emrler toplandklarnda
sultan, onlara, K l A r s l a n n Diyarbakr zapt etmek zere harekete ge
tiini, oradan da Elcezireye yryeceini rendik. Ona engel olacak ve savaa
cak adam, aranzda kararlatrmanz gerekiyor
eklinde haber gnderdi.
Toplantya katlanlar, Bu i iin A y a z dan daha uygun bir kii yoktur dedi
177
ler. Emr A y a z d a K l A r s l a n blgeden uzaklatrmak iin S e y f d d e v l e S a d a k a nin da kendisiyle beraber gelmesi gerektiini syledi. Sultan,
daha sonra A y a z , S a d a k a ve vezir S d l m l k e meseleyi karara bala
mak iin huzurunda bulunmalarn emretti. Onlar da sultann huzuruna gitti
ler. M u h a m m e d T a p a r , ieri girdiklerinde A y a z ldrmek zere bir gurup
yakn adamn grevlendirmiti. Bunlar, ieri girince sultann grevlendirdii ki
ilerden biri, A y a z m bana vurarak ikiye bld. A y a z , bir rtye sarlarak
hkmet saraynn yanndaki yola atld (2 Mart 1105). Bir aka yznden byk
bir devlet adam bir anda yok olup gitmiti. A y a z n veziri S a f i y de bir sre
gizlendi ise de daha sonra o da yakalanp ldrld (Mays/Haziran 1105).
M engbars m isyan
Sultan M u h a m m e d T a p a r , K a s m d d e v l e A k s u n g u r
Porsu-
k yi Iraka hne atadktan sonra Badattan ayrlp (Nisan/Mays 1105) sfa

hana gitti. O, Isfahan halkna aman verdi, halk sultann geliiyle karklklarn,
zulm, mal ve paralara haksz el koymann son bulacana inanmt. Tarihi I b n l e s r d e bunu u cmle ile ifade ediyor: 'sfahandan kayla imdi gl,
kudretli ve itibarl bir sultan olarak dn arasnda ne kadar byk fark var .
Nitekim sultann adaletle davranmas ve dzeni salamasyla sfahanda otorite
yerine gelmi oldu. te yandan Seluklu ailesinden B r i b a r s n olu M e n g b a r s da sfahanda oturuyordu. O, ok byk mal skntya dnce buray
terkederek Nihavende gitti. Orada bir gurup asker de kendisine katlm ve baz
emirler de onu destekleyince M e n g b a r s , Nihavendde duruma hkim ola
rak kendi adna hutbe okutmutu; ayrca Porsukoullarma bal emirlere de ha
ber gndererek kendisine itaat etmee ve yardma ard. Sultan M u h a m m e d
T a p a r , bu durumu rendii zaman kar nlem olarak Z e n g i b i n P o r
s u k u tutuklatt. Z e n g i de kardelerine mektup yazarak onlar M e n g b a r s a
itaat etmekten vazgeirdi ve onun emrine girdikleri takdirde bana gelecek teh
like ve ikenceleri hatrlatarak M e n g b a r s tutuklamalarn, bylece olay
zmlemelerini istedi. Porsukoullar, bu mektup zerine M e n g b a r s a
bir adam gnderip, kendilerini, ona itaat etmi olarak gsterdiler. M e n g b a r s
da onlarla bulumak iin harekete geti. Porsukoullar, onu Hzistanda tutuk
ladlar. Bu olay M e n g b a r s n adamlarnn dalmasna sebep oldu. M e n g b a r s ise sfahana getirildi. Sultan M u h a m m e d , M e n g b a r s amcas
Te k i in oullaryla beraber tutuklatt. Z e n g i b i n P o r s u k a ise hapisten
karlmak suretiyle eski itibar iade edildi (1105-1106).
E m r avl nn Musul ve ev resin d ek i faaliyetleri
Emr a v l S a k a v u , bu devrede, Huzistan ve Fars blgesindeki ehirlere

hkimdi ve buradaki kaleleri imar etmiti. Bu faaliyetlerinden, onun, bamsz
lk hevesinde olduu anlalyor. Ancak M u h a m m e d T a p a r , Seluklu taht
na getii zaman emr a v l ondan korktu; bunda da haksz olmad, bir sre
178
A.L S E V M -E R D O A N MERL
sonra anlald. Seluklu sultan, onu itaat altna almak iin emr M e v
d u d b i n A l t u n t e k i n i gnderdi (1105/1106). Emr M e v d u d , bir kaleye
kapanan a v 1 1 y sekiz ay kuatt. Sonunda a v l , sultan M u h a m m e d e
yazd bir mektupta, Ben M e v d u d a teslim olmam, eer baka birini gnde
rirsen gelirim dedi. Sultan da onun itaatini salamak iin emr A h u r ile yz
n yollad. a v 1 1 , bu durumda kapand kaleden karak sfahana sultann
huzuruna giderek itaat etti. Sultan, bu tecrbeli emrin kendisine tbi olmasn
dan holand ve ondan Hallarn igal ettii yerleri geri almasn isteyerek Musul
ve yresini kta etti. Tabii buna sebep de Musul hkimi k r m n hizmet
te ve vergi gnderme konusunda ar davranmas idi. Emr a v 1 1 , 31 Ekim 1106ya
kadar Badatta kaldktan sonra Musula ynelerek, Erbile yrd. k r m ,
a v l nin kendi hkimiyetindeki ehirlere doru ilerlediini haber alnca as
ker toplamak iin evre emrlere mektuplar yazd. Erbil hkimi E b u l - H e y c
ise ona gnderdii mektupta, Ona kar ibirlii yapmak ve engel olmak iin he
men yanmza gelmezsen onun saflarna katlmak zorunda kalacam demitir.
Bu mektup k r m n harekete gemesine sebep oldu, yolda E b u l H e y c nin askerleri de ona katldlar. ki ordu sava dzenine getiinde a v 1 1 nin bin, k r m n ise iki bin atls vard. k r m , say bak
mndan stnl nedeniyle a v 1 1 yi ele geireceinden hi phe etmiyordu,
ancak onun dncesi gereklemedi. a v l , k r m n kuvvetlerinin
merkezine saldrm ve bu saldr karsnda, k r m n adamlar bozgu
na urayarak dalmt. k r m ise fel olmas sebebiyle ata binemiyor ve
bir mahaffe iinde tamyordu. Yannda, kendisini savunan birka sadk adam
kalmt, onlar da ldrlnce a v l nin askerleri k r m tutsak ala
rak efendilerinin yanna gtrdler. k r m n yenilgi haberi, Musula ula
t zaman, oradaki emrler onbir yandaki olu Z e n g i yi onun yerine geirdiler
ve adna hutbe okuttular. Musul kalesi kumandan, k r m n G u z o 1 u ( O u z o l u ) adndaki bir memlk idi. Bu kumandan, S e y f d d e v
l e S a d a k a , sultan I. K l A r s l a n ve Badat hnesi A k s u n g u r a ha
ber gndererek sratle M usula gelmelerini ve a v 1 1 y oradan
uzaklatrmalarn istedi. G u z o 1 u , bunlarn her birine, geldikleri takdir
de ehri kendilerine teslim edeceini vaadetmiti. S a d a k a , bu neriyi kabul
etmeyip sultan M u h a m m e d T a p a r a bal kald. te yandan bu galibiyet
ten sonra beraberindekilerin says oalan emr a v l , Musulu kuatt. k r m , daha nce Musulun surlarn ykseltmi ve salam bir duruma
getirmiti, ayrca evresine hendek kazdrarak ehri zabtedilemeyecek kadar sa
lamlatrmt; a v 1 1 ise adamlarna, k r m n her gn katr srtn
da gtrlp Musuldaki halka, ehri teslim ederek, efendilerini kurtarmalar iin
arda bulunulmasn emretti. k r m n de bu hususta emir vermesi
ne ramen bir sonu elde edilemedi ve ehir teslim olmad. Bylece bir sonu ala
mayacan anlayan a v l , k r m bir ukurda hapsetti. Zaten felli
ve 60 yanda bulunan k r m , bu ukurda ld (1106/1107). te yandan
179
Musul dakilerin yardm arsna iki taraftan cevap geldi. Trkiye Seluklu sulta
n I. K l A r s l a n , bu haberi alnca, askerleriyle beraber harekete geti. a v
l S a k a v u , onun harekete geerek Nusaybine ulatn haber alnca, Musul
nnden ayrld. Musul halknn arsna cevap verenlerden biri de A k s u n
g u r P o r s u k idi. O, a v 1 1 nrn ayrlmasndan sonra Musula geldi. Ancak A k s u n g u r a Musulda kimse iltifat etmemi, bu nedenle o, ayn gn geri dnmt.
Sultan I. K l A r s l a n ise Nusaybine gelmi ve askerlerini toplayncaya ka
dar orada beklemiti. a v l , onun yaklatn renince Sincar a gitti, 1 1 g a zi
ve k r m n askerlerinden bir ksm da ona katld; bylece
yanmdakilerin says yaklak 4 bin atl oldu. Bu srada melik R d v a n dan al

d bir mektup zerine a v l , Hallarla savamak zere Rahbeye yneldi. By
lece K l A r s l a n , Musul sorununda tek bana kalmt. Nitekim Musul halk
ve k r m n askerleri, K l A r s l a n a haber gndererek kendile
rine bir zarar gelmeyeceine dair ant imesini istediler. O da bu and yerine ge
tirmi, karlnda onlardan kendisine itaat edecekleri ve bal kalacaklar
hususunda ant almt. I. K l A r s l a n , Nisan 1107de Musula hkim oldu.
O, huzuruna kan k r m n oluna ve adamlarna hilatler verdi. Ayrca
Abbas halifesinden sonra kendi adna hutbe okuttu. Kaleyi G u z o 1 u ndan ala
rak yerine, baka birini atad. Halka ar gelen vergileri kaldrarak onlarn sevgi
ve balln kazand. te yandan emr a v l , Rahbeye ulatktan sonra ehri
kuatt. Bu srada ehre eybnoullarn dan M u h a m m e d b i n e s - S e b b k
hkimdi ve K l A r s l a n adna hutbe okutuyordu. a v l , bu arada melik
R d v a n a haber gndererek keindisiyle birlemeye ard ve buray teslim al
dktan sonra Hallar kovmak iin kendisiyle gelebileceini bildirdi, iki taraf
bylece anlatktan sonra R d v a n da a v l nin yannda gitti. Rahbe iddetle
kuatld ve halk ok zor drmda kald. Bu srada kaledeki burlardan birinde
bulunan bir gurup, a v 1 1 ya haber gnderip kendilerini himaye ettii takdir
de ona yardm edeceklerini bildirdiler. a v l nin olumlu sz vermesi zeri
ne, burtakiler, gece yars, a v l nin adamlarn iplerle yukar ekmilerdi.
Bylece emr a v 1 1 , 19 Mays 1107de Rahbeye hkim oldu. ehrin eski hkimi
M u h a m m e d b i n e s - S e b b k da a v l ya itaat ederek onun saflarna ka
tld. te yandan sultan I. K l A r s l a n , Musul iini zmledikten sonra ken
disi iin en tehlikeli rakip olarak grd a v l zerine yrd. O, 11 yandaki
olu a h i n a h (veya M e l i k a h ) vekil olarak Musulda grevlendirdi. I.
K l A r s l a n m yannda iyi tehiz edilmi 4 bin atl vard. Ancak onun as
kerleri a v l nin gcn renince aralarnda anlamazla dtler. Sonun
da K l A r s l a n a muhalefet eden ilk ahs, lnaloullarmdan Diyarbakr
hkimi b r a h i m oldu ve Haburdan ayrlarak lkesine dnd; baz emrler de
ayn ekilde davrandlar. Sultan K l A r s l a n , bu durumda vakit kazanma
a alm ve lkesine haber gndererek yardm istemiti. O, bir ksm kuvvetle
rini Hallarla savaan Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s a
gndermiti. Yine de K 1 1 1 A r s l a n , Habura ulat zaman askerlerinin sa
180
ys 5 bine ykselmiti. Emr a v l nin yannda ise 4 bin kii vard; melik
Rdvan
da bir gurup askerle a v l mn yannda yer almt. a v l ,
K l A r s l a n m askerlerinin azln frsat bilerek yardm gelmeden nce

onunla
savaa
balad.
Kl Arslan,
a v l ' nin
askerlerine
biz
zat saldrya geerek onlarn arasna girdi, hatt a v l nin yanna kadar
ilerleyerek ona da bir kl darbesi indirdi. Bu darbe. a v l nin zrhn para
lad ise de vcuduna ulaamad. Ancak a v l nin askerleri, bu srada, K
l A r l a n n ordusunu yenilgiye urattlar (13 H aziran 1107).
K l A r s I a n , askerlerinin malup olduunu grnce, tutsak alnd takdir
de sultan M u h a m m e d T a p a r ile mcadeleye giren ve saltanat davasna kal
kan bir ahsn arptrlaca cezay greceini anlad ve kurtulabilmek iin atyla
beraber Habur nehrine girdi. Fakat kendisinin ve atnn zrhlarnn arl sebe
biyle kurtulamayan sultan K l A r s l a n bouldu; cesedi birka gn sonra Ha
bur kylerinden emsaniyyede bulunarak defnedildi, daha sonra Silvana
gtrlp gmld. a v 1 1 , bu galibiyetten sonra Musula yrd. O, Musul nn
de grnd zaman aresiz kalan halk ehrin kaplarn at. K l A r s l a n m
orada bulunan adamlar da a v 1 1 ya kar koyamadlar. a v l , Musul u ele
geirince hutbeyi yeniden Byk Seluklu sultan M u h a m m e d T a p a r adna
okuttu. O, daha sonra k r r a n olu H a b e ve G u z o l u nun bu
lunduu Ceziret bn m ere giderek bir sre kuatt. Bu durumda H a b e ve
G u z o l u , anlamay yeleyerek a v 1 1 5ya at ve giysilerin dnda 6 bin altn
verdiler; a v l da bu ehri onlara brakarak yeniden Musula, dnd ve K
l A r s l a n n olu a h i n a h sultan M u h a m m e d T a p a r n yanma
gnderdi.
Bu sralarda Byk Seluklu ordusu, Batnler'm ynetimindeki hdiz kale
sini kuatmakta idi, ierdeki Batmler yiyecek sknts ekmee balamlard.
sfahanda bulunan sultan M u h a m m e d T a p a r m veziri S d l m l k on
lara yardm ediyordu. Batn reisi A h m e d b i n A b d l m e l i k , vezire, Za
hiremiz bitti, adamlar da savatan yorulup usandlar, kaleyi teslim edeceiz diye
bir adamn gnderdi. S d l m l k , bir hafta sabrediniz ve kaleyi teslim et
meyiniz, bu kpei (sultan kasdediyordu) devireyim diye haber verdi. Sultan
M u h a m m e d T a p a r , sonderecede hararetli bir mizaca sahipti, bu nedenle her
ay kan aldryordu. S d l m l k , sultan ldrmesi iin kan alan kaamat
(kan alc) ile anlamt. Ona bin altnla sultann kann almas iin zehire bat
rlm bir neter verdi. Vezirin bu gizli eylemini hacibi de biliyordu. Hacib bunu
karsna syleyince sonunda bu haber, Isfahan, afiilerinin reisi olan S a d r e d d i n H o c e n d ye ulatrld. S a d r e d d n H o c e n d , beklemeyi yersiz g
rp, ayn gece saraya giderek sultana durumu anlatt. Ertesi gn, sultan, kendini
hasta gstererek kan alcy ard. O, sultann bazusunu balayp neteri ka
rnca, M u h a m m e d T a p a r , onun renginin fena olduunu grd. Sultan, ona
sert bakarak doru sylemesini istedi. Kan alc, Ey Efendimiz, canm bala
diyerek doruyu syledi. Sultan, ayn neterle kan alcnn damarnn delinmesi
181
ni emretti. Bu emir yerine getirilince, kan alc hemen ld. Sultann, S d 1m l k n batn olduundan phesi kalmamt. Ertesi gn sultan, veziri
S d 1 m 1 k ii tutuklatarak mallarna elkoydurdu, sonra da Isfahan kapsn
da astrd. Ayrca vezirle beraber onun ilerigelen adamlarndan drt kii daha
asld (Mays/Haziran 1107). Sultan M u h a m m e d T a p a r , b u olaydan sonra vezir
atayaca ahs hakknda evresindekilerle danmalarda bulundu. Sultana bir
ka kiiden sz edildi ise de o, N i z a m l m l k n oullarn yelediini syle
di, bu nedenle E b N a s r A h m e d i vezir atad.
S eyf d d evle Sadaka ile m cad ele
Hille emri S e y f d d e v l e S a d a k a , hkimiyeti altndaki topraklar s

rekli olarak geniletmekteydi. Bu devrede s m a i l b i n A r s l a n c k d a Bas
rada hkm sryor, M u h a m m e d T a p a r - B e r k y a r u k arasndaki an
lamazlktan yararlanarak kudret ve nfuzunu artryor, sultann hzinesine ait
mallara el koyuyordu. s m a i l , daha sonra S a d a k a ya haber gndererek ken
disine itaat ettiini bildirdi. M u h a m m e d T a p a r , Seluklu tahtna geince,
Basraya bir emr atamay ve buray s m a i l den almay dnd ve bunu, S a
d a k a ile grt ve sonunda Basra, S a d ak a ya brakld. Ancak M u h a m
m e d T a p a r , yine de oraya saltanatla, ilgili ileri yrtecek bir amd atad.
Fakat s m a i l , bu amdi ehre sokmayarak grev yapmasna izin vermedi, s
telik ona ok kt davrand. Sultan M u h a m m e d T a p a r , bu durumda S a d a k a ya s m a i l in zerine yrmesini ve Basray ondan almasn istedi,
S a d a k a d a derhal harekete geti. Ancak M e n g b a r s isyan S a d a k a nin
gecikmesine sebep oldu. s m a i 1 in daha sonra dmanln aa vurduunu
grnce S a d a k a , Basra zerine yryerek bu ehri kuatt. Sonunda s m a
i l , S a d a k a dan aile bireyleri ve mallar iin aman ald. S a d a k a , ehir hal
kna da aman verdikten sonra 16 gn kald Basrada dedesinin memlk A l t u n t a nib olarak grevlendirip Hilleye dnd (10 ubat 1106).
Sultan M u h a m m e d T a p a r tahta getii zaman Tekriti Badat hnesi A k s u n g u r P o r s u k ye kta etmiti. Tekrit, bu srada vali K e y k u b a d b i n il e z r e s b in ynetiminde bulunuyordu. A k s u n g u r , Tekriti yedi aydan fazla
kuatt, K e y k u b a d ise zor durumda kald ve S a d a k a ya haber gndererek
Tekriti teslim etmek istediini bildirdi. S a d a k a , bu frsat karmam ve
Tekrite giderek ehri teslim almt (Ekim 1106). Bunun zerine A k s u n g u r ,
ehri ele geiremeden geri dnmek zorunda kald. M u h a m m e d T a p a r , ken
disine tbi olan ve hi bir savata yalnz brakmayan S a d a k a nin ktalarm da
artrmt. Bu ktalar arasnda Vast ehri de vard. Her ikisinin arasnn alma
sna amd E b C a f e r M u h a m m e d sebep oldu. Nitekim Eb C a f e r , sulta
na, S a d a k a nin durumu glendi, hali vakti daha da iyileti, marklk ve
kstahl artt, sultandan kap kendine snanlar himaye etmekle de devlet i
lerine mdahale eder duruma geldi. Adamlarndan birini gnderirsen onun e
hirlerini ve mallarn muhakkak ele geiririz dedi. O, ayrca bu hususta daha
182
da ileri giderek hem S a d a k a nin, hem de Hille halknn Batn mezhebine men
sup olduklarn iddia ederek ortal kztryordu. Ancak amd E b C a f e r
in sylediklerinden bazlar doru idi. Nitekim sultandan, halifeden veya bir
bakasndan korkan, ya da kaan herkes, S a d a k a ya snyordu. M u h a m
m e d T a p a r , Ave ve Sve hakimi E b D u l e f S r h b a kzm, o da sul
tandan kaarak S a d a k a ya snmt. M u h a m m e d Ta p a r , ona haber gn
dererek E b D u l e f S i i r h b niblerine teslim etmesini istedi, fakat
S a d a k a , bunu kabul etmemi, Ben, onu teslim etmek yle dursun, aksine hi
maye ediyorum. diyerek bu uurda savamay bile gze alacan belirtmiti. By
lece S a d a k a ,
tbi olduu Seluklu devletine isyan durumuna gelmiti.
M u h a m m e d T a p a r , bu konuyu zmlemek iin Irak a hareket etti. Ote yan

dan S a d a k a , sultann harekete getiini haber ald zaman, bu konuda nasl
davranacaklar hususunda ocuklar ve yakn adamlar ile fikir alveriinde bu
lundu. Bunlardan olu D b e y s , en gereki fikirleri ileri srm ve kendisi
ni, para, at ve eitli hediyeler ile af dilemek iin sultana gndermesini , buna
karlk ordu kumandan S a d b i n H u m e y d , asker toplayp sultanla sava
may ve askerlere bu amala para datlmasn nermilerdi. S a d a k a ise ku
mandannn nerisini kabul ederek 20 bin atl ve 30 bin yaya asker toplad. Bu
durumu renen halife M u s t a z h i r B i l l a h , S a d a k a ya haber gndererek
Sultana itaatsizlik etmemesini istedi ve kendisine bu sorunu zmlemek iin
araclk yapmay nerdi. Bylece halifenin bu anlamazlkta faal bir rol oynaya
rak yeni bir sorunun ortaya kmasn nlemek istedii anlalyor. Ancak S a d a k a , halifeye verdii cevapta, Ben sultana itaat ediyorum, fakat kendime bir zarar
gelmeyeceinden emin olmadm iin onunla buluup grmekten korkuyorum
diyerek sultandan ekindiini ortaya koymutu. Daha sonra M u h a m m e d T a
p a r , kad E b S a d i S a d a k a ya gnderip, gnln alarak korkusunu gi
derdi. Ayrca Hallara kar sefere kmak niyetinde olduunu, kendisiyle
beraber cihada kmak iin hazrlanmasn emretti. Ancak S a d a k a , yine de
sultann kendisi hakknda iyi niyet beslediine inanmamt. Onu, bu duruma ge
tirenlerden biri de Artk sultanla bar umudumuz kalmad diyen ordu kuman
dan S a d b i n H u m e y d idi. Bunun zerine S a d a k a sultanla anlamaktan
vazgeti. Sultan M u h a m m e d T a p a r , 8 Aralk 1107 gn beraberinde veziri
A h m e d b i n N i z a m l m l k ve says 2 bini bulmayan bir atl kuvvetiyle Ba
data gelmiti. O, burada S a d a k a nin aka kendisine cephe aldn kesin olarak
renince Seluklu emirlerine haberler gnderip, sratle yanna gelmelerini
istedi. ok gemeden her taraftan sultann yanna askerler gelmeye balad. te
yandan halife, yine arabuluculuk yapmaya alyordu. Fakat S a d a k a , bazan
bara evet diyor, bazan da fikrini deitiriyordu, hatta a v l S a k a v u ile
A r t u k o l u I l g a z i nin sultanla yapaca savata kendisine itaat edeceklerini
ileri sryordu. M u h a m m e d T a p a r , Aralk/Ocak 1107/1108de emr M u h a m
m e d b i n B o a e t - T r k m a n yi Vasta gndererek S a d a k a nin oradaki
nibini ehirden kartt. Buna karlk S a d a k a da yeeni S b t b i n S u l
t a n bir miktar kuvvetle emr M u h a m m e d in zerine gnderdi. Emr M u -
183
h a m m e d ile S b i t arasndaki sava, Seluklu kuvvetleri kazanarak Vastta

duruma hkim olmutu. Sultan M u h a m m e d T a p a r , Vast A k s u n g u r P o r s u k ye kta etti (Ocak 1108). Sultan, 18 Ocak gn Badattan Zfarniyyeye
gitti. Halife ise vezirini sultana gndererek acele etmemesini ve beklemesini
istedi. Bu neriyi sfahan kads da yapm ve sultandan, halifenin emrine
uymasn istemiti. M u h a m m e d T a p a r da onlarn nerisine uyarak bekle
di. Halifenin S a d a k a ya gnderdii eliler ona, sultana itaat etmesini ve mu
halefetten ekinmesini bildirdiler. S a d a k a , zr diledi ve Ben hi bir zaman
itaatsizlik etmedim, hkim olduum yerlerde onun adna okunan hutbeye de son
vermedim dedi, sonra da olu D b e y s in onlarla beraber sultana gitmek ze
re hazrlanmasn istedi. Eliler, bu sorunu S a d a k a ile grrken olaylar, ba
ka ynde gelimi ve bar tehlikeye drmt. Bu srada sultann askerleri,
elilerin bar salayacana inandklarn grnce, bar salanmadan nce ya
ma iin harekete getiler; S a d a k a nin adamlar da gelip onlarla savaa giriti
ler. Bu atma srasnda Seluklu askerleri, bozguna urad ve ok sayda kayp
verdiler. Askerler, kaybettikleri mallar ve atlar hakknda sultan M u h a m
m e d T a p a r a bilgi vermekten ekindiler, nk bunu, onun emri olmadan yap
mlard. Ote yandan elde ettikleri galibiyetten sonra Araplar, gururlanp
bbrlenmeye ve byklk taslamaya baladlar. Halife M u s t a z h i r B i l l a h
ise bar salama abalarndan vazgemeyerek bu konuda S a d a k a ya tekrar
mektup gnderdi. Ancak S a d a k a , bar iin baz artlar ne sryor, Sultan,
benim elimdeki yerlere ve himaye ettiklerime karmaz, S r h b b i n K e y h s r e v i Savedeki ktana iade eder, M u h a m m e d b i n B o a yamalad mal
lar geri verir, sultan da aramzdaki anlamaya bal kalaca hususunda halifenin
vezirine ant iirirse ancak o zaman sultana hizmet eder ve huzuruna giderim
dedi ve bu konuda srar etti. Bylece iki taraf arasnda bar midi kalmad. Sul
tan M u h a m m e d T a p a r , S a d a k a ile anlamazl zecek bir durum olma
dn grnce 22 ubat 1108de Zferniyyeden ona kar harekete geti; S a d a k a
da askerleriyle ayn eyi yapmt ki, bu srada yeeni S b i t , onu terkederek
sultan M u h a m m e d T a p a r a snd. Bunun yansra M u h a m m e d T a
p a r n yannda M e v d u d , Porsukoullar, Kkye ailesinden A l d d e v l e E b K l i c a r ve A k s u n g u r P o r s u k
gibi emrler bulunuyordu.
Seluklu askerleri, Dicleyi getiler, iki ordu arasnda sadece nehir vard. Sava,
5 Mart gn balad ve Seluklu askerleri, S a d a k a nin ordusunu ok yamuru
na tuttular. Her defasnda binlerce ok atlyor, hemen her ok, bir atlya veya ata
isabet ediyordu. S a d a k a nin adamlar, ok yamuru ve aradaki nehir yzn
den bir trl baarl olamadlar, sonunda S a d a k a , saldrya geti ise de srtna
isabet eden bir okla yaraland, daha sonra de e m r B o z k u , onu yere dre
rek ldrd. B o z k u , onun ban A k s u n g u r P o r s u k ye, o da sultana
gtrd. Bu savata S a d a k a nin kuvvetlerinden 3 binden fazla atl ldrld.
Seluklu askerlerince tutsak almanlar arasnda, S a d a k a nm olu D b e y s ,
bu savaa sebep olanlardan S r h b b i n K e y h s r e v v e ordu kumandan S a -
184
d b i n H u m e y d d e vard. Sultan M u h a m m e d T a p a r , daha sonra Ba

data dnd ve S a d a k a nin Bathada bulunan eine aman-nme gndererek
huzuruna gelmesini emretti. Ayrca D b e y s i de onun hatr iin serbest b
rakt. S a d a k a nin ei Badata geldii zaman sultan, onu huzuruna arp ko
casnn ldrlmesinden dolay zr diledi. te yandan D b e y s 1den de
karklk karmayaca ve sadk kalaca hususunda ant ald. M u h a m
m e d T a p a r , 20 Mays 1108 tarihinde sfahana gitmek zere Badattan ayrld.
Em r avl ile m cad ele
Emr a v l , kazand baarlar nedeniyle evresinde ok sayda asker top

lanmt; ayrca M u h a m m e d T a p a r , ele geirecei btn ehirlerin yneti
mini ona brakmt. Bu sebeple a v l , birok ehir ele geirdi ve pek ok mala
sahip oldu. Ancak zengin olmasna ramen Seluklu hzinesine hi bir ey gn
dermiyordu. M u h a m m e d T a p a r , S a d a k a nin zerine yrmek amacy
la Badata geldii zaman, a v l ya haber gndererek askerleriyle beraber
kendisine gelmesini istemiti; fakat a v l , bu arya uymam geleceini
syleyerek sultan oyalamt. O, bununla da yetinmeyerek S a d a k a y, sulta
na kar muhalefet ve isyana tahrik etmiti. M u h a m m e d T a p a r , S a d a k a
sorununu zmledikten sonra, Porsukoullar na bal emirler ile S k m e n e 1 K u t b , M e v d u d , A k s u n g u r P o r s u k gibi baz emirlere Musul'a ve
a v l nin elindeki teki ehirler zerine sefere kmalarn ve buralar ondan
geri almalarn emretti. Adgeen emirler de Musula doru hareket ettiler. te
yandan a v l , ehrin surlarn ykseltip salamlatrm, savunma iin gerekli
yiyecek, silah ve tehizat hazrlatmt; ihanete uramamak iin de ehrin ilerigelenlerini tutuklatm, 20 binden fazla milis kuvvetini ehirden dar karm
t. Emr a v l , ehrin surlar arkasnda kalmay kendisi iin tehlikeli grerek
Musuldan kt ve evredeki kyleri yamalamaya balad. Bununla beraber o,
P o r s u k un kz olan karsn ehirde brakmt; ayrca kalede 1500 Trk atls
dnda, baz atl ve yaya birlikler de grevlendirilmiti. M u h a m m e d T a p a r a
bal kuvvetler ise Nisan/Mays 1108de Musul nlerine gelerek karargh kurdu.
a v l nin kars, Seluklu askerlerinin gelmesiyle ehirde ok sk nlem ald.
Halk bu davran ve basklar sebebiyle ondan holanmyordu. ehirdeki asker
ler de bir ihanete uramamak iin halktan hi kimsenin surlara yaklamasna izin
vermiyordu. Ancak, ok gemeden, bu bask ve skntlar ehirdeki kirei reisi
S a d nin komutasnda harekete gemelerine sebep oldu. Onlar, Cuma namaz
srasnda herkes camiide iken burlardan birini ele geirdiler ve ardndan baka
bir burca da hkim oldular. Bu durumu renen M u h a m m e d T a p a r n as
kerleri hemen saldrya geti ve onlarn bulunduu yerden ieri girip ehri ele
geirdiler. Emr M e v d u d , mnadiler vastasyla herkese aman verildiini, hi
kimsenin canna dokunulmayacan ve halkn evlerine dnmesini duyurdu. Bu
srada a v l nin kars ise kaleye ekilerek bir hafta daha direndi, daha sonra
M e v d u d a ulak gndererek, kaleden ayrlmas iin izin, ayrca hayatnn ga
185
ranti edilmesi hususunda da ant imesini istedi. Emr M e v d u d , onun bu ar

zusunu yerine getirdi. a v l nin kars, kardei P o r s u k o l u P o r s u k un
yanna gitmek zere, beraberinde para ve eyalar olduu halde, kaleden ayrld.
Bylece emr M e v d u d , Musul ve ona bal yerlere hkim oldu (Eyll/Ekim 1108).
Emr a v l , Musul dan ayrld zaman yanma daha nce Harran savanda
Seluklularca tutsak alman Urfa kontu B a u d o u i n d u B o u r g uda almt.
O, nce Artuklu 1 1 g a z i ye ait olan Nusaybine ynelmi ve 1 1 g a z i ye haber
gndererek sultan M u h a m m e d T a p a r a kar birlemeye armt. I l g a z i , ona katlmad gibi, ehri a v 1 1 ya kar savunmak zere oluna braka
rak Nusaybinden Mardine hareket etmiti. a v l , bu durumda Nusaybine
gitmekten vazgemi ve gizlice Mardinde 1 1 g a z i ye yetimiti. I l g a z i , a v
l y karsnda grnce ona hizmet etmeye balad. Daha sonra ikisi birlikte ha
rekete getiler ve Sincara giderek bir sre oray kuattlar. Ancak ehrin hkimi,
onlarla bar ve anlamay kabul etmedi. Bunun zerine onlar, kuatmay kald
rarak Rahbeye yneldiler. I l g a z i , a v l ya yardm edecekmi gibi grn
yor, ancak muhtemelen kendini gvence altnda hissetmiyor ve hislerini belli et
meyerek kamak iin frsat kolluyordu; nitekim o, bir gece, gizlice Nusaybine kat.
Bunun zerine a v l , Rahbeye gitti ve Mkisine ulatnda beraberinde g
trd Urfa Hal kontu B a u d o u i n i kurtulu akas demesi, lkesinde
hapiste bulunan Mslmanlar serbest brakmas ve yardm istediinde bizzat ken
disinin asker ve mal yardmda bulunmas artlaryla salverdi. Neticede B a u
d o u i n , Tellbair hkimi J o s c e l i n in de madd yardmyla serbest kald ve
daha sonra da Antakyaya gitti. B a u d o u i n in, serbest kaldktan sonra antla
ma artlarna riayet ederek zaman zaman Mslman esirleri serbest braktn
gryoruz. O, nce Haleb kyllerinden 160 Mslman tutsa salverdi. Antak
ya prinkepsi T a n k r e d d e Urfanm ynetimini tekrar B a u d o u i n e verdi. B a u d o u i n de a v l nin adamlarna vaad ettii paray ve tutsaklar teslim etmek
amacyla Frat nehrini geti, yolda Harran ve teki ehirlere mensup ok sayda
tutsa serbest brakt. a v 1 1 ise daha sonra Rahbeye gitti. S e y f d d e v l e S a
d a k a n iki olu B e d r a n ile E b K m i l M a n s u r , bu srada onun ya
nma geldiler ve a v 1 1 ile birbirlerini destekleyip yardmlamak zere anlatlar.
Buna gre, a v l , onlarla beraber Hilleye gitme, ayrca B e k t a b i n T e
ki i de balarna geirme hususunda anlatlar; bylece B e k t a da onlarn
yanma geldi. Onlarn anlamasnda Rahbe hkimi I s p e h b u d S a b a v e etkili
olmutur; o, ayrca a v 1 1 yi Suriyeye ynelmeye de tevik ediyordu. nk Su
riyedeki ehirlerde asker yoktu, ayrca birok yerler de Hal istils altnda idi.
S a b a v e , a v l ya Iraka gidecek olursa sultann oraya yakn bir yerde ola
candan onun tehlikesinden emin olamayacan syledi. a v l da onun bu
szn kabul ederek Rahbeden ayrld. te yandan R d v a n , Halebden Sffine
giderken yolda Urfa kontu B a u d o u i n in emr a v 1 1 ya gnderdii fidyeyi
gtrmekte olan Hal askerleriyle karlat. O, bu paray ald gibi Hallar
dan bir kan tutsak alarak Rakkaya geldi. Buradaki Numeyroullar kabilesi
186
AL SEVMERDOAN MERL
mensuplar para vererek onunla anlat. R d v a n , oradan ayrlarak Halebe dn

d. Bunun zerine S a l i m b i n M a l i k de a v l dan yardm istedi ve Ralekay ele geirmesini bildirdi. Emr a v 1 1 , bu istei yerine getirerek Rakkay
70 gn kuatt. Numeyroullar bu kuatmadan kurtulabilmek iin ona at ve para
vermeyi nerdi, bunun zerine a v 1 1 da kuatmadan vazgeti. Sultan M u h a m
m e d Ta p a r ise bu olaylara ramen a v l ile aralarn dzeltmek istiyordu.
Nitekim bu amala emr H s e y i n i (atabek K u t l u t e k i n i n o l u ) Fa h r l m l k b i n A m m a r ile a v l mn yanna gnderdi. Emr H s e y i n , bu
grev iin a v l nin yanna geldi ve sultan adna onun gnln ald, elindeki
ehirleri teslim ve sultana itaat ettii takdirde kendisine dl verilecei husu
sunda garanti verdi. Bunun zerine a v l , Ben, sultann klesiyim ve ona
itaatkrm dedi. Emr H s e y i n , onun yanndan ayrld ve sultann huzuruna
dnerek a v l hakknda gzel szler syledi; a v l ise bu srada melik R d v a n m hkimiyetindeki Blise hareket etti ve 22 Eyll 1108de bu ehre ulat.
a v l , belki de R i d v a n n el koyduu paralarn cn almak istiyordu. Blis
halk savunmaya ekilmi, melik R d v a n n oradaki adamlar da kamt. a v 1 1 , buray 5 gn kuatt ve burlarindan birini delerek ehri zabtettikten sonra
yamalayarak pek ok mal ve para elegeirdi. Melik R d v a n , bu olaydan sonra
Antakya hkimi T a n k r e d e bir mektup yazarak a v l nin Halebi ele ge
irmek niyetinde olduunu ve eer bu gerekleirse Hallarn artk Suriyede
tutunamayacaklarn bildirerek yardm istedi. Buna karlk a v 1 1 da Urfa kontu
B a u d o u i n i yardma ard. te yandan Musulun M e v d u d un eline geti
ini haber alan a v l nin askerlerinin bir ou da onu terketmiti. Nihayet Tellbeir civarnda a v l - B a u d o u i n ittifak i l e R d v a n - T a n k r e d kuvvetleri
karlat (Ekim/Kasm 1108). Bu savata yenilgiye urayan a v l , Rahbeye ha
reket etti. Ancak emr M e v d u d ve askerlerinin etrafta dolamalar zerine a v 1 1 , Elcezire ve Suriyede kalamayacan, kendini savunacak ve bavuracak bir
yer bulamayacan anlad. Bu nedenle onun iin sultan M u h a m m e d T a p a r a
itaatten baka bir are kalmamt. 0 , bu konuda emr H s e y i n e gvenmekte
idi; bu dncelerle oradan ayrlp, korku ve endie iinde yola kt, yolculuk
boyunca kendini gizlemi ve kimseye bir ey sylememiti. Nihayet, sultann Isfa
han yaknndaki ordughna gitti. a v l , burada nce emr H s e y i n ile g
rt, o da onu sultann huzuruna gtrd. Emr a v l , elinde kefeniyle sultann
huzuruna girerek aman diledi, sultan da ona aman verdi. teki emirler gelip a v 1 1 y kutladlar. Sultan, ondan melik B e k t a b i n T e k i in kendisine tesli
mini istemi, bu istek a v l tarafndan yerine getirilmiti. Sultan d a B e k t a
sfahanda tutuklatt.
avl m n yen id en Fars valiliine atanmas
Sultan M u h a m m e d T a p a r , daha sonra emr a v 1 1 y iki yandaki o

lu ehzade a r ya atabek yaparak Fars valiliine atayp bu blge ilerinin
dzeltilmesini ve karklk karanlarn temizlenmesini emretti (1108/1109). Ata
187
bek a v l , yannda ehzade a r olduu halde, sfahandan bir ordu ile ha

rekete geti, yolda kk ehzadeye devaml olarak Farsa yakalaynz demesini
retmiti. Farsa geldikleri zaman, a v l , ilk icraatn, belki de kendisine ra
kip olur dncesiyle, emr B u l d a c ya kar yapt. Emr B u 1 d a c , baz e
hirlere ve Farsn mstahkem kalelerinden Istahra hkimdi. a v l , ona ehzade
a r mn huzuruna gelmesi iin haber yollad. Emr B u l d a c , a r nin
yanna girdii zaman, kk ehzade nceden rendii ekilde onu yakalayn
dedi. B u l d a c yakalanarak ldrlm, mallar da yamalanmt. Emr B u 1 d a c i , Istahr kalesinin korunmasna veziri C e h r e m yi brakmt. Fakat C e h
r e m i , ona isyan etmi, emr B u l d a c nin ailesini ve mallarndan bir ksmn
kaleden karm idi. Emr a v l , bu blgeye gelinceye kadar kale, C e h r e m nin elinde kald. Sonra Emr a v l , Istahr kalesini ondan ald ve mallarn ora
ya yerletirdi. te yandan Fars blgesinde ebankrelere mensup kalabalk bir
gurup bulunmakta ve devaml olarak yama aknlar ile halk rahatsz etmekte
idiler. Bunlarn reisi H u s r e v H a a n b i n M b a r i z , Fesa ve evresine h
kim idi. Emr a v l , ehzade a r nm huzuruna gelmesi iin ona da haber
gndermiti. H a a n b i n M b a r i z , ona sultana bal olduunu, fakat emr
B u l d a c ya yaplan hareket sebebiyle huzura gelemeyeceini bildirdi. Ata
bek a v 1 1 , bu cevab rendii zaman, Farsda onunla birlikte oturmasnn im
kansz olduunu, halk arasnda yayd, sonra da sultann yanna dnyormu hissini
vererek arlklarn hayvanlara ykledi ve sfahana doru hareket etti. O, daha
sonra yapt bir basknla H a s a n malup ederek onun mallarn ve arlkla
rn yamalad. H a a n , iki da arasndaki mstahkem Ig(Ic) kalesine snd.
Emr a v l , Fesa ehrini ele geirdi, aralarnda C e h r e m nin de bulunduu
Fars ehirlerini yamalad, sonra Ig kalesini kuatt. Ancak o, kalenin salam ve
hazrlkl olduunu ve uzun bir kuatmaya dayanabileceini dnerek H a a n
ile bar yapp iraza dnd.
Emr a v l nin ikinci seferi Karzuv ebankrelerine kar olmutur, Karzuvler, Kazerun civarna, Nevbencan ve pur ehirlerine devaml yama
aknlarnda bulunmakta ve bu blgeyi tahrip etmekte idiler. Reisleri E b S a d
b i n M u h a m m e d idi. Emr a v l , bir sre irazda kaldktan sonra, onun
elinde bulunan Kazerun zerine yrd ve ehri ele geirdi, E b S a d d a
ekilmi olduu bir kalede kuatt, sonunda da E b S a d ele geirerek l
drtt. Bu suretle Karzuv ebankrelerini de itaat altna alan a v l , Fars bl
gesinde skneti salamak hususunda nemli bir baar kazanm oluyordu.
ebnkre kollarndan birisi de eknlerdr. Bunlar, Farsn sahil blgesin
deki dalarda oturmakta ve yol kesmekte idiler. Atabek a v l , onlar da itaat
altna ald ve reislerini ldrd. O, bir sre sonra Drbcird (Drb) zerine y
rd. Orann hkimi ebankreden b r a h i m b i n M m idi. a v l nin ha
rekete getiini haber alan b r a h i m , evlenme yolu ile akraba olduu Kirman
meliki A r s l a n a h b i n K i r m a n a h n yanma kat. a v l , onun kama
sndan sonra hileyle Drbcird ehrine hkim oldu. Kurtulabilen ebnkre emir
leri de Kirmana katlar. a v l daha sonra iraza dnd (1112-1113).
188
Atabek a v l , melik A r s 1 a n a h n yanma kaan ebakre emirlerini

geri almak iin Kirman zerine bir sefer dzenledi ve bu srada Kirman ve Fars
snrndaki Furg kalesini kuatt. Melik A r s l a r i a h , ani bir basknla a v l y malup etti (Bk. Kirman Seluklular). a v 1 1 bu yenilginin cn almak iin
Kirman a ikinci bir sefer yapma dnd srada 9 yanda olan ehzade a r ld (Nisan/Mays 1116). Melik A r s l a n a h d a Badat'ta bulunan sultan M u h a m m e d T a p a r a eli gnderdi ve a v l nin Kirman zerine yapaca
seferin engellenmesini istedi. Sultan M u h a m m e d , onun bu isteini kabul et
mekle beraber a v l nin bu hususta kesinlikle rzasnn alnmasn ve Furg
kalesinin ona tesliminin gerektiini ona bildirdi. Ancak bu olaydan sonra ata
bek a v l ld (Takr. 1116). Sultan M u h a m m e d T a p a r onun lmn ha
ber ald zaman, melik A r s l a n a h m Fars ele geirmesinden korkarak
Badattan sfahana dnd.
B atnlerle m cad ele
Batnler, faaliyetlerini sultan M u h a m m e d T a p a r devrinde de devam et

tirdiler. Nitekim 1005 yl iinde, Beyhak yresinde Turaysit kasabasnda bulu
nan Batnler, evrede pek ok kiiyi ldrp, mallarn yama ettiler ve kadnlarn
tutsak aldlar. Bu yl Maverannehr, Horasan, Hindistan ve teki lkelerden ge
lip Huvar R eyde toplanan hac adaylar da Batnlerin hcumuna uradlar. Batnler, bu hac adaylarm kltan geirerek mallarn yamaladlar. Onlar, filerin
ilerigelen reislerinden E b C a f e r i de Rey ehrinde halka vaaz verip, krs
den indikten sonra ldrdler. Daha sonra Hanef mezhebine mensup olan kad
E b l - A l i S a i d 1105/1106 tarihinde Isfahan camiinde ldrld. N i z a m ii I m 1 k n en byk olu F a h r l m l k de melik S e n c e r e vezir olmutu.
Bir gn zavall grnml bir ahs, Mslmanlk gitmi, zulme engel olacak
ve mazlumun elinden tutacak kimse kalmam diye baryordu. F a h r l m l k ,
bu ahsa acyarak yanma ard ve barmasnn sebebini sordu. Bu adam,
F a h r l m l k e bir pusula uzatt. Fa h r 1 m 1 k bu pusulay incelerken o,
veziri hanerleyerek ldrd (11 Eyll 1106). Yakalanan batm S e n c e r in hu
zuruna gtrld. Melik S e n c e r , onu sorguya ekip bildiklerini itiraf etmeye
zorlad, ancak batn, suu yalan yere S e n c e r in adamlarnn zerine att. Baitufni isimlerini syledii susuz insanlar ldrld; halbuki onlar, bir yalana
kurban gitmilerdi. S e n c e r , daha sonra kardei M u h a m m e d T a p a r a gn
derdii mektupta Bunlar ne sana, ne de bana acrlar, bunlar yeryznde te
mizlemek gerekir demiti. Sultan M u h a m m e d T a p a r , b u olaylardan sonra,
S e n c e r in de uyarsyla, Batnlere kar harekete geip onlarla savamay, Ms
lmanlar onlarn zulm ve zorbalklarndan kurtarmay, kendisine bir grev sayd.
O, bu ie Batmlerin elinde ( A h m e d b i n A b d 1 m e 1 i k in ynetiminde) bu
lunan hdiz kalesinden balamay dnd, nk buras bakent sfahana ok
yaknd ve sultann taht iin de nemli bir tehlike oluturuyordu. Ayrca bu ka
le, halkn gznde bir diken, boaznda bir kemik gibi idi. Bu nedenle M u h a m -
189
m e d T a p a r , 26 ubat 1107de bu kale zerine yrmeye karar verdi. Ancak

bu karar, batn taraftar olan baz askerlerin houna gitmedi, onlar, sultan I.
K l A r s l a n m Badata kadar ilerleyerek buraya sahip olduuna dair aslsz
haberler yaydlar, ayrca Horasanda da birtakm karklklarn ortaya ktn
sylediler. M u h a m m e d T a p a r , ihtiyatl davranarak bu olaylarn doruluk
derecesini renmek iin biraz bekledi, daha sonra bu sylenenlerin aslsz oldu
unu renince ayn kararllkla Batmlerle savamak iin harekete geti (2 Ni
san 1107). Sultan, hdiz kalesinin bat ynndeki daa karak burada ordugh
kurdu. Oradaki Batnlerden almak isteyen Isfahan halkyla kyllerden olu
an kalabalk bir gnll topluluu da sultann etrafnda toplandlar; bylece h
diz kalesi kuatld. Sultan, Batmlerle savamak iin emrler arasnda grev blm
yapt: buna gre, sava her gn bir emr ynetecekti. Batmiler, iddetli kuatma
karsnda zor durumda kaldlar, ayrca onlarn yiyecekleri de azalmt. Bunun
zerine Batmler, din konularda mnakaa ve mnazara yapmak istediler, hatt
sultandan kendilerine fakihler gndermesini isteyerek baz din adamlarnn
isimlerini verdiler. Bunlar arasnda Isfahan haneflerinin reisi ve ehrin kads
E b u l - A l S a d b i n Y a h y a da vard. Bu fakihler, kaleye kp onlarla m
nazaraya giritiler, ancak bu, bir fayda salamam, ktklar gibi geri dnm
lerdi. nk Batmlerin amac zaman kazanmakt. Batmler, bu hileden bir sonu
elde edemeyince sultandan, hdiz kalesine karlk kendilerine Isfahan yakn
larndaki Hanlincan kalesinin verilmesini istediler. Seluklu devleti ilerigelenleri, sultana Batmlerin bu isteklerini kabul etmesini nerdiler. Ancak
Batmlerin istekleri bitmiyor, zaman kazanmak iin yeni yeni artlar ileri sr
yorlar, sultan da bunlar kabul ediyordu. Ote yandan sultann veziri S d l m l k
ihanet iinde idi. O, Batmlere he'r gn yiyecek ve teki ihtiyalarn karlyor
du. Seluklu vezirinin bu ihaneti, anlalm ve daha nce deinildii gibi derhal
ldrlmt. Batmler, direnmeyi srdrmek iin bu kez, yiyecek satn alp de
polamaya baladlar. Daha sonra kendileriyle savamak iin byk aba sarfeden
bir Seluklu emrini ldrmek zere, baz adamlarm grevlendirdiler. Bunlar,
emre saldrp yaraladlar, fakat emr, onlarn elinden kurtuldu. Bu olaydan son
ra sultan, Hanlincan kalesinin de tahrip edilmesini emretti, ayrca hdiz ku
atmasna da devam edildi. Nihayet Batmler, bir gurubun Errecndaki Nzr
kalesine, ikinci bir gurubun da Tabes kalesine gitmelerine izin verilmesini, gide
cekleri yere ulaana kadar da kendilerine muhafz verilmesini art kotular, sul
tan, bu artlar da kabul etti. Batmlerin bir ksm, adgeen kalelere, bir ksm
tla Al amut kalesine gittiler. Sultan M u h a m m e d T a p a r , bylece Hanlincan
kalesini teslim alarak tahrip etti. I b n A t t , adamlarnn sa-salim istedikleri

yere ulatn haber almasna ramen sznde durmayarak elinde bulunan Sinn
kalesini teslim etmedi. M u h a m m e d T a p a r , onun verdii sz tutmadn g
rnce askerlerine hcum emri verdi. Btn askerler ve kuatmaya katlan halk,
bu emir zerine hcuma geti (Haziran/Temmuz 1107). I b n A11 n yannda
savaacak ve onu savunacak az sayda adam kalmt. Bu srada Batmlerin ilerigelenlerinden biri, sultana snarak yol gstermeyi kabul etti. Halk ve Seluklu
190
askerleri, o tatminin gsterdii yerden saldrya geerek, Batnlerin ounu l

drdler ve kaleye hkim oldular. I b n A t t ise tutsak alnd ve bir deveye bin
dirilip Isfahana gtrld; sultann emriyle ehrin her tarafnda halka tehir edil
dikten sonra ldrld. I b n A t t , bu kalede 12 yl, halkn bana bela
olmutu. Sultann Batnlerin elinde bulunan hdiz ve Hanlincan kalelerini ele
geirmesi, Islm dnyasnda byk bir sevin yaratt. Btn bunlara ramen Batnler faaliyetlerini srdrdler. Onlar, nce kendileri aleyhinde pek ok faali
yet gsteren Isfahan kads U b e y d u l l a h b i n A l i yi Hemedanda ldrdler
(Eyll/Ekim 1108). U b e y d u l l a h , zrh giymesine ramen Batmlerden kurtu
lamamt. Daha sonra Niabur kads S a d b i n M u h a m m e d de Ramazan
bayramnda (4 Mays 1109) bir batm tarafndan ldrld. te yandan sultan
M u h a m m e d T a p a r , Alamut kalesindeki Batmlerden ikayetlerin artmas ze
rine, vezir Z i y a l m l k i l e atabek a v l ynetiminde bir orduyu onlara kar
gnderdi (Austos 1119). Z i y a l m l k ve a v l , Alamut ve ona yakn
kalelerden Ustavendi kuattlar. a v l , pek ok batm ldrd ve bu kalelerin
evresinde tahribat yapt. Ancak kn bastrmas, kuatmay sonusuz brakt,
a v 1 1 da Fars a geri dnmek zorunda kald. Sultan M u h a m m e d T a p a r , daha
sonra Badata gitti (Ekim/Kasm 1109). Bu srada almak isteyen Batmler, ca
miye giderken Z i y a l m l k e saldrarak boynundan yaraladlar (ubat/Mart
1110). Onu yaralayan Batmler, yakalanarak cezalandrld. Bu olaylardan sonra
sultan, veziri Z i y a. l m l k
tr
A h m e d i grevinden uzaklatrm ve yerine H a
M u h a m m e d b i n H s e y i n i atamt (1110/1111).
Alamut yrelerinde yaayan halk Batnlerin srekli saldrlar, insanlar l
drmesi, erkek ve kadnlar tutsak almalar nedeniyle ok kt durumda idi. Bu

nedenle M u h a rn m e d T a p a r , bu kez Ave ve Sve hkimi olan A n u t e k i n r g r i H a s a n S a b b a h ile savamak zere grevlendirdi. A n u t e k i n , Batnlerin elinde bulunan kalelerden bazlarn ald. Bunlardan biri olan
Kelm kalesi, Kasm/Aralk l l l l de ele geirildi. Kale hkimi A l i b i n M u s a
ve yanndaki Batnlerin Alamuta gitmesine izin verildi. Emr A n u t e k i n , daha
sonra Kazvin yaknlarndaki Bire kalesini zabt ederek buradaki Batmleri de Ala
muta gnderdi. Sultan M u h a m m e d T a p a r , bu baarlarndan sonra A n u t e k i n e Alamut zerine yrmesini emretti. A n u t e k i n ile beraber
K a r a c a , G n d o d u , i - K a v u t ve B o z a n gibi kumandanlar da vard.
Seluklu ordusu, sultann emri gerei, Alamutu kuatt. Emr A n u t e k i n , bu
kumandanlar arasnda cesaret ve ileri grll, Batmlerle cihad hususunda
akll ve isabetli davranlaryla dikkati ekiyordu. O, beraberindeki emrlerin
dnml olarak Alamutu kuatmalarn kararlatrd, sultan M u h a m
m e d T a p a r da devaml yiyecek ve asker gnderiyordu. Alamutdaki Batmler,
yanlarnda hi yiyecek kalmadndan g durumda idiler. Onlar, kadn ve o
cuklarn aman dileyerek kaleden kardlar, ancak A n u t e k i n , onlarn bu
isteklerini kabul etmedi ve Alamutu ele geirebilmek amacyla hepsini kaleye geri
gnderdi. Batmler, artk daha fazla direnemeyeceklerini anladklar bir anda sul
191
tan M u h a m m e d T a p a r m lm haberi (Nisan 1118), onlar iin bir moral kay

na oldu. Bylece tpk M e l i k a h m lmnde olduu gibi, onlar tekrar bir
Seluklu sultannn lmyle kurtuluyorlard. M u h a m m e d T a p a r m lm
haberi, Seluklu askerlerine onlardan bir gn sonra ulat. Bununla birlikte Sel
uklu kumandanlar, kuatmaya devam etmee karar verdiler. Askerler de emr
A n u t e k i n i nbu konudaki szlerini duyunca, onun doru sylediine inan
dlar, birlik ve beraberlik iinde hareket etmeyi kararlatrdlar. Fakat akam olun
ca bu szler unutulmu ve Seluklu askerleri birbirlerine haber vermeden
gitmilerdi. Alamut nnde A n u t e k i n den baka kimse kalmamt. Batnler, onun az sayda askerle kuatmay srdrdn anlaynca kaleden inerek sal
drya getiler. Bu nedenle A n u t e k i n de Alamut nnden ayrlmak zorunda
kald.
B v en d ler ile ilikiler
Bvendlerin ikinci kolu hpehbediyye, Taberistan, Giln ve Kumis gibi e

hirlerde hkm srmlerdi, bakentleri ise Sr ehri idi. Bu kolun ilk hkm
dar H s a m d d e v l e e h r i y r , akll ve olgun bir kimse idi ve sultan
M e 1 i k a h ile iyi geinerek Seluklulara tbi oldu. M u h a m m e d T a p a r , on
dan Batmlere kar yaplacak bir sefer iin ibirlii istedi; ancak H s a m d
devle,
bu ibirlii nerisinin ok sert bir ifade tadn ileri srerek
M u h a m m e d T a p a r a yardm reddetti. Bunun zerine sultan, emr S u n

g u r B u h a r komutasnda 5 bin kiilik bir kuvveti Bvendler zerine gnder
di, ayrca Ryan ve AmuVdeki valilere S u n g u r a yardmc olmalarm emretti.
H s a m d d e v l e de kar nlem almakta gecikmemi, Sr ehrinin surlarn
onarmak iin acele etmiti. Nihayet iki taraf arasnda yaplan sava Bvendler
kazand, yenilgiye urayan Seluklu kumandan S u n g u r , sfahana dnd. Onun
nerisiyle M u h a m m e d T a p a r , daha yumuak bir siyaset izleyerek H s a
m d d e v l e den oullarndan birini sfahana gndermesini istedi. ok ge
meden H s a m d d e v l e nin oullarndan A l d d e v l e A l i , gnll olarak
sfahana geldi. Sultan M u h a m m e d T a p a r , onu ok iyi karlad ve yaplan
grmelerde her iki aile arasnda evlilik yoluyla akrabalk kurulmas kararlat
rld. A l d d e v l e A l i nin baaryla Taberistana geri dnmesi, aabeyi N e c m d d e v l e nin onu kskanmasna sebep oldu. Daha sonra N e c m d d e v l e d e
M u h a m m e d T a p a r m yanma gitti; sultan, onu kz kardeiyle evlendirdi. By
lece iki hanedan arasnda akrabalk kurulmu oldu.
HALILARLA MCADELELER
Bu devrede Hallara kar ilk harekete geen Musul emri k r m ol
du. O, sultan tarafndan grevinde brakldktan sonra byk bir moral yksekli
i ile, bu srada Hal reislerinden R i c h a r d de S a l e r n e nin vekaleten
ynetiminde bulunan Urfaya yrd ve hasat mevsiminde bu ehri kuatt (1105).
192
Hal kumandan R i c h a r d de S a l e r n e , bir k hareketi yapt ise de,

k r m komutasndaki Seluklu kuvvetleri savata 450 Hristiyan ldrerek
byk bir zaferle lkelerine dndler. k r m , belki de bizzat sultan M u
h a m m e d tarafndan Hallara kar yeni bir sefer hazrlna sevkedilmi ve
yine onun emriyle Urfaya yryerek ehri kuatmt .
Hallar, ky blgesi ve Suriyedeki kaleleri ele geirdikten sonra, zengin li
man ehirleri olan Trablus ve Suru da iddetle kuatmlard. F a h r l m i k
I b n A m m a r ynetimindeki Trablus, nce Toulouse kontu R a y m o n d tarafn
dan kuatlm, daha sonra onun lmyle (1105) kuatmaya, yeeni G u i l l a u m e j o u r d a i n tarafndan devam edilmiti. Hallarn devam eden bu kuatmas kar
snda zor durumda kalan F a h r l m i k ve Dmak emri T u t e k i n , sultan
M u h a m m e d T a p a r dan acele yardm istediler. te yandan k r m ,
daha nce M u h a m m e d T a p a r a vermi olduu szlerin hi birini tutmad,
hizmette ve hzineye para gnderme hususunda ar davrand. Sultan M u h a m
m e d T a p a r , Musulu k r m ten alarak burasn Elcezire ve Diyarba
kr ile birlikte a v l S a k a v u ya kta etmiti. Sultan, ona igal ettikleri yer
leri geri almak zere Hallarn zerine yrmesini buyurdu; ayrca hilafet
bakenti ile S e y f d d e v l e S a d a k a dan, a v 1 1 ya yardmc olmalarn is
tedi. Ancak S a d a k a nm bu olayla ilgilenmemesi, k r m n de Musulu
a v 1 1 ya vermeyerek savaa hazrlanmas, Hallara kar yaplacak bu seferin
gereklememesine sebep oldu.
Fahrlm ik Ibn A m m ar n yardm giriim i
Trablus hkimi kad F a h r l m i k , Hallarn uzun sre ehri kuatmala

r zerine byk skntyla kar karya kalmt. O, bu durumdan kurtulmak
ve sultan M u h a m m e d T a p a r dan, Hallar o blgeden uzaklatrmak iin
asker gndermesini istemek amacyla Badata gitti (Mart/Nisan 1108). O, hare
ketinden nce ehrin ynetimini yeeni E b u l - M e n a k b a brakm, askerle
rinin alt aylk maalarn da pein demiti. F a h r l m i k , yanna 5 yz kiilik
bir muhafz kuvveti ile Seluklu sultanna takdim etmek zere deerli hediyeler
ald. Bu hediyeler iin de kymetli taklar ve iyi cins Arap atlar vard. O, yolu
zerinde, nce Dmaka urad. Burada atabek T u t e k i n tarafndan karla
narak hrmet grd. F a h r l m i k , Dmakda iken yeeni E b u l - M e n a k b n isyan ederek Ftmlerin hkimiyetini tandn rendi. Bunun zerine
o, adamlarna mektup yazarak E b u l - M e n a k b n tutuklanmasn ve
hapsedilmesini istedi. Onlar da I b n A m m a r n bu isteini yerine getirdiler.
F a h r l m i k I b n A m m a r , daha sonra Dmak tan ayrld. Bu srada ata
bek T u t e k i n in olu T c l m l k B r i de ona elik ediyordu. T u t e
k i n , sultann sarayndaki dmanlarnn faaliyetlerini nlemek, itaat arzetmek
ve Hallara kar yardm salayabilmek iin olunu Badata gnderdi. Fa h r 1m l k , Badata ulat zaman sultan, btn emrlere I b n A m m a r kar
layp, ona ikramda bulunmalarn emretti. M u h a m m e d T a p a r , Frat
193
geerken binmesi iin ona zel saltanat kayn gnderdi. Halife M u s t a z h i r

de yakn adamlaryla devlet ilerigelenlerinden oluan bir heyeti, onu karlamak
zere grevlendirdi. Sultan, onun durumundaki hkmdarlara gstermedii ilgi
ve ikram gstererek ona bamsz bir hkmdar gibi davrand: I b n A m m a r ,
sultann huzuruna karak getirdii hediyeleri takdim etti. Sultan ondan duru
munu, Hallar la yapt savalarda karlat skntlar sordu. I b n A m m a r
da Hallar hakknda bilgi vererek, uzun zaman kuatldn syleyip yardm
istedi, sultan da ona, istedii yardm yapacan vaad etti. I b n A m m a r , daha
sonra halifenin sarayna geldi ve sultana sylediklerini burada da tekrarlad. M u
h a m m e d T a p a r , Mays 1108de Badat tan ayrlncaya kadar I b n A m m a r
orada kald ve daha sonra sultanla beraber Nehrevana gitti. Burada sultan, onu
yanna ararak emr H s e y i n b i n K u t l u t e k i n e emr M e v d u d ku
mandasnda a v 11 ile savamak iin Musula sevkettii kuvvetleri I b n A m m a r
ile beraber gndermesini ve kendisinin de onunla birlikte Suriyeye gitmesini
emretti. M u h a m m e d T a p a r , I b n A m m a r a deerli hiltler ve hediyeler
vererek onu uurlad. I b n A m m a r , beraberinde emr H s e y i n olduu hal
de yola kt. Ancak emr H s e y i n in daha sonra a v l ile sultan arasnda
arabulucuk yapmas ve M e v d u d un Musulu ele geirmek istemesi, I b n A m m a r a yaplacak yardmn gereklememesine sebep oldu. I b n A m m a r , 25
Austos 1108de Dmaka dnd. Ancak onun yokluu srasnda Trablus halk,
ehri Fatmlere teslim etmilerdi. Bu bakmdan I b n A m m a r , Dmak asker
lerine bal bir birlikle oradan ayrlarak kendisine tbi olan Cebele ehrine git
mek zorunda kald. te yandan T c l m l k B r i , sultan ziyaretinde istedii
sonucu elde etmi, M u h a m m e d T a p a r n babas ve kendisi hakknda m
spet bir kanaat tadn renerek Dmaka dnmt (10 Austos 1108). ok
gemeden Hal lideri T a n k r e d , 1109 Temmuzunda Cebeleyi de ele geirdi.
Hallarn teker teker Mslman ehirlere sahip olmas, halkn gerek sultan M u
h a m m e d T a p a r dan, gerekse halife M u s t a z h i r den mektuplar gndere
rek
yardm istemesine sebep
oldu.
Sultan M u h a m m e d T a p a r ,
1109
sonbaharnda Badata gelmi, kendisine tbi olan emr ve meliklere haber gn

dererek Hallara kar bir sefer dzenleneceini bildirmiti; atabek T u t e k i n den de Suriyeye gnderilecek bu orduyu ynetmesi istenmiti. Ancak bu
Seluklu ordusu, eitli engeller yznden bir araya gelemedi ve sefer de gerek
lemedi. T u t e k i n , Hallarn yaptklarn anlatmak amacyla sultann huzu
runa gitmek iin yola kt ise de Suriyenin baka bir emre verildii eklindeki
aslsz bir haber zerine geri dnd. Gerek daha sonra anlalm ve Dmaka
bu haberin doru olmadnn bildirilmesi ile T u t e k i n rahatlamt.
E m r M evdud un H allara kar seferleri
Sultan M u h a m m e d T a p a r , 1109/1110da Musul emri M e v d u d ile Ahlatahlar beyliinin kurucusu S k m e n e l - K u t b ye, Hallara kar sefer
dzenlemeleri iin mektuplar gnderdi. Adgeen bu emirlere Artuklulardan
194
N e c m e d d n l g a z i d e ok sayda Trkmen ile katlmt. Bu kalabalk Sel

uklu ordusu, Nisan 1109da Urfa zerine yrm ve Mays ay banda bu ehri
kuatmt. Bir rivayete gre, Antakya prinkepsi T a n k r e d d e Seluklular des
teklemekteydi. Bu durumda Urfa kontu B a u d o u i n du B o u r g , Kuds kral
B a u d o u i n den yardm istedi. Kral B a u d o u i n , Beyrutu ele geirdikten sonra
Urfaya yardm iin sratle kuzeye yneldi. Hal kuvvetlerinin Urfaya yaklat
n haber alan emr M e v d u d , kuatmay terkederek onlar pusuya drmek
amacyla, Harrana doru ekildi (Temmuz). Ote yandan aralarndaki anlamaz
l zmleyen Hal ordusu, nce Harran ynnde ilerledi, sonra Mslmanlara ait enev kalesine saldrlarda bulundu ise de bir sonu elde edemeyerek dald.
Onlarn dalmasnda belki de atabek T u t e k i n in Seluklu kuvvetlerini tak
viye iin yola km olduu haberi rol oynamt. Emr M e v d u d ve emrindeki
kuvvetler, Frata doru ekilmekte olan Hallar izleyerek onlara nehri gemek
zereyken yetitiler. Ancak Hallarn byk bir ksm bu srada Frat gemi
lerdi. Seluklu ordusu, nehrin dou kysnda kalan Hallar kltan geirdiler
ve geride kalan mal ve arlklara da sahip oldular. Emr M e v d u d , Hallar
karsnda elde ettii baarnn ardndan nce Harran, sonra da Musula gitti. Daha
sonra gelien olaylar srasnda Ta n k r e d , melik R d v a n n hkimiyet sahas
iindeki Esrib, Zerdana, Bikisril ve Nakira gibi kaleleri ele geirmi, Haleb
evresini yama ve tahrip etmiti. Yine Hallar, uzun bir kuatmadan sonra Sayda ehrini de zabtettiler. Hallarn bu davran zerine, Halebden bir toplu
luk, halk cihada armak ve yardm istemek iin Badata gitti. Bunlar, Badata
ulanca oradaki halktan oluan bir gurup ile Sultan Camiine yrdler, feryad
ederek yardm istediler ve namaza engel olup minberi krdlar, ikinci hafta bu
olaylar Halife Camiinde tekrarland (24 ubat 1111). Abbas halifesi, sultan M u
h a m m e d T a p a r a haber gnderip bu olaylarla ilgilenmesini ve Hal soru
nuna bir zm bulmasn istedi. Bu olaylardan nce Bizans imparatoru A 1 e k s i o s K o m n e n o s un elileri, sultana gelip, onu Hallar Islm lkelerinden
uzaklatrmak iin savaa tevik etmiti. Bu nedenle Haleb halk, olaylar srasn
da sultana Bizans imparatorunun Mslmanlara kar senden daha hamiyyetli
davranmasndan dolay A l l a h dan korkuyor musun? O, Hallarla cifad iin
sana eli gnderdi demilerdi. Sultan M u h a m m e d T a p a r , Hallarla sava
mak zere tekrar emr M e v d u d u grevlendirdi. Seluklu ordusuna S k
m e n e l - K u t b , I l g a z i nin olu A y a z , Meraga emri A h m e d i 1,
Hemedan emri P o r s u k o l u P o r s u k ve Erbil emri E b u l h e y c a katl
mlard. Emr M e v d u d ve beraberindekiler, birka gn Urfa nnde durdularsa da daha sonra J o s c e l i n in ynetimindeki Tellbaire ynelerek buray
kuattlar (28 Temmuz 1111). Bu kuatma srasnda iki olay, Seluklu kuvvetleri
nin Tellbair nnden ayrlarak Halebe gitmelerine sebep oldu; Haleb hkimi
melik R d v a n , Seluklu emrlerine T a n k r e d e kar daha fazla direnemeyeceini, bu bakmdan derhal yardma gelmelerini isteyen mektuplar gnder
miti. Ayrca Tellbair hkimi J o s c e l i n de emr A h m e d i l i baz hediyeler
gndererek kendi tarafna ekmi ve onun nerisiyle Seluklu ordusu Halebe git
195
miti. Tellbair kuatmas 26 gn srmt. Seluklu ordusu geldii Haleb nn

de, bekledii ilgiyi bulamad. nk R d v a n n daveti samimi deildi ve Seluklu
kuvvetleri yaklanca ehrin kaplarn kapatarak onlarla grmedi. Bu durum
da M e v d u d , kzgnlna Haleb yrelerini tahrip etmekle gsterdi. Daha sonra
o, ve beraberindekiler, eyzere doru yrd ve burada atabek T u t e k i n de
onlara katld; o, Trablusun geri alnmas iin yardm istiyordu. Ote yandan Sel
uklu ordusunun bu hareketi sonucunda T a n k r e d in arsyla bata Kuds
kral olmak zere, birok kont ve valye bir araya geldiler. Yaklak 16 bin kii
olan bu Hal ordusu karsnda M e v d u d , eyzer surlar iine ekilmeyi yele
di; ayrca Seluklu ordusunda da iler hi te iyi gitmiyordu. T u t e k i n , M e v
d u d un bu seferi daha gneye Suriyeye doru devam ettirdii takdirde yardma
hazrd. P o r s u k o l u P o r s u k hastalanmt ve bir mahaffe iinde tanyor
du. Hasta olan S k m e n e l - K u t b geri dnerken yolda lm, adamlar ce
nazesini bir tabuta koyarak lkesine gtrmlerdi. A r t u k o l u 1 1 g a z i , bu
srada yanlarndaki hzineyi ele geirmek iin cenazeyi gtrenlere saldrd; A h m e d i l ise S k m e n in elindeki yerleri kendisine kta edilmesini salamak zere
sultan M u h a m m e d T a p a r n yanna gitti. Bu sradaki tek olumlu olay, M e v
d u d ile T u t e k i n arasnda kuvvetli bir dostluun olumas idi. Hallar ise
Seluklu kuvvetlerinin bu danklndan yararlanarak slm ehirlerine doru
harekete getiler ve Efamiye nnde karargh kurdular. Onlarn ilk hedeflerinin
eyzer olduunu anlayan ehir hkimi I b n M u n k i z , M e v d u d ile T u t e
k i n i cihada tevik etti. Bylece M e v d u d ve T u t e k i n , eyzer in dousun
da karargh kurdular (15 Eyll 1111). Daha sonra Seluklu kuvvetleri ile Hallar,
Tellmenneste sava dzenine girdiler, iki taraf arasndaki savata Seluklu ordu
su, Hal askerlerini perian etti. Hallar, bu tepede giin beklediler ve Ms
lmanlarn Cuma namaz iin eyzere gitmesinden yararlanarak Efamiyeye
katlar. Seluklu ordusunun bu baars halkn sevinmesine sebep oldu. Emr
M e v d u d , daha sonra sonbaharda Musula dnd.
Emr M e v d u d , 1112 ilkbaharnda, Urfa blgesindeki Ermenilerden bir ks
m ile anlatktan sonra ani olarak buraya gelip ehri kuatt. Seluklu kuvvetle
rinin evredeki ekili arazi ile ba ve baheleri tahrip etmesiyle ehirde alk teh
likesi bagsterdi. M e v d u d , Urfa halkndan teslim olmalarn istedi ise de
bu neri kabul edilmedi. O, bir sre sonra Ermenilerle planland ekilde, ehir
nnden ayrlm grnerek Surua gitti. M e v d u d un bu ekildeki hareketin
den maksat, Urfadak askerlerin dikkatlerini baka yne ekmekti. Ancak onun
ayrlmasndan sonra Tellbair hkimi J o s c e l i n , gizlice Urfaya girmiti. M e v
d u d , Surutan tekrar Urfa nne geldiinde Ermenilern yardmyla ehrin sur
larndan birine hkim olduysa d a j o s c e l i n in duruma mdahale etmesiyle bu
hareket sonusuz kald. M e v d u d , Urfanm ok salam surlarna kar saldr
ya gemenin faydaszln anlayarak daha sonra Musula dnd (Haziran 1112).
Ote yandan J o s c e l i n in Urfa kontu ile aras alm ve hapse atlmt. O, bu
durumda Tellbair hkimiyetinden vazgeerek hapisten kurtulup Kudse gitti.
Kuds kral ona Galilaea (Celle) prinkepsliini verdi.
196
Taberiye sava
Kuds kral I. B a u d o u i n in Dmaka bal yerlere srekli basknlar d

zenleyip yamalamas, ehrin ikmal yollarnn kesilmesi nedeniyle Dmakda yi
yecek maddeleri azalm ve fiyatlar da artmt. Atabek T u t e k i n , dostu
M e v d u d a eli gndererek durumu haber verdi ve ondan yardm istedi. Emr
M e v d u d da asker toplayp gerekli hazrlklar yaptktan sonra Frat geerek
Suriyeye girdi (Mays 1113). T u t e k i n de Hallarn anlama nerilerini red
dederek Seluklu ordusuna katlmak zere, Dmaktan yola kt. Ayrca bu Sel
uklu kuvvetine, Sincar emri T e m i r e k ve I l g a z i nin olu A y a z da katl
mlard. Bu Seluklu ordusu, Selemiyyede birletikten sonra emrler, kral B a u d o u i n e kar saldrya karar verdiler ve Taberiye gl kysndaki Kuhvane
(Ukhuvane) de karargh kurmak zere harekete getiler. te yandan kral B a u
d o u i n , baz valyelerin de katlmasyla ordusunu takviye ettikten sonra Sel
uklu ordusuna doru ilerledi. Burada her iki ordu, 28 Haziran 1113de karlat,
Seluklu kuvvetlerinin basknyla balayan ve arka arkaya saldryla gelien
savata Hallar, iki bin kayp vererek ar bir yenilgiye uradlar. Tutsak alnan
lar arasnda kral B a u d o u i n de vard, fakat tannmad iin silah alndktan
sonra kamay baard. Hallarn bir ksm da Taberiye glnde bouldu. Geri
kalan Hallar, Taberiyenin batsndaki sarp dalara ekildiler. Seluklu kuvvet
leri, onlar her taraftan kuattlar. Ancak Hallar, bir savaa girmeye cesaret ede
mediler ve bu durumda 26 gn beklediler. Bu srada bir ksm Seluklu kuvvetleri,
Kuds ve Yafa evresine kadar akn yaptlar ve ellerine byk ganimet geti. Emr
M e v d u d ve T u t e k i n , bu ganimetin bir ksmn (silah, kymetli eya ve tut
sak aldklar Frank askerlerini) kazandklar zaferin mjdesi olarak sfahanda
bulunan sultan M u h a m m e d T a p a r a gnderdiler. Hallar eviren Seluklu
kuvvetleri ise arazinin sarp olmas nedeniyle bir saldrya geemediler ve VadilMaktulde topladlar. Bir ksm askerlerin yurtlarna dnmek istemeleri ve son
baharn gelmesiyle emr M e v d u d , ilkbaharda yeniden toplanmak zere asker
lerini salverdi, kendisi de sultan M u h a m m e d T a p a r dan gelecek yeni
emirleri beklemek ve dmana yakn olmak iin Suriyede kald. O ve T u t e
k i n birlikte Dmaka geldiler (5 Eyll 1113). Emr M e v d u d , atabek T u t e
k i n tarafndan Dmakta en iyi ekilde arlanmakta idi. O, Dmakta bulunduu
srada, 10 Ekim 1113de T u t e k i n ile beraber Cuma namazn klmak iizere ca
miye gittiler. Namazdan sonra M e v d u d , yine T u t e k i n ile camiin avlusunda
muhafzlar arasnda ilerliyordu. Bu srada avludaki halk iinden bir ahs sada
ka istemek bahanesiyle M e v d u d a yaklat ve hanerle iki darbe vurarak onu
ar ekilde yaralad. Yakalanan katil, hemen ldrlp ba kesildi, fakat hi
kimse onu tanyamad. Emr M e v d u d , lanerlendii gn oru tutmakta idi. Onu
T u t e k i n in evine gtrdler, tedavi iin orucunu bozmas sylendi ise de ka
bul etmedi ve A l l a h a orulu olarak kavuacam dedi ve o gn vefat elti.
Onu Batnler ldrmlerdi. Bir baka rivayete gre de Dmak ele geirme
sinden korktuu iin T u t e k i n tarafndan ldrld belirtilir. M e v d u d adil
ve hayrsever bir emrdi. Hallar da onun gl bir kiilie sahip olduunu ka
197
bul etmilerdi. Nitekim onun lmnden sonra Kuds kral B a u d o u i n in T u t e k i n e bir mektup yazarak slmn direini (yani M e v d u d ' u ) bir bayram
gn, hem de A 11 a h n evinde ldren bir millet, elbette A l l a h tarafndan imha
edilmeye layktr dedii rivayet edilir. Sincar hkimi Te m i r e k , emr M e v
d u d un lmnden sonra yannda bulunan hazine ve silahlar sultan M u h a m
m e d T a p a r a gnderdi (Bu konularda ayrca bk. Suriye Seluklu Devleti).
A k su ngur P orsu k nin M usul'a atanmas ve faaliyetleri
Sultan M u h a m m e d T a p a r , M e v d u d un ldrldn haber ald

zaman Musul valiliine emr A k s u n g u r P o r s u k yi atad (1114). Ayrca o
lu melik M e s u t u da A k s u n g u r ile beraber gnderip ona "Hallara kar
cihada devam etmesini buyurdu. Sultan, teki Seluklu emirlerine de A k s u n g u r a itaat etmelerini bildirdi. A k s u n g u r , Musula ulatnda, ona itaat eden
emrler arasnda I m a d e d d i n Z e n g i b i n A k s u n g u r ile Sincar emri T e m i r e k de vard. A k s u n g u r , daha sonra Cezireti Ibn mere gitti ve M e v d u d un naibi, buray ona teslim etti. A k s u n g u r un bundan sonraki hedefi, Mardin
olmutu. A r t u k o l u l l g a z i de ona boyun edi ve olu A y a z 300 askerle
A k s u n g u r a gnderdi. A k s u n g u r , teki Seluklu emirlerine stnln
kabul ettirdikten sonra beraberindeki 15 bin atl ile Urfa ya yryerek ehri ku
att (15 Mays 1114). Seluklu kuvvetlerinin Urfa kuatmas iki aydan biraz fasla
srd, ancak yiyecek sknts ekilmesi nedeniyle bir sonu elde edilememiti.
Bu srada Seluklu kuvvetleri, Frat nehrine doru ilerleyerek evreyi aknlara
urattlar. Ote yandan bu kuatma srasnda Mra, Keysun, Rban ile teki baz
yerlerin hkimi olan Ermeni G o g V a s i l lm, adgeen yerlerde karsnn s
z geer olmutu. Bu kadn, Hallara kar gerekli savunma nlemleri aldktan
sonra Urfa nlerinde bulunan A k s u n g u r a itaat edeceini bildirmek ama
cyla adamlarndan birini gndermesini istedi. A k s u n g u r da Habur emri S u n
g u r D r a z gnderdi. S u n g u r , oraya ulat zaman Ermeni ;ib, ona ok
iyi karlad, iki taraf arasnda yaplan grmeler srasnda, bir Hal birlii S u n
g u r un yanndaki yz kiilik kuvvete saldrd, yaplan arpmadan S u n g r
ve adamlar, stn kt ve Hallarn ou ldrld. S u n g u r , Ermeni nibe
tarafndan melik M e s u t ve A k s u n g u r a verilen hediyelerle geri dnd ve
onun itaat ettiini bildirdi. Hallar, bu durumu haber aldklar zaman Erme
ni nibenin hkimiyet blgesinde bulunanlarn ou Antakyaya gittiler. A k s u n
g u r ise Urfa kuatmasn terkettikten sonra abahtan yrelerine dnd ve
babasnn sefere katlmamas nedeniyle l l g a z i nin olu Ayaz tutuklayarak Mar
dinin kylerini yamalad. Bylece A k s u n g u r un baarl grnen bu seferi
1 1 g a z i ile anlamazl sebebiyle sonusuz kalmt. te yandan l l g a z i , olu

nun tutuklandn renince, Hsn Keyfa (Hasankeyf)ya giderek burann hki
mi olan yeeni D a v u t b . S k m e n den yardm istedi. D a v u t , bu istek zerine
askerleriyle yola km, ayrca Trkmenlerden de pek ok atly yanna alnt.
Bu iki Artuklu emri, A k s u n g u r un zerine yrdler. ki taraf arasnda Da
ra daki sava (Mays/Haziran 1114) kaybeden A k s u n g u r oldu. Bu sava sonra
198
s A y a z , serbest kald, buna karlk M u h a m m e d T a p a r r olu M e s u t ,

I l g a z i tarafndan tutsak alnd, ancak sultandan korkan I l g a z i , onu hemen
serbest brakmt. M u h a m m e d T a p a r , bunu haber alnca 1 1 g a z i ye ha
ber gndererek onu tehdit etti, bunun zerine, 1 1 g a z i de emr T u t e k i n in
yanna gitti. T u t e k i n ise emr M e v d u d u ldrmekle suland iin sul
tan M u h a m m e d den korkuyordu. Bu nedenle iki emr, ona kar ibirlii ve
Hallarla ittifak yapmaya karar verdiler. Nitekim onlar, Antakya hkimi R o g e r
ile bir anlama yaptlar. Bundan sonra I l g a z i , sultana kar yeni yardmc kuv
vetler bulmak iin Mardine dnmek zere T u t e k i n den ayrld ise de Hu
mus hkimi K r h a n b i n K a r a c a , bir basknla onu tutsak alp haps etti (Ocak
1115). K r h a n ,
sultan M u h a m m e d T a p a r a haber gndererek T u t e -
k i n i n l l g a z i yi kurtarmasn nlemek iin sratle asker gndermesini iste

di. Ancak Seluklu ordusu, yardmda gecikince, T u t e k i n in tehditlerinden
korkan K r h a n , I l g a z i ile bir anlama yaparak onu serbest brakt ise de o
lu A y a z j yannda rehin tutuyordu.
T elld a n ie sava
Sultan M u h a m m e d T a p a r , emirlerin kskanlk ve itaatsizlikleri nede

niyle baarsz kalan seferlere ramen Hallar Suriyeden uzaklatrmak fikrin
den vazgememiti. 0 , I l g a z i ve T u t e k i n in R o g e r ile kendisine kar ittifak
yaptklarn haber ald zaman Hemedan emri P o r s u k o l u P o r s u k kuman
dasnda bir ordu hazrlad. Bu orduya C u y u B e y ile emr G n d o d u da
katlmlard. Sultan M u h a m m e d T a p a r , P o r s u k a nce I l g a z i ve T u
t e k i n sorununu zmlemesini, daha sonra da Hallarla savamalarn em
retti. Olduka byk bu Seluklu ordusu, ubat 1115de harekete geti. Bu ordu,
Halebe yaklatklar srada, buradaki hkmdar nibi hadim L 1 ile askerle
rin kumandan e m s i i l h a v a s a haber gnderilerek ehrin kendilerine tes
lim edilmesi istendi. Ayrca sultann bu husustaki mektublar da gnderildi. Ancak
hadim L 1 , ehri sultana teslimden vazgeerek I l g a z i ve T u t e k i n i ye
ledi. T u t e k i n . Seluklu ordusu Balisde iken iki bin atl ile Halebe girdi. Bu
nun zerine P o r s u k , T u t e k i n e ait olan Hamaya yneldi. Seluklu
kuvvetleri, ehri kuattktan sonra T u t e k i n in arlklarnn da bulunduu
Hama 'y zorla ele geirdi ve ehir gn yamaland. Sultan M u h a m m e d T a
pa r m emri gereince zaptedilecek yerler, K r h a n a braklacakt. Nitekim
Hama, oun ynetimine verildi. K r h a n da A y a z b i n I l g a z i yi onlara teslim
etti. te yandan I l g a z i , T u t e k i n ve e m s l h a v a s , Antakyaya giderek
R o g e r den Seluklulara kar yardm istediler. Onlar, Hama mn henz Seluklu
kuvvetlerinin eline getiinden haberdar deillerdi. R o g e r ile I l g a z i ve T u
t e k i n , yaptklar grmelerden sonra Seluklu ordusunu izleyebilmek iin Efamiyede toplanmay kararlatrdlar. Daha sonra bu szleme yerine getirildi,
R o g e r ve mttefikleri, Efamiyede toplandlar; ancak onlar, Seluklu kuvvetle
ri kalabalk olduu iin k gelinceye kadar beklemeyi ve bu ordunun dalmasn
199
mit ediyorlard.Fakat onlarn bekledikleri gereklemeyip, Seluklu ordusu da

lmaynca Eyll ortalarnda 1 1 g a z i Mardine, T t e k i n Dmaka, Hallar
da kendi memleketlerine dndler. Emir P o r s u k , onlarn daldn haber aln
ca, Hallarn ynetimindeki Kefertab a yryerek ehri ele geirdi. Seluklu kuv
vetlerinin bu harekt srasnda ikinci hedefi, Efamiye kalesi idi. Ancak burasnn
ok mstahkem olduu grlerek yine Hallara ait Maarretnnmana gittiler.
Bu srada emr C u y u B e y davet zerine Vdii Buzaaya giderek oraya hkim
oldu. Daha sonra emr P o r s u k ve beraberindeki kuvvetler, Halebe gitmek ze
re harekete gemilerdi. Seluklu ordusu, bu yry srasnda arlklaryla hay
vanlarn daha nce gndermiti. Onlar, kendilerinden emin bir durumda ve hi
kimsenin Seluklu ordusuna saldrmyaca dncesiyle, her hangi bir nlem al
mamlard. P o r s u k , Halebin 35 mil gney-batsmda bulunan Telldniste ko
naklamak zere hazrlklara balad.
Ote yandan R o g e r
ise Kefertabn
kuatldm renince, 500 atl ve 2 bin yayadan oluan bir birlikle Antakyadan
yardma komutu. O da bu srada Seluklu ordusunun nerede olduunu bilme
den hareket ediyordu. Ancak kefe gnderilmi bir valye, ona Seluklu ordu
sunun Telldnis e doru ilerlediini bildirdi. R o g e r , Seluklu ordusunun
konaklamak iin adrlarn kurduklar yere geldi ve arlklarn yannda, asl bir
likler henz oraya ulamad iin savaacak asker bulunmadn grd. Onun
komutasndaki Hal birlii, bu frsat iyi deerlendirerek kurulmakta olan Sel
uklu ordughna hcum ettiler (14 Eyll 1115). Bu durumdan habersiz olarak
gelen asl Seluklu ordusu da Hallar karsnda yenilgiden kurtulamad. Emr
P o r s u k , yaklak yz atl ile Telldnise ekilebildi. O, hla mcadeleden vaz
gememi ve savamak istemiti. Ancak yanndakiler ona engel oldular. Kardei
ve beraberindekiler, P o r s u k a kap kurtulmasn nerdilerse de o, hayr
bunu yapamam, bilakis A l l a h yolunda lrm, Mslmanlar iin canm fed
ederim dedi. Fakat yanndaki adamlar, onu bu fikrinden vazgeirdiler. Bunun
zerine P o r s u k ve beraberindekiler kaarak kurtuldular. Seluklu askerleri,
basz kalnca tamamen dald ve her biri, bir tarafa gitti. Bir rivayete gre Sel
uklu ordusu, Telldnis savanda 3 bin kayp vermiti. Bu arada Kefertabdan
alnan tutsaklara bakmakla grevlendirilen Seluklu askerleri, bu olay duyunca
intikam iin tutsaklarn hepsini ldrdler; ayn ekilde 1 1 g a z i nin olu A y a z
da ldrld. Haleb halk ile Suriyedeki Mslmanlar, Seluklularn bu yenilgi
si nedeniyle endieye kapldlar. Onlar, imdi Hallar karsnda savunmasz bir
durumda idiler. T u t e k i n , bu durumda sultan M u h a m m e d T a p a r ile an
lamada acele etti. Ayrca Hallarn baarsyla sona eren bu sava, Byk Sel
uklu sultanlarnn Suriyeyi geri almak iin yaptklar son giriim olmutu. Emr
P o r s u k ise bu bozgundan dolay ok zlm, yeniden cihada kmak iin ha
zrlklar yapmsa da mr buna vefa etmeyerek lmt (1116/1117).
Suriyede olaylarn bu ekilde Hallar lehine gelimesi zerine, T u t e k i n ,
yardm istemek ve aleyhindeki dedikodu ve yanl fikirleri ortadan kaldrmak iin
sultan M u h a m m e d T a p a r ziyaret etmeye karar verdi. O, bu amala 9 Ni
200
san 1116da Dmaktan hareket etti; bu srada Badatta bulunan sultann huzu
runa kt. Atabek T u t e k i n , Badatta gerek sultan, gerekse halife
M u s t a z h i r tarafndan iyi bir ekilde karlanarak hrmet grd. Sultan, ona
eitli hediyeler ile Suriye valiliini ieren bir menr verdi. T u t e k i n , bu menrla ok geni asker, mal, dar ve hukuk yetkilere sahip oluyordu. Daha sonra
o, Hal tehlikesini ne srerek Badattan ayrld ve 31 Temmuzda Dmaka
dnd. Emr A k s u n g u r P o r s u k ise T u t e k i n e Hallara kar yardm
etmek iin Dmak a gitti. T u t e k i n onu hrmetle karlad. Bu srada Hal
lardan Trablus kontu Po n s , Bik ilesine saldrmt. A k s u n g u r ve T u t e
k i n , sratle Bik ya gittiler. Onlarn hareketinden haberdar olmayan Hal
kuvvetleri, dank ve bir sava iin hazrlkl deil idiler. Onlar bu durumda ya
kalayan Seluklu kuvvetleri, Hallardan yaklak 3 bin kiiyi ldrerek birok
ganimet ele geirdiler ve bir lde Teldnisn cn alm oldular. T u t e k i n
ve A k s u n g u r dnlerinde Dmakta sevgi gsterileri ile karlandlar.
B yk S eluklu-K arahanl ilikileri
Bu devrede Seluklu-Karahanl ilikileri, Horasan Seluklu meliki S e n c e r

in hkimiyet sahasnda grld (Bk. Sultan B e r k y a r u k devrinde SelukluKarahanl ilikileri). Daha B e r k y a r u k un hkmdarlnn son zamanlarn
da Sagun nvan tayan ve muhtemelen Karahanl H a a n b i n A l i olan bir
hanedan yesi, etrafna toplad byk bir ordu ile Karahanl hkmdar II. M u h a m m e d H a n zerine yryerek onunla mcadeleye giriti (1103). II. M u
h a m m e d , ona kar direnemeyeceini anlayarak S e n c e r den yardm istedi.
S e n c e r , derhal Semerkanta doru harekete geti. S a g u n B e y , onun hare
ketini haber ald zaman af dileme yolunu seti. S e n c e r in de arac olmas
ile M u h a m m e d ve S a g u n B e y anlatlar. Her ikisi de bu anlamaya sadk
kalacaklarna ant itiler. Melik S e n c e r . daha sonra Aralk 1103de M erve dn
d. Birka yl sonra M u h a m m e d T a p a r devrinde S a g u n B e y , 1109/1110da
tekrar isyan etti; Trkler ve teki kavimlerden asker toplayarak Karahanl II. M u h a m m e d in ynetimindeki ehirlere saldrd. II. M u h a m m e d , bu durum
da yine S e n c e r den yardm istemek zorunda kald. S e n c e r de ona yardmc
kuvvet gnderdi. II. M u h a m m e d , Naheb yaknnda S a g u n B e y in ordu
sunu malup etti. S e n c e r in askerleri ortalk sakinletikten sonra Belhe geri
dndler. Bu srada tutsak alman S a g u n B e y de Merv e gtrld. II. M u h a m m e d H a n , ok gemeden rakibini sindirmenin verdii rahatlkla halka kt dav
ranmaya ve S e n c e r in buyruklarn hie saymaya balamt. Bunun zerine
melik S e n c e r , onu cezalandrmak amacyla harekete geti. Bu durumu haber
alan II. M u h a m m e d , korkmu, Seluklularn ilerigelen emirlerinden K u m a c
i l e H r e z m a h K u t b e d d i n M u h a m m e d e haber gndererek S e n c e r
ile arasn dzeltmelerini istemiti. Melik S e n c e r , onun bar dileini huzu
runa gelmesi artyla kabul edeceini bildirdi; M u h a m m e d ise yapt kt
lklerden korktuu iin ancak Ceyhun nehri aralarnda olmak zere S e n c e r le
201
grmeye hazr olduunu syledi. Adamlar S e n c e r e M u h a m m e d in

bu nerisini kabul etmesini nerdiler. Kabul edilen bu neriye uygun olarak S e n c e r , Ceyhun nehrinin bat kysnda iken, M u h a m m e d H a n da dou kys
na gelip atndan inerek yer pt. Bu itaat bildiren hareketten sonra her ikisi, kendi
lkelerine dndler. Bylece aralarndaki anlamazlk sona ermi oldu (1113/1114).
B yk S elu k lu - G azneli ilikileri
i r z a d dan sonra Gazneli tahtna geen A r s l a n a h n babas sultan III.

M e s u t , annesi ise Seluklu sultan M e l i k a h n kz M e h d l - I r a k idi.
A r s l a n a h m tahta geerken yapt mcadele srasnda i r z a d dan ba
ka, kardelerinden bazlar ldrld, bazlar da tutukland. Bunlardan sadece
B e h r a m a h kurtulmutu. A r s l a n a h , 22 ubat 1116da Gaznede tahta k
mt; B e h r a m a h ise Tekinbdda A r s l a n a h kuvvetlerine kar diren
mi, fakat yenilerek kamak zorunda kalmt. O, nce Sistana, oradan da Kirmana
gitti ve burada Kirman Seluklu hkmdar I . A r s l a n a h (1101/1142),dan yar
dm istedi. Melik A r s l a n a h , B e h r a m a h ok iyi karlad ve birok he
diyeler verdi; ancak A r s l a n a h , yardm konusunda ona S e n c e r i tavsiye
etti. B e h r a m a h , daha sonra melik S e n c e r in huzuruna Merv ehrine gi
derek yardm istedi. O, bu srada Horasan Meliki olan S e n c e r e kendisini
sevdirmesini bildirdi. Ayrca A r s l a n a h , annesi M e h d l - I r a k km
seyerek kt davranmtr. Melik S e n c e r , bu durumda bizzat Gazneye yr
meye v e B e h r a m a h tahta oturtmaya karar verdi (1116) . A r s l a n a h , bunu
duyunca sultan M u h a m m e d T a p a r a haber gnderip kardei S e n c e r den
ikayeti oldu; sultan M u h a m m e d de kardei S e n c e r e eli gnderip A r s 1 a n a h ile anlamasn ve lkesine saldrmaktan vazgemesini istedi. Bununla
beraber gnderdii eliye, Eer S e n c e r i A r s l a n a h a kar harekete gemi
veya sefere kmaya hazr durumda grrsen ona sakn engel olma, bu mektubu
da ona verme; nk byle bir davran onu zayf drr, aciz gsterir ve geri
dnmez. Halbuki kardeimin dnyaya hkim olmas benim iin daha iyidir de
di. Eli, S e n c e r in huzuruna knca onun askerlerinin Gazne seferi iin ha
zrlanm olduunu grd. Bylece S e n c e r , hazrlklarn srdrrken, emr
n e r kumandasndaki bir nc birliini Gazneye gnderdi, B e h r a m a h da
bu nc kuvvetinde bulunuyordu. Bu Seluklu ordusu, nce Bst ehrine urad
ve Sistan hkimi T c e d d i n E b u l f a z l da onlarla birleti. Sultan A r s l a n
a h , bunu haber alnca kalabalk bir orduyla harekete geti, iki taraf arasnda
Bst civarnda yaplan savata, Seluklu ordusu galip gelmi ve A r s l a n a h Gaz
neye dnmt. A r s l a n a h , bu olaydan sonra bar giriiminde bulundu ve
yardmc olmas iin annesini 200 bin altn ve teki hediyelerle S e n c e r e gn
derdi. Fakat M e h d l - I r a k davranlar yznden oluna dmand. Bu ba
kmdan
S e n c e r in kalbini kazanacana yangna krkle
giderek onu
A r s l a n a h aleyhine kkrtt. te yandan melik S e n c e r de hazrlklarn ta

mamlayarak Gazneye doru ilerledi ve bu ehre ulat. A r s l a n a h , 30 bin at
202
l, pek ok yaya asker ve 20 filden oluan bir orduya sahipti. Seluklu ve Gazneli
kuvvetleri, ehrbd ovasnda karlatlar. Burada Gazneli ordusu ar bir ye
nilgiye urad. Sultan A r s l a n a h , Hindistana ekilmekten baka are bula
mamt. Melik S e n c e r , 25 ubat 1117de Gazneye girdi ve B e h r a m a h ,
vasal olarak Gazneliler Devleti tahtna oturttu. Daha sonra B e h r a m a h ile
S e n c e r bir antlama yaptlar. Buna gre, B e h r a m a h , hutbeyi srasyla, n
ce Abbas halifesi, Seluklu sultan M u h a m m e d T a p a r ve melik S e n c e r ad
na, sonra da kendi adna okutmay, ayrca S e n c e r e yllk 250 bin altn vergi
demeyi kabul etmiti. Bylece S e n c e r , Seluklular'n bir ryasn gerekle
tirmi ve ilk kez Gazne'de Seluklu sultan adna hutbe okunmasn salamt.
S e n c e r , Gaznede 40 gn kaldktan sonra 6 Nisan 1117de Horasan'a dnd. Sul
tan A r s l a n a h ise saltanat mcadelesine devam edebilmek iin Hindistana ka
m ve oradaki vali M u h a m m e d E b H a l i m den yardm almt. O,
S e n c e r in Gazne'den ayrldn haber alnca Hindistanda toplad kuvvet
lerle B e h r a m a h a hcum etti. B e h r a m a h , ona kar koyacak kuvvet ve
kudrette deildi, bu sebeple S e n c e r den yardm istedi. S e n c e r , B e h r a m
a h desteklemek iin Belh ehrinden tekrar byk bir ordu gnderdi (1117).
Gazne y
e hkim olan A r s l a n a h , kardei B e h r a m a h yakalamak iin ha
rekete geti ise de yardma gelen Seluklu kuvvetleri nnde bir kez daha yenilgi
ye urayarak kat. Seluklu kuvvetleri, onu izleyerek yakaladlar. B e h r a m a h ,
nce A r s l a n a h hapsetti ise de sonra serbest brakt. Fakat A r s l a n a h ,
taht ele geirmek iin gizlice baz faaliyetlerde bulunmu olmaldr. Bunun ze
rine B e h r a m a h , A r s l a n a h ldrtt (Eyll/Ekim 1118).
G rc lerle m cad ele
Seluklu ehzadeleri arasndaki taht kavgalarndan faydalanan Grcler de

baz istil hareketlerine girimiti. Onlarn harekete gemesi, Grc kral II. D a v i d (1089-1125)in Kuzey-Kafkasyadaki ksmen hristiyanlam bir Trk boyu
Kpaklardan istifade etmesiyle mmkn olmutu. II. D av i d , Kpaklarn tam
desteini salayabilmek iin hkmdarlar K a r a h a n n olu E t r e k in kz
ile evlendi. Daha sonra Kpaklar, Grcistana yerletirildi ve onlardan 40-50 bin
kiilik bir ordu oluturuldu. Seluklularn zayf durumundan yararlanan GrcKpak ordusu, harekete gemi, bunun zerine Kafkasyada yaayan Trkmenler, yerlerini terk ederek Anadoluya g etmilerdi. Sultan M u h a m m e d T a
p a r , Azerbaycanda Gence nne kadar ilerleyen bu dman zerine byk bir
kuvvet gndererek onlarn ilerlemelerini durdurdu (1110).
M uham m ed Tapardn lm ve kiilii
Sultan M u h a m m e d T a p a r , Kasm/Aralk 1117de hastalanm ve ata bi

nemez olmutu. Hastal giderek artt ve uzun sre devam etti. Daha sonra Kur
ban Bayramnda (4 Nisan 1118) Ouz tresi uyarnca byk bir len dzenlendi.
Bu lene sultan M u h a m m e d ve olu M a h m u t da katld. Halkn da katld
203
bu lende sultan, onlarn huzura girmelerine izin verdi. Halk, lende yiyip
itikten sonra sofray yamalayarak saraydan ayrld. M u h a m m e d T a p a r , has
talnn devam etmesi nedeniyle hayatndan midini kesti ve olu M a h m u t u
yanna arp pt, ikisi de yaklaan lm hissederek aladlar. M u h a m
m e d T a p a r , oluna, saltanat tahtna kp oturmasn ve halkn ileriyle
ilgilenmesini emretti. M a h m u t , bu srada 14 yan henz doldurmutu; o, ba
basna Bu ne talihsiz bir gn dedi. Sultan da Evet doru syledin; fakat bu,
baban iin talihsiz bir gn. Sana gelince, saltanatn kutlu olsun diyerek karlk
vermiti. Bunun zerine M a h m u t , tac ile tahta kp oturdu, Seluklu emirle
ri ve askerler de onu sultan olarak selmladlar (9 Nisan).
Bu olaydan ksa bir sre sonra 18 Nisan perembe (1118) gn, sultan M u
h a m m e d T a p a r , 38 yanda olduu halde ld. Bu haber, emirlere bildirildi
i srada, lmeden nce olu M a h m u t a yapt son vasiyeti okundu. Sultan,
oluna iyilik ve adaletle hkm srmesini emrediyordu. M u h a m m e d T a
p a r n cenazesi daha sonra sfahanda, yaptrd medreseye gmld. Sultan l
meden nce, Senin hastaln sihirdendir, ein seni sihirlemitir. Bundan dolay
hastalnn tedavisi imknsz olmutur denildi. Sultana bu konuda srar edilin
ce, nihayet gzne mil ekerek ei G e v h e r H a t u n u bir evde hapsetti. Sulta
nn lm yaklatnda adamlar, hkmdarlk mhrn kardlar ve onun
azndan Hatun u bomay emretti dediler. G e v h e r H a t u n , Trk tresine
uygun olarak, yay kiriiyle bouldu. Bylece kar-koca ikisi de ayn saatte lm
oldular.
Sultan M u h a m m e d T a p a r , normal boylu, ekik kal, yz sarca, saka
l gr ve uzunca olup adaletli, gzel ahlakl, yiit ve arbal bir hkmdard.
O, er olmayan vergileri kaldrmt. Emrler, onun ahlak ve yaayn bildikle
ri iin hi biri halka zulmetmeye cesaret edememiti. O, Seluklularn olgun h
kmdarlarndan birisi idi. Onun adaletle hkmdarlk yapt hususunda kay
naklarda eitli hikyeler nakledilmitir. Bunlardan biri yledir: Sultan M u
h a m m e d in E b A h m e t e l - K a v z i n adnda bir hazinedar vard. O, Ha
tmiler tarafndan ldrld. Sultan, bu durumda hzinenin tefti ve kontroldan
geirilmesini emretti. Bu nedenle hzinedeki mallar, sultann teftiine sunuldu.
Bunlar arasnda, iinde, ok sayda deerli mcevherat bulunan bir kutu vard.
Sultan, bunu grnce grevliye, E b A h m e t bunlar birka gn nce bana gs
termiti. Bu mcevherler, onun adamlarnn maldr dedi ve kutuyu muhafaza edip,
hazinedarn adamlarnn aratrlmasn ve bunu, onlara teslim etmesini emretti.
Hizmetkr, hazinedarn adamlarn aratrd. Bunlar, yabanc tacirler olup m
cevherlerinin kaybolduuna inanm ve onlardan mitlerini kesmilerdi. Sultan,
onlar artarak mcevherat dolu kutuyu teslim etti.
Sultan, bir gn, atlarna yem almak zere, harman yerine gitmiti. Halk, sa
man para ile satlmaz, ylece aln dedii halde sultan, parasn kabul edecekseniz
alrm, yoksa gidiyorum diyerek cmertliini gstermiti. M u h a m m e d T a p a r ,
gerek Hallar, gerekse sonderecede dman olduu Batnlere kar dzenledii
seferlerle Islm dnyasnda ok sevilen ve vlen bir hkmdar olmutur.
VII.
SULTAN SENCER DEVR
S e n c e r , sultan M e l i k a h n hayatta kalan ocuklarndan biri olup, 6 Ka
sm 1086da Elcezire blgesindeki Sincar'da dodu. Doum yerinden esinlenerek,
isim olarak Trke saplayan anlamnda, S e n c e r ad verildi, islam ad ise
A h m e t idi. Onun ocukluundaki en nemli olay, iek hastal geirmesi idi.
Bu srada 0 i n e r H a y y a m , onu grmee gelmi, dar ktnda devrin Sel
uklu veziri Onun halini nasl buldun ve ne ile tedavi ettin? diye sormutu.
m e r H a y y a m , Bu ocuun hayatndan korkulur, canm kurtaramamas
mmkndr dedi. Bir Habe kle bu konumay daha sonra S e n c e r e bildir
di. S e n c e r , iyiletii zaman mi e r H a y y a m a kin balad ve ondan holan
mad . S e n c e r ' i n kendi divanndan km ve halifeye yazlm bir mektuba gre,
babas M e l i k a h yandan itibaren ona geni vilyetler ltfetmi, devlet ilerigelenernden birok kimseleri hizmetine vermiti. Bu suretle sultan M e l i k
a h , lene kadar oluna hkmdarlk kurallarm retmitir. Ancak M e l i k
a h n aniden lm ve ondan sonra grlen Fetret Devri, S e n c e r in gerekli

eitimi yapmasna imkan vermemiti. Nitekim o, kendi ifadesine gre okuma ve
yazma bilmemektedir. Fakat o, bu eksiklii kk yatan itibaren kazand y

netim deneyiyle gidermee almtr. S e n e e r e babasnn yansra kardei
B e r k y a r u k tarafndan da grev verilmiti. Sultan B e r k y a r u k , A r s l a n
A r g u n 5 u itaat altna almaa karar verdi, bu amala atabek K u m a c ile S e n
c e r i grevlendirdi ve 1097de de onu Horasan Meliki olarak atad (Bk.
B e r k y a r u k - A r s l a n A r g u n Sava). Bylece o, 11 yanda iken Horasana
gitmi ve bu blgede mrnn sonuna kadar kalmt (S e n c e r in meliklik d

neminde yaad olaylar iin Bk. B e r k y a r u k ve M u h a m m e d T a p a r de
virleri).
fcn:e* in Byk S elu k lu sultan olmasa
Sultan M u h a m m e d T a p a r , 18 Nisan 1118de ld zaman daha nce ve

liaht iln edilmi olan 14 yandaki olu M a h m u t , Byk Seluklu Devletinin
bana geti; S e n c e r ise kardeinin lmne ok zlm ve mateme brn
mt. O, daha sonra sultan M u h a m m e d in lm nedeniyle ba sal di-
205
leklerini kabule balad ve Merv ehri yedi gn yas iinde kald. Ayrca S e n c e r ,
hatiplere sultan M u h a m m e d in gzel davranlarndan ve iyiliklerinden
szedilmesini emretti.
M a h m u t un henz devleti ynetecek aa gelmemi olmas, devlet byk
lerinin onu etki altna almalarna sebep oldu. Bunlar arasnda hacip A l i B a r
ile onun ktibi E b u l k a s m D e r g z i n barol oynuyorlard. Nitekim D e r g ii z i n efendisine, Bu sultan kktr, bu da, senin boyunduruun altnda olup,
ancak senin emrinle emretmelidir diyordu. Bu iki devlet adamnn tevikiyle de
sultan M a h m u t , vaktini elence ile geirmee balamt. ok gemeden sultan
M a h m u t tarafndan ard ardna Badat hneliine emrin atanmas, bu emr
ler arasnda honutsuzlua ve savaa neden oldu. Ayrca M a h m u t un karde
leri M e s u t ve T u r u l un atabekleri d e C u y u B e y ile G n d o d u da
henz kk yataki ehzadeler adna saltanat elegeirmek iin zaman uygun
bularak isyan etmilerdi. S e n c e r , M a h m u t un da yann kkl nede
niyle bu ehzadelere ve Seluklu emirlerine stnln kabul ettiremediini g
rnce duruma mdahale etme gereini duydu. O da Byk Seluklu tahtn
elegeirmek iin hazrlklara halad ve 14 Haziran 1118de sultanln iln etti.
Ayrca halife M u s t a z h i r B i l l a h dan sultanlnn onaylanmasn istedi. Halife
de ona saltanat hilati ile dou eyletlerinin menurunu gnderdi. Sultan M a h
m u t , S e n c e r in harekete gemek iin hazrlk yapmaa baladn haber aln
ca, E n u i r v a n b i n H a l i d ile F a h r e d d i n T o a y r e k
adl devlet
adamlarn bir anlama salayabilmek iin S e n c e r e gnderdi. O, S e n c e r e

Mazenderan blgesi ile her yl 200.000 altn gndermeyi vaadediyordu. Baka bir
rivayete gre, hacip A l i B a r n tevikiyle sultan M a h m u t adna, Karahanl
hkmdarna mektup yazld. Bu mektupla, Biz sultan S e n c e r zerine yr
yeceiz, phesiz o, bize kar kacaktr. Bize kar ktnda, arkadan senin h
cum etmen uygundur. Bylece dman (yani S e n c e r ) iki kuvvet arasnda kalr
deniliyordu. S e n c e r , M a h m u t un mektubunu aldktan sonra hemen Rey eh
rine yrmek iin hazrlklara balad. Bu srada E n u i r v a n , ona savatan
vazgemesini nerdii zaman S e n c e r , hakl olarak Kardeimin olu henz o
cuktur ve hacip A l i B a r ile ktibinin basks altndadr cevabn verdi ve Irakdaki durumu bildiini aka ortaya koydu. S e n c e r , bu olaydan sonra harekete
geerek Rey ehrine geldi. Sultan M a h m u t , amcas S e n c e r in R eye doru
ilerlediini haber alnca, ordusuna hareket emri verdi. Onun bu hareketi srasn
da veziri R e b i b lm, yerine K e m a l l m l k A l i S u m e y r e m atanm
t. ki ordu Rey yaknlarndaki Svede karlat. S e n c e r in ordusu 20 bin ki
iydi, yanlarnda 18 fil vard. Ayrca bu orduda Sistan hkimi E b u l f a z l , H a rezmah
M u h a m m e d b i n A n u t e k i n ,emr U n e r , emr K u m a c ve
Yezd hkimi A l d d e v l e G e r a s p gibi emrler bulunuyordu. Sultan M a h

m u t un ise 30 bin askeri vard. Ordusunda ise hacip A l i B a r , atabek G u z o
l u , M e n g b a r s , S u n g u r B u h a r , K a r a c a S a k gibi byk emrler
ile Porsukoullar yer almaktayd, iki taraf arasnda sava balad zaman, M a h -
206
AL SEVM -ERDOAN MERL
m u t un askerleri, say okluu nedeniyle, stnl elde ettiler, S e n c e r in

sa ve sol kanatlarn bozdular. S e n c e r ise baz adamlaryla fillerin nnde du
ruyordu, M a h m u t ve atabek C u z o l u d a onun karsnda yer almlard. S e n c e r , durumun aleyhinde gelitiini grnce, fillerin savaa srlmesini emretti.
Filler harekete geip ilerleyince, M a h m u t un svarilerinin bindii atlar rke
rek geri dndler. Bu olay, savan gidiini deitirmi, M a h m u t ile merkezde
onun yannda bulunanlarn bozguna uramasna sebep olmutu (11 Austos 1119).
Atabek G u z o l u da tutsak alnd. S e n c e r , onu hemen ldrtt. M a h m u t
bu yenilgiden sonra beraberinde veziri S u m e y r e m , hacip A l i B a r ve emr
K a r a c a olduu halde, sfahan'a gitti. S e n c e r ise savatan sonra Hemedana
ynelmiti. Onun galibiyet haberi Badat'a ulat've halife M s t e r i d B i 1 1 a h 4 Eyll 1119da S e n c e r adna hutbe okuttu. S e n c e r , annesinin etkisiyle
daha sonra yeenine bar nerisinde bulunmak iin bir eli gnderdi. Annesi ona,
Gazne ve evresini, Mavernnehr'i istil ettin, pek ok yere hkim oldun, hep
sini sahiplerine verdin. Kardeinin olunu da onlardan biri kabul et demiti.
S e n c e r in annesi, M a h m u t un anneannesi idi. te yandan M a h m u t un
adamlarndan D e r g z i n , derhal harekete geerek S e n c e r in huzuruna git
mi ve M a h m u t u onun yanna getirmek iin sfahan'a geri dnmt. ok ge
meden, bu kez, vezir S u m e y r e m de M a h m u t a S e n c e r , senin amcan
olup, baban yerind'edir. Senin zeriride onun birok hakk vardr, ona isyan et
mek gnahtr diyerek iki taraf arasnda anlama salamak iin Rey ehrine git
ti. S e n c e r e, vezir S u m e y r e m geldi, yeeniniz piman olduundan zr
dilemek iin onu gndermitir haberi geldi. S e n c e r bu olaya ok sevindi ve
emirlerine veziri karlamalarn emretti. Vezir S u m e y r e m , yeeninin du
rumunu salamlatrmak iin S e n c e r den sz ald ve iki taraf arasnda bar
n arzu edildiini bildirdi. S e n c e r bu amala onun istedii her husus iin
garanti verdi. Vezir, S e n c e r in yannda kald ve eli gndererek sultann hu
zura ard. M a h m u t , bu ar zerine amcasnn yanna gitmek zere hare
kete geti. Onun adamlar, vezir S u m e y r e m , hcib A l i B a r ve ktibi
D e r g z i n toplanarak M a h m u t un, S e n c e r in huzurunda nasl davra
nacan kararlatrdlar. Buna gre amcasna hrmet iin M a h m u t , saltanat
trenini terkedecek ve S e n c e r , burada bulunduu sre iinde onun hkm al
tnda bulunacak idi. Ayrca S e n c e r i karlamaya ktnda M a h m u t , onun
yedek atna binecek, kendisinin saltanat simgesi olan krmz rengi brakarak, S e n
ce r in simgesi beyaz ve siyah kabul edecek, S e n c e r burada kald srede nevbet alnmayacak, amcasnn huzuruna girdiinde yer pecek, onun nnde ayakta
duracak, barghtan adra kadar amcasnn zengisinin yannda yaya yryecek,
amcasndan ayr kendi bana bir adr kurulmayacak, amcasnn adrlar ya
nnda onun evlat ve haremi gibi yaayacaktr. Amcasnn merhametini yeniden sa
lamak iin de 20 gn bu durumda kalacakt. M a h m u t , daha sonra amcasnn
huzuruna girerek yer pm ve af dilemiti. O, S e n c e r e ok deerli hediyeler
getirdi. S e n c e r , bunlardan sadece 5 Arap atn kabul etti. S e n c e r , yeenine
ok iyi davrand ve olu olmad iin veliaht atad, kz M e h m e l e k H a t u n
207
ile evlendirdi. Ayrca brakm olduu saltanat trenlerini yaptrmasna yeniden

izin verdi.
S e n c e r , bu olaydan sonra Byk Seluklu Devleti ni yeniden dzenledi. Buna
gre, S e n c e r , Sultanlzam nvann kullanacak, M a h m u t a ise Sultanlmuazzam nvanyla hitap edilecekti. S e n c e r , ayrca Rey ehri ile Mazenderan
ve Kumis blgesini kendi hkimiyet blgesi iine almt. M a h m u t a kalan bl
geler ise Irak Arap (Mezopotamya) ile Irak Acem (Cibal) in bir ksm ile Suriye
dir. Bylece sultan S e n c e r in izniyle Seluklularn yeni bir kolu olarak, rak
Seluklu Devleti kurulmu oldu. Sultan S e n c e r , Seluklu Devletinin hkimi
yeti altndaki blgelerden bir ksmn da teki yeenlerine kta etti. Buna gre.
Irak Acem eyletinin yarsyla Giln blgesini T u r u l a, Fars eyleti ile Isfa
han ve Huzistan n yarsn ise S e l u k a h a vermiti. Sultan S e n c e r , bu se
ferden sonra Horasana dnerken hutbesi, Kagar snrndan Yemen, Mekke, Tif,
Mekran, Umman ve Azerbaycandan Anadolu snrna kadar olan blgelerde oku
nuyordu. Gr, Afganistanda Helmand vadisiyle Herat arasndaki bir blge olup,
bugn Hezaristan denilen dalk bir lkedir. Buraya hkim olan Gurlular (Gurler), genel anlamyla sultan S e n c e r e tbi idiler. O srada Gurlular yneten
I z z e d d i n H s e y i n (1100-1146) arazinin dalk olmasna ve kalelerin salam
lna gvenerek sultan S e n e e r e isyan etmiti (1121). S e n c e r , bu blgeye
M n k kumandasnda bir ordu gndermi ve I z z e d d i n H s e y i n itaat alt
na alnmt.
Irak Seluklu sultan M a h m u t un daha sonra veziri e m s l m l k O s
m a n b i n N i z a m l m l k olmutu. Bu vezir 1123 yl iinde grevinden uzak
latrld ve ldrld. Bu olayla ilgili olarak birka rivayet vardr; yleki:
Sultan S e n c e r in veziri N i z a m l m l k n yeeni i h a b E b u l m e h a s i n lm, yerine, E b T a h i r K u m m v e z i r atanmt. O, N i z a m 1 m 1 k ailesine dman olduundan e m s l m l k O s m a n S e n c e r e
ktlemee balamt. S e n c e r de sultan M a h m u t a haber gndererek vezi
rin tutuklanmasn emretti. Baka bir rivayete gre, sultan M a h m u t tarafn
dan S e n c e r e eli olarak E b u l k a s m D e r g z i n gnderilmiti. Sultan
S e n c e r , ondan Irakdaki durumu sorduu zaman, o ilerin iyi gitmemesinden
vezir e m s l m l k n sorumlu olduunu sylemi ve S e n c e r i kandr
mak iin her areye bavurarak baarl olmutu. Sultan S e n c e r de M a h m u t a
mektup gndererek veziri gndermesini istemiti. Bunun yansra sultan M a h
m u t un da vezirine kar tavr deimiti. nk vezir, sultana Grcler ze
rine yapmay tasarlad gazadan vazgemesini nererek bu konuda muhalefet
etmiti. Ayrca dmanlar da sultana onu ktleyerek devlet ilerinde becerisi
nin ve bilgisinin azlna dikkat ekmilerdi. Sultan S e n c e r in elisinin gelii
M a h m u t un vezirine dargn olduu zamana raslad. Bu nedenle onu tutukla
tp emr T o g a y r e k e teslim etti. Ayrca sultan M a h m u t veziri sultan S e n c e r e gnderirse kendisinin srlarn reneceinden, aksini yapt takdirde ise
emrine muhalefet etmi olacandan ve bylece amcasn gcendireceinden korktu.
208
A L SEVM -ERDOAN MERL
Sonunda M a h m u t , vezir e m s l m l k O s m a n n ldrlmesini em

retti (1123). Vezir e m s l m l k O s m a n n ldrlmesi, zaman zaman sul
tan S e n c e r in tbi Irak Seluklular Devletinin iilerine kartn gster
mektedir ki, daha sonraki yllarda da buna benzer olaylar karmza kacaktr.
te yandan Hille emri D b e y s b i n S a d a k a , halife M s t e r i d ile geinemiyordu. Kendisine bir destek bulmak amacyla melik T u r u l un yanna gitti
ve onu halifeye kar kkrtp Irak ele geirmee tevik etti. Melik T u r u 1 da
onunla birletikten sonra ok sayda askerle harekete getiler. Doal olarak melik
T u r u l un da amac, M a h m u t un yerine Irak Seluklu Devleti sultan ol
makt. Onlarn harekete gemesi zerine halife M s t e r i d , veziri ile Badat
hnesi B a r a n k u Z e k e v ye savaa hazr olmalar ve asker toplamalar
iin haber gnderdi. Bylece yayalar ve Badat halk dnda, askerlerin says
12 bin kiiyi bulmutu. Halife, bu kuvvetle 13 Mart 1125te Badattan ayrlarak
rakiplerine doru ilerledi. Ancak melik T u r u l hastalannca savaa cesaret ede
meden geri dnd ve beraberinde, D b e y s olduu halde, sultan S e n c e r in
yanma gitti. Onlar yollar zerindeki sultan M a h m u t a tbi olan Hemedana
urayarak bura halkndan ok miktarda hara aldlar. Sultan M a h m u t , bu olay
zerine sratle onlara kar yrd. Melik T u r u l ve D b e y s , sultan S e n
c e r in yanna gidip, halife ve B a r a n k u u ikayet ettiler. Sultan S e n c e r ,
onlar dinledikten sonra T u r u 1 a iyi davrand, fakat D b e y s i de tutuklat
t (1125).
Baln faaliyetleri
S e n c e r devrinin ilerigelen ahslarndan biri de Z e y n l i s l m E b

S a d M u h a m m e d H e r e v idi. Onun sultan M a h m u t (veya halife) tarafn
dan elilikle sultan S e n c e r e gnderilmesi kararlatrld. M a h m u t un ve
ziri D e r g z i n , eli H e r e v yi kskanm, S e n c e r in yanndan dnnde
de vezirliin kendisinden alnacan dnmt. Bu bakmdan o, birka Batn
ile anlaarak H e r e v y i , Horasandan dnd zaman ldrmelerini karar
latrd. M u h a m m e d H e r e v geri dnnde Hemedanda namaz klmak iin
camiye gittii zaman, daha sultan M a h m u t ile bulumadan ldrld (1124/1125).
O, byk bir bilgin olup, mert bir insand ve Seluklu Devletinde nemli yetki
ve itibara sahipti. Belki de bu olay sebebiyle sultan S e n c e r in veziri
E b N a s r A h m e t K n ye iiBatmlere kar cihad almasn, bulun
duklar ve yakalandklar yerde ldrlmelerini emretti. Nitekim o, bu amala
Batmlerin elinde bulunan Kuhistn blgesindeki Turiz (Tureysis) ehriyle Niabura bal Beyhak kazasna asker gnderdi. Seluklu askerleri, her iki yerleim
merkezine girerek oradaki Batmleri ldrdler ve birok ganimet ele geirerek
geri dndler (1126). Batmler, Seluklu Devleti nin teki blgelerinde de faali
yetlerini srdryorlard; nitekim Suriyede Banyas ehrini ele geirdiler. Ayn
yl iinde Musul hkimi A k s u n g u r P o r s u k yi Cuma namaz klarken l
drdler (25 Kasm 1126).
209
S e n c e r in veziri K n , D e r g z i n nin Irak' ta vezirlik yapmasn

istemiyordu. D e r g z i n de onun erdemleri yannda kendi eksikliklerinin or
taya kmasndan korktuu iin yine hile yoluna bavurdu ve K n yi ldr
mek iin gizlice Balmlerle grt ve Horasana birka Batn gnderdi. Bunlardan
birisi, vezir K n nin hizmetine girdi ve atlarna seyis olarak ahrda grev
lendirildi. Vezir, bir gn atlar gzden geirdii srada bu Batn seyis, onu bir
aygrn altna saklad bakla ldrd (Mart 1127). Doal olarak vezirin ld
rlmesinde, Batmlerle mcadele etmesi ve savamas da nemli rol oynamt.
Sultan S e n c e r , bu olay zerine Alamut Batmlerine kar harekete geerek on
lara ar bir darbe indirdi ve rivayete gre 10 binden fazla Batn ldrld.
Sultan S e n c e r e kar M slerid-suilan M ahm ut ittifak
Halife-melik T u r u l arasndaki olaydan sonra, sultan M a h m u t , M s t e r i d e mektup yazarak kendisi iin yaptklarna teekkr etmiti. Daha
sonra iki taraf arasnda elilerin gidip gelmesiyle sultan M a h m u t ile halife, B
yk Sultan S e n c e r e kar aralarnda bir anlama yaptlar. M a h m u t , bu an
lamayla sultan S e n c e r e baml olmaktan kurtulmak istiyor, halife ise eski
siyas kudretini elde etmeye alyordu. Sultan S e n c e r , bunu rendii zaman
sultan M a h m u t a bir mektup gndererek bu ittifak zmeye alt. S e n c e r ,
bu mektubunda M a h m u t iin yaptklarn anlatyor ve ona, Sana den, or
dunu alarak Badata gitmek ve halifenin sava let ve vastalarn zabtetmek
diyerek M s t e r i d in siyasetten uzaklatrlmasn istiyordu. Ayrca bu istek
lerini yerine getirmedii takdirde kuvvet kullanacan bildiriyordu. Sultan M a h
m u t , S e n c e r den ald bu uyar zerine Badata yrmeye karar verdi.
Halife M s t e r i d i s e ehrin bat tarafna geerek bunu nlemeye alt, hatt
nedimlerinden A f i f i bir asker birlikle Vasta gndererek Seluklu Devletinin temsilcilerini buradan kartmakla grevlendirdi; sultan M a h m u t ise bu s
rada Badat yrelerine gelmiti; m a d e d d i n Z e n g i yi halifenin askerlerine
kar evketti. Z e n g i , Vast ehrinin bat tarafnda bulunan A f i f i giritii sa
vata malup etti. Bu yenilgi, halifenin akln bana getirmi ve Seluklu kuvvet
lerine kar koyamayacan anlamt. Nitekim o, daha sonra sadece Badatn
dou kesimindeki sarayn savunmaya alt. Sonunda iki taraf arasndaki at
malardan sonra sultan M a h m u t ile halife arasnda bir uzlama saland (Bk.
Irak Seluklular). Sultan M a h m u t , bu srada Badatta hastaland. O, ilerini
Seluklu karlarna uygun bir ekilde zmledikten sonra Badattan ayrla
rak (Nisan 1127) Hemedana gitti ve oraya varnca da iyileti.
B irin ci bat seferi
Daha nce S e n c e r in yanna gitmi olan melik T u r u l ve D b e y s , B

yk Seluklu sultann Iraka yrme hususunda kkrttlar. Onlar, Iraka hkim
olmann kolay bir i olduunu, ayn zamanda sultan M a h m u t ile halife M s
t e r i d in kendisine kar ittifak iinde bulunduklarn sylyorlard. Bu ko
210
A L SEVM -ERDOAN M ERL
nular sultan, Iraka yrmeyi kabul edinceye kadar ilediler. Sonuta S e n c e r ,

Batya bir sefer yaparak Rey ehrine geldi. Sultan M a h m u t , bu srada Hemedanda idi. S e n c e r , ona haber gnderip yanna ard. O, M a h m u t un, sy
lendii gibi si olup olmadn renmek istiyordu. Sultann elisi M a h m u t un
yanna gelince o, hemen amcasnn yanna gitmek iin hazrlanarak yola kt. Sultan
S e n c e r yeeninin geldiini grnce btn askerlerine onu karlamalarn
emretti. Parlak bir karlama treninden sonra S e n c e r , M a h m u t u yann
da tahta oturttu ve ona pek ok ikramda bulundu. M a h m u t , 10 Aralk 1128
tarihine kadar amcasnn yannda kald. Sultan S e n c e r , yeeni ile grmesin
den memnun olarak Horasana dnd. O, Horasana dnerken M a h m u t un
kalbini ho klmak iin ehzadeleri, yani M a h m u t un iki kardei T u r u 1 ve
M e s u t u beraber alp gtrmt. Ancak onun M a h m u t tan baz istekleri
vard. Buna gre S e n c e r , D b e y s i sultan M a h m u t a teslim etmi ve ona
iyi davranmasn, eski hkim olduu yerlere (Yukar Mezopotamya ve Suriye) ia
desini istemiti. Bu srada o blgeleri I m a d e d d i n Z e n g i ynetmekte idi. Baka
bir olayda ise sultan M a h m u t , veziri E b u l k a s m D e r g z i n yi tutuklatmt. Sultan S e n c e r , Rey aeki grmeleri srasnda onu serbest brak
masn emretti, M a h m u t da bu emre uyarak onu serbest brakt. S e n c e r ise
E b u l k a s m sultan M a h m u t ile evli olan kzna vezir atad. M a h m u t , D b e y s ve E b u l k a s m ile Badata dnd. Daha sonra M a h m u t , E b u l k a s m D e r g z i n yi tekrar kendisine vezir atad (29 Ocak 1129).
KaraJanllara kar sefer
Bat-Karahanllar Devleti nin banda S e n c e r in daha meliklik dnemin

de atad A r s l a n H a n (II. M u h a m m e d ) bulunuyordu. A r s l a n H a n , ha
yatnn son yllarnda fel geirince olu N a s r H a n nib atad. te yandan
Semerkantta sz sahibi olduu anlalan bir Alev fakih E r e f S e m e r k a n d ile ehrin reisi birleerek N a s r H a n ldrmek zere anlatlar ve bir ge
ce, bunu gerekletirdiler. A r s l a n H a n , olunun ldrlmesiyle meydana kan
bu isyan zerine panie kaplm olmaldr. nk o, bir yandan Trkistanda bu
lunan teki olu A h m e t i yanna arrken, sultan S e n c e r den de yardm
istemitir. Trkistandan gelen ehzade A h m e t , Semerkanta yaklanca Alev
fakih ile ehrin reisi, onu karlamaa ktlar. A h m e t , Alev fakihi derhal l
drd ve reisi de tutuklatt. Bylece o, Karahanl Devletinde bymesi muhte
mel bir isyan nlemi oldu. Sultan S e n c e r ise ald yardm daveti zerine
Semerkanta doru harekete geti. A r s l a n H a n , olunun duruma hkim ol
duunu grnce sultan S e n c e r i ardna piman oldu, hemen S e n c e r e
haber gnderip, geri dnmesini istedi. S e n c e r , buna ok kzm, ancak yine
de bulunduu yerde birka gn kalp ava kmt. O, belki de Semerkanta gitme
konusunda kararszd. Bu av srasnda tam tehizatt 12 kiiyi grp onlar yaka
latt. Bu silahl kiiler sorguya ekildiklerinde A r s l a n H a n tarafndan ken
disini ldrmek zere grevlendirildiklerini itiraf ettiler. Sultan S e n c e r , onlar
211
derhal ldrtt ve bu olaydan sonra Semerkanta yryerek uzunca bir kuatma

dan sonra ehri elegeirdi (Nisan 1130); A r s l a n H a n ise S e n c e r den kor
karak bir kaleye kapand. S e n c e r , bir sre sonra ona aman verip, aa
inmesini istedi. A r s l a n H a n , yanna gelince de ona ikramda bulundu ve Belh
ehrinde bulunan kznn yanna gnderdi. S e n c e r , onun kz T e r k e n H a
t u n ile evliydi. A r s l a n H a n kznn yannda Belh ehrinde ld.
Sultan S e n c e r , Semerkant elegeirdikten sonra A r s l a n H a n n yeri
ne Bat-Karahanl tahtna srasyla, nce H a a n T e k i n adyla nl E b u l m e a l i H a a n (1130-1132), E b u l m u z a f f e r b r a h i m (l. 1132) ve II. M a h m u t (1132-1141)u atad. II. M a h m u t , A r s l a n H a n m olu olup, sultan S e n
c e r in yeeni idi.
Yukarda szkonusu edilen olaylardan bir sre sonra melik M e s u t , Hora
sanda bulunan amcas S e n c e r in yanndan ayrlarak Sveye gitti (Kasm/Ara
lk 1130). Onun amacnn, kardei Irak Seluklu sultan M a h m u t a muhalefet
olduu ve S e n c e r in emriyle hareket ettii anlalyor. Sultan S e n c e r , belki
de emirlerini tam anlamyla yerine getirmeyen M a h m u t a kar M e s u t u gn
dermiti. Bunun zerine sultan M a h m u t , endielendi ve Badattan ayrlarak
Hemedana gitti. O, Kirmanaha ulat zaman kardei melik M e s u t , bekleni
lenin aksine, gelip kendisinin hizmetine girdi. Sultan M a h m u t , kardeine iyi
davranm, Gence ve evresini ona kta ederek bu blgeye gndermiti.
Sultan S e n c e r , kz M e h m e l e k H a t u n u M a h m u t ile evlendirmiti. Bu dn mnasebetiyle kzn mkemmel eyizler, altn ve deerli talar ile
ssl mahaffe ve fillerle Horasandan Iraka yollamt (Bk. S e n c e r in Byk
Seluklu sultan olmas). ok gemeden M e h m e l e k H a t u n , 17 yanda l
d . Annesi E m r S i t t i H a t u n , teki kz G e v h e r N e s e b i sultan M a h m u t ile evlendirdi. Bir sre sonra G e v h e r N e s e b de ld. Vezir D e r g z i n
de rakibi olan A z i z adyla nl E b N a s r A h m e t i tutuklatmak iin bu
olaydan yararlanmak istedi. O, adamlar vastasyla sultan M a h m u t a Amcan
S e n c e r iki kznn mirasn ve mcevherlerini istemek iin eli gndermi ek
linde bir haber ulatrd. Sultan M a h m u t un, mal sknt iinde olduundan,
bu mcevherleri vermee niyeti yoktu. D e r g z i n , bu konuda sultana, S e n
c e r senin mazeretini kabul etmez, gvene lyk bir adamdr diye A z i z in ta
nkln ister. Tehlikeyi ortadan kaldrmak iin onu tutuklatmak gerekdir demi,
ayrca A z i z i tutuklatt zaman 300.000 altn vereceini sylemiti. Sultan M a h
m u t , A z i z i tutuklatnca da vezir isteine kavumu oldu. Daha sonra S e n
c e r in elisi gelince sultan M a h m u t , onun elilii hakknda nceden sylenen
szlerin hi birini ondan iitmedi. Bu nedenle M a h m u t , vezirin yalan syledi
ini anlad ve ona adam gndererek vadettii paray istedi (1130/1131). Bu olaydan
bir sre sonra sultan M a h m u t , Badattan Hemedana giderken yolda hasta
lanarak 10 Eyll 1131de ld (Ayrca bk. Irak Seluklular).
Suken S e n c e r 'in ikinci bat seferi
M a l m u t un lmnden sonra tahta, olu D a v u t un gemesi, Irak Sel

uklu Devleti'n de yeniden kargaaya sebep oldu. D a v u t un sultanlm tan
mayal amcas M e s u t harekete geerek Tebrizi igal etti; D a v u t da hemen
amcasnn zerine yryp onu Tebrizde kuatt. Her ikisi arasndaki sava 22
Aralk 1131e kadar devam etti ise de sonradan anlatlar. Melik M e s u t , Tebriz
den kt ve evresine asker toplayarak Hemedana gitti. O, buradan Badata ha
ber gnderip. iisulta.n olarak adna hutbe okunmasn istedi. Melik D a v u t ise
bu istei daha nce yapmt. Halife M i i s t e r i d B i l l a h , bu srada akll bir
siyaset izlemi, hutbe konusunda kararn sultan S e n c e r e ait olduunu, o, ki
mi isterse onun adna hutbe okunacan sylemiti, ayrca da durumu sultan
S e n c e r ' e bildirdi. Onun bu davran S e n c e r in houna gitti. Ote yandan
S e l u k a h v e atabek K a r a c a S a k nin Fars daki sakin hayat, sultan M a h
ra t t un lmne kadar devam etti. Onun lmnden sonra balayan taht mca
delesine K a r a c a S a k nin tevikiyle S e l u k a h da katld; ok gemeden
onlar da Farsdan harekete geerek Badata gittiler. Sultan M a h m u t un l
myle Irak Seluklu Devletinde meydana gelen olaylar, sultan S e n c e r i de il
gilendiriyor ve ikinci kez Bat ya sefer yapmaya zorluyordu. O, nce beraberinde
melik T u r u l olduu halde, Cibal blgesine gitti. S e n c e r , daha sonra Rey eh
rine geldi (Ocak/ubat 1132). Onun R eye geldiinin Badatta duyulmas, taht
mcadelesi yapan M e s u t un halife M s t e r i d ,
S e l u k a h ve K a r a
ca S a k ye bir ittifak nermesine yol amt. Arada eliler gidip geldi ve so

nunda taraflar, bir anlamaya vardlar. Buna gre; M e s u t sultan, S e l u k a h
da veliaht olacakt; halife de Irak vekili vastasyla ynetecekti; ayrca halife,
taraflardan anlamaya uyacaklar hususunda antlar ald, ittifaktan sonra hali
fe kendi yararna olan bu anlamadan faydalanmak iin hemen harekete geti ve
Irak ynetmek iin vekiller atad. te yandan S e n c e r in Badat zerine y
rd haberinin yaylmas, ehirde sava hazrlklarnn hzlanmasna sebep ol
du. Sultan S e n c e r ise Irak Seluklu tahtna yeeni T u r u l u karmaya karar
vermi ve bu nedenle R eyden Hemedana gitmiti. O, Hemedanda iken Badatdaki mttefikler de ehirden karak S e n c e r e doru ilerlediler. Balangta
halife, S e n c e r den korkarak bu sefere kmaktan vazgemiti. Ancak atabek
K a r a c a S a k nin tehditleriyle o da mttefiklerin ardndan Badattan ayrl
mt (25 Nisan 1132). Bu srada btn Irakda sultan S e n c e r adna okunan hut
beye so verilmiti. Bylece halife, artk siyas hkimiyetine kavutuunu aka
iln etti. Sultan S e n c e r ise bu ittifaka kar tedbirler almakta gecikmemi, I m a d e d d i n Z e n g i yi Badat hneliine tayin, D b e y s e de Hilleyi kta et
miti; ayrca onlara Iraka saldrmalar emrini verdi. S e n c e r , mttefiklerin
Badattan ayrldklarn haber ald zaman Hemedandan hareket etti. Bu sra
da melik T u r u l , kendisinden ayrlmt. Melik T u r u l , S e n c e r in salta
nat! kardei M e s u t a vereceini sanarak byle davranmt. S e n c e r , bylece
durumu anlad. Bunun zerine T u r u l un vezirini, Byk Hcib M a h -
213
m u t K a a , emr K u m a ve Horasan emirlerinden bir gurubu ona gnderdi.

Bu heyet T u r u l un yanna gelerek, amcas S e n c e r in onu Irak sultanl
na atadm, sultann veliahd olduunu ve lmnden sonra da Horasann sahi
bi olacan sylediler. Bunun zerine T u r u l , sevincinden yere kapand ve
tekrar S e n c e r in yanma dnd. Ote yandan melik M e s u t , ordusuyla nce
Dy Merce ulamt ki, sultan S e n c e r in kalabalk nc birlikleri onu kar
lad, Bunun zerine baarl olamayacan anlayan M e s u t , Azerbaycana dn
meye karar verdi. Sultan S e n c e r in beraberinde 100 bin atl bulunan byk
bir ordu vard. O, M e s u t un askerleriyle Azerbaycana dnmek zere olduu
nu haber ald zaman yakalamak amacyla onlar gece-gndz hi durmadan iz
ledi. Nihayet iki taraf Dinever yaknlarnda karlatlar. M e s u t , halife
M s t e r i d i bekledii iin savunma sava yapmaktayd. Sultan S e n c e r in
karsnda sava dzeni almas nedeniyle onunla savamaktan baka bir are kal
mamt. Sultan S e n c e r , ordusunun sa kanadna melik T u r u l , K u m a c
ve E m r i E m r a n yerletirmi, sol kanata ise bir gurup emrle Hrezmah
A t s z ] koymu, kendisi de 10 bin atlyla merkezde yer almt. Melik M e s u t
ise sa kanadna K a r a c a S a k i l e emr K z 1 1 , sol kanadna da B a r a n k u ( Y a r n k u ) , B a z d r , Y u s u f a v u ve teki emirleri yerletirmi
ti. M e s u t un ordusu 30 bin kiiden olumutu. Sava balad zaman atabek
K a r a c a , sultan S e n c e r in, nnde fillerin de bulunduu merkez hattna sal
drd. K a r a c a , saldrya getii zaman melik T u r u 1 ile Harezmah A t s z ,
onun gerisinde kald. Belki de S e n c e r , dzme bir geri ekilme taktiini uygu
latm, bylece K a r a c a S a k nin kuvvetlerini ember iine almlard. K a
r a c a S a k , birka yerinden yaralanncaya kadar yiite savat ise de sava
sultan S e n c e r kazand (25 Mays 1132). Bunun zerine melik M e s u t , sava
meydanndan kamak zorunda kald. Sultan S e n c e r , savatan sonra otana gi
derek tutsak alnan K a r a c a y huzuruna getirtti ve ona, Benimle savamakla
neyi elde edeceini umuyordun? dedi. Atabek K a r a c a da Ben seni ldrp
bask altna alacam birini sultan yapmay umuyordum cevabn verdi. Bunun
zerine S e n c e r , onu ldrtt. S e n c e r , daha sonra M e s u t a haber gnde
rip yanma ard. Melik M e s u t , bu arya uymu, S e n c e r de onu grnce
kucaklayp pm ve iyi davranm, ancak kendisine isyan ettii iin de azarla
mt. M e s u t , daha sonra tekrar kendi blgesi olan Genceye gnderildi. S e n
c e r , melik T u r u l u Irak Seluklular tahtna kard ve btn lkede onun
adna hutbe okuttu. Ayrca E b u l k a s m D e r g z i n yi de ona vezir atad.
Sultan S e n c e r , Irak Seluklu Devletinin ilerini bylece dzenledikten sonra
Horasana dnd ve Temmuz/Austos 1132de Niabura ulat.
Irak S eluklu D eveti n d e yeni olaylar
Sultan S e n c e r , Irak Seluklu Devletinin ilerini dzene koymasna ramen

Horasana dndkten sonra randaki taht mcadelesi yeniden balad. Sultan T u
r u l a kar ilk isyan eden yeeni D a v u t oldu. Ancak T u r u l , Hemedan civa
214
rndaki savata D a v u t u malup etti (Temmuz 1132). D a v u t ve atabek

A k s u n g u r A h m e d i l , b u yenilgiden sonra Badata gittiler. te yandan da
Azerbaycanda bulunan melik M e s u t , D a v u t un malup olarak Badata git
tiini haber alnca kendisi de oraya yneldi. 0 , Badata yaklanca D a v u t , ken
disini karlad ve atndan inip ona hrmet etti. Sonra ikisi birlikte Badata
girdiler. M e s u t , bu ehirde sultanlk sarayna giderek hutbenin kendi adna
okunmasn istedi (Aralk 1132/Ocak 1133) ve bu, yerine getirildi. Badatta hutbe,
nce M e s u t , sonra da D a v u t adna okundu. Bu iki Seluklu meliki halifenin
huzuruna ktlar. Burada M e s u t , D a v u t ve halife, yeni bir ittifak yaptlar.
Bir nceki senaryo yeniden yazlyordu. Melik T u r u l a kar oluturulan bu
ittifak, aslnda onu sultan atayan S e n c e r e kar idi.
Melik M e s u t , daha sonra kardei T u r u l ile savamak zere Hemedana
gitti. Sultan T u r u l , onun yaklatn haber alnca derhal harekete geti. ki
taraf arasnda leye kadar sren sava kaybeden T u r u l , sultan S e n c e r in
hkimiyet alan iindeki Rey ehrine gitti. M e s u t ise Irak Seluklularnn ba
kenti Hemedan elegeirdifHaziran 1133). Bu iki karde arasndaki mcadele bir
sre daha ve M e s u t lehine devam etti(Bk. Irak Seluklular). Nihayet sultan T u
r u l , kardei M e s u t ile Kazvin yrelerinde tekrar karlatlar. Bu srada baz
emrler, T u r u l un saflarna getiler. Yannda az sayda asker kalan M e s u t
malup oldu (Temmuz 1134) ve Badata gitmek zorunda kald. Ayrca sultan T u
r u l , emr K a r a s u n g u r uda melik D a v u t ile savaa gnderdi. K a r a s u n g u r un D a v u t u bozguna uratmas sonucunda T u r u l un saltanat sa
lamlam oldu.; ancak T u r u l , kardei M e s u t a kar yeni bir sefer hazrl
iinde iken ld(24 Ekim 1134). Bunun zerine melik M e s u t , derhal Hemedana
gitti. Daha ne yapacaklarna karar vermemi olan emrler, onun evresinde top
landlar, M e s u t , Hemedan elegeirdi, halk da ona itaat etmiti. Bylece M e
s u t , oktan beri zledii sultanla sahip oldu v e E n u i r v a n b i n H a l i d i
de vezir atad. Sultan S e n c e r , bunun zerine batya yeni bir sefere gerek duy
mam, M e s u t a bir mektup yollayarak Jrafc Seluklu Devletinde huzursuz
luk karan P o r s u k o l u P o r s u k , K z l ve B a r a n k u gibi emirlerin
ldrlmesini ve balarnn kendisine gnderilmesini istedi. Fakat M e s u t , S e n
c e r in bu emrini yerine getirmedii gibi, onun mektubunu da ad geen emirle
re gstererek onlar kendisine balamaya almt.
Irak Seluklu Devleti nde bu olaylar cereyan etmekte iken, sultan S e n c e r e
bal bir gurup asker, emr E r k u un komutasnda harekete geerek Horasan
da Batmlerin elinde bulunan Girdkh kalesini kuatt. Seluklu askerlerinin uzun
sren kuatmalar sonucunda ierdeki Batmler, ok zor durumda kaldlar. Kale
elegemek zere iken emr E r k u kuatmay terketti. Rivayete gre, Batmler,
E r k u a pek ok para ve deerli mcevherler gndermi, o da kuatmadan vaz
gemiti (1133/1134). te yandan halife M s t e r i d ile M e s u t arasnda ortaya
kan anlamazlk bym, kendisine katlan emirlerin kkrtmasyla halife, M e
s u t a kar bir sefere kmaa karar vermiti. M s t e r i d , harekete geme
215
den nce Badatta sultan M e s u t adna okunan hutbeye son vererek yerine, sultan
Sencer ile D a v u t adna hutbe okutmaya balad. Sonuta sultan M e s u t yneti
mindeki Seluklu ordusuyla halifelik kuvvetleri arasnda Hemedan yresindeki
Day M ergde yaplan sava sultan M e s u t kazand(24 Haziran 1135). Ancak bu
bir savatan ok, ufak apta bir atma grnmnde idi. Halife, ordusunda bu
lunan Trk askerlerinin sultan M e s u t un tarafna gemesiyle, sava kaybetmi
ve tutsak alnmt. Sultan M e s u t , hrmetle muamele ettii halife M s t e r i d i
yanna alarak yeeni D a v u t a kar yrd(Temmuz/Austos 1135). Sultan M e s u t ve halife, Meragaya iki fersah uzaklkta bir yerde konakladlar. Bu srada
sultan S e n c e r , M e s u t a haber gndererek halife iin bir saltanat adr ve
iine bir taht koymasn, atalarnn bu hanedana uygulaya geldikleri tre gerein
ce ve hizmet olmak zere kendisiyle birlikte btn kumandanlarn gaiye ta
masn emretmiti. M e s u t , sultan S e n c e r 5in bu isteini yerine getirerek halife
ile anlamt (Bk. Irak Seluklular). Halife M s t e r i d , Badata dnme ha
zrl iinde iken M e s u t un ordughna sultan S e n c e r den grevi gizli tutu
lan bir eli heyeti daha geldi. Sultan M e s u t ve halk, eliyi karlamaa ktlar.
Halifenin adr ordughtan ayr bir yerde bulunuyordu ve yannda birka mu
hafz kalmt. Bu srada Batmlerden kk bir gurup, halifenin adrna gire
rek ikence yaptktan sonra onu ldrdler (29 Austos 1135). Daha sonra yetien
Seluklu askerleri, Batmlerden bir ksmn ldrmler, tekiler ise kap kur
tulmutu. Kaynaklardan bir ksm, halifeyi sultan S e n c e r in ldrtt gr
ndedirler.
Sultan S e n c e r in G azne seferi
Gazne sultan B e h r a m a h , 1119-1134 yllar arasnda sakin ve refah iin

de bir saltanat srd. 1134ten sonra B e h r a m a h , sultan S e n c e r in itaatndan km ve daha nce demei kararlatrd 250 bin altn dememiti.
Ayrca sultan S e n c e r e onun halka kt davrand ve mallarna el koyduu
bildirildi. Sultan S e n c e r , Austos/Eyll 1135de M ervden harekete geerek Gazneye doru ilerledi. Seluklu ordusu, Bst ehrine ulat zaman k bastrd,
erzak ve atlara yem bulmakla glk ekildi. Bu nedenle askerler, sultan S e n
c e r e ikayette bulundular. Fakat S e n c e r , onlarn bu ikayetlerini dinlemedi.
B e h r a m a h da muhtemelen kn sert gemesi sebebiyle sultan S e n c e r in
gelebileceini dnmemi ve sava hazrl yapmamt. O, sultan S e n c e r in
Gazne yrelerine ulatn haber alnca endieye kaplp ona eliler gndererek
itaatsiz davranndan dolay zr diledi. Bunun zerine S e n c e r , ilerigelen emir
lerinden M u k a r r e b C e v h e r i ona gnderdi. Sultan, cevab mektubunda
eer huzuruna gelir ve itaat ederse kendisini affedeceini bildiriyordu. B e h
r a m a h , gelen eliye sultan S e n c e r in verecei hkmlere boyun eymeye
hazr olduunu bildirdi. Ertesi gn S e n c e r , trenle onu karlamaya kt.
B e h r a m a h , S e n c e r ve tren alayn grnce geri dnerek kat. O, S e n c e r in kendisini yakalayp lkesini elegeireceini sanyor ve kurtulacana inan
216
AL SEVM-ERDOAN MERL
myordu. B e h r a m a h , Gaznede de durmam ve beraberindekilerle Hindistana

ynelmiti. Sultan S e n c e r , bu olaydan sonra hibir direnile karlamadan Gaz
neye girdi ve B e h r a m a h n btn hzinesine ve servetine el koydu. Ayrca
B e h r a m a h ada bir mektup yazarak yapt hareketi knad ve lkesinde gz
olmadna ant iti; B e h r a m a h ise ona verdii cevapta zr dilemi susuz
olduu ve korktuu iin huzuruna gelemediini syleyerek, kendisi hakknda tek
rar tevecch gstermesi iin yalvarmt. Sultan S e n c e r , B e h r a m a h m i
tenliine inanm ve Gazneliler Devletinin ynetimini tekrar ona vermiti. Daha
sonra S e n c e r , Horasana dnmek zere Gazneden ayrld ve Kasm/Aralk
1135de Belh ehrine geldi.
A bbas H alifeleri ve S eluklular
M s t e r i d ldrlnce yerine olu E b C a f e r M a n s u r , halife oldu

ve ona Rait Billah lakab verildi (8 Eyll 1135). Yeni halife R a i t de sultan M e
s u t a kar dmanca bir tavr taknd. Daha sonra melik D a v u t , I m a d e d d i n Z e n g i ve baz byk emrler, Badata gelerek halife ile birletiler ve sultan
M e s u t aleyhinde bir ittifak yaptlar. Bu ittifak sonucunda Badatta sultan S e n c e r ve M e s u t un adlar hutbeden karlarak melik D a v u t adna hutbe okun
du. Bylece M e s u t un seleflerine yaatt zor anlar, bu kez, onun bana geldi,
istekler hep ayn idi. Seluklu melikleri, Irak tahtn elegeirmek, emrler ise za
yf bir sultana hkmetmek istiyorlard. Sultan M e s u t , kendisine kar giriilen
bu hareket zerine, Badat kuatmak gereini duymu, halife de Z e n g i ile Mu
sula kamak zorunda kalmt. ok gemeden sultan M e s u t , Badata girdi,
kadlar ve fakihlerden alnan fetva ile R a i t halifelikten azledildi, yerine R a
i t in amcas E b A b d u l l a h M u h a m m e d b i n M u s t a z h i r oturtuldu
ve ona el-Muktef li-Emrillh lakab verildi (18 Austos 1136). Bir sre sonra sul
tan S e n c e r de M e s u t a haber gndererek ondan yeni halifeye kendi adna
biat etmesini istedi, o da bunu yerine getirdi (1137).
Sultan S e n c e r in b irin ci H rezm seferi
Seluklularn Hrezm blgesi valisi K u t b e d d i n M u h a m m e d , btn y

neticilii sresince S e n c e r e bal kalmt. Onun 1128de lmyle olu A t
s z , sultan S e n c e r in izniyle Hrezmah oldu. A t s z da balangta babas
gibi sultan S e n c e r e sadakatle bal idi; hatt o, bir sre sultan S e n c e r in
yannda kalm ve byk hizmetlerde bulunmutu. Onun sultan S e n c e r e yap
t hizmetlerin en nemlilerinden biri, Karahanllar zerine yaplan seferde ger
eklemiti (Bu sefer iin bk. Sultan S e n c e r in Karahanllara kar seferi). Bir
rivayete gre, bu seferde av yerinde yeni hizmete alnm olan bir gurup asker
ve kle, sultan ortadan kaldrmak iin anlatlar. O gn A t s z , av yerinde de
ildi. leye doru uykudan uyannca at isteyip son sratle, sultann bulunduu
yere doru yol ald. O, oraya gelmeden nce asiler, sultan sktrm ve onun ha
yat byk bir tehlikeye girmiti. A t s z , yetiip sultan kurtarnca S e n c e r ,
217
Durumumu nasl rendin? diye sordu. Buna A t s z , Ryamda sizin tehli

kede olduunuzu grdm ve hi vakit kaybetmeden geldim cevabn verdi. Bu
ve buna benzer olaylar yznden A t s z n yldz parlad. Gnden gne gc
ne g katld. Sultann ona kar duyduu ar sevgi ve gven sebebiyle, dier
melik ve emirler onu kskanmaya baladlar. Hatt ok gemeden onlar, suikast
d zenleyip onu ortadan kaldrmay planladlar. Onlarn sultan kendi aleyhine
kkrttklarn tespit eden A t s z , korkuya kaplarak lkesine dnmek iin izin
istedi. ok gemeden lkesine dnen A t s z , daha sonra Cend ve Manglak gibi
asker bakmdan nemli yerleri elegeirerek nfuz ve kudretini artrd. Onun izin
almadan giritii bu hareket, blgeyi kfirlere kar savunan Mslmanlar l
drmesi, ayrca bamszlk kazanmak eiliminde olduunu gstermesi zerine
sultan S e n c e r , Hrezme bir sefer dzenlemek zorunda kald. ok gemeden
sultan S e n c e r , Eyll/Ekim 1138de ordusuyla Belhden ayrlarak Hrezme y
rd. Bunun zerine A t s z , gerekli nlem leri ald ve Grgen ehrinin 30 fer
sah gneyinde bulunan Hezresb kalesine yakn bir yerde savunmaya geti; ayrca
Seluklu ordusunun hareketine engel olmak iin de su bendlerini aarak araziyi
bataklk hale getirdi, iki taraf arasndaki savata, A t s z n komutasndaki Hrezmli askerler, Seluklu ordusuna kar koyamayarak daldlar(15 Kasm 1138).
Hrezm ordusu, l ve tutsak olmak zere 10 bine yakn kayp vermiti. Tutsak
almanlar arasnda A t s z m olu A 1 11 da vard. S e n c e r in huzuruna geti
rilen A 1 11 hemen ldrld. Bundan sonra S e n c e r , Hrezmde hkimiyetini
kabul ettirdi ve bu blgeyi yeeni S l e y m a n a h n ynetimine vererek M erve
dnd (ubat 1139). Ayrca S l e y m a n a h m yanma vezir, atabek ve lacip
atad.
S l e y m a n a h m Hrezmdeki yneticilii ksa srd. S e n c e r , Hora
sana dnmek zere Hrezmden ayrlnca A t s z , bunu frsat bilerek tekrar or
taya kt. te yandan Hrezm halk da Seluklu askerlerinden pek holanmamt,
bu bakmdan A t s z , geri dnnce halk, Hrezme yeniden hkim olmas iin
ona yardm etti. S l e y m a n a h , A t s z a kar koyamayacam anlaynca yanmdakilerle birlikte Hrezmden ayrlarak amcas sultan S e n c e r in yanna dn
d. A t s z ise ok gemeden savunmadan saldrya geti ve Buharaya hcum
ederek orada bulunan S e n c e r in valisi Z e n g i b i n A l i yi ldrtt ve kale
yi de yktrtt (1139-1140). Daha sonra Karahtaylarn Maverannehrde grn
mesi zerine A t s z , tekrar sultan S e n c e r e tbi olmak zorunda kald(Mays
1141). Bu olaylar srasnda sultan S e n c e r in nedimlerinden M u k a r r e b C e v
h e r , n plana kmt. Rey ehri de C e v h e r in ktalar arasnda olup, bu eh
ri yneten A b b a s da onun bir memlk idi. Batnlerden bir grup, kadn klna
girerek ondan yardm istemek bahanesiyle yanma sokulmular ve ok gemeden
C e v h e r i baklayp ldrmlerdi (1139/1140). Ancak onu gizlice Batnlerle
anlaan sultan S e n c e r in ldrtt de ifade edilmitir. Bunun sebebi d e C e v h e r in ok kuvvetlenmesi ve hizmetinde, 30 bine yaklak Seluklu askerinin
bulunmas idi. Rey valisi A b b a s , efendisi ldrlnce asker toplayp Batmler
AL SEVM-ERDOAN MERL
218
zerine yrd ve onlardan pek ok kiiyi ldrd. Rivayete gre A b b a s , bun

larn kafalarndan R eyde bir minare yaptrm, mezzinler de buraya kp ezan
okumulard.
Katvan sava
Sultan S e n c e r devrinde doudan batya doru yaylan Karahtaylar, kendi

lerine engel olmaya alan Karahanl hkmdar M a h m u t b i n M u h a m
m e d i Hocend yaknlarnda malup ettiler (Mays/Haziran 1137). Bu malubiyet
sonunda Maverannehr halk ok zor durumda ve korku iinde kalmt. ok
gemeden, bu kez, Karahanl hkmdar M a h m u t ile kendisine bal Trk Kar
luklar arasnda anlamazlk kt, bunun zerine M a h m u t , sultan S e n c e r den yardm istedi. Sulta S e n c e r , hemen ordu hazrlad ve bu amala Horasan
em irleri, Sistan, Gur, Gazne ve Mazenderan hkmdarlar da Seluklu ordusuna
katldlar. S e n c e r , 100 bin kiilik kalabalk ordusuyla Karluklar zerine yr
d. Ordunun hazrlklar ve teftii alt ay srmt. Bu srada Semerkant civa
rnda sakin bir hayat sren ve hayvanclkla uraan Karluklar, Seluklu emir
lerinin kendilerini bask altnda tutmas zerine S e n c e r e adam gnderdiler
ve gven iinde yaamalar iin ona 5 bin deve, 5 bin at ve 50 bin koyun hediye
edeceklerini bildirdiler. Ancak onlar, bu istekleri kabul edilmeyince Karahtaylardan G r H a n a bavurdular ve onlar, Seluklu lkesine saldr iin kkrt
tlar. Bunun zerine G r H a n , sultan S e n c e r e mektup yazarak Karluk
Trkleri iin efaat diledi ve onlar affetmesini istedi. Fakat S e n c e r , bu istei
kabul etmedii gibi, G r H a n a yazd mektupta onu Islamiyete davet etti. O,
ayrca bu mektubunda, kendine ok gvenerek G r H a n tehdit etti, askerle
rinin okluu ve zellikleriyle vnd ve onlarn eitli silhlarla nasl savat
n abartmal bir biim de anlatt. O, bunu u szlerle ifade etti: Onlar, attklar
oklarla bir kl bile ikiye ayrrlar. S e n c e r in veziri T a h i r b i n F a h r l
m l k , byle bir mektubun yazlmasna kar kmasna ramen S e n c e r , onu
dinlemeyerek mektubu gnderdi. Mektup, G r H a n a okunduu zaman o, mek
tubu getiren elinin sakalnn yolunmasn emretti, sonra eliye bir ine verip
sakalnn bir kln ikiye ayrmasn nerdi. Eli, bunu gerekletiremeyince
G r H a n , Sen ineyle bile bir kl ikiye ayrmaktan acizsin, tekiler kl okla
nasl ikiye ayrabilir? demitir. Bu arada G r H a n da sefer hazrlklarna ba
lad; yannda in, Trk, Htay ve teki kavimlerden oluan 100 bin kiilik byk
bir ordu vard; hazrlklarn tamamladktan sonra da sultan S e n c e r in zeri
ne yrd, ik i ordu, Katvan bozkrnda karlat ve deta iki byk deniz gi
biydiler . G r H a n komutasndaki Karahtaylar, Seluklu ordusunu sardlar.
Seluklu ordusunun sa kanadnda emr K u m a , sol kanatmda ise Sistan hki
mi E b u l f a z l vard; sultan S e n c e r ise merkezde yer almt Karahtaylar, sa
vata Seluklu ordusunu Dergama kadar srdler. S e n c e r in asker ve
kumandanlar arasnda E b u l f a z l dan daha iyi savaan yoktu. Sonunda Seluklu
ordusu, ar bir yenilgiye urad ve 30 bin kayp verdi(9 Eyll 1141). Sultan S e n -
219
c e r in yannda az sayda asker kalmt. E b u l f a z l , S e n c e r e Dman as

kerleri bizi kuatt, sen kurtulmann aresine bak, etrin altnda ben duraym
diyerek onun kamasn salad. E b u l f a z l , sultan sanlarak Karahtaylar ta
rafndan tutsak alnd. S e n c e r , yannda bulunan 300 atl ile kamay baard.
O, kaarken G r H a n n bulunduu yerin yaknndan gemeye m ecbur idi.
G r H a n , onu tand ise de yakalatmak iin emir vermedi. Bu davrannn se
bebi sorulunca Kaann yolunu kesmek, onu mitsiz bir savaa zorlamaktr, Ha
yatndan mit kesen bir adam ise artk akbetini hi dnmez, znt ve yapt
fedakrlkla, ok kere zafer kazanr dedi. Karahtaylara tutsak olanlar arasn
da S e n c e r in ei T e r k e n H a t u n ile emr K u m a ve olu da vard. Bir yl
sonra T e r k e n H a t u n , 500 bin, emr K u m a ise 100 bin altn diyet karl
nda serbest brakldlar. G r H a n , E b u l f a z l iin de Byle yiit bir ada
m ldrm ek doru deildir diyerek serbest brakmt. Sultan S e n c e r , sava
meydanndan kurtulduu srada yannda 15 adam kalmt. O, nce llere do
ru yneldi, bulduu bir Trkmen klavuzu vastasyla Belh taraflarna gitti, son
ra da Tirmize geldi. Bylece o, Ceyhun nehri tesindeki topraklarn kaybetti,
Trkistan da ilk kez putperest bir kavmin hkimiyeti altna girdi.
Sultan S e n c e r in ik in ci H rezm seferi
S e n c e r in bu yenilgi haberini alan Hrezmah A t s z , bu durumdan ya

rarlanarak Seluklulara ait yerleri zaptetmek iin sratle harekete geti. Onun
ilk dura Serahs ehri idi (Ekim 1141). A t s z , bu ehre ulat zaman devrin
byk din bilgini E b M u h a m m e d Z i y a d tarafndan karland. A t s z ,
ona byk sayg gsterdi ve oradan S e n c e r in bakenti M erve yneldi. Onu,
burada, nce yine bir din bilgini olan A h m e t B h e r z karlad. A h m e t B h e r z , A t s z n yanma giderek Merv halkna dokunulmamasn istedi. A t
s z , onun bu nerisini kabul etti ve ehrin dnda konaklad. Ayrca belki de
baz konular grmek iin f a k i h E b u l f a z l K i r m a n ile ehrin ilerigeIenlerini ard. Bu srada M ervde meydana gelen bir olay, durumun deimesi
ne sebep oldu. Halk, ehirde bulunan Hrezmahn adamlarn ldrm, bir
ksmn ehir dna srerek kaplar kapatm ve savunmaya hazrlanmt. A t
s z , onlar ile savaarak zorla M erve girip, halktan pek ok kiiyi ldrd (20
Ekim 1141). ldrlenler arasnda afii fakihi b r a h i m M e r v e s s , bilgin
A l i b i n M u h a m m e d , bu olaya sebep olanlarn banda gelen e r i f A l i
b i n I s h a k M u s e v bulunuyordu. A t s z , Mervi elegeirip, S e n c e r in tah
tna oturdu ve sonra Hrezme dnd. Ancak o, ok sayda bilgini de beraberinde
gtrmt. Bunlar arasnda E b u l f a z l K i r m a n , E b M a n s u r A b b a d , E b M u h a m m e d H a r a k gibi deerli ahsiyetler vard. Ayrca sultan
S e n c e r in hzinesinden kymetli mcevherler sandklarda Hrezme nakledil
miti. M ervin yamalanmas srasnda saray ktphanesindeki kitaplar da kay
bolmutu. Hrezmah A t s z , bir sre sonra Niabura gitti (Nisan/Mays 1142).
ehrin bilginlerinden oluan bir gurup onu karlamaya karak ehir halkna
22
AL SEVM-ERDOAN MERL
Niaburdak gibi davranmamasn istediler. O, bu ricay kabul ettikten sonra
yaynlad bir bildiride, Niaburlularn ehrin tahribine ve halkn ldrlm e

sine sebep olmamalarn nermiti. A t s z , ayrca ehirde sultan S e n c e r
in adamlarna ait mallarn aratrlp tespit edilmesini istedi ve ok gemeden
de bunlara el koydu. Bundan baka o, sultan S e n c e r adna okunmakta olan hut
beyi, kendi adna deitirdi(28 Mays 1142). Hatipler, bu olay gerekletirdikleri
ve Hrezmah adna hutbe okuduklar zaman, uau yllar S e n c e r ' in adm duy
maya alm olan halk, barp armaya balad. Neredeyse M erv deki olaylar
burada da yaanmak zere idi ki, dengeli kimseler, bu sonucu dnerek halkn
byle davranmasn engellediler. Ancak ehirdeki huzursuzluk, bir trl dinme
mi, nihayet ok gemeden A t s z adna okunan hutbe, yeniden S e n c e r adna
okunmaa balamt (Temmuz 1142 sonu). A t s z , Niabur da iken Bey hak a bal
yerlere asker gndererek buralar yamalatt ve daha sonra Hrezme dnd. Sul
tan S e n c e r ise Maverannehr de bulunan Karahtaylarm Hrezm ve Horasann
teki ehirlerine yakn olmalarndan ekinerek bir sre A t s z ile savaa giri
memitir. Bir sre sonra sultan S e n c e r , M erve dnd ve A t s z n yaptklar
nn cn almaa karar vererek asker toplad ve Hrezm zerine yrd. Bunun
zerine A t s z , askerleriyle Grgen (veya Hezresb) kalesine ekildi. S e n c e r ,
ehrin surlarn emrler arasnda bltrd; uzun sren bir kuatma sonunda
Seluklu askerleri, bir ara ehre girdilerse de emrler arasndaki ekimeden ya
rarlanan A t s z , onlar tekrar surlarn gerisine atmay baard. Sultan S e n c e r ,
ehrin salam v e A t s z n da duruma hkim olduunu grnce M erve dnme
ye karar verdi. Hrezmah A t s z ise Seluklu kuvvetleriyle mcadelede g ve
kuvvetini yitirdi. Bu sebeple eliler gndererek sultana eskiden olduu gibi ita
at etmeyi nerdi. Sultan S e n c e r in bunu kabul etmesi zerine A t s z , Merv
hzinesinden alm olduu mcevherat sandklarn, mhrl olduu halde, S e n c e r e geri verdi. Bu anlamadan sonra sultan, M erve dnd (1143/1144).
Suttun SecerM n n c H rezm seferi
Hrezmah A t s z , isyankr tutumundan bir trl vazgemek isteinde de

ildi. Sultan S e n c e r , onu kontrol altnda tutmak iin devrin tannm airlerin
den edip S b i r i eli olarak ona gnderdi. Onun Hrezmdc bulunduu srada
s z , Hrezm in serseri tifesinden iki kiiyi sultan S e n c c r i ldrtmek iin
satm alarak M erve gnderdi. Edip S b i r , bu durumu renince bu iki kiralk
kiinin tasvirlerini bir kada yazp, yal bir kadnn ayakkabsna gizleyerek sul
tana yollad. Mektubu alan sultan, Mert;de bu adamlarn arayp bulunmas iin
emir verdi. Grevliler, iki kiiyi bir meyhanede bularak ldrdler. Fakat A t s t z ,
suikast plannn gereklememesinde S b i r in rol olduunu rendii zaman
onu Ceyhun nehrine attrarak bodurdu. Sultan S e n c e r , elisinin ldrlmesi
zerine nc Hrezm seferine kmaya karar verdi. O, Ekim/Kasm 1147de tek

rar Hrezm seferine kt ve Hezresb kalesini kuatt. Bu kuatma srasnda bir
asker, S e n c e r in hizmetinde bulunan ir E n v e r nin yazd iki beyti bir
okun ucuna takarak kaleye att:
221
Ey h , btn yeryz lkesi senin saylr,

Cihann devleti ve ikbali senin elindedir,
Bugn, bir hamle yaparak Hezresbi al,
Yarn Hrezm ve yz hezr esp (100 bin at) senin olacaktr.
Bu iire cevap olarak da Hezresbde bulunan devrin tannm irlerinden

R e i d d d i n V a t v a t m u iirini, ayn ekilde okun ucunda kaleden dar
frlattlar:
Ey h , senin hasmn kahraman R s t e m de olsa,
Hezresbden bir eek bile alamaz.
Nihayet sultan S e n c e r , iki aylk bir kuatmadan sonra Hezresb kalesini

ele geirerek bakent Grgene doru ilerledi. S e n c e r , R e i d d d i n Va t v a t n kendisi hakknda syledii szler ve iirlerden dolay ele geirdiinde ou
yedi paraya ayracana dair ant imiti. B nedenle onu arayp bulmalar konu
sunda ok titiz davranyor ve getii yerlerde hergn tellallar bartyordu. Va t v a t , bu durum karsnda bir yere snmak ve saklanmak zorunda kalyordu.
Ancak o, kamakla kurtulamayacan anlaynca, gizlice Seluklu byklerine yak
lamay denedi. Fakat onlarn hibirisi S e n c e r in gazabn bildiklerinden ona
araclk etme sorumluluunu zerine almad. Sonunda Seluklu Devleti ilerigelenlerinden M n t e c i b d d i n B e d i l k t i b e snmaktan baka are bu
lamad. Ertesi gn M n t e c i b d d i n , sultann da hazr bulunduu bir divan
toplants yapt. Sabah namaz vakti gelince toplantda bulunanlar namaz iin da
ldlar. Namazdan sonra, lke sorunlar hakknda M n t e c i b d d i n in g
rlerini alrken konu bir ara V a t v a t a geldi; M n t e c i b d d i n , ayaa kalkt
ve sultana Sizden bir ey istesem yapar msnz? diye sordu. Sultan da bu vuru
ya hi dnmeden yaparm cevabn verince, M n t e c i b d d i n , V a t v a t
zayf ve kk bir ku, o yediye blnmeye dayanamaz. Emredin de ikiye blnsn '
dedi. Bu sze S e n c e r , kahkahalarla gld ve V a t v a t m cann balad.
Sultan S e n c e r , Hrezm kaplarna ulat zaman, yiyecei ve giyeceini cey
lan eti ve derisinden salad sylenen h u p adndaki bir zhid, sultann
huzuruna geldi. Her ikisi arasndaki sohbet srasnda zahidin verdii gzel t
ler yznden sultan, ehir halkn balad. A t s z da bu durumdan yararlan
m v e S e n c e r e bir eliyle deerli hediyeler gndererek ondan zr dilemiti.
Sultan, nc kez onu affetti. Ancak affetmesinin artlarndan biri, A t s z m
Ceyhun sahiline gelerek herkesin iinde ona balln gstermesiydi. A t s i z , 2
Haziran 1148de kararlatrlan yere geldi ise de atndan inmeden S e n c e r e itaat
ettiini duyurdu ve sultan konaklad yerden ayrlmadan da oray terketti. S e n
c e r , her ne kadar anlama artlarna uymayan A t s z n bu saygszlna kzdysa da daha nce onu affettii iin ona herhangi birey yapmad. Sultan, bu
olaydan sonra Horasana dnd ve muhtemelen A t s z n yeniden isyana kalk
masn nlemek iin de ona hediyeler gnderdi. A t s z da Seluklu sultannn
elisine iyi davranm ve ayn ekilde karlk vererek hediyeler yollamt.
222
AL SEVM-ERDOAN M ERL
Katvan savandan son ra S e n c e r in B al siyaseti
Sultan S e n c e r , Katvan savandan sonra Karahtaylarn batya doru iler

leyebileceini dnerek hazrlklar yapmt. O, Irak Seluklu sultan M e s u t a
bir eli gnderip, babas sultan M u h a m m e d T a p a r zamannda olduu gi
bi, Rey ehri ve ayn durumdaki yerlere serbeste hareket etmesine izin verdiini
bildiriyordu. Ayrca ordusuyla beraber herhangi bir tehlike annda harekete ge
ebilmesi iin Rey ehrinde beklem esini emretti. Muhtemelen bu emri yerine
getirmek grevini stlenen Rey valisi A b b a s , askerleriyle Badat'a gitti. Orada
yaplan grmelerden sonra sultan M e s u t da amcas S e n c e r in emrine uya
rak R eye gitti (1141/1142). Ancak Karahtaylarm batya doru ilerlemedikleri an
laldndan sultan M e s u t geriye dnm, daha sonra Seluklu emirlerinin
ynetimi altna girmiti (Bk. Irak Seluklular). Onu en son etkileyen kii, H a s
B e y B e l e n g e r adl bir emr idi. Sultan S e n c e r , bir eli gndererek sul
tan M e s u t un onu nemli makamlara geirmesini knad ve yanndan
uzaklatrmasn istedi. Ayrca eer bunu yerine getirmezse zerine yryp
kendisini tahtndan uzaklatracan bildirerek tehdit etti. Fakat sultan M e s u t ,
oyalayc ifadeler kullanarak amcasnn emrini bir trl yerine getirmiyordu. Bu
nun zerine sultan S e n c e r , Rey zerine yrd. M e s u t , nce onun yanma
gitmek niyetinde deildi, ancak devlet adamlarndan e r e f e d d n G r d b z , Sen, S e n c e r in evlad yerindesin, ocuklar babalarna hrmet etmekle
mutluluk bulurlar dedi. Bunun zerine sultan M e s u t da amcasnn R eye gel
diini duyunca yanna gidip verdii izahatla ve binbir glkle S e n c e r i sa
kinletirmeyi baard. Sultan S e n c e r , onun verdii bilgilerden tatmin olarak
Horasana dnd (1150 k).
S elu klu -G u rlu ilikileri
S e n c e r i n Katvandaki yenilgisinden sonra Gurlular, Herat alm ve Belhe

kadar ilerlemilerdi(1147). Gurlulara engel olmaya alan Seluklu kumandan
larndan emr K u m a c da yapt savata malup oldu. Bu olay srasnda Herat
halk, Gurlulara mektup yazarak ehri teslim etmek istemilerdi. Gur hkmda
r S e y f e d d i n S u r (1146-1149) onlara iyi davranm ve adaletle muamele et
miti; hatt o, sultan S e n c e r e bal olduunu ve itaat ettiini bildirmiti. Daha
sonra Gurlularla Gazneliler arasnda byk bir mcadele balad. Sonuta Gur
hkmdar A l e d d i n H s e y i n (1149-1161), Gazneyi hcumla zaptetti ve ehri
tahrip ederek halk kltan geirdi. Gazne, yedi gn yedi gece atee verildi(1151).
A l e d d i n H s e y i n , bu davran sebebiyle tarihlerde Cihansz (Dnyay
yakan) lakabyla anld. Ancak o, Gazneyi elinde tutamad, nk sultan S e n
c e r , onu batdan tehdit etmekte idi. Bu sebeple A l e d d i n , G u r a ekildi
ve bu dn srasnda Gaznelilerin byk yerleim merkezlerinden biri olan Bst
ehri de onun gazabna urad. Ayrca A l e d d i n H s e y i n , yllk vergiyi gn
dermemi, tbilik art olarak sultan S e n c e r i ylda bir kez ziyaret etmeyerek
bamszlk ilan etmi ve Heri Ruda kadar ilerlemiti. Bu arada Herat kta sahibi
223
ve sultann Emr-i Hcibi olan A l i e t r d e A l e d d i n H s e y i n ile bir

lemiti. Gurlularm bu ekilde kuvvetlenmesi ve Seluklu Devletine kar d
manca bir tavr taknmas zerine sultan S e n c e r , Gur blgesine bir sefer
dzenlemek zorunda kald. Bu sefere sultann davetiyle Sistan emri T a c e d d n E b u l f a z l da katlmt. Nihayet iki taraf, Herat yaknnda Nb denilen
yerde karlatlar. Bu savata sultan S e n c e r , A l e d d i n i kesin bir ekilde
malup ederek onu ve A l i e t r yi tutsak ald (Haziran 1152). Sultan S e n
c e r , itaatsizlikte bulunan A l i e t r nin bayrann altnda iki paraya
ayrlmasn emretti. Sultan S e n c e r , A l e d d i n i huzuruna getirtip ona,
Eer sen galip gelseydin bana ne yapardn? dedi. A l e d d i n , gm (bir ri
vayete gre de altn) zincir kard ve ite bununla seni balar ve Fruzkuha
gnderirdim diye cevap verdi. Sultan S e n c e r de onun ayn ekilde zincirler
ile balanmasn emretti, daha sonra A l e d d i n , Merv e gtrld. S e n c e r ,
zekasyla nl olan A l e d d n i nedim leri arasna katt. Bir sre sonra bir
len srasnda A l e d d n syledii iki beyitle S e n c e r e kendisini affettirmiti. S e n c e r , ona tekrar Gur un ynetimini vererek lkesine gnderdi.
Sultan S en cer ve O uzlar
Katvan savanda Karahtaylarla beraber olan Ouzlar, daha sonra SemerkantCeyhun nehri arasndaki bir sahaya yerlemilerdi. Onlar bir sre sonra Belh ehri
civarnda grldler ve Hutteln otlaklarnda konar-ger bir ekilde yaayarak
hayvanclkla uratlar. Ouzlar, Seluklu Devletinn nfuz sahas iinde bulun
malarna ramen yar-bamsz bir hayat sryorlar ve sultan S e n c e r in mut
fana ylda 24.000 ba koyunu vergi olarak dyorlard. Seluklularla Ouzlar
arasndaki ilk anlamazlk, bu verginin alnmas srasnda ortaya km, Ouz
lar, kendilerine glk karan tahsildar ldrmlerdi. O zaman Belh valisi olan
K u m a c , bu olay bytm, ayrca sultan S e n c e r , onu Ouzlar zerine hne
atamt. Emr K u m a c , Ouzlardan, ldrlen tahsildarn diyetini istedi, an
cak onlar bunu reddettiler. Bu durumda K u m a c , 10 bin atl ile zerlerine y
rd. Ouz beyleri ise ondan kendileriyle uramamasn, otlaklarnda rahat
brakm alarn istediler, buna karlk her aile, kendisine 200 dirhem gm ve
recekti. Fakat K u m a c , bu neriyi kabul etmedi ve onlarn blgesinden uzakla
malarnda srar etti. Bu anlamazlk sonucunda K u m a c ile Ouzlar arasnda
balayan sava, btn gn srd. Sonunda sava Ouzlar kazand, K u m a c ve
olu A l e d d n E b B e k i r tutsak alndlar. Ouzlar, ikisini de ldrdler
ve Belh yresini elegeirdiler. Bu haber zerine sultan S e n c e r , teki kuman
danlarn tevikiyle Ouzlara kar bir sefer dzenledi. Ouzlar, sultan bu sefer
den vazgeirmek ve otlaklarnda kalabilmek iin para, kle ve birok hediyeler
nerdiler. Bu nerilerden biri, rivayete gre, 50 bin at ve deve, 200 bin altn ve
200 bin koyun idi. kincisinde ise 100 bin altn, 1000 kle ve her ev iin 7 men
gm nerilmiti. S e n c e r , bu nerileri gznne alarak seferden vazgemeye
karar verdi ise de bata K u m a c m torunu M e y y e d A y a b a olmak zere,
224
AL SEVM -ERDOAN M ERL
teki emirlerin srar karsnda sefere balad. Sonuta, iki taraf arasnda Belh
vilyeti snrlar iinde yaplan savata Ouzlar, 100 bin kiilik Seluklu ordusu
nu geri pskrttkten sonra dar bir boazda sktrarak tam anlamyla bir boz
guna urattlar. Sultan S e n c e r ve ok sayda emr Ouzlar tarafndan tutsak
alndlar(Mart/Nisan 1153). Ouzlar tutsak alnan Seluklu emirlerinin boyunla
rn vurdular. S e n c e r e gelince, Ouz beyleri toplanp sultann huzurunda yer
ptler ve Biz senin kullarnz sana itaatten ayrlmayz, iyi biliyoruz ki, bizimle
savaa zorla itildin. Sen, sultansn biz ise kullarz dediler. Ouzlar, bundan son
ra Seluklu bakenti Merv zerine yryerek kuattlar. Bu arada Ouzlann nn
den b a z k u m a n d a n la rla k am ay baaran Seluklu v ez iri T a h i r
b i n F a h r l m l k , Niabura geldi. Daha sonra Bvendler lkesinde bulu
nan melik S l e y m a n a h Niabur a getirtilerek (11 Eyll 1153) sultan sfatyla
adna hutbe okuttular. ok gemeden S l e y m a n a h , Ouzlara, kar bir se
fer dzenleyip onlara ar bir darbe indirdi, fakat Merv yrelerinde Ouzlar kar
snda baarl olamad ve Niabura dnd. Ouzlar ise Eyll ay sonlarna doru
M erve girip burasn iki ay yamalamlard. Yamadan sonra gizlenmi olan ser
vetlerini gstermeleri iin halka ikence yaptlar. Onlar, S e n c e r i d e M erve
gtrdler ve sultann kamasn nlemek iin maiyyet ve hizmetilerini kendi
aralarndan seiyor ve her hafta deitiriyorlard . Ouzlar, bununla da yetinme
yerek daha sonra S e n c e r i geceleri zel bir kafes iine koydular. Balangta
S e n c e r , onlarn sylediklerine inanarak bir hkmdar gibi hareket etmiti. Fakat
M erve geldiklerinde S e n c e r , ac hakikati anlamakta gecikmedi. Ouz babu
larndan B a h t i y a r , ondan M ervi kendisine kta etmesini istedi. Bunun zeri
ne sultan, Buras bakenttir, hi kimseye kta edilmesi doru deildir dedi. Ouz
beyleri onun bu szne gldler, B a h t i y a r da dudak bkerek alay etti. Bunun
zerine sultan S e n c e r , tahtndan indi ve Merv hankhma girip hkmdarlk
tan ekildi. te yandan vezir T a h i r , Aralk 1153/Ocak 1154de vefat edince, S
l e y m a n a h , byk bir destekten yoksun kald ve durumu ktleti. O, her
nekadar len T h i r in olu E b A l i H a s a n vezir atad ise de bu devrede
devlet bsbtn kt. Bu nedenle S l e y m a n a h , H orasandan ayrlp Crcana dnd (Nisan/Mays 1154). Ouzlar ise daha sonra Tusa yrdler,
A l i b i n M u s a e r - R z a nin trbesi ile surlar olan az saydaki yer dnda,
vilyet onlarn yama ve tahribinden kurtulamad (Kasm 1154); Mehed de ayn
akbete urad. te yandan Seluklu emirleri, S l e y m a n a h n Horasandan
ayrlmasndan sonra toplanp S e n c e r in yeeni ve Karahanl hanedanndan
A r s l a n H a n n olu M a h m u t a haber gndererek onun adna hutbe okut
tular; bylece M a h m u t u hkmdar tanyarak ona itaat ettiler (Aralk 1154/Ocak
1155). Irak Seluklu sultan M u h a m m e d b i n M a h m u t ile Hrezmah A t
s z da onun sultanln kabul etmilerdi. Ancak Badatta hl sultan S e n c e r
adna hutbe okunuyordu; Ouzlar ise bu srada Niabura ulamlard. Burada
da ehri savunacak ve kendilerine engel olacak kimse yoktu. Niaburu da tama
men yama ettiler. M a h m u t H a n , beraberinde Seluklu emirleri olduu hal
225
de, Herat kuatmakta olan Ouzlara kar harekta baladlar. ki taraf arasnda
ounlukla Ouzlarn stn geldii savalar oldu. Fakat M a h m u t H a n n b u
mcadelesi etkisini gstermi olm aldr ki, Ouzlar, Herat nlerinden ayrlarak
tekrar M erv e dndler. Bir sre sonra M a h m u t H a n , Ouzlara bavurarak
bar istedi. Nihayet iki taraf Eyll 1155de aralarnda geici bir anlama yaptlar.
Buna ramen M a h m u t H a n , Ouzlarla mcadelede yardm etmesi iin Hrezmah A t s z a bavurdu. O ve A t s z , birlemek zere iken S e n c e r , tut
saklktan kurtarld.
Sultan S e n c e r in tutsaklktan kurtulm as ve l m
Sultan S e n c e r , yaklak yl Ouzlarn yannda tutsak kald. Bir kayna

n ifadesiyle, S e n c e r , szde sultand, fakat tutuklu olduu iin szne kulak
aslmyordu, hatt ou zaman ata binip dolamak istediinde silahn tayacak
adam olmaz, silahn beline balayp yola yle kard. Sultan S e n c e r , kendisi
ne sunulan yemein bir ksmn daha sonra yemek iin ayrrd. nk Ouzlar,
yeteri kadar yemek vermez ve sultana kar grevlerini ihmal ederlerdi . Bir s
re sonra Ouzlar, tesadfen Belh yrelerine geldi. Bu srada, M e y y e d A y a b a ve sultann has kullarndan bazlar yanna gelmilerdi. Ancak onlar, Ouz
emirlerinden K o r k u t ve T u t B e y olmadan sultann yanna giremiyorlard.
M e y y e d A y a b a , Ouzlardan bir ksmn sultann para verecei vadi ile al
datt. Bir gn sultann nbeti bunlara geldiinde ava kld ve doruca Tirmiz
ehrinin karsndaki Ceyhun rma kysna geldiler. Daha nce burada bir ge
mi hazrlanm, sultan S e n c e r bu gemiye binerek karya gemeyi baard(Nisan 1156). Sultann geri dnme zaman geince Ouz beyleri, tellandlar ve onlarn
peine dtler; ancak onlarn rma gemi olduklarn grerek sultan tekrar
ele geirmekten mitlerini kestiler. Bu srada M e y y e d A y a b a da kar ta
rafta gerekli nlemleri alm ve sultann yanna 1000 atl gndermiti. S e n c e r ,
kurtulduktan sonra Tirmize gitti. O, bu ehirden tekrar devletin bana getii
ni, kendisine tbi olan ve olmayan btn evre devletlere bildirdi. Ayrca Hora
san em irleri ve askerler, onun yannda toplandlar. S e n c e r , daha sonra Merv
ehrine geldi ve karklklar dzelterek dalm olan Seluklu Devletini topar
lamakla megul oldu. te yandan Hrezmah A t s z , Nesa dan sultan S e n c e r e
bir mektup yazarak kurtulmasndan dolay kendisini tebrik etti ve emirlerine
itaate hazr olduunu bildirdi. O, ayrca M a h m u t H a n , Sistan emri Ta c e d d i n E b u l f a z l v e Gur hkmdar A l e d d i n H s e y i n ile, Ouzlara kar
bir ittifak oluturmutu. Ancak ok gemeden A t s z m lm ile(1156) bu itti
fak giriimi sonusuz kald.
Sultan S e n c e r de artk yalanm ve tutsakl srasnda ektiklerinden do
lay ruhen kmt. O, devleti diriltmek hususunda fazla birey yapamad; n
k hzineleri bo ve lke harap bir durumda idi. S e n c e r , 26 Nisan 1157de 71
yanda ld ve Merv ehrinde, salnda yaptrd ve Drlahiret (Ahiret yur
226
AL SEVM-ERDOAN MERL
du) adn verdii muhteem trbesine gmld. Onunla birlikte Byk Seluklu
imparatorluu geride parlak bir gemi brakarak tarih sahnesinden ekildi.
Sultan S e n c e r heybetli, cmert ve gzel ahlakl, yumuak huylu, halka kar

merhametliydi. Btn lke, onun zamannda gven iindeydi. Bilim adamlar
na en ok hrmet ve sevgi gsteren Seluklu hkmdarlarndan biri idi. Nitekim
bilim adamlar ile onun arasnda geenlerden u olay, anlmaya deer:
filer ile Hanefler arasnda bir anlamazlk olmu, hatt bu yzden Niabur'da Hanejlerden 70 kii lmt. Sultann ordugh buraya yakn idi. Sultan,
byk hcib M a h m u t K a a n yi ard ve kendisine, afilerin reisi

e y h M u h a m m e d b i n Y a h y a ya git, bu lke senin mi, yoksa benim mi?,
eer benim ise sen oradan k, eer senin ise benimle savaa hazrlan. Yoksa bu
lkeyi terk edip k git demesi iin emir verdi. Hcip M a h m u t , eyh M u h a m
m e d b i n Y a h y a ya Niabur camiinde okumakla megul iken geldi. eyh hi al
drmad ve okumasn kesmedi. M a h m u t , selmdan sonra nnde diz kp otur
du ve kendisine, sultan, size selm sylyor ve bu meselede olanlar bize bildirildi.
Bunda hkim sensin istediini yapmak senin elindedir, hi bir kimse sana kara
maz ve verdiin hkm geri eviremez. Biz, ne elde ettikse senin duan ile elde
ettik dedi. O, sonra geri dnerek S e n c e r in yanma gitti. Halbuki sultan, M a h
m u t u gnderdikten sonra sylediklerine piman olmutu. Hcibin gelmesini drt
gzle bekliyordu. Hcib geldii zaman sultan, ne sylediini sordu. Hcib de o
iddetli szleri sylemediini ifade etti. Sultan, nce inanmad ve bu konuda, Ba
ma ant i dedi. O da ant iti. Bunun zerine ok sevindi, Sen ne kadar iyi
adamsn diyerek onun rtbesini ykseltti ve Niaburun ynetimini de kendisi
ne verdi. Sultan S e n c e r , zor durumda kalanlara yardm eder, klla toparlad
n kalemle datrd. O, malup ettii ve tutsak ald hkmdarlara da iyi
davranm ve onlar yeniden lkelerine gnderme bykln gstermiti.
227
Byk Seluklu Soy Kt
Dukak
Seluk
Mikil
Turul
Arslan
Byk Seluklular
Sleyman
Alparslan
(1 0 6 3 -1 0 6 4 )
Sleymanah
Yakut
Kavurd
(1 0 6 4 -1 0 7 2 )
_________ Melikh
Yusuf
Kutalm
ar
(1 0 4 0 -1 0 6 3 )
Musa
Anadolu Seluklular
Kirman Seluklular
(1 0 7 2 -1 0 9 2 )
Tutu
Suriye
Seluklular
I
Mahmud
Berkyaruk
(1 0 9 2 -1 1 0 4 )
Muhammed Tapar
|(1 1 0 5 -1 1 1 8 )
Mahmud
|(1 1 1 8 -1 1 1 9 )
Irak Seluklular
Sencer
(1 1 1 8 -1 1 5 7 )
IRAK SELUKLU
DEVLET
I.
SULTAN MAHMUT DEVR
Sdue savamdan(1119) sonra kurulan Irak Seluklu Devletinin ilk hkmda
r M a h m u t b i n M u h a m m e d idi(Bk. Sultan Sencer Devri). Sultan M a h
m u t un devlet ilerini dzene koyarken yapt ilk icraatlardan birisi, Badat
hnesi M e n g b a r s a kar olmutu. Sve savanda M a h m u t tarafnda bu
lunan M e n g b a r s , yenilgiden sonra Badat evresinde baz yerleri yamalamt. O, Badata girmek istedi i s e d e D b e y s b i n S a d a k a nm kar hareketi
zerine baarl olamad. Bu nedenle M e n g b a r s , geri dnd ve halka yapt
bask ve zulm dolaysyle sultan M a h m u t un kendisine kzacan biliyordu.
Sultan S e n c e r ile M a h m u t anlama saladktan sonra M e n g b a r s , S e n
c e r in yanna giderek elinde kl ve kefeni olduu halde huzura girdi. S e n c e r ona, Ben kimseyi cezalandrmayacam szleriyle hitap ederek onu sultan
M a h m u t a teslim etti. Ayrca Bu, senin memlkndr, ona istediini yap
dedi. Sultan M a h m u t , birka sebepten krgn olduu M e n g b a r s tutuk
latt. Bu sebeplerden bazlar unlard: Sultan M u h a m m e d T a p a r ld za
man M e n g b a r s , onun cariyesi olan melik M e s u t un annesiyle zorla
evlenmiti. Ayrca sultana ramen devlet ilerine bask yapmaya kalkmas ve Ba
dat hneliini elegeirmesi idi. Sultan, onun Badat hneliine kar km, fa
kat buna engel olamamt. Bu arada Irakta halka yapt zulmler de bu krgnln
nedenlerinden birisi idi. Sultan, onu ldrerek halk onun ktlklerinden kurtard(1119/1120). te yandan sultan S e n c e r , Sve savandan sonra belki de ye
eninin yann kkl ve devlet adamlarnn basks nedeniyle Irak Seluklu
ynetimine baz atamalar yapt. Buna gre o, K e m a l l m l k n vezirlikte,
A 1 i B a r n ise emirlikte kalmas iin menur yazd. Onun yapt baka bir ata
ma ise Tura ve in Divan bakanlna olmu ve buraya E b u l k a s m D e r
g z i n getirilmiti. S e n c e r , M c a h i d d d i n B i h r u z u da Irak
hneliine atamtr.
Yeni kurulan Irak Seluklu Devletinde de emrler arasnda ekimeler he
men balamt. Askerlerin byk bir ksmnn itaati nedeniyle teki emrler,
A l i B a r ekemez olmulard. Bu yzden nce sultanla onun arasm atlar,
sonra da vezir K e m a l l m l k ile baz emrler, A l i B a r ldrmesi iin sul-
AL SEVM-ERDOAN MERL
232
tam kkrttlar. Emr A l i , bunun zerine, nce Bercird ile Kerec arasndaki,
aile bireyleri ve arlklarnn bulunduu Bercin kalesine kat, daha sonra da
Porsukoullar nin ynetimindeki Hzistan a gitti. Ancak Porsukoullar, onu tut
sak aldlar ve sultan M a h m u t a haber gndererek ne yapacaklarn sordu
lar. Sultan da ldrlmesini emretti. Bunun zerine emr A l i B a r ldrlp,
ba M a h m u t a gnderildi. Vezir K e n a l l m l k d e A l i B a r m malla
rna elkoydu. Bu srada onun adam olan D e r g z i n de Tura ve in Divan
bakanlndan uzaklatrlarak tutukland.
M elik M esut'u n isyan
Melik M e s u t , Azerbaycan ve Musul uynetmekte olup, atabeyi A y a b a a

v u B e y idi. D b e y s b i n S a d a k a , a v u B e y ile mektuplap, onu me
lik M e s u t adna taht elegeirmeye tevik ediyor ve kendisine bu konuda yardmc
olacan sylyordu. Onun amac Seluklular arasndaki mcadeleden yararla
narak yksek makam ve mevki elde etmekti. Ayrca D b e y s ile A k s u n g u r
P o r s u k arasnda kkl bir dmanlk vard. Bu sebeple D b e y s , a
v u B e y ile haberleerek onlarla beraber olan A k s u n g u r un tutuklanma
sn neriyor ve onu, sultan M a h m u t un yanda olmakla suluyordu. A k
s u n g u r , bunu renince onlardan ayrlp sultan M a h m u t un yanma gitti. Sul
tan M a h m u t , onu ok iyi karlad ve nemli grevler verdi. te yandan E b s
m a i l H s e y i n b i n A l i T u r a de melik M e s u t a katlmt. Melik
M e s u t onu vezir atad. T u r a de melik M e s u t u isyana tevik edenlerden
biri idi. Sultan M a h m u t , bu durumu haber ald zaman onlara mektup yaza
rak tehdit etti. Fakat onlar, sultan M a h m u t un szlerine kulak asmadklar gi
bi, M e s u t adna sultan olarak hutbe okuttular ve be nevbet aldrdlar. Daha
sonra da yannda az asker bulunan M a h m u t ile karlamak iin sratle hare
kete getiler. Bu srada sultan M a h m u t un emrinde 15 bin asker toplanmt.
ki taraf Hemedanm batsndaki Esedbd srtlarnda karlap, sabahtan aka
ma kadara savatlar(14 Haziran 1120). M a h m u t , ordu kumandan A k s u n
g u r P o r s u k nin iyi ynetimi sayesinde akama doru sava kazanmt.
M e s u t 5un ilerigelenlerinden ve kumandanlarndan pek ok kii tutsak alnd.
Bunlar arasnda M e s u t un veziri E b s m a i l H s e y i n de vard. Sultan,
onun ldrlmesini emretti. Bir rivayete gre M a h m u t un veziri, Ben onun
dininin ve inancnn bozuk olduuna inanyorum dedi. Bunun zerine E b s
m a i l , bir oku mangas tarafndan ldrld. Melik M e s u t ise askerleri ma
lup olup etrafa dalnca sava yerine 12 fersah (takr. 72 km.) uzaklktaki bir daa
karak sakland. Daha sonra Rikabdr O s m a n , kardei sultan M a h m u t a
gnderip aman diledi. Bu grevli, sultan M a h m u t un yanma girip kardei M e
s u t un durumu hakknda bilgi verdi. Sultan M a h m u t , A k s u n g u r P o r
s u k ye gidip kardeinin gnln almasn, beraberinde getirmesini ve onu
affedeceini syledi. Ancak bu srada emirlerden birisi, M e s u t a Musula
gitmeyi ve D b e y s b i n S a d a k a ile haberleip onun da kendisine katlmas-
233
m salamay nermiti. Bylece M e s u t un askerleri oalacak ve tekrar sal

tanat davasna kalkabilecekti. Bu neriyi olumlu bulan M e s u t bulunduu yerden
ayrld. A k s u n g u r , oraya ulanca M e s u t u bulamad ve onu izlemeye ba
lad. Nihayet A k s u n g u r , 30 fersah (takr. 180 km.) uzakta M e s u t a yetierek
kardeinin kendisini affettiini bildirdi ve bu konuda kefil oldu. Daha sonra
A k s u n g u r , M e s u t un sultann kararghna gnderdi. Sultan M a h m u t , as
kerlerine onu karlamalarn emretti; onlar da M e s u t u gerekli ekilde kar
layarak hizmet ettiler. Ayrca sultan M a h m u t , onun iin bir kabul treni
dzenledi. ki karde kucaklap alatlar. Bir baka rivayete gre, M e s u t , da
ha sava srasnda Trke ici ici = aabey diyerek M a h m u t un yanna gel
miti. Gerekten M a h m u t , verdii szde durmu ve ona dokunmamt. Atabey
a v u B e y de savatan sonra Musula gitti, bir sre sonra M a h m u t un M e
s u t u affettiini rendii zaman Hemedanda iken gidip sultann huzuruna kt.
Sultan M a h m u t , onun da gnln alarak aman verdi.
D beys in faaliyetleri
Yukarda szkonusu edilen olaylar srasnda D b ey s , Irakta bulunuyor

du. O, melik M e s u t un yenilgisini haber ald zaman evreyi yama ve tahrip
etmiti. D b e y s , yanna gelen sultan M a h m u t un elisine de iltifat etmedi
ve daha sonra Badata gidip halifelik saraynn karsnda ordugh kurdu (Eyll
1120). Bunun zerine halife, onun halka verdii zarar nedeniyle, sultan M a h
m u t u Badata armt. Bunu renen D b e y s , halifeyi tehdit ederek, Sul
tana eli gnderip ardn, onu geri dndrmezsen ben de yapacam bilirim
demiti. Sultan M a h m u t , Eyll/Ekim 1120de Badata ulat. D b e y s , kar
sn, pek ok para ve deerli hediyelerle sultann yanna gnderip a f diledi.
Onun bu dilei artl olarak kabul edildi, fakat D b e y s , bu artl aff kabul
etmedi, ayrca sultann otlaktaki hayvanlarn yamalad. D b e y s in bu cret
kr ve ferman dinlemeyen davranlar, sultann harekete gemesine ve Badat
tan ayrlmasna sebep oldu(Aralk 1120/0cak 1121). D b e y s , sultann hareketini
haber alnca bir eli gndererek tekrar aman diledi. Sultan, D b e y s i oyala
mak amacyla aman verdi. Fakat D b e y s , bunu hissetmi olmal ki, Hilleyi
yamalayarak kaynpederi Artukolu 1 g a z i ye snd. Sultan, Hilleye geldii
zaman D b e y s i bulamaynca burada sadece bir gece kalp geri dnd. Ancak
D b e y s , bir sre sonra yeniden Hilleye dnd, sultan ve halifeye eliler gn
dererek zr diledi ve itaatini bildirdi. Fakat D b e y s in davranlar bilindii
iin bu szne pek itibar edilmedi, ayrca ona kar asker sevkedildi. Nihayet D b e y s in, kardei M a n s u r u rehine olarak gndermesi ve itaat etmesi artyla
iki taraf bir anlamaya vardlar. Bu durumda sultann askerleri Badata dnd
ler. te yandan D b e y s ile sultann anlatn renen halife, buna raz olma
m ve D b e y s in Iraktan uzaklatrlmasn istemiti. Bu konudaki
grmeler devam ederken sultan M a h m u t , Hemedana dnmeye karar verdi.
Ancak halife, D b e y s e gvenmediini ve halktan almak istediini belir
AL SEVM-ERDOAN MERL
234
terek sultann Badat tan ayrlmamasn rica etti, ayrca sultandan A k s u n

g u r P o r s u k yi Badat hneliine atamasn istedi. Sultan M a h m u t ,
A k s u n g u r u melik M e s u t un annesiyle evlendirerek Badat hneliine getirdi ve D b e y s in evredeki ehirlere saldracak olursa onunla
savamasn emretti. Sultan, Mays 1122de Badatdan ayrld. ok gemeden
D b e y s , halife M s t e r i d i zecek baz davranlarda bulundu. Bunun ze
rine halife, D b e y s e kar sava iln etmi, bu nedenle halifenin hassa kuvvet
leri ile A k s u n g u r ynetiminde Seluklu kuvvetlerinden oluan ordu, Hille ye
yrmt. ki taraf arasnda Fratn dou kysnda Beir nehri yaknndaki sa
vata, A k s u n g u r un komutasndaki ordu, D b e y s karsnda malup oldu
(8 Haziran 1122). Bu savan sonunda D b e y s ile halife bir anlama yaptlar.
Bu anlamaya gre, M s t e r i d in veziri b n S a d a k a tutukland. Bu olay
lar haber alan sultan M a h m u t , D b e y s in kardei M a n s u r u tutukla
tp, Kerec yaknlarndaki Bercin kalesine hapsettirdi. Ayrca b n S a d a k a nin
grevden uzaklatrlmas zerine sultan M a h m u t , N i z a m l m l k n o
lu A h m e t in halifenin veziri (jlmasn istemi, bu istek kabul edilerek A h m e d ,
halifelik vezirliine atanmtr (Ekim 1122).
M elik T u ru l'u n isyan
Sve savandan sonra melik T u r u l , daha nce babas M u h a m m e d T a
p a r tarafndan kendisine verilmi olan kta sahas Sve, Ave ve Zencar blgesine
gitmiti. Sultan M a h m u t da emr G n d o d u yu ona atabek atad ve blge
deki ileri yrtmesini ve kardeini de kendisine gndermesini istedi. Fakat G n d o d u , oraya gidince kendisine emredilenin aksini yapt ve T u r u 1 u, kardei
sultan M a h m u t a isyana tevik etti. Bunun zerine sultan M a h m u t , devlet
adamlarndan E n u i r v a n b i n H a l i d i hiltler, hediyeler ve 30 bin altn
ile kardeinin yanna gnderdi. Bylece o, kardei T u r u l un bir isyan kar
masn nlemeye alyor, yanma geldii takdirde mevcut ktalarna ilaveler ya
pacan vaad ediyordu. Fakat T u r u l , M a h m u t un btn iyi niyetli vaadlerine ramen kardeinin yanna gitmeyi kabul etmiyordu. Tabii henz 10 yan
da olan T u r u l un kararlarnda atabek G n d o d u etkili oluyordu. Sultan
M a h m u t , onlar bu durumda iken 10 bin atlyla Hemedan kapsndan kp(Eyll 1119) asl gidecei yeri gizleyerek kardei T u r u 1 ve atabek G n d o d u ya baskn dzenlemek istiyordu. Ancak bunu renen bir kiinin durumu
G n d o d u ya bildirmesi zerine melik T u r u 1 la birlikte Sercihn kalesi
ne kat; sultan M a h m u t ise, onlar yiyecek ve mallarn bu kalede depo ederler
midiyle Semirana ynelmiti. M a h m u t , adgeen yere ulaarak buraya bir bas
kn dzenleyip yamalad ve kardeinin hzinesinden daha nce gndermi oldu
u 30 bin altn ald. O, bir sre de Zencanda kaldktan sonra R eye hareket etti;
melik T u r u 1 da Sercihan kalesinden inerek G n d o d u ile birlikte Genceye gitti. Daha sonra adamlarnn da Genceye gelmesiyle onlarn durumu kuvvet
lendi. Bu durum, kardei M a h m u t ile aralarndaki anlamazln daha da
235
bymesine sebep oldu. Sultan M a h m u t bir sre sonra emr a v u B e y e

kardei T u r u l ile savamak iin harekete gemesini emretti. T u r u l ve
atabek G n d o d u , onun kendilerine kar harekete gemesi zerine bir sava
gze alamayarak Genceye ekildiler (1120/1121). Ayn yl iinde G n d o d u
hastalanarak ld. Bu ortam, baka bir emrin T u r u l zerinde bask yapabil
mesine imkn yaratyordu. Meraga emri A k s u n g u r A h m e d l i , b u srada
sultan M a h m u t un yannda Badatta bulunuyordu.
Sultan M a h m u t devrinin gze arpan olaylarndan birisi de kuzey-batda

Erran ve Kafkasyada olmutu. Islhat olarak tannm olan Grc kral D a v i d I I . (1089-1125) Tifliste yaayan Mslman halka iddetli basklar yapmak
ta ve onlardan ylda 10.000 altn gibi olduka ar vergiler almakta idi.
D a v i d I I . nin kendilerine kar izlemekte olduu bu iddet politikasna uzun
bir zaman tahamml eden Tiflis Mslmanlar, 1121 ylnda byk Seluklu sul
tan M a h m u t un kardei Erran, Nahcivan ve Aras nehrine kadar olan memle
ketleri ynetiminde bulunduran melik T u r u l a haber gndererek kendileri
ni kral D a v i d in basklarndan kurtarmasn ve Tiflise gelip hkim olmasn
bildirdiler. Melik T u r u 1, bu neriyi kabul etmi, fakat Grclere kar girie
cei bir sefer iin yalnz kendi kuvvetlerinin kfi gelmeyeceini anlam ve Hal
larla yaplm olduu baarl savalar sebebiyle btn Islm dnyasnda tannm
bulunan Mardin emri 1 1 g a z i ye haber gndererek Grc seferi iin hazr
lklar yapmasn bildirmiti. Bu sralarda I l g a z i , Hallara kar yeniden ha
rekete gemek iin asker toplamak amacyla Halebden Mardine gelmi
bulunuyordu. Melik T u r u l dan ald haber zerine I l g a z i , bir yandan as
ker hazrlklara girimi, te yandan da kendisi ile birlikte birok kez Hal sa
valarna katlm bulunan Bitlis ve Erzen hkimi T o g a n A r s l a n a da Grc
seferine hazrlanmas iin haber gndermi ve ona T i/isin dousundan Grc
topraklarna girmesini bildirmiti. T o g a n A r s l a n , beraberinde kad A 1 e m d d i n b i n N e b a t a ile olu A l e m d d i n E b u l k e b i r ve vezir E b
T e m m a m b i n A b d u n olduu halde ordusu ile Erzenr-Ruma oradan da Tiryalis yolu ile Tiflis kapsna gitmek zere hareket etmiti. Zira mttefikler, ordu
larnn birleme yeri olarak Tiflis kapsn kararlatrmlard. te yandan melik
T u r u 1 ve atabeyi G n d o d u da askerleriyle Genceden hareket ettiler. Mt
tefiklerin asker says 30.000 civarnda idi. I l g a z i , halifeyi tehdit etmesi sebe
biyle sultan M a h m u t un hcumuna urayan ve kendisine snm bulunan emr
D b e y s ile birlikte Mardinden hareket etti. I l g a z i , ordusu ile Tiflise yarm
gn mesafeye kadar yaklam olmasna ramen ne melik T u r u l un ve ne de
T o g a n A r s l a n n kuvvetlerine tesadf etti, ite tam bu srada Grc kral D a v i d , yannda olu D i m i t r i olduu halde, Grc ve Kpaklardan meydana ge
tirdii Ordusu ile dalardan sratle inerek mttefiklerinden yoksun olan
1 1 g a z i ye anszn saldrd. 18 Austos 1121 tarihinde iki taraf kuvvetleri ara
236
snda yaplan iddetli bir sava sonunda 1 1 g a z i ar bir bozguna urad. Zira
kral D a v i d , 200 Kpak fedaisini gizlice 1 1 g a z i nin ordusu iine sokmay ba
armt. Bu Kpak askerleri, Trk ordughna kadar girmi olmalarna ramen
bunlarn, kendilerine teslim olduklarn zanneden Trk askerleri, hibir hare
kette bulunmamlard. Fakat biraz sonra bu askerler, anszn ellerindeki oklarla
etrafa saldrmaya baladlar. Fedai Kpaklarm giritikleri bu hareket sonunda
Trk ordusunda byk bir panik bagsterdi. Ayn zamanda kral D av i d , bun
larn arkasndan saldrmaya balaynca 1 1g a z i nin kuvvetleri tam bir bozgun
halinde oraya buraya dalmaya ve kamaya baladlar. I l g a z i v e D b e y s ,
on fersah mesafeye kadar kendilerini takibetmi olan Grc kuvvetlerinden can
la ran glkle kurtarabilmilerdi. Btn arlklar Grc askerleri tarafndan
yama edildi. Grcler, bu savata 4.000 kadar Trk tutsak aldlar. Bir yl sonra
Tiflis, kral D a v i d tarafndan igal edilerek gn yamaya tbi tutulmutur
(Austos 1121). Bylece Tiflisteki Mslman Cferoullar emirlii egemenliini
yitirmi oldu. Bu arada Grcler, Derbende dek ilerleyerek Mslman irvanahlar emirliini de bask altna almlardr. Ote yandan Tiflisli Mslmanlar,
Grclere kar yardm salamak zere Badata geldiler (1122/1123), fakat sul
tan M a h m u t un bu srada Hemedanda olduunu renince bu kez oraya gide
rek ondan yardm istediler. Ayn ekilde Derbend halk ilerigelenlerinden bir gurup
da Hemedana gidip sultann huzuruna karak Grclerden ikayeti oldular. Sul
tan, bu ika}'et]er zerine Grclere kar harekete geerek irvan blgesine gel
di. O, bu blgeye ulatnda i r v a n a h (muhtemelen I I . M e n u i h r b i n
Fe r i d u n ) tarafndan karland. Fakat sultann onu tutuklatmas, ehirde kar
gaa kmasna sebep oldu. Olaylarn bu ekilde gelimesi zerine snr blgesin
de bulunan Grcler, 30 bin kiilik bir kuvvetle harekete getiler. Kalabalk Grc
ordusu karsnda sultan M a h m u t , bir sava gze alamayarak Hemedana dn
d (Temmuz/Austos 1123).
Vezir S um eyrem ve avu B ey i ld r lm eleri
Sultan M a h m u t , Mays 1122de Badattan ayrld zaman vezir de ertesi

gn Hemedan a gitmek zere Badattan hareket etti. Vezir S u m e y r e m , H u
m a r t e k i n T u t u tarafndan yaptrlan Medrese arsndan geerek BatrefZerin saldrsna urayarak ldrld (9 Mays 1122). Yerine e m s l m l k
O s m a n b i n N i z a m l m l k vezir atand. Ancak e m s l m l k O s
m a n n da vezirlii uzun srmemi, muhtemelen S e n c e r in de etkisiyle ld
rlmt (Bk. Sencer Devri). Bu yl iinde ldrlenlerden biri de a v u B e y
idi. Sultan M a h m u t , Azerbaycan ona kta ve askerlerinin bana kumandan
atamt. Bunun zerine baz emirlerle a v u B e y arasnda ekime ve mca
dele balad. Sonunda sultan, emirlerin etkisiyle a v u B e y i, Tebriz kap
snda ldrtt (Kasm 1122).
237
A ksu n gu r P orsu k 'n in h nelikle uzaklatrlm as
Halife M s t e r i d , A k s u n g u r P o r s u k den nefret ettii iin sultan

M a h m u t a haber gndererek onu Irak hneliinden azletmesini ve Musula
gnderm esini' istemesi zerine sultan, A k s u n g u r a Musula dnp Hal
larla savamasn emretti ve onun yerine Irak hneliine B a r a n k u Z e k e v getirildi. Sultan M a h m u t , kk olu A l p A r s l a n annesiyle beraber
A k s u n g u r un yanna gnderdi. A l p A r s l a n , Iraka geldii zaman devlet
ilerigelenleri ve askerler onu karladlar; bu arada ehzadeye hediyeler verildi.
te yandan A k s u n g u r tarafndan Basra ya atanan I m a d e d d n Z e n g i , bu
radaki ynetiminde ok baarl oldu. A k s u n g u r , Musula gidince Z e n g i ye haber gndererek kendisine katlmasn istedi. Ancak Z e n g i , bu kez ona
katlmayp, sultann huzuruna kmay yeledi. M a h m u t , onu iyi karlad ve
kendisine Basra y kta ederek yeniden oraya gnderdi (1124). Bu arada halife M s
t e r i d le aras bir trl dzelmeyen D b e y s , melik T u r u 1 ile birleerek
Iraka geldi; fakat onlar, burada baarl otamayarak sultan S e n c e r e snmak
zorunda kaldlar.
Sullan M ahm ut-hahfe M sterid anlam azl
Badata hne atanan B a r a n k u Z e k e v ile halifenin nibleri arasnda

anlamazlk kmas zerine halife, B a r a n k u u tehdit etti; o da halifenin Sel
uklu hnesini tehdit edecek kadar glenmesi ve kendisine zarar dokunmas
ihtimaliyle Badattan ayrld (11 Austos 1125) ve sultan M a h m u t un yanna
Hemedana gitti. B a r a n k u , M s t e r i d den ikayet ile sultana halifeye
kar dikkatli ve uyank olmasn syledi; ayrca halifenin askerlere kuman
danlk yaptm, savalara katldn, bu nedenle cesaretinin arttn bildir
dikten baka Eer sultan Iraka gidip, Badata girmekte acele etmezse halifenin
daha da gleneceini, askerlerinin oalacan ve hatt Badata girmesine en
gel olacan, u anda elinde olan imkan ve frsat o zaman kullanamayacan
anlatt. B a r a n k u un bu uyarlar, halifenin artk eski siyas kuvvetine ka
vumak zere olduunu gstermekteydi, ancak M a h m u t , imdilik bu durumun
farkna varamam, hatt halife ile sultan S e n c e r e kar bir ittifak da olutur
mutu. Fakat S e n c e r in duruma mdahale ederek bir mektup gndermesi ze
rine sultan M a h m u t , Ocak 1127 balarnda Badat'a geldi (Bk. Sultan
S e n c e r e kar Halife M s t e r i d - M a h m u t ittifak). Seluklu askerlerin
den bir ksm, Badata girip halkn evlerinde konaklamaya balad, bunun ze
rine halk, sultana ikayette bulundu; sultansa onlarn derhal girdikleri evlerden
karlmasn emretti. Sultan M a h m u t , ehrin bat kesiminde bulunan halife
ye haber gnderip sarayna geri dnm esini bildirdi ve onunla bar yapmak
istedi, fakat halife, bunu kabul etmedi, iki tarafn askerleri uzaktan birbirlerine
ok atyorlard; bu arada Badatn bat yakasnda bulunan halk da sultana ve as
kerlerine kfrediyorlard. Daha sonra Seluklu askerlerinden bir gurup, halife
lik sarayna girerek yamalad. Ancak bu olay halkn halifenin etrafnda daha
A L SEVM-ERDOAN MERL
238
fazla kenetlenmesine sebep oldu. Bunun zerine halife, etri, bann zerinde
ve veziri de nnde olduu halde yryordu; bu arada o, davul ve boru alnma
sn , daha sonra da gemilerden kpr kurularak halkn karya geirilmesini
emretti. te yandan 1000 silahl asker de halifelik saraynn bodrum unda gizlen
miti. ok gemeden bu askerler dar karak yamayla megul bulunan Seluklu
askerlerine saldrdlar ve baz Seluklu emirlerini tutsak aldlar; halk da sulta
nn, vezirinin birok emr ile mstevf A z i z e d d i n in evlerini yamaladlar.
Bu atma srasnda pek ok kimse ldrld. Daha sonra halife, Badatn do
u tarafna geti. Yannda Badat ve Sevd halkndan oluan 30 bin asker vard.
Halife, onlara hendek kazmalarn emretti, bu askerler, hendek kazarak Badat
sultann askerlerine kar korudular. Ancak Badat taki askerlerin yannda yiye
cek kalmad, sonunda halifenin askerleri, Seluklu askerlerine bir baskn dzen
lemee karar verdiler. Fakat kumandanlardan Erbil hkimi E b u l - H e y c ,
savamak istiyormu gibi yaparak ehirden kt ve askerleriyle beraber sultana
katld. Sultan M a h m u t ise Vstda bulunan m a d e d d i n Z e n g i ye haber
gnderip askerleriyle nehirden vp karadan gelmesini emretti; o da Basradaki btn
gemilerini askerleriyle doldurdu, ok miktarda da silah ykleyerek hareket etti;
Badata yaklanca gemilerde ve karadaki askerlerine btn kahramanlk ve
cesaretlerini ortaya koymalarn bildirdi. Halife M s t e r i d , bu durumu ve
E b u l - H e y c nin gittiini grnce bar kabul etmek zorunda kald, ik i ta
raf arasnda eliler gidip geldikten sonra bir anlamaya varld. Sultan M a h m u t ,
yumuak huyluydu. Yzne kar kfrettikleri, hatt btm diye hitap ettikleri
ve bunu da halifenin izniyle yaptklar halde onlar cezalandrmad, btn Ba
dat halkn da affetti. Bu anlamadan sonra sultann adamlar, yama edilen mal
larn geri verilmesini istediler. Halifenin emriyle imkn nisbetinde bu mallar
sahiplerine iade edildi. Bu arada halifenin dmanlar, sultan M a h m u t a Ba
dat yakmasn neriyorlard, fakat sultan bunu kabul etmedi ve Dnya byle
bir eyi yapmaa dem ez dedi. Sultan, Nisan 1127 balarna kadar Badatta
kald. Halife, anlama gereince para, silah ve at gibi hediyeler gnderdi. Sultan
bu srada hastaland; doktorlar sultana Badattan ayrlmasn tavsiye ettiler. M a h
m u t da Hemedana dnerek orada iyileti.
Zengi*nin M usul'a atanmas
Sultan M a h m u t , daha Badat nlerine gelmeden nce Musul hkimi K a s i m d d e v l e A k s u n g u r P o r s u k , Badatta halkla beraber Cuma na
mazn klarken Batnler tarafndan oldrld(25 Kasm 1126). O, gece ryasnda
birka kpein kendisine saldrdn ve bunlarn birini ldrdn, fakat geri
kalan kpeklerin de kendisinden intikam aldn grmt. Ryasn adamlar
na anlatnca onlar kendisine birka gn evinde kalp dar kmamasn nerdi
ler. Fakat A k s u n g u r , Ben hibir ey iin Cumay terk edemem demiti.
A k s u n g u r , Trk asll bir memlk olup, hayr-sever bir emirdi. Bilim adamla
rn ve sufileri severdi. O, adaletle hkmeder ve uygulard. Onun ldrlmesinde
239
sultan M a h m u t un veziri D e r g z i n rol oynam ve Batmlerle anlamt.

A k s u n g u r ldrldnde olu I z z e d d i n |Pes u t , Halebde idi ve bura
y Hallara kar savunuyordu. Babasnn adamlar durumu bildirdiklerinde o,
derhal Musula gitti ve 18 Arahkda ehre girdi. Babasnn oradaki adamlar, emrler
ve askerler de kendisini itaat ettiler. M e s u t , daha sonra sultan M a h m u t un
yanna giderek itaatini bildirdi, sultan da ona iyi davranarak Musul ynetimini
kendisine verdi.
Sultan M a h m u t Badattan ayrldktan sonra veziri D e r g z i n yi tutuklatt(Temmuz/Austos 1127), onu halife M s t e r i d e yardm etmekle su
lamt. M a h m u t , onu tutuklattktan sonra Badata haber gndererek orada
yaayan E n u i r v a n b i n H a l i d i huzuruna ard. E n u i r v a n , 1 6 Austosda Badattan ayrlarak sfahanda bulunan sultann yanma gitti. Sultan, ona
hilat vererek vezir atad. Ancak iyi niyetli bir ahs olan E n u i r v a n n vezir
lii bir yl kadar srm ve sonra istifa etmitir. Ote yandan A k s u n g u r un
olu M e s u t da ok yaamad. O, Musulda ileri dzene koyduktan sonra Dmak
elegeirmek amacyla nce Rahbeye yryp kaleyi kuatarak teslim aldktan bir
saat sonra ld (1127). M e s u t dan sonra yerine kk kardei geti. Fakat bu
srada lkeye, A k s u n g u r un memlk a v l hkim oldu ve bu ocuun ile
rini ynetti. O, sultan M a h m u t a eli gnderip, lkenin ynetiminin A k s u n
g u r un bu ocuuna verilmesini istedi, buna karlk da sultana pek ok para
gndermeyi vaad etmiti. a v l nin bu amala sultann huzuruna giden elile
ri, atabek Z e n g i nin Musuldaki nibi olan N a s r d d i n a k r n tavsi
yesi zerine fikirlerini deitirdiler ve bu grevin m a d e d d i n Z e n g i ye
verilmesini kabul ettiler. yleki: Onlar vezir E n u i r v a n b i n H a l i d in sa
rayna giderek ona, Sen de, sultan da ok iyi bilirsiniz ki, Hallar Cezire ve
Suriyede glendiler. A k s u n g u r P o r s u k ldrldkten sonra Hallarn
slm ehirlerini elegeirme hrslar daha da artt. Onun olu ise henz kk
yatadr. Kahraman, cesur ve yetenekli, ileri grl ve tecrbeli bir ahs, vali
tayin edilmeli ki, lkeyi Hallara kar savunsun, snrlar ve evreyi himaye ede
bilsin . Vezir, onlarn bu szlerini sultana arzetti. Sultan M a h m u t , onlarn g
rn yerinde buldu ve devlet adamlaryla valilie kimin atanmas konusunda
danmalarda bulundu. Onlar, aralarnda m a d e d d i n Z e n g i nin bulundu
u birka kiiden sz ettiler. Ayrca onun adna sultann hzinesine pek ok para
vermeyi vaad ettiler. Bunun zerine sultan, onun vali atanmasn kabul etti. n
k sultan, onun yetenekli bir emr olduunu biliyordu, Z e n g i yi arp Musul
ve evresine vali atad.
Sultan M a h m u t ile halife arasndaki olaylar, sultan S e n c e r i batya bir
sefer yapmak zorunda brakt. Sonunda S e n c e r ile M a h m u t arasnda Rey eh
rindeki grmeler olumlu sonu verdi. S e n c e r , Horasana dnerken E b u 1k a s m D e r g z i n de tekrar M a h m u t un veziri olmutu(Bk. S e n c e r dev
ri, Sultan S e n c e r e kar halife M s t e r i d - sultan M a h m u t ittifak).
240
Dbeyfi io faaliyetleri
M a h m u t , sultan S e n c e r ile R eyde yapt grmede alnan kararlar uy

gulamak iin Badata geldi (12 Ocak 1129), yannda D b e y s b i n S a d a k a da
vard. Sultan, halife ile onun arasn dzeltmek istiyordu. Ancak D b e y s , Ba
datta alaca tepki nedeniyle hemen bu ehre getirilmemiti. Sultan M a h m u t ,
daha sonra D b e y s in affedilmesi ve Z e n g i nin yerine atanmas sorununu
ortaya att. Ancak halife, D b e y s in affna ve Z e n g nin yerine atanmasna
kar kt, hatt bu atamaya engel olmak iin 100 bin altn vermeyi nerdi. Ata
bek Z e n g i de sultann, D b e y s i Musula atamak istediini renince o da
100 bin altn verdi. Bylece gerek halife ve gerek Z e n g i nin srarlar ve denen
paralar karsnda sultan M a h m u t , D b e y s in atanmas fikrinden vazge
ti. Bu olaylar srasnda sultann himayesindeki D b e y s , Badata geldi ise de
halkn protestolar ile karlat. Bu arada Badata gelen Z e n g i , sultana de
erli hediyeler takdim edip, bir sre onun yannda kald, M a h m u d da ona hilatler verip, tekrar Musula gnderdi. Sultan, B i h r u z u Badat hnesi atad,
ayrca Hille ehrini de onun ynetimine verdi. Sultan, daha sonra beraberinde
D b e y s olduu halde, Badattan ayrlarak Hemedana dnd (25 Mays 1129).
Sultan M a h m u t , Hemedana gelince kars M e h m e l e k H a t u n ld. O,
sultan S e n c e r in kz olup, D b e y s in durumuyla ilgilenerek onu savunu
yordu. Onun lm zerine D b e y s in durumu sarsld; sultan M a h m u t
un da ar bir ekilde hastalanmas, D ii b e y s in arad frsat bulmasna ve
sultann kk olu F e r r u h a h yanna alarak Hilleye ynelmesine sebep
oldu. Onun bu hareketi zerine halife M s t e r i d asker toplamaya balam,
hne B i h r u z da Hilleden kamt; D b e y s ise hibir direnile karlama
dan eski bakenti Hilleye girdi(Austos/Eyll 1129). Bu srada sultana basal
dilemek iin Hemedanda bulunan halifenin temsilcisi N a z a r da M a h m u t
un D b e y s konusundaki davrann eletirir ekilde konumutu. Sultan, bu
haber aerine iki emri K z l v e A h m e d l i yi arp onlara, D b e y s e
siz kefil olmutunuz, imdi ben onu sizden istiyorum dedi. Bunun zerine A h m e d l i , D b e y s in o blgede yapt zulm ve fenalklara engel olmak ve
onu sultann yanma getirmek iin ona kar yrd. Bunun zerine D b e y s ,
halifeye eli gnderip ondan zr diledi ve Eer beni balarsan aldklarm
kat kat geri vereceim, sizin itaatli bir kulunuz olacam dedi. Bu olay ile ilgili
olarak eliler gidip gelirken D b e y s de para ve asker toplamaya balad. O, Hilleye 300 atl ile gelmiti, imdi emrinde 10 bin atl vard. A h m e d li de ok ge
meden Badata geldi(Eyll/Ekim 1129) ve D b e y s e kar harekete geti. Bu
sralarda sultan M a h m u t da Hemedandan Badata geldi (18 Ekim 1129) ve ve
zir Z e y n e b ve teki devlet ilerigelenleri tarafndan parlak bir trenle kar
land. D b e y s , bunu haber ald zaman halife ile bar salamas iin sultana
hediyeler gnderdi. Bu hediyeler iinde altn naili 300 at ve 200 bin altn bulunu
yordu; o, ayrca sultan ve halifeden yaptklar iin a f diledi. Fakat sultan bunu
kabul etmedi. D b e y s , sultann kararn rendii zaman nce le ekildi, sonra
Basraya girip buradan ok miktarda mal elegeirdi, halife ve sultann oradaki
241
gelirlerine elkoydu. Bunun zerine sultan, ona kar emr K z l kumandasnda

10 bin atl evketti. M a h m u t un bu kararl davran zerine D b e y s , nce
llere, sonra da Suriyeye ekilmek zorunda kald. Ote yandan sultan M a h m u t ,
Badattan ayrlmadan nce olu D a v u t u veliaht atam, maiyyeti ile ku
mandanlardan da kendinden sonra olunu sultan tanyacaklar hususunda ant
almt. Bu olaydan sonra M a h m u t , halifeden olunun veliahtln tanmas
n ve adna da hutbe okutmasn istedi. Onun halifeden baka bir istei de para
olmutu; ancak halife, paras olmadn syleyerek bu istei reddetti, hutbe ko
nusunda ise karar vermek yetkisinin sultan S e n c e r e ait olduunu bildirdi.
Sultan M a h m u t , onun davranlarna kzm ve halifeyi deitirmek amacyla
Hemedana gitmiti. Bu srada M a h m u t un huzurunu bozan baka bir olay ge
liti. Melik M e s u t , Horasandan amcas S e n c e r in yanndan ayrlp Sdveye
gitti, fakat sonunda iki karde anlatlar, Sultan, M e s u t a Gence ve evresini
kta ederek oraya gnderdi (Fazla bilgi iin bk. M e l i k M e s u t un S e n c e r
in yannda ayrlmas). Yine sultan S e n c e r le ilgili bir dedikodu, sultan M a h m u t ile evli kzlarnn lm nedeniyle km ve onun kzlarnn mirasn istedii
ayias ortaya atlmt (Bk. Karahanllara kar sefer).
Sultan M ahm ut'un lm ve kiilii
Sultan M a h m u t , zaman zaman hastalanyordu. Nihayet tekrar ar bir e

kilde hastaland. O, hastalanmadan nce veziri E b u l k a s m D e r g z i n , sul
tan, bir gurup emr ve ilerigelenlerin olumsuz hareketleri nedeniyle uyarmt.
Bunlar arasnda A z i z e d d i n M s t e v f , emr i r g r ve olu e r e f d
d e v l e m e r vard. Bunlardan A z i z tutuklanarak Tekritte bulunan B i h r u z un yanma gnderildi. i r g r ve olu ise Mays 1131de ldrldler.
Hastalktan kurtulmayan sultan M a h m u t ise 10 Eyll 1131de Hemedanda ld.
M a h m u t , yumuak huylu, tatl szl, cm ert, iyi ahlakl, akll ve ho g
rl bir sultand. Halkn malna gz dikmez, bu konuda adamlarna da engel olur
du. Rivayete gre, Selukoullar iinde ondan daha anlayl bir kimse yoktu.
lerin inceliini hibir hkmdar onun kadar bilemezdi. O, kulara merakl olup,
bunlar iinde Zanos kuu, ahin ve gvercine, ayrca av kpeine de dknd.
Hepsine altn tasmalar takard. Seluklu hkmdarlarndan hi kimse sultan M u
h a m m e d T a p a r m hzinede brakt kadar altn, gm, mcevherat ve el
bise brakmamt. Bunlardan baka M u h a m m e d in hzinesinde (Hazinei
G y a s i y e i M u h a m m e d i y e ) 18 milyon nakit altn para bulunuyordu. Dev
let adamlar, o ldkten sonra M a h m u t dneminde iki ay iinde bu hzineyi
tamtakr yaptlar, hatt erbetinin ayln demek iin bile para bulamadlar.
Tabii M a h m u t un bu duruma dmesinin sebeplerinden biri de sultan S e n
c e r idi. Sultan S e n c e r , Sve savandan sonra bir ksm memleketleri kendi
hkimiyetindeki topraklar iine katm, bir ksmn Seluklu ehzadelerine ver
mi ve bir ksmn da bakalarna kta etmek suretiyle, sultan M a h m u t un his
sesine den topraklar kltmt. Bylece has emlki, yani gelirleri dorudan
devlet hzinesine girecek arazi kalmaynca Sultan M a h m u t fakirlemiti.
II.
SULTAN DAVUT DEVR
Sultan M a h m u t ldkten sonra vezir E b u l k a s m D e r g z i n ve A k
sungur Ahmedli birleerek olu D a v u t u Hanedanda tahta kardlar. Btn
Cibal blgesinde ve Azerbaycanda D a v u t adna hutbe okundu. Ancak Hemedan ve Cibal blgesinin baz ehirlerinde, nce olaylar kt ise de sonra ortalk
yatt. Bu arada vezir D e r g z i n hzinesiyle birlikte sultan S e n c e r in ha
kimiyeti altndaki Rey ehrine giderek orada kendini gvence altna ald. Sultan
D a v u t un bu srada btn Irak Seluklu Devleti ynetimindeki blgelere h
kim olamad anlalyor. Irakta henz onun adna hutbe okunmam, Fars ve
Huzistan ise S e 1 u k a h n ynetiminde kalmt.
Sultan D a v u t , Ekim 1131de Hemedandan Azerbaycana gitti. Bu srada am
cas melik M e s u t , Grcandan hareketle Tebrize yryp ehre hkim olmu
tu. Bunun zerine D a v u t , derhal amcasnn zerine yryerek onu Tebrizde
kuatt. ki taraf arasndaki mcadele, 22 Aralk 1131e kadar srm ve sonunda
bir anlamayla sonulanmt. Bu anlamayla D a v u t , kuatmay kaldrarak bir
fersah (6 km.) kadar geri ekildi. Melik M e s u t da Tebrizi boaltarak Hemedana
gitti ve burada asker toplamaya balad. Belki de burada D a v u t , M e s u t lehi
ne tahttan ekilerek Azerbaycan blgesi ile yetindi. Bakent Hemedann M e s u t a
braklmas, ona saltanat hususunda bir stnlk salam olmaldr. Nitekim bun
dan sonraki taht ve halife tarafndan tannma mcadelesinde n plana kmas,
muhtemelen bu sebeptendir. Melik M e s u t , Badata haber gnderip sultan ola
rak adna hutbe okunmasn istedi. D a v u t un elileri de daha nce ayn ko
nuda istekte bulunmulard. Fakat bu istekler, halife tarafndan reddedilmiti.
Bundan sonra S e l u k a h d a b u taht mcadelesine kart (Bk. Sultan S e n c e r in ikinci bat seferi). Ote yandan M e s u t , Musul hkimi m a d e d d i n
Z e n g i ve teki emrlere mektup yazp yardm ve asker gnderm elerini istedi,
Z e n g de ona yardm vaad etti. M e s u t bu durumda saltanat iddiasnda bulun
mak iin kendini daha gl hissetti ve cesareti artt. Nitekim o, yannda 10 bin
asker olduu halde, Badata yrd. Bu srada S e l u k a h d a atabek K a r a
c a S a k ile Badata girmiti. S e l u k a h v e K a r a c a nin komutasnda da
ok sayda asker vard. Halife M s t e r i d d e S e l u k a h i yi karlayarak
243
ona sayg gsterdi. Z e n g i de M e s u t la birlemek iin Tekrite gelmiti. Atabek

K a r a c a S a k , onun Tekrite geldiini renince S e l u k a h a z bir kuv
vetle Badat savunmak iin ehirde brakt, kendisi de ordusunun byk ks
myla harekete geti, gece-gndz zorunlu yry sonunda Mauk yrelerinde
Z e n g i ye bir baskn yaparak onu malup etti ve onun adamlarndan bir guru
bu tutsak alarak Badata dnd(1132).
Atabek K a r a c a nin bulunmad srada melik M e s u t ile S e l u k a h ara
snda iki gn ufak apta nc savalar olmu ve zor durumda kalan S e l u k
a h , sratle geri dnmesi iin K a r a c a ya haber gndermiti. Irak Seluklu
Devletindeki karkla son vermek iin sultan S e n c e r in batya doru hare
ketinin Badatta duyulmas, melik M e s u t , halife M s t e r i d , S e l u k
a h ve atabek K a r a c a arasnda bir ittifak meydana getirilmesine neden oldu.
Sonunda Dinever yaknlarnda yaplan sava sultan S e n c e r kazand (25 Mays
1132). S e n c e r , ok gemeden rak Seluklu Devletinin ilerini dzenleyip, ye
eni T u r u l u tahta kardktan sonra Horasana dnd (fazla bilgi iin bk.
Sultan S e n c e r in ikinci bat seferi). Bylece Irak Seluklu Devletinin bir ks
mnda, adna hutbe okunan ve sultan tannan D a v u t da hkmdarl, cereyan
eden bu olaylar sonucunda kaybetmi oldu.
III.
SULTAN TURUL B. MUHAMMED TAPAR DEVR
Sultan S e n c e r , T u r u l b i n M u h a m m e d i tahta kartp, btn l
kede onun adna hutbe okuttuktan sonra E b u l k a s m D e r g z i n yi de ona
vezir atamt. Ancak sultan T u r u l , E b u l k a s m , atabeyi i r g r ve olu
nu ldrtt iin (Bk. Sultan M a h m u t un lm ve kiilii) onun vezir atan
masndan holanmamt. Sultan Sencer Horasana dnerken Grenbede
T u r u l a hilat verdi ve ona devlet ynetimi hakknda nasihatlarda bulundu.
Bunun zerine T u r u l , amcasnn konumasndan sonra istemeyerek de olsa
veziri gzlerinden pt. Ote yandan K a r a c a S a k den sonra Fars blgesine
M e n g b a r s hkim oldu. O, sultan T u r u l a bir mektup yazp olu ehza
de A 1p A r s l a n kendisine gndermesini istedi ve bu isteinin yerine geti
rildii takdirde itaata hazr olduunu bildirdi. Sultan T u r u l , ocuk yataki
olu A l p A r s l a n Fars a gnderdi ve emr M e n g b a r s a d a atabek nvan verdi. Bylece o, muhtemel bir isyan belasndan kurtulmu oldu. Fakat bunun
la birlikte bir sre sonra sultan T u r u l a kar teki Seluklu melikleri, isyana
baladlar. lk isyan melik D a v u t balatt. O Azerbaycan ve Gence yresinden
asker toplayarak harekete geti. D a v u t un yannda atabeki A k s u n g u r A h m e d l i , B a r a n k u Z e k e v ve K a r a c a S a k nin iki olu ile birok
emrler vard. Sivil devlet erknnda Mstevf S a f i y y l - E v h a d E b u l k a s m gibi ahslar da D a v u t u savaa tevik edenler arasnda idi. D a v u t ve be
raberindeki ordu, Hemedan civarnda Vahan ky yaknlarnda konakladlar.
Sultan T u r u l da D a v u t un zerine yrd. Bu srada aralarnda H a s b e y B e l e n g e r v e kardeinin de bulunduu birka Trk emri, T u r u l ta
rafna getiler, iki taraf savamak zere karlatklarnda, sultann sanda
I b n P o r s u k , solunda K z 1 1ve n tarafta ise emr K a r a s u n g u r yer almt.
Muhtemelen denk kuvvetlerin karlat bu savata, nceleri galibiyet ibresi or
tada idi, fakat sonunda bu mcadeleden stn kan sultan T u r u l oldu (Tem
muz/Austos 1132). A k s u n g u r A h m e d l i , D a v u t u yanma alarak sava
alann terk etti. K a r a c a nin oullarndan biri ise lmt. D a v u t un ordu
sunda bulunanlardan B a r a n k u Z e k e v ve bir gurup emr tutsak alnmt.
Tutsaklar arasnda S a f i y y d d i n M s t e v f de vard. B a r a n k u yetmi
245
bin altn ile Kazvin kalesini vermek suretiyle kurtuldu. S a f i y y d d i n M s t e v f nin dedii kurtulu akas ise ikiyzbin altn idi.
S ultan T u r u l a ka r b i r ittifa k o lu L u ru lm a s
Melik D a v u t , bu yenilgi zerine beraberinde A k s u n g u r A h m e d l i ol

duu halde Badat a geldi (Eyll 1132). Halife ona ikramda bulunarak saltanat
saraynda konuk etti. Bu srada melik M e s u t , Gencede idi, D a v u t un yenil
diini duyunca Badata yneldi; ehir yaknlarnda D a v u t , kendisini karla
d ve atndan inerek onu ululad. Bylece onun M e s u t lehine sultanlktan
vazgetii anlalyor. Sonra iki melik birlikte Badata girdiler. M e s u t , bu e
hirde saltanat sarayna indi ve halifeden hutbenin kendi adna okunmasn istedi;
bu istei kabul edildi. Nitekim nce M e s u t , sonra da D a v u t adna hutbe okundu
(Aralk 1132) ve her ikisine de hilatier verildi. Onlar halifenin huzuruna ktlar.
Halife, her ikisine de ikramda bulundu. zellikle M e s u t u foiZadedikten sonra
boynuna ve koluna iki bilezik takt. M e s u t , kendisi iin getirilen tahta oturdu
(14 Ocak 1133). Ayrca M e s u t a verilen hediyeler arasnda biri siyah olan yedi
hilat, mcevher ve yakutla ssl bir ta ve bir gerdanlk vard. Halife ona iki
kl kuatt ve kendi eliyle iki sancak verdi. Melik D a v u t u da kendisine tes
lim etti. Bylece M e s u t , hkmdarlk almetlerine sahip olarak, artk sultan
ilan edildi. M e su t un da ismen sultan ilan edilmesi sonucunda, Irak Seluklu
Devleti Vde iki sultan bulunmu oluyordu. Daha sonra halife, M e s u t ve D a v u t
arasndaki grmelerden sonra bir ittifak olutu ve M e s u t ile D a v u t un Azer
baycana yrmelerine karar verildi, halife de onlarla birlikte asker gnderecek
ti; nitekim o, N a z a r adl bir kumandann ynetiminde bu ittifaka asker vermiti .
Mttefik kuvvetler, harekete geip (15 Ocak 1133) Meragaya ulatklarnda, A k
s u n g u r A h m e d l i de onlara pek ok mal ve yiyecek gnderdi. M e s u t , Azer
baycann teki ehirlerini elegeirdi. Bu blgede bulunan K a r a s u n g u r v e baz
emirler, Azerbaycandan kap Erdebil ehrine kapandlar. M e s u t , ok geme
den onlar Erdebilde kuatt. Burada yaplan savata K a r a s u n g u r malup ol
du, pek ok kii ldrld, geri kalanlar da Hemedana katlar. M e s u t , daha
sonra kardei sultan T u r u l ile savamak zere Hemedana yrd. Bunun ze
rine T u r u l da M e s u t a kar harekete geti, iki taraf arasndaki sava leye
kadar devam etti (25 Mays 1133), sonunda yenilgiye urayan T u r u l , sultan
S e n c e r in hkimiyet sahas iindeki R eye gitmek zorunda kald. M e s u t , bu
baardan sonra Hemedan elegeirdi (Haziran 1133). Bu sralarda Hemedana
yaklak 6 km. uzaklktaki Karatekin ayrnda A k s u n g u r A h m e d l i Batmler tarafndan ldrld. Bir rivayete gre o, M e s u t un grevlendirdii kim
seler tarafndan ldrlmtr. Sultan T u r u l ise sfahana gitti. Kardei
M e s u t , onu kuatmak iin bu ehre yrd. T u r u l , Isfahan halknn ku
atma srasnda kendisini desteklemeyeceklerini grnce oradan Fars blgesine
gitti, Beyza yaknlarna geldii zaman kendi emirlerinden biri, yanndaki 400 atl
ile ondan aman diledi. T u r u l , askerlerinin kardei M e s u t un tarafna ge-
246
meinden korkuyordu, bu sebeple tekrar Rey ehrine yneldi. Sultan T u r u l ,

R eye giderken urad btn baarszlklara vezirin kusurlu davranlar ile al
d kt tedbirlerin sebep olduunu anlamt. Bu bakmdan vezirin aslmasn
emretti v e D e r g z i n asld, ancak boazdan geirilen ipin vcudunun arl
nedeniyle kopmasyla yere dt. Onun aslmasn seyredenler arasnda ata
bek i r g r in klelerinden biri de vard. Bu kle, efendisi i r g r in vezirin
bask ve zulmne uradn biliyordu, kln ekerek D e r g z i n nin boy
nunu vurdu; bu arada vezirden ktlk grenler cesedini paraladlar. Daha son
ra kafatasn i r g r in oluna gtrdler. i r g r in olu babasnn intikamn
alabilmek iin kafatasn kpeklere su vermek iin yalak yapt.
Sultan T urul - M elik M esul m cad elesi
M e s u t un danman emri atabek A k s u n g u r A h m e d l i nin lm,

onun ilerinin aksamasna neden oldu. nk A k s u n g u r tedbirli bir emrdi.
M e s u t , kardei T u r u l un kuvvetlenmesine meydan vermeden onunla sava
mak iin Rey zerine yrd, emrinde 6000den fazla bir atl kuvveti vard. Sul
tan T u r u l un askerleri ise 3000 kii idi. ki taraf birka kez savatlar, nihayet
T u r u 1, bozguna urad. Ancak Zikrverde yaplan bu savan ilgi ekici bir
yn ok az kiinin lmesi idi. Sultan T u r u l , bu yenilgiden sonra Taberistana
gitti. Burann hkimi Bvendlerden A l d d e v l e A l i , ona ve beraberinde
ki askerlere ok ikramlarda bulundu. Sultan T u r u l , k (1133/34) orada ge
irdi; daha sonra Taberistandan ayrlarak Hemedana dnd. Bu srada
M e s u t un kendilerine halkn itaati olan byk emirlerinden bir gurup ( A y n d d evle H rezm ah , M uham m ed bin ahm elik, H a y
d a r b i n i r g r ve S a d d d e v l e B a r a n k u ) sultan T u r u l a
katldlar; ayrca atabek M e n g b a r s d a B o z a b a kumandasnda 2000 atly
T u r u l un yanna gnderdi. Bu suretle sultan T u r u l , kuvvetli bir duruma
gelmi oldu. Melik M e s u t ise yeeni D a v u t un isyan ettiini haber alm ve
hemen ona kar harekete geerek onu Ruyundiz kalesinde kuatmt. M e s u t
un kuatma ile megul olmas, sultan T u r u l a harekete gemek iin bir frsat
yaratmt; bu nedenle M e s u t a doru ilerledi, iki ordu Kazvin yrelerinde bir
birlerine yaklanca T u r u l un kendi tarafna ektii baz emrler, M e s u t
un yanndan ayrldlar. Bylece yannda az sayda asker kalan M e s u t , bu savata
yenilgiye urayp Badata doru ekildi (15-24 Temmuz 1134). M e s u t , daha sonra
halife M s t e r i d e haber gndererek Badata girmek istediini bildirdi,
halife de ona izin verdi. Melik M e s u t un sfahandaki naibi A l p k u S i 1 a h idi ve melik S e l u k a h d a onun yannda bulunuyordu. A l p k u , M e s u t
un malup olduunu duyunca S e l u k a h i l e beraber Badata geldi. Daha sonra
M e s u t da Badata ulat. Ka srasnda adamlarnn ou at bulamaynca de
velere binmi ve yolda pek ok sknt ekmilerdi. Halife, atlar, adrlar, kendi
lerine de elbiseler ve eitli malzemeler gndermek suretiyle onlarn ihtiyalarn
karlad. M e s u t , 8 Austos 1134 tarihinde Badattaki saltanat saraynda ko
naklad.
247
Sultan T u ru l un l m ve kiilii
Sultan T u r u l ise, bu srada devletinin bakenti Hemedan da bulunuyor

du. Halife, melik M e s u t u asker toplayp Hemedana yrmesi ve T u r u 1 ile
saltanat mcadelesine girmesi iin zorluyordu, hatt ona kendisiyle birlikte biz
zat sefere kmay vaad ediyordu. Bu olaylar srasnda A l p k u S i l a h ve ba
z emrler, halifeye katlp hizmetine girmek suretiyle bir ittifak oluturdular. Tam
bu srada, zerinde T u r u 1 un bu emirlere hitaben yazd bir mektup ve mhr
bulunan bir adam ele geirildi. Bu olaydan anlalaca zere, sultan T u r u l , ha
lifenin emrine girmi olan Trk em irlerini kendi tarafna ekmee alyordu.
Halife, bu mektubu grnce emirlerden O u l B e y i tutuklatarak mallarn ya
malatt. Bunun zerine teki emrler, endieye kaplarak derhal M e s u t un ka
rarghna katlar. Halife, M e s u t a haber gndererek kaan emirlerin iadesini
istedi; ancak M e s u t , bu istei kabul etmeyerek baz mazeretler ileri srd. Ha
life, bu durumdan holanmam ve ikisi arasnda souk bir hava esmiti; bu ne
denle M e s u t ile birlikte hareket etmekten vazgeti. Her ikisinin aralarnn ald
bu srada, Badata sultan T u r u l un lm haberi geldi. te yandan T u r u l
da M e s u t un zerine yrmek iin sarayndan kmt. Halk kendisine hayr
duada bulununca, Mslmanlara hayrl olmamz iin dua ediniz dedi; ancak
T u r u l a bu seferi gerekletirmek ksmet olmam, 24 Ekim 1134de Heme
dan da hastalanarak lmt. Sultan T u r u l , ayn ehirde hadimlerinden ba
zlar iin in ettirmi olduu medresede gmld.
Sultan T u r u l , kaynaktaki tasvire gre, krmz yzl, sakall, ince kakll, uzunca boylu, geni gsl ve salam yapl idi. Karakter asndan adalet,
utanma, hamiyet, cm ertlik, cesaret onun ahlknn en belirgin zelliklerindendi. Sama ve kt ilerden uzakt. Ancak kendi fikirlerinde srarl olup, ilerinde
kimseye danmaz ve fikir sormazd. Onun devri, teki Seluklu meliklerine, kendi
hkimiyetini kabul ettirme abalar iinde gemi, bir lde halife-sultanlar m
cadelesinin balangc olmutur.
IV.
SULTAN MESUT DEVR
Sultan T u r u l ld srada melik M e s u t Badatta idi. Irak emirleri, acele
bir haberci gnderip, Ne yapyorsun? Kardein T u r u l dnyadan gmtr,
biz kullarnz mbarek zatnla uurlu bayrann gelmesini bekliyoruz ierikli
bir haber yolladlar. te yandan melik D a v u t Tebrizde idi; baz emrler de ona
bir haberci gnderdiler. Ancak M e s u t , daha nce davranarak harekete gemi,
D a v u t bu frsat karmt. M e s u t , Hulvandan getii srada yollar karla r
tlm olup, tipi ve frtna sonderecede iddetli idi. Onun beraberinde bulunan
lar, yollar aabilmek iin develeri ne srdler, atllar bunlar takip ederek
ilerlediler. M e s u t , bu g artlar altnda Hemedana ulat, emrler ellerini pe
rek ona itaat ettiler. Bylece babasnn lmnden beri tahta gemek iin frsat
kollayan ve mcadele veren M e s u t , arzusuna kavuarak Irak Seluklu Devleti
tahtna oturdu; E n u i r v a n b i n H a l i d i vezir atad. Ayrca yeeni D a v u t u veliaht yapp, kz G e v h e r H a t u n ile evlendirdi ve ona, Azerbaycan,
Erran ve Ermeniyye blgelerini kta etti. Sultan S e n c e r ise bu durumda batya
yeni bir sefere gerek duymam ve M e s u t a mektup yollamt (Bk. S e n c e r
Devri, Irak Seluklu Devletinde Yeni Olaylar).
Sultan M esut-H alife M sterid m cadelesi
M e s u t , sultan olmasna ramen eskidenberi ona bask yapan emr B a r a n k u (veya Y a r n k u ) B z d r , ne M e s u t a, ne de vezire iltifat etmiyor
du. Ayrca T u r u 1 un atabeyi K a r a s u n g u r d a b u srada askerleriyle sultann
huzuruna geldi. Atabek K a r a s u n g u r , M e s u t un ei ve B e r k y a r u k un
kz olan Z b e y d e H a t u n dan ekiyordu. Bu bakmdan onunla iyi geinme
yi ve kalbini kazanmay gerekli grerek H a t u n a hediyeler veriyordu. K a r a s u n g u r unb u ekilde sultann eine ve dolaysyla M e s u t a yanamas B a r a n k u un houna gitmedi. K z l , S u n g u r b i n H u m a r t e k i n , A b d u r r a h m a n b i n T o a n y r e k , a v l ve H a y d a r b i n r g r gibi
emrler de ona uyarak sultana itaatten vazgetiler ve askerleriyle M e s u t un hiz
metinden ayrldlar. Daha sonra D b e y s b i n S a d a k a da onlarla birleti. Bun
lar, nce halife M s t e r i d e haber gndererek hizmetine girmek istediklerini
249
bildirip, aman dilediler. Ancak halifeye D b e y s in onlarla beraber olmas

nedeniyle bu birlemenin bir hile olabilecei sylendi. Bunun zerine adgeen
emrler, Huzistana giderek orann hkimi P o r s u k o l u P o r s u k ile de bir
ittifak yaptlar, ittifakn bu ekilde genilemesi zerine halife, Seluklulara kar
olan bu emirlerden yararlanmak iin bir eli gndererek onlar yanna ard.
Bu emrler, D b e y s i yakalayp halifeye gtrerek ona daha ok yaklamaya
karar verdiler, D b e y s ise bu karar duyar duymaz sultan M e s u t un yanna
kat. M e s u t a kar olan emrler de daha sonra Badata gittiler (Nisan/Ma
ys 1135). Halife M s t e r i d onlar ok iyi karlad, hiltler ve armaanlar gn
derdi. Ayrca Badatta sultan M e s u t adna okunmakta olan hutbeye de son
verildi. Bu gelimelerden sonra halife, sonunda M e s u t ile savamaya karar ver
di. zellikle emrler, onu harekete gemeye tevik ediyor, bunun basit bir i ol
duunu ve sultan M e s u t un hakkndan gelebileceklerini sylyorlard. Bunun
zerine halifenin Hulvana gnderdii nc birlikleri, blgeyi yamaladlar, fa
kat halifeden bu olaylar engelleyecek bir davran grlmedi. Daha sonra halife
de bizzat harekete geti, emr P o r s u k o l u P o r s u k da yolda ona katld (24
Mays 1135). te yandan Hemedanda bulunan M e s u t un yannda ok az asker,
yaklak 1500 atl vard. evredeki ehirlerin hkimleri de halifeye mektup gn
dererek ona itaat arzettiler. Halifenin yolda bekleyerek vakit kaybetmesi, sultan
M e s u t un iine yaram ve ehir hkimlerinin biroklaryla barmt. Sonun
da iki taraf kuvvetleri, Day M ergde karlatlar (24 Haziran 1135). Sava sra
snda halife M s t e r i d , tutsak alnd (Bk. S e n c e r Devri, Irak Seluklular
Devletinde Yeni Olaylar). Sultan M e s u t , savatan sonra Hemedana dnd ve
mnadiler vastasyla, Badatllardan kim bizi takip ederse onu ldrnz diye
ilanda bulundu. Halifenin sava kaybeden askerleri perian bir halde geri dn
dler. Sultan M e s u t , emirlerinden B e y a b a y Badata hne olarak atayp
gnderdi. B e y a b a beraberindeki askerlerle Badata ulat (14 Temmuz 1135)
ve halifenin btn mal varlna el koydu. Bu olay Badatta bir ayaklanmaya se
bep oldu. hnenin adamlaryla Badat halk arasnda kan atmalarda 150 den
fazla Badatl ldrld. Sultan M e s u t , daha sonra yeeni D a v u t ile sava
mak zere Hemedandan Meragaya yneldi; halife M s t e r i d de onunla be
raberdi. M s t e r i d , Meraa kaps nnde Batmler tarafndan ldrld (Bk.
S e n c e r Devri, Irak Seluklu Devletinde Yeni Olaylar). Halifenin lmnden
bir sre sonra sultan M e s u t , Huvenc ehri dnda otann kaps nnde hu
zura kabul edilmek iin bekleyen D b e y s b i n S a d a k a y ldrtt. Bir ri
vayete gre sultan, halifenin lm nedeniyle kendi zerindeki pheleri atmak
amacyla D b e y s i ldrtmt. Bylece birbirlerine dman olan halife ve
D b e y s , yakn aralklarla lm oldu. D b e y s , M s t e r i d B i l l a h a
daima kar kar ve ondan holanmazd; fakat Seluklu sultanlarnn kendisini
halifeye kar bir silah olarak kullanmak amacyla yaattklarndan haberi yoktu.
D b e y s in olu S a d a k a , bu srada Hillede bulunuyordu. Babasnn asker
leri onun evresinde toplandlar. Sultan M e s u t , B e y a b a ya Hilleyi zaptet
mesi iin emr verdi. Fakat B e y a b a , S a d a k a mn yannda ok sayda asker
250
olduu iin Hilleye yrmekten ekindi. S a d a k a , daha sonra sultann Badata

geliine (1136/37) kadar Hillede kald. Sultan M e s u t , Badata gelince, S a d a
k a da yanna gidip hizmetine girdi.
Sultan M eeut-Raid Billah m cad elesi
Halife M s t e r i d in ldrlmesinden sonra yerine, olu E b C a

f e r M a n s u r halife oldu ve kendisine e r - R a i d B i l l a h lakab verildi
(8 Eyll 1135). Sultan M e s u t da Badat hnesi B e y a b a ya mektup vazarak
kendi adna yeni halifeye biat etmesini emretti. ok gemeden sultan M e
s u t , B a r a n k u Z e k e v y i Badata gnderdi ve R a i t den babas M s
t e r i d tarafndan tutsaklktan kurtulmak iin demesi kararlatrlan 400 bin
altn dem esini istedi. R a i t B i l l a h , hzinede hi para olmadn, b
tn parann M s t e r i d in yannda bulunduunu ve sava srasnda
yamalandn syledi. O, daha sonra Seluklu askerlerinin saraya hcum ede
bileceklerini dnerek asker toplad. Bunun zerine B a r a n k u , Badat hnesiyle ittifak yapt. Her ikisi Cuma gn halifelik sarayna saldrya getiler; iki
taraf arasnda iddetli bir sava oldu. Halk da halifenin askerlerine yardm etti.
Bunun zerine Seluklu kuvvetleri, Badattan ekilmek zorunda kald. Halk da
ehirdeki otorite boluundan yararlanarak sultann sarayn yama etti. Halife,
bu olaydan sonra sultan M e s u t a kar bir ittifak oluturmaya alt ve bu amala
baz Seluklu ehzade ve kumandanlarna arda bulundu. Badata ilk gelen
melik D a v u t oldu ve sultann saraynda konaklad (13 Kasm 1135). Daha sonra
da atabek I m a d e d d i n Z e n g , K a z v i n hkimi B a r a n k u B z d r , s
fahan hkim i A l p k u e l - K e b r , Hille hkim i S a d a k a b i n D
b e y s , P o r s u k o l u P o r s u k ve A k s u n g u r A h m e d l i de Badata
geldiler. Melik D a v u t , Badat hneliine B a r a n k u B z d r atad. Bu
srada halife de ehrin surlarn tamir ettirmekte idi. Sultan M e s u t adna okun
makta olan hutbeye son verilmi, bu kez, hutbe D a v u t adna okunmutu. ok
gemeden adlar geen emrler, Badat surlar iinde sultan M e s u t ile savama
ya karar verdiler. Sultan M e s u t ise Seluklu melik ve em irlerinin halifeyle birleerek kendisine isyan amacyla Badatta toplandklarn ve hutbenin yeeni
D a v u t adna okunduunu renince derhal ordusuyla harekete geerek Badat
nne geldi ve burada ordugh kurarak ehri kuatt. Kendisine kar kan emr
ve askerler ise dar kmaya cesaret edemeyerek daha nce kararlatrdklar
ekilde ehirde kalmlard. Sultan, onlar yaklak 51 gn kuatt ise de hibir
baar kazanamad ve Hemedan'a dnmek zere Nehrevana gitti. Bu srada Vst
hkimi T o r u n t a y d a ok sayda gemiyle onun yanma geldi. Sultan ve askerler
bu gemilere binerek Diclenin bat yakasna getiler. Badat askerleri bu geie
engel olmak istedilerse de sultan, onlardan daha nce davranp nehri gemiti.
Bu olaylar srasnda sultana kar ittifak oluturanlarn aralarndaki birlik, M e
s u t u n d a abalaryla bozuldu. Bunun zerine endielenen melik D a v u t , l
kesine dnd (Austos 1136), teki em rler de daldlar. te yandan
251
m a d e d d n Z e n g , ehrin bat yakasnda idi. Halife R a i t B i l l a h , onun

tarafna geerek yannda az sayda asker olduu halde Z e n g i ile beraber Mu
sula hareket etti. Sultan M e s u t , onlarn ehirden ayrldn duyunca ertesi gn
Badata yryerek buraya hkim oldu ve adamlarnn halka ktlk yapmasn
ve mallarn yamalamasn engelledi (15 Austos 1136). Sultan, daha sonra emr
verip kad; nakip vs. gibi ilerigelenleri huzurunda toplad, onlara halife R a i t in kendisine hitaben kendi el yazsyla yazlm bir taahhtnmeyi gsterdi. Hali
fe, bu taahntnmede, Ben, asker topladm, sefere ktm ve sultann
askerleriyle silahl atmaya girdiim takdirde kendimi halifelikten azlediyorum
diyordu. Bunun zerine kadlar ve fakihler, onun bu ifadeleriyle halife olmaktan
ktna dair fetva verdiler. Bunun zerine sultan, halife R a i t in azledilmesi
ni ve halifelik makamna, uygun bir ahsn atanmasn emretti. Bylece R a
i t B i l l a h , halifelikten uzaklatrld, Badat ve teki yerlerde adna okunmakta
olan hutbeye de son verildi. Daha sonra E b A b d u l l a h b i n M u s t a z hir Billh n Muktef Liemrillah lakabyla halife olmas kararlatrld. Sultan M e s u t ile vezir e r e f e d d i n A l i huzuruna karak onunla anlatlar. Vezir e r e f e d d i n A l i , sultan ile halife arasnda kabul edilen artlar bir antlama
maddeleri eklinde tespit ile karara balayarak aklad. Bylece emrler, devlet
ilerigelenleri, kadlar ve fakihler, halifenin huzuruna karak ona biat ettiler (18
Austos 1136). Bu olaylardan sonra sultan M e s u t , veziri E n u i r v a n b i n H a
l i d i grevinden uzaklatrm ve yerine I m a d e d d i n E b u l - B e r e k t D e r
g z i n yi vezir atamtr. te yandan emr K a r a s u n g u r , 1136 yl iinde
sultann Badatta bulunduu srada, byk bir orduyla melik D a v u t a sald
rya geti ve onu Meraga yaknlarnda bozguna uratmay baard. Bunun zeri
ne D a v u t , Huzistana ekildi; K a r a s u n g u r ise Azerbaycanda duruma hkim
oldu.
Sultan M e s u t , atabek Z e n g nin yeni halifeye biat etmesi ve -R a i t B i l
l a h n Musuldan ayrlmas zerine Badatta beraberinde bulunan askerlerin
lkelerine dnmelerine izin verdi (Ekim 1136). nk o, R a i t B i l l a h m ken
disine kar harekata balamasndan ekinmekte ve bu nedenle bu askerleri ya
nnda tutuyordu. Sultan, Hille hkimi II. S a d a k a y yannda tutabilmek iin
kzyla evlendirmiti. Bu arada melik D a v u t un saflarnda M e s u t a kar sa
vaan A l p k u S i l a h , P o r s k o l u P o r s u k , S u n g u r b. H u m a t
t e k i n gibi baz emrler de sultann yanma gelerek af dilediler. Sultan, onlar
af etmi v e A l p k u u d a Badat hneliine atamt. M e s u t , kzkardei F a t
m a H a t u n u M u k t e f ile evlendirerek (Mart/Nisan 1137), halifeyi akrabalk
yoluyla da kendisine balamaya almtr.
Z e n g i nit B iza n s'K al ittifakna kar m cad elesi
Bizans imparatoru II. I o a n n e s K o m n e n o s (1118-1143), 1137 ylnda Su

riyeyi ele geirmek iin bir sefer dzenledi. II. I o a n n e s , k geirmek zere
ukurovaya ekilmeden nce Hallar ile bir anlama yapt. Bu anlamaya gre,
252
mttefik Hristiyan kuvvetleri, Haleb, eyzer, Hama ve Humus gibi ehirleri ele
geirdikleri takdirde, bunlar Hal reisi R a y m o n d ' a braklacakt; buna kar
lk Hallarn elindeki Antakya ise Bizansa geri verilecekti. Yaplan anlama
gereince 1138 yl balar hazrlklar iinde geti v e l L I o a n n e s , Mart ay so
nunda Antakyaya geldi. Antakyann Hal hkimi (Princeps) ile Urfa kontluu
birlikleri ve Templier valyelerinden bir gurup, burada Bizansllarla birletiler,
aha sonra bu mttefik ordusu, 3 Nisanda Buzaa nne ulat. Bizans-Hal o r
dusu Buzaa nlerine gelince atabek Z e n g , kad K. e ra a I e d d i n E b u l
f a z l M u h a m m e d e h r i z u r yi sultan M e s u t a gndererek asker
yardm istedi. Kad, Badata giderek sultann huzuruna km ve durumu bildi
rerek Bizansllar ile kendileri arasnda sadece Halebin kaldn, onlar buray
da elegeirirlerse Frat yoluyla Badata gidebileceklerini sylemiti. Btn bu
aklamalara ramen sultan M e s u t da hibir hareket grlmedi. Kad E b u l
f a z l , Cuma gn adamlarndan birini Saray camiinde, baka birisini de Sultan
camiinde grevlendirdi. Bu adamlar, namaz srasnda hatip minbere kt za
man, Yazk slmn bana gelenlere.. Yazk M u h a m m e d in dinine diye ba
rarak olay karttlar. Daha sonra halk, camilerden karak sultan saraym kuatt
ve feryat ederek yardm istedi. Sultan M e s u t olaylarn ardndan kady huzuru
na arm ve hemen halk datmasn ertesi gn de diledii askerleri semesini
emretmiti. Sonunda 10 bin kiilik bir Seluklu kuvveti hazrland. Bu arada ka
d E b u l f a z l a atabey Z e n g i den gelen bir mektupta Bizans imparatorunun
blgeden gittii bildiriliyor ve hibir asker istenmiyordu. Kad, bu durumu sul
tana arzetti, ancak sultan, Askerler hazrlklarn tamamlad, mutlaka Suriye
ye cihada km aldrlar dedi. Kad, sultan ve adamlarna birtakm vaadlerde
bulunduktan ve pek ok aba sarfettikten sonra Seluklu askerlerini geri dn
drmeyi baarmtr (1138). Bu arada sultan, halka zulm ve hakszlk yapan Ba
dat hnesi A l p k u u tutuklatm, hatt onu ldrm ek istediini haber alan
A 1p k u , Dicleye atlayarak boulmutur. Onun yerine M c a h i d d d i n B i h r u z , Badat hneliine atanmtr.
G urenbih sava
M e s u t , Irakta duruma hkim olmasna ramen yine de onun sultanln

tanmayan ve isyana hazrlanan emrler vard. Bunlardan biri de Fars hkimi ata
bek M e n g b a r s idi. Nitekim o, 1137 yl sonlarnda sultan M e s u t a kar
isyan etti. M e s u t , emr K a r a s u n g u r komutasndaki bir orduyu M e n g b a r s zerine yollad. K a r a s u n g u r , yannda olan B a r a n k t B z d r ,
a v l C a n d a r ve Zencan hakimi S u n g u r gibi emrler ile k sfahanda ge
irdi. Bu emrler, atabek M e n g b a r s m Fars da hareket ettiini haber al
dklar zaman ona mukavemet edemeyeceklerini anladlar ve Hemedana sultan
M e s u t un yanma dndler. Atabek M e n g b a r s ise sfahana geldi ve bir s
re orada kaldktan sonra sultan M e s u t un zerine yrd. ki taraf Gurenbihte karlatlar. Atabey M e n g b a r s bu savata malup olarak tutsak alnd.
253
Sultan M e s u t onu derhal ldrtt. Atabek M e n g b a r s nen byk yardm

cs emr B o z a b a , bu yenilgi sonras sava alanndan kamt, ancak onun l
mn duyduu zaman ok zld ve onun cn almaya ant iti. Sultan
M e s u t un ordusu ise M e 11 g b a r s m ordughn yamaya dalmt. B o z a b a , kaanlardan bir miktar asker toplad ve an bir hcumla M e s u t un ordu
sunu artt. Sultan, bu an hcuma kar koyamad, yannda emr K a r a s u n g u r
olduu halde, glkle Azerbaycana ekildi. B o z a b a , sultan M e s u t un emir
lerinden Arap emri S a d a k a b < D b e y s , Zencan hkimi S u n g u r , A n t e r
C e v a n ve M u h a m m e d b i n K a r a s u n g u^ u tutsak ald ve atabek M e n g b a r s n ldrlmesine karlk olarak onlar ldrtt (Nisan/Mays 1138).
Daha sonra da sratle Fars'a yryp hkim oldu. te yandan M e s u t un yenil
gisinden yararlanmak isteyen S e l u k a h ise Badata hkim olmak amacyla
harekete geti. Fakat Badat hnesi ile Hac emri hadim N a z a r , S e l u k a h la savaarak onu Badata sokmadlar. Bu arada sultan M e s u t , Gurenbihde
len S a d a k a n yerine Hille ynetimine kardei M u h a m m e d i atad. S e I u k a h ise aresiz kalarak aabeyi sultan M e s u t un yanna geldi. M e s u t ,
ona iyi davranarak bu srada Ahlat ah II. S k m e n in ynetimindeki Ahlat,
Malazgirt, Erzen ve yrelerini ona kta etti; ayrca Tebriz hkimi emr O u z o 1 u S i 1 a h yi ona atabek yapt (1137/1138).
Rait Billah tn ld rlm esi
R a i t B i l a h , atabek Z e n g nin yanndan ayrldktan sonra Damganda

bulunduu srada halkn M u k t e f ye biat ettiklerini haber ald. Bunun zeri
ne sultan S e n c e r e bir mektup yazarak ikayette bulundu (Mays/Haziran 1137)
ve kendisine yardm etmesini istedi. Sultan S e n c e r yazd cevabta, Islm
askerleri Ceyhun tarafna gittiler. imdi o tarafa gelmeye imkan yoktur. Halife,
T a n r dan yardm istesin, her halde T a n r iin savaanlarn galip gelmesi
muhakkaktr dedi. R a i t , bu isteinin kabul edilmemesi zerine Damgan dan
Azerbaycana giderek intikam almaya ve dmanlarnn lkesini istila etmeye ka
rar verdi. Nitekim bir rivayete gre o, atabey M e n g b a r s desteklemiti. G u r e n b i h savandan sonra R a i t B i l l a h , Hemedana yneldi ve burada melik
D a v u t ile birlikte Huzistana gittiler ve Huveyza yaknlarna kadar ilerlediler.
Belki de onlar, Badata yrmek istiyorlard. Bunun zerine sultan M e s u t ,
onlar Irak dan uzaklatrmak iin Badata hareket etti. Bunu haber alan melik
D a v u t , M e s u t ile bir sava gze alamayarak Farsa dnd. Bylece R a i t
tek bana kald, artk evresinde onu destekleyen kimse yoktu. R a i t , Iranl
askerlerden umut kesince sfahana gitti ve bu ehirde hizmetinde alan bir gu
rup Horasanl batn tarafndan ldrld (6 Haziran 1138). Bu olaylardan son
ra sultan M e s u t , veziri m a d e d d i n E b u l - B e r e k t devlet ilerinde aciz
ve byk olaylar yattrmak hususunda hareketsiz bularak vezirlikten el ektir
di (Kasm 1138), yerine K e m a l e d d i n M u h a m m e d H z i n i tayin etti. Ye
ni vezir, cesur ve yetenekli, adaletli, sz geerli ve iyi ahlakl bir insand. Vezir,
254
devlet hzinesine gelir getirecek vergiler koydu ve hzineyi zenginletirecek kay

naklar buldu. Gizli kapakl pek ok eyi hrszlk ve inanetleri aa kard. Bu
durum vergi toplayan baz mutasarrflarn ve yneticilerin houna gitmedi. Ayr
ca vezir, sultan M e s u t u K a r a s u n g u r un basksndan kurtarmaya alt.
Bu amala Farstan B o z a b a davet edildi. Vezirin aleyhinde olanlar, emr K a r a s u n g u r a, Bu vezir bizi hakir gryor, sultan da senin aleyhine kkrt
yor. Eer vakit geirmeden bu iin aresi dnlmezse onun hkimiyeti daha da
artar ierikli mektuplar yazdlar. Emr K a r a s u n g u r , sultan ve vezirin ha
zrlklarn haber ald zaman yanma Seluklu ehzadeleri S e l u k a h ve D a
v u t ' u alarak 10 bin kiilik ordusuyla Hemedan civarna geldi ve M e s u t a, Ya
vezirin ban gnderirsin, ya da biz baka bir sultann hizmetine gireriz habe
rini yollad. Sultan M e s u t un yannda bulunan emrler ona veziri ldrmesini
tavsiye ettiler ve onu telafisi mmkn olmayacak olaylarn cereyan edebilecei ne
deniyle korkuttular. Sultan M e s u t , K a r a s u n g u r un bu basks karsnda
vezir K e m a l e d d i n M u h a m m e d in ldrlmesine raz olmak zorunda kald
(Haziran 1139), yerine K a r a s u - n g u r un veziri E b u l - I z z T a h i r B e r u c i r d vezir atand ve kendisine Izzlmlk lakab verildi. Ote yandan emr K a r a
s u n g u r , olunun intikamn almak amacyla ve ayrca kendisi iin de tehlikeli
grd B o z a b a ya kar harekete geti; yannda, S e l u k a h ve D a v u t da
bulunmakta idi. B o z a b a , onlara kar koyamayacan bildii iin daha kuzeye
Kaletl-Beyzaya ekildi. Emr K a r a s u n g u r ve beraberindekiler iraza gir
diler. S e l u k a h Fars blgesine melik oldu. Emr K a r a s u n g u r , onun ya
nnda daha ok asker brakmak istediyse de S e l u k a h m askerlerinin
kumandan O u z o l u S i l a h , kendisine ok gvendii iin bu neriyi ka
bul etmedi. Bunun zerine emr K a r a s u n g u r Fars dan ayrld. Melik S e l u k a h ve O u z o l u , B o z a b a nin kendisiyle baa kamayaca dncesinde
idiler. Halbuki B o z a b a , emr K a r a s u n g u r un Fars dan ayrldn ren
dikten sonra S e l u k a h n kuvvetlerine hcum ederek onlar yendi. Bu sra
da hastal sebebiyle bir mahaffe(sedye) iinde kamakta olan S e l u k a h a
yetiti ve onu raz edip tekrar iraza getirdi ve K aletl-Beyzada hapsetti
(1139/1140), melik bu arada ld, ancak onun ne zaman ld belli deil
dir. Bylece B o z a b a da Frs blgesine tamamen hkim oldu. Ertesi yl sul
tan M e s u t , B o z a b a ya kar emr s m a i l C a h a r d a n e g ve A 1p k u H n k a r evketti. Fakat bunlar, nce Irakda sefer iin gerekli pa
ray toplamaya altlarsa da baarl olamadlar. Sonunda bu seferden vazgeil
di. K a r a s u n g u r , B o z a b a nm durumunu rendii zaman Azerbaycana
dnmekte idi; o, bundan sonra hibir melike atabek olmamak iin ant iti. K a
r a s u n g u r B e r u c i r d e gelince Gencede byk bir zelzele oldu. Rivayete gre,
bu zelzele nedeniyle 230 bin kii lmt. lenler arasnda K a r a s u n g u r un
ei ve iki olu da vard. Ayrca bu durumdan yararlanan Grcler, Obeliani aile
sinden v a n e b i n E b L e y s in komutasnda Genceye hcum edip birok in
san ldrdler, kalanlar da tutsak alarak memleketlerine gtrdler. Bu arada
Grcler Gence adl yeni bir kasaba ina ettiler, hatt eski Gencenin kapsn da
255
gtrp oraya kap yapmlardr. Bunun zerine K a r a s u n g u r , sratle Genceye ilerledi ve Grcleri malup ederek pek oklarn ldrd, yaptklar kasa
bay tahrip ederek eski Gencenin kapsn yerine koydu ve ehri yeniden en iyi
ekilde imar ettirdi (1139). Emr K a r a s u n g u r , uzun sren bir hastalktan sonra
Erdebilde ld (1140/1141). Melik T u r u 1 un memlklerinden olan K a r a s u n g u r , lmne yakn, a v l C a n d a r huzuruna ard, yerine onu tayip edip,
olunu ve askerlerini ona teslim etti. Bylece a v l C a n d a r , K a r a s u n g u r un grevini yklenmi oldu. Nitekim sultan M e s u t da bunu aynen kabul ede
rek, a v 11 ya hilt ve hediyeler gnderdi, onu Erran ve Azerbaycan ynetimine
atad.
B adat ta olaylar
Sultan M e s u t , 1141/1142de M c a h i d d d n B i h r u z u Badat hneliinden uzaklatrarak yerine, Emri Ahur K z 1 1 atamt. Daha sonra sul
tan k geirmek iin Badata geldii zaman apulcularn (ayyr) her tarafa
yayldklarn ve ktlk yaptklarn grnce bu durumdan hi holanmad. Bu
nun zerine B i h r u z u tekrar hnelie getirdi. Vezirin oluyla sultann ka
ynbiraderi ( K a v u r t un olu) onlarla ibirlii yapyorlard; bu nedenle B i h r u z onlara engel olamyordu. Bir sre sonra apulcular ii azttklar gibi, say
lar da oalmt. Bir ara Badat hneliine veklet eden l d e n i z , ok sert
ve atlgan biriydi; o, bu zellikleri sebebiyle sultann huzuruna kt. Sultan a
pulcular karsndaki baarszlklarn syleyince l d e n i z , Ey cihan sulta
n, vezirin oluyla senin kaynbiraderin abulcularn orta ve ibirlikisi olursa
ben hangi kuvvetle o bozguncularla baa kabilirim ? dedi ve durumu sultana
aklad. M e s u t , ona, Hemen imdi nerede olursa olsunlar onlara baskn d
zenleyecek ve onlar idam edeceksin. Eer sen onlar idam etmezsin ben seni idam
ederim dedi. l d e n i z , derhal sultann mhrn alp vezirin oluna baskn d
zenledi ise de onu yakalayamad. Daha sonra bu kez K a v u r t un oluna bir baskn
yaparak onu yakalad ve derhal idam etti. Bunun zerine apulcularn ou ka
t, kalanlarn da l d e n i z tutuklatt. Bylece sultan M e s u t un ve l d e n i z in
kararl tutumlar Badat halkn apulcularn ktlklerinden kurtarm oldu
(1143/1144).
Sultan M esut-Zengi ilikileri
Sultan S e n c e r , R eyi M e s u t a braktktan sonra Rey valisi A b b a s da Ba

data gelmiti (Bk. Katvan savandan sonra Sultan S e n c e r in Bat siyaseti).
Sultan M e s u t , her yl olduu gibi 1143/1144de de Badata geldi ve ordu hazr
layp atabek Z e n g i ye saldrya hazrland. O, Elcezire ve Diyarbakr blgele
rindeki yneticilerin kendisine kar isyankr tutumlarn atabek Z e n g i den
biliyordu; ayrca Z e n g i , halife R a i t olayna da karmt. M e s u t , Z e n g i nin gittike kuvvetlenmesinden ve yannda bulunan sultan M a h m u t n olu
A l p A r s l a n m kendisine rakip olmasndan endie etmekte idi. Bunun zeri-
256
ne Z e n g i , onu kendi lehine evirmek amacyla sultana haber gnderip merha

met d ile d i, ik i ta ra f arasn d a e l ile r in g id ip gelm esin d en sonra
M e s u t , E b A b d u l l a h E n b a r yi anlama artlarn tespit ve kararla
trmak zere Z e n g i ye gnderdi. Sonuta Z e n g i nin sultana 100 bin altn de
mesi artyla sultan bu seferden vazgeecekti. Ayrca sultan, Z e n g i nin huzuruna
gelmesini istiyordu, Z e n g i ise Hallara kar yapt cihad nedeniyle huzura
gelemeyeceini bildirmi, M e s u t da onun bu konudaki mazeretini kabul etmiti.
Daha sonra Z e n g i , M e s u t a denmesi kararlatrlan paradan 20 bin altm
karlnda hediyeler gnderdi. Sultan, Hallarla mcadeledeki baars ve on
dan bakasnn Mslman lkeleri Hallara kar savunamayac dncesiyle
onu affetti ve tespit edilen parann geri kalan ksmn balad. Atabek Z e n g i nin byk olu S e y f e d d i n G a z i , babasnn emriyle, belki de rehine olarak,
sultan M e s u t un yannda bulunuyordu. O, bu yl iinde oluna sultann yann
dan kap Musula gelmesini emrederken bu ehirdeki nibi N a s r e d d i n a
k r a da onu ehre sokmamasn bildirdi. S e y f e d d i n G a z i , babasnn
emriyle sultann yanndan kat. Bunun zerine Z e n g i , oluna M e s u t un ya
nna geri dnmesi iin haber gnderdi. O, oluyla beraber gnderdii bir eli ara
clyla sultana Olum sultann bana taknd tavr grnce korkarak kat,
fakat ben onu tekrar sultann hizmetine iade ettim. O senin bir memlkndr,
bu lke de enindir eklinde haber gnderdi. Bylece Z e n g i , nceden tasarla
d bu davranyla M e s u t katnda byk bir itibar kazand. Bu sralarda me
lik D a v u t , Tebrizde Batmler tarafndan ldrld(1143/1144). Esasen sultan
M e s u t , D a v u t u cihat amacyla Suriyeye atamt. Bir rivayete gre, atabey
Z e n g i , D a v u t un kendi hkimiyetindeki lkelere gelmesini nlemek amacyla
onu ldrtmek iin Suriyedeki Batinlerle anlamt. D a v u t un lm zeri
ne Badatta halifelik saraynda gn sreyle devlet ilerigelenlerinin de katl
d matem treni yapld. Bu sralarda sultan M e s u t , bir sre kald Badattan
ayrlp sfahana gitti: onun yokluunda bakentte iler karmakark bir duruma
gelmiti. M e s u t , bunlar dzelttikten sonra veziri I z z i m l k grevinden
uzaklatrp mallarna da el koydurmu ve yerine d e M e y y i d d d i n M e r z u b a n vezir atamtr (1144/1145).
Z en g i nin U rfa y fethi
Sultan M e s u t devrinin en nemli olaylarndan biri de atabek Z e n g i nin

Urfa Hal Kontluunun bakenti Urfay fethetmesi idi. Sultan M e s u t ve Ms
lman halkn arzu ve basksna uyarak Z e n g i , Urfay fethe karar verdi. Bu
srada Hallarn Bizans ile aralarnn ak olmas, Urfa ile Antakya Hal yne
ticilerinin birbirlerini sevmemesi gibi nedenlerle bir saldr iin durum uygun
du. te yandan Hasankeyf (Hsn Keyfa) Artuklu emri D av u t un 1144 ylnda
lm zerine yerine kk olu K a r a A r s l a n gemiti. K a r a A r s l a n n Z e n g i nin muhtemel bir saldrsna kar U r f a kontu II. J o s c e 1 i n ile bir
ittifak yapmtr. Z e n g i ise bu srada K a r a A r s l a n n mttefikinin olan Amid
257
kalesini kuatt. II. J o s c e l i n , K a r a A r s l a n a yardm iin byk bir kuv

vetle Urfadan harekete geti, Hsn Mansur ve Gerger zerinden Am ide doru
ilerledi. Byle frsat beklemekte olan Z e n g i , Ur/a nin savunmasz kaldn ca
suslar vastasyla da rendi. Bu nedenle o, ehri an bir basknla ele geirebil
mek iin nce hacib S a l a h a d d i n Y a g s y a n yi gnderdi. Ancak iddetli
yamur yznden S a l a h a d d i n Y a g s y a n baaryla ulaamam, fakat Urf a nin alnabilecek bir durumda olduunu Z e n g i ye bildirmiti. Z e n g i , 30
Kasm 1144de Urfa nne geldi ve teslim olmas iin ehre haber gnderdi.
Bu srada Urfay Latin bapiskoposu II. H u g u e savunmakta idi. ehirdeki Er
meni ve Sryanler de onun teslim olma nerisini reddettiler. Daha sonra Z e n g i , Urfay beraberinde getirmi olduu kuatma let ve mancnklarla kuatmaya
balad; bu arada surlarn zayf ve alt kazlmaya msait yerlerinde lamlar ka
zld. Z e n g i nin bu kuatmas drt hafta kadar srd. Bu srada II. J o s c e
l i n geri dnd ise de ehri kurtaracak bir harekette bulunamad, bu nedenle o,
evredeki Hallardan yardm salamaya alt. Bu sralarda atabek Z e n g i , ge
nel bir saldr iin zamann geldiine inanarak Urfallar teslim olmalar iin son
kez uyard ise de halk bir Hal yardmnn gelebileceini dnerek bu neriyi
de reddetti. ok gemeden Z e n g i , lamlardaki yanc maddelerin tututurulmasn emretti, ayrca askere ehri gn yamalamalar iin izin verildi.
ok gemeden atein etkisiyle alt kazlan sur kt (24 Aralk 1144). Bu gedik
ten ieri giren Trk birlikleri, ksa srede ehre hkim oldular. Halktan bir ks
m ise i kaleye snmt. Bunlarla yaplan grmelerden sonra i kale de aman
ile teslim oldu (26 Aralk). Urfanm fethi Islm dnyasnda bir bayram havas es
tirmi, bu nedenle Z e n g i ye eitli lakap ve nvanlar verilmiti. Halife M u k t e f i tarafndan ona verilen lakablar arasnda Zeynlislm, Meliklmansr, Nasr-
Emrlmminin gibi lakablar vard. Atabek Z e n g i , Urfa valiliine Z e y n e d d i n A l i K k atad. Bir kaynaktaki rivayete gre, Salih bir adam, rya
snda Z e n g i yi grm ve ona A l l a h u T a a l sana ne yapt? demi, Z e n g i
de Urfanm fethi sebebiyle gnahlarm balad cevabn vermiti. M e s u t
devrinin nemli olaylarndan biri de atabek Z e n g i nin ldrlmesi idi. Z e n g i , Cber kalesini kuatt srada gece uykuda iken hizmetkrlar tarafndan
ldrlmtr(14-15 Eyll gecesi 1146).
Sultan M esut ve S eluklu em rleri
Yukarda szkonusu edilen olaylarn cereyan srasnda Fars hkimi B o z a b a ile Rey valisi A b b a s arasnda bir dostluk kuruldu, bu iki emre, sultan M e
s u t un yannda olmasna ramen, H a s b e y A r s l a n kskanmas sebebiyle,
hacib A b d u r r a h m a n b i n T o g a n y r e k d e katld. Sultan ise bu em irle
rin basksndan kendini kurtaramyordu. Hacib A b d u r r a h m a n n kkrtl
mas sonucunda B o z a b a ve A b b a s , Sultan M e s u t u tahttan indirmek iin
harekete getiler. B o z a b a yannda ehzade M u h a m m e d ve M e l i k a h
b i n M a h m u t olduu halde, irazdan, A b b a s da sultan M e s u t un karde
258
i S l e y m a n a h ile i?eyden yola ktlar. Bunlar, gya sultan M e s u t a ita

at arzetmek zere geldiklerini bildirmekte idiler^ Sultan M e s u t , onlarn
amalarn anladysa da beraberinde onlara kar koyacak kadar kuvvet yoktu.
Bu bakmdan Erran emri a v l C a n d a r ve Azerbaycandan d a l l d e n i z i
yardma ard. Ancak emr a v l , daha nce sultann veziri I z z l m l k
ldrm olduundan bu davete uymaktan ekinmiti. Sultan M e s u t iin bu du
rumda Badata gitmekten baka are kalmamt. Hacib A b d u r r a h m a n v e
H a s b e y de onunla beraberdiler. Sultan M e s u t k Badatta geirdi (1145/1146).
te yandan B o z a b a ise yannda ehzadeler olduu halde, nce sfahana, ora
dan da Hemedana geldi. Bu srada sultan M e s u t Badata gitmek zere Hemedandan ayrlmt. B o z a b a , burada A b b a s la k geirdiler. Emr
N s r e d d i n K u t l u - a b a B a z d r da onlar ile birleti. Onlar, Azerbaycan
da bulunan a v l C a n d a r d a davet ettiler ve kendisine tabi olduklarn
bildirdiler. a v l C a n d a r , onlara kar bir oyalama siyaseti takip ederek mit
verdi, gerekte ise sultann tarafn tutuyor ve onlara kar yaplacak bir seferin
hazrlyla megul oluyordu.. Sultan M e s u t ile emr a v l , Meraga da kar
karya geldiler, ik i taraf arasnda savan balayaca bir anda, emr a v l nin
ikna ettii melik S l e y m a n a h ve A b b a s , R eye ekildiler. B o z a b a ise bir
sava gze almay tehlikeli grerek, yannda ehzdeler olduu halde, sratle Farsa
dnd. Bu arada sultan M e s u t , emr a v l y B o z a b a ya kar evketti,
kendisi de R eyde bulunan A b b a s n zerine yrd. Melik S l e y m a n a h ,
sultan karlayarak itaatini bildirdi, sultan da kardeine iyi davrand ise de ok
gemeden yaknlarnn etkisiyle onu hapsetti. A b b a s , nce kat ise de sonra
sultann huzuruna gelerek onunla anlat ve tekrar hizmetine girdi (1146). Emr
a v l da B o z a b a y sfahana kadar izledi, fakat ona yetiemedi, daha sonra
sultan M e s u t un yanna geldi. Sultan, ona olu M e l i k a h n atabeklii ile
beraber mit etmedii kadar ihsanlarda bulundu ve hilatler verdi; atabek a v 11 , daha sonra Azerbaycana dnd. Ancak bu takip srasnda emr a v 11 , sul
tan M e s u t un kardei S l e y m a n a h hapsettiini haber alnca B o z a b a
ile anlat. Bu anlama gereince a v l , istedii zaman B o z a b a , ehzade M u h a m m e d i getirecek ve sultan M e s u t u tahttan indirmek iin harekete gee
ceklerdi. Bu plan uygulamaya konulaca srada atabek a v l , Zencanda lmt
(Ekim/Kasm 1146). Onun lm zerine, yerine hacib A b d u r r a h m a n geti
ve sultan nezdinde B o z a b a nin affedilmesi iin arac oldu. Sultann bunu ka
bul etmesi zerine hacib A b d u r r a h m a n , B o z a b a y getirmek iin Fars a
gitti. Bir sre sonra B o z a b a , A b d u r r a h m a n ve melik M u h a m m e d s
fahana geldiler ve sultanla buluarak itaatlerini bildirdiler, Rey valisi A b b a s
d a . kuvvetleriyle bunlara katld. Sultan M e s u t , B o z a b a , A b d u r r a h
m a n ve A b b a s lsnn kararlarn kabul etmeye m ecbur oldu. Daha sonra
onlar, Hemedanda yaptklar toplantda sultan M e s u t veliahtl, kz G e v
h e r H a t u n la evlendirdii M u h a m m e d e onun atabekliini ve sultanlk hac ib li in i de B o %a b a ya v e rd i.
Bu em r, su ltan n v e z iri
M e y y i d d d i n M e r z u b a n azl ve onun yerine B o z a b a nin veziri T a -
259
c e d d i n b . D r e s t i atadlar. Bylece B o z a b a rak Seluklu Devletinin

ynetiminde hkim bir rol oynamaya balad. Daha sonra B o z a b a ve melik M u
h a m m e d Farsa, dndler (1147). Sultan M e s u t yannda A b b a s olduu hal
de, B a d a ta, atabek A b d u r r a h m a n da Errana gittiler. A tabek
A b d u r r a h m a n burada Grclere kar bir sefere hazrlanmaya balad. Sul
tan M e s u t , H a s b e y e bir frsat bulup onu ldrmesini emretti. H a s b e y ,
bu sefer hazrlklar srasnda Z e n g i , C a n d a r n yardm ile atabek A b d u r rahman ldrd. Bunun zerine sultan M e s u t , A b b a s saraya artt ve
onu da ldrtt (Nisan 1147). Sultan, bu olaydan sonra vezir T a c e d d i n b i n D
r e s t i azletti ve onun memleketi Farsa dnmesine izin verdi. Ayrca onunla B o z a b a ya haber gndererek arkadalarnn bana gelenleri hatrlatt ve onlar
gibi davranrsa ayn akbete urayacan bildirdi. B o z a b a , kader arkadala
r A b b a s ve A b d u r r a h m a n n ldrlmesi zerine derhal askerlerini top
layarak beraberinde, sultan M a h m u t un iki olu M u h a m m e d ve M e l i k a h
olduu halde harekete geti. Ordusunun bir ksmn Hemedana bir ksmn da
Lilfteki Mhki kalesine gnderdi. Mhkiye yollad kuvvet, orann hkimi A 1 p k u H n k a r tarafndan malup edildi. B o z a b a ise sfahana yrd, ehre
yaklat zaman fiilerin reisi S a d r e d d i n M u h a m m e d H o c e n d , sfa
han n kaplarn atrd ve halk, onunla birlemeye davet etti. ehrin hnesi
O u l b e y d e onunla birleti. B o z a b a , burada ehzade M u h a m m e d i tah
ta kartp, be nevbet (bando) aldrtt. Sonra kuvvetleriyle Hemedana yrd.
Sultan M e s u t , B o z a b a i l e bar yapmak iin eli gnderdiyse de bu reddedil
di. M e s u t , ayn zamanda kendisine sadk emirlere, zellikle Meragay kuatan
H a s b e y e sratle kendisine gelmesi iin haber yollamt. B o z a b a nin s
fahandan gelirken ar hareket etmesi, belki de baz emirlerin kendisine katl
masn beklemesi, H a s b e y in, kuvvetleriyle sultana katlmasna imkan
salamt. ki taraf Hemedandan bir konak uzaklktaki Karatekin ayrnda kar
latlar. B o z a b a nin kuvvetleri, sultann sa ve sol kollarn bozguna uratt;
merkezde ise sultann kuvvetleri iddetle dayanyordu. Sava srasnda kahramanca
savaan B o z a b a atnn yere kapaklanmas ya da bir ok isabetiyle lmesi zeri
ne, tutsak alnd. Bunun zerine ordusu bozguna urad. Kendisi sultann huzu
runa getirildi ve zellikle H a s b e y in sraryla ldrld. Kesik ba Badata
gnderildi ve halife M u k t e f nin saraynn kapsna asld. Kaan her iki Sel
uklu ehzadesi Farsa ekildiler.
S elu k lu em irlerin in yeni bir ittifak
Sultan M e s u t un devlet ilerini H a s b e y e teslim etmesi, B o z a b a ve mt

tefiklerin ldrlmesi, teki emirlerin ayn akbete uramaktan korkmalarna ve
sultan aleyhine yeni bir ittifak olumasna sebep oldu (1148). Bu ittifaka katlanlar arasnda, Azerbaycandan e m s e d d i n l d e n i z , emr K a y a r , Cibl
blgesinden A l p k u H n k a r , hacib T a t a r , Vst hnesi T o r u n t a y v e Hille
emri A l i b i n D b e y s bulunuyordu. Onlar, sultan M e s u t dan ayrlarak
Iraka yneldiler ve Badat dnda melik M u h a m m e d ile birleerek buray
260
kuattlar. Badat hnesi M e s u t B i l a l , halifeden korkarak kendisine ait olan

Tekrite gitti. Badat halk zor durumda kald ve kendilerini savunmaya alt.
Adlar geen emirlerle Badat halk, birka kez savatlar. Bu atmalar srasn
da Badat halkndan 500 kii ldrld, ittifak oluturan emrler, Badatdan
ayrlmak iin halifeden 30 bin altn istediler; halife, bunu verip vermemek husu
sunda tereddt etmekte iken devlet adamlarndan I b n H u b e y r e , bu para
nn isyanclara kar bir ordu oluturulmasnda kullanlmasn nerdi, halife de
bunu kabul etti ve derhal oluturulan halifelik ordusu, ittifaka mensup emirleri
malup ederek Badattan uzaklatrld. Ote yandan bu olaylar srasnda sultan
S e n c e r ile M e s u t arasnda eliler gidip geliyordu. S e n c e r , M e s u t un H a s b e y i nemli makamlara geirmesini knam ve onu, kendisinden uzakla
trmasn istemiti. Bir sre sonra S e n c e r , Rey ehrine kadar gelerek sultan
M e s u t ile grt (Bk. Katvan Savandan sonra S e n c e r in Bat Siyaseti).
te yandan Badat nlerinden malup olarak ekilen emirlerden A l p k u H n
k a r , T o r u n t a y ve A l i b i n D b e y s bu kez yanlarnda M e l i k a h b i n
M a h m u t olduu halde, Iraka dndler (1149/1150). Onlarn amac M e l i k
a h i tahta geirmek idi; nitekim de Badatda hutbenin M e l i k a h adna okun
masn istediler. Fakat halife M u k t e f i , onlarn istediklerine uymad, asker
toplayp Badat savunma durumuna getirildi; ayrca sultan M e s u t ' a eli gn
dererek yardm istedi. Sultan M e s u t , Badata geleceini bildirdi ise de bu
nu gerekletiremedi, nk o, amcas S e n c e r ile grmek zere R eye gitmiti.
A l p k u , halifenin sultan M e s u t ile mektuplatn haber alnca Nehrevan
yamalad. Daha sonra bu emr arasnda anlamazlk kmas sonucunda A l p
k u , A l i b i n D b e y s i tutuklatt, T o r u n t a y i s e kamt. Sultan M e s u t ,
amcasyla grtkten sonra Hemedana dnd ve H a s b e y ile birlikte Badata
geldi (15 ubat 1150). A l p k u , sultann Badata gelmesi zerine Nehrevandan
uzaklam ve A l i b i n D b e y s i de serbest brakmt.
Sultan M e s u t devrinde Fars blgesinde yeni bir atabeyliin kurulduunu g
ryoruz. Bu blgeye hkim oian M e l i k a h b i n M a h m u t , atabek S u n
g u r a malup oldu, bu nedenle irazdan ayrlmak zorunda kald(1148/1149). Fars
hkimiyetini kaybeden M e 1 i k h , amcas sultan M e s u t a gidip ondan yar
dm istedi, ok gemeden amcasndan ald kuvvetlerle tekrar Farsa yrd, fa
kat atabek S u n g u r a malup olarak geri dnd. M e l i k a h , birka kez bu
ekilde ansn denedi ise de her seferinde baarszla urad. Bylece Fars bl
gesi kesin olarak atabey S u n g u r an ynetimi altna girdi ve burada Salgrlular Devleti kuruldu.
Sultan M esut'un son yllar vc lm
Fars blgesini M e l i k a h b i n M a h m u t , bir sre sonra R e i t C a m e d a r n vali bulunduu sfahana hcum etti ve evredeki baz hayvan srlerini
alp gtrd (Ternmuz 1150). Onun bu davran, Isfahan halknda korku yarat
mt. Bunun zerine
M e s u t , e r e f e d d n G r d b a z u ile birka
emri oraya gnderdi. Bunlar sfahana ulatklarnda M e l i k a h a eli gnde

rerek yaptklarnn doru olm adn bildirdiler. Ancak vali R e i t C a m e d a r , M e l i k a h a gnderdii mal ve paralar ile bir uzlama salad, bylece
durum normale dnm oldu.
Sultan M e s u t un son yllarndaki nemli olaylardan birisi de onun Azer
baycana bir sefer yapmas idi (Ocak/ubat 1151). M e s u t , Meraga ehrini kua
tarak iki gnde ele geirdi ve ehrin surlarn yktrd. Bu srada H a s b e y

B e l e n g e r i l e atabek A r s l a n a p a arasndaki anlamazlk, emirlerin abala
ryla giderildi. Adgeen iki emr, Meraga yaknndaki Ruyindiz kalesi civarnda
grtler. Sultan M e s u t , Azerbaycandan Hemedana geri dnd, daha sonra
da M e 1 i k a l la birlikte (1151 yl sonbaharnda) Badata giderek k orada
geirdi. Sultan, 1152 baharna doru Badat tan ayrlp dnd. Btn eylet emir
leri itaat etmi, dmanlar malup edilmiti; ordu kuvvetli idi, halk gven ve hu
zur iinde bulunuyordu. Bylece sultan M e s u t , Irak Seluklu sultanlnn
ynetimi altndaki ie y den Azerbaycana, Haleb ve Erzurumu kadar olan blge
lerde egemenliini kabul ettirmiti, ayrca Abbas halifesi de onun otoritesini ta
nmt. Ancak yllarca zlenen bu sakin tablo ok gemeden M e s u t un lmyle
yine deiecekti. Nitekim sultan M e s u t humma hastalna tutulduktan bir haf
ta sonra ld (2 Ekim 1152). Tabip E b u l - B e r e k t , Badattan gelmi, teki
tabiplerle yapt tedavi aresiz kalmt. M e s u t un cenazesi, hemen ayn gn
de Hemedanda C a n d a r C e m a l e d d k b a l in yaptrm olduu medre
sede gmld. Kaynaklarda o, yle vasflanmtr.
Sultan M e s u t , esmer tenli, boy ve vcuta ok gelimiti. Bacaklar uzun,
bazusu kuvvetli, gs geni ve seyrek sakall idi. Yalnz bama arslan avlar ve
ldrrd. zellikle bu i iin yetitirilmi bir at da vard. M e s u t un iyilikle
ri byk ve ikram oktu, hatt ayak takmna bile ikram ederdi, ikbalinin de
vam edeceine gvenir, dmanlarnn hilesine kulak asmaz, irkin ilere kar;.
daima gzn kapard. Dmana kar kalbinde kin saklamaz, dostlar aleyhinde
syleneni de kabul etmezdi. O, gzel ahlakl, akac ve halkla bir olmaktan hola
nan bir hkmdard. Nitekim M e s u t , bir gn Badat evresinde dolarken bir
kadnn baka bir kadna, Gel, Sultana bak dediini duydu. O, lemen durdu
ve Bu hanmefendi gelsin de bize baksn dedi. M e s u t , fakirlere yardm eder,
halkn malna gz dikmez, onlara ok iyi davranrd; ayn zamanda merhametli
ve adaletli idi, bilginleri sever, bu bakmdan cehaletten kanrd. Ahlak ve yaa
y itibariyle sultanlarn en iyisi, huy ve tabiat bakmndan en yumua idi. Sul
tan M e s u t ile birlikte Seluklu hanedannn ikbal ve saadet as da sona erdi.
Daha sonra Seluklu tahtna, onun yerini tutacak, itibar ve iltifat edilecek bir
sultan gemedi.
V.
SULTAN MELKAH DEVR

Sultan M e s u t , lmeden nce kardei M a h m u t un olu M e l i k a h ve
liaht tayin etmiti. 0, lnce bata H a s b e y B e l e n g e r olmak zere, emir
ler, sultan olarak M e l i k a h tahta oturttular ve adna hutbe okuttular (Ekim
1152); btn askerler de M e l i k a h a itaat arzettiler. rak Seluklu Devletinde ileri dzenleyen ve M e l i k a h adna devleti yneten H a s b e y , ynetimde
tek bana hareket ediyordu; sultan M e l i k a h ise devlet ilerinden ok elence
ve iki imekle megul oluyordu. Bu nedenle H a s b e y , teki emirlerle bir top
lant yaparak onlara, Bu sultan, hkmdarla uygun deildir, gafil ve gururlu,
i bilmez, iki imekle megul olup devlet iine bakmaya vakti yoktur. Ben onun
yerine kardei M u h a m m e d i tahta karmay doru buluyorum dedi. Emir
ler ise H a s b e y in sultan zerindeki basksndan ve onun bu derecede yksel
mesinden ekindikleri iin bu fikrine katldlar, nk onlar, M e l i k a h m
yerine gelecek hkmdarn bu derecede ileri giden kimseyi nasl olsa cezaland
racan dnmlerdi. Bundan dolay H a s b e y e, Bu ii abuk tut, M e l i k
a h plan renip, bu ii engellemesin dediler. H a s b e y , C a n d a r H a a n ile
M e l i k a h gn kkne konuk ettiler, daha sonra da onu bu kkte hap
settiler (30 Aralk 1152/28 Ocak 1153). Bylece Muinddin lakapl M e l i k a h sultanl drt ay gibi ksa bir srede sona erdi.
VI.
SULTAN II. MUHAMMED DEVR
M e l i k a h n tahttan indirilmesinden sonra H a s b e y , bu srada Huzistanda
bulunan kardei M u h a m m e d i davet etmek iin C e m a l e d d n I l k a f u t H a r a m yi gnderdi. Bir baka rivayete gre H a s b e y in asl amac ya
nna gelince M u h a m m e d i tutuklatmak ve sultan olarak kendi adna hutbe
okutmakt. Melik M u h a m m e d , bu daveti alnca Hemedana gitmek zere Huzistandan ayrld. H a s b e y , onu, belki de kendilerine dokunmamas hususun
da, yemin ettirmek iin emr M e y y i d d d i n b i n a h m e l i k ile veziri
K e m a l E b c y gnderdi. Bunlar, bu elilik grevinde H a s b e y e iha
net ederek sultan M u h a m m e d e onun istediinin aksini sylediler ve hatt ba
kente ulald gn H a s b e y i ldrmeyi de kararlatrdlar ve sultana millet
nazarnda makbul olmak istersen bundan baka fikri kabul etme dediler. Daha
sonra onlar, H a s b e y in yanna dnerek M u h a m m e d e yemin ettirdiklerini
bildirdiler. Sultan M u h a m m e d , Hemedana varnca, emirlerin hepsi onu kar
ladlar (muhtemelen ubat/Mart 1153). Bata H a s b e y olmak zere, daha nce
sultan M e s u t a bal emrler (Mesudler), o gn Karatekin ayrnda iki iti
ler. Ertesi gn H a s b e y , Mesud kknde genel bir kabul resmi verdi. Emrler,
burada sultana eitli hediyeler takdim ettiler, H a s b e y ise ei grlmemi de
erde hediyeler verdi. Bu hediyeler arasnda, adrlar, Arap atlar, eya ve elbise
ler vard. Sultan M u h a m m e d , onu gleryzle karlad, ancak aslnda onu
ldrmeyi dnyordu. Hediye takdimi ii bittikten sonra H a s b e y , sultann
huzurunda kald, C a n d r Z e n g i ve baz emrler de onunla beraber ve ayak
ta idiler. H a s b e y , sultan M u h a m m e d e hkmdarlk hakknda ders verme
e alyordu. C e m a l e d d n l k a f u t , arkasndan elbisesinin yakasndan
tutarak, Kalk imdi sz syliyecek zaman deildir dedi; ok gemeden de sul
tann emriyle H a s b e y ile Z e n g i nin boyunlar vurularak balar dar atld.
Emr u m 1 a , bu olaydan nce H a s b e y in yannda idi. O, bir eyler olacan
hissetmi ve H a s b e y in sultann huzuruna girmesini engellemeye almt.
u m 1 a , daha sonra bir ata binerek kat ve yolda sultan M u h a m m e d e ait
hayvan srlerini yamalad ve Huzistana gitti. H a s b e y in pek ok mal ve pa
ras kalmt. Bunlar arasnda sadece atlastan 1700 elbisesi vard, ahrnda ise 1400
264
katr bulunuyordu. te yandan sultan M u h a m m e d , M e l i k a h ehir d

nda bir kke gnderip orada tutuklatmt. M e l i k a h onbe gn orada kal
d, bir gece, ovaya alan su yolundan iple aaya indi, nceden hazrlam
bulunduu ata binerek Huzistana kat. Zaten muhafzlar bunun korunmasnda
gevek davranmlar ve takip etmeye dahi teebbs etmemilerdi. Bylece hapis
ten ya da lmden kurtulan M e l i k a h , Huzistana hkim oldu. umla da ora
ya giderek onun hizmetine girdi.
Sultan M uham m ed-Sleym anah ilikileri
M e l i k a h tahta kt srada kardei M e s u t un emriyle yedi yldr Ferrezin (Kazvin) kalesinde hapsedilmi olan S l e y m a n a h , kale muhafz E m -
n d d i n M u h t a s s n giriimiyle serbest brakld. S l e y m a n a h , daha

sonra Azerbaycana giderek atabek i l d e n i z , M u z a f f e r e d d n A l p A r g u n , Meraga hakimi N u s r e t d d i n A r s l a n a p a H a s b e y , A l p k u
Hnkar, Fahreddin Zengi ve karsnn kardeleri Hrezmah Y n a l t e k i n ve
Y u s u f gibi emirlerle birleti. Sultan M u h a m m e d , H a s b e y i ortadan kal
drd zaman, S l e y m a n a h byk bir orduyla Hemedana doru yrm
t. Sultan M u h a m m e d in yannda az bir kuvvet vard. nk beraberindeki
emrler ve askerler, anlamazla dm ve dalmlard. Sultan M u h a m m e d
onlar yattrmak iin altn ve elbiseler datmasna ramen buna engel olama
mt. Ordu mensuplar, bu hediyeleri hem alyor, hem de yine kayorlard. By
lece H a s b e y in hzineleri eriyip tkendi. Sultan M u h a m m e d , bu durumda
H a a n C a n d a r , R e i t C a m e d a r , e r e f e d d i n G r d b a z u , Emr-i
Bar Y e m i n e d d i n ve K a y m a z o l u gibi emirlerle Hemedandan sfahana
yneldi. U gn sonra da melik S l e y m a n a h , byk bir orduyla Hemedan
civarna geldi ve burada ordugh kuruldu. S l e y m a n a h m kuvvetleri kar
snda herkes byk bir korkuya kaplmt; sultan M u h a m m e d ise S 1 e y m a n a h m Isfahan zerinde yrmesi durumunda, hibir surette kar durmaya
imkn olmadndan Huzistana ekilmeye karar vermiti. te yandan S l e y m a n
a h , byk asker kuvvetine ramen ileri ynetecek yetenekte deildi, bu ne
denle btn ileri Hrezmli ei yrtmekte idi. Bu srada S l e y m a n a h n
veziri F a h r e d d i n E b T a h i r ve Emr-i Hcibi ise Hrezmli Y n a l t e k i n idiler. Byk emrler, bu iki devlet adamnn davranlarndan holanm
yorlard. Nitekim ok gemeden i l d e n i z , Azerbaycana dnd. Geride kalan
emrler ise Karatekin ayrna ekilerek aralarnda yaptklar grme sonunda,
vezirin yerine e m s e d d n E b u n - N e c i b i , Emri Haciblie de M u z a f f i r e d d i n A l p A r g u n u getirmeye karar verdiler. Bunun zerine Hrezm
ah Y n a l t e k i n , kzkardei vastasyla S l e y m a n a h a ordunun
kendisine kar isyan edeceini bildirdi. Y n a l t e k i n , o gece, ordusunu dze
ne sokmu, szde sultan himaye ediyormu gibi S l e y m a n a h m otann ev
resinde toplayarak onu koruma altna almt. Ancak S l e y m a n a h , deti zere
diren gstermeyip, hzineden alabildii kadar para alarak geceleyin sessizce kat.
265
Beraberinde Hrezmli karsyla onun iki kardei Y n a l t e k i n ve Y u s u f var

d. Hazine, ota, ahr ve her trl malzeme olduu gibi yerinde kalmt. Ertesi
gn askerler S l e y m a n a h n ordughn yamaladlar, sonra da kendi vi
lyetlerine dndler. Bylece S l e y m a n a h hkmdarlk iin eline geen bu
frsat da karm oldu. te yandan sultan M u h a m m e d , sfahanda bulundu
u srada sultan S e n c e r in memlklerindan Rey hkimi emr n a n kendisi
ne katlmt. Bu olay, sultan M u h a m m e d in durumunu olduka kuvvetlendirdi.
ok gemeden M u h a m m e d , S l e y m a n a h n katn renince nce,
buna inanmam, bunun emirlerin kendisini Hemedan civarna gitmesi ve orada
yakalamalar iin dzenlemi bir hile olduunu sanmt. Sonunda haberin doru
olduu gerekleince sultan M u h a m m e d , Hemedana gitti ve ehir civarnda
kendine bir kk yaptrd. Bylece kendisine rakip kalmaynca Irak Seluklu Dev
leti istikrar kazanm oldu (153/II54).
Sultan M uh am m ed-halife M uktef ilikileri
Sultan M e s u t un lm haberi Badata ulanca ehrin Seluk hnesi M e

s u t B i l l , belki de halifeden korkarak kendi kta blgesine kamt. Nitekim
halife M u k t e f , bu hnenin kt davranlar nedeniyle, Bundan byle zul
me sabredemem demiti. M u k t e f , sultan M e s u t un lm haberi zerine
istedii frsat bularak harekete geti; Seluklu hnesi ve sultann adamlarnn
Badattaki evlerini igal ile onlara ait ne varsa hepsine el koydu. O, daha sonra
muhtemel olaylara kar nlem almak ve daha etkili bir siyaset izlemek ve haki
miyet sahasn geniletmek amacyla, asker toplamaya balad. te yandan M e
l i k a h devri emirlerden S l a r g i r d , bir orduyla Hilleye gnderilmiti.
M e s u t B i l l de onun yanna gitti. Bu rivayete gre S l a r g i r d onu nemsememiti. Bu durumdan holanmayan M e s u t B i l l , S l a r g i r d i tutukla
yp bodurdu ve Hilleye tek bana hkim oldu. Bunun zerine halife M u k t e f ,
vezir A y n d d i n b i n H b e y r e ile Hilleye asker gnderdi. M e s u t B i
l l de Frat geip onlarla savaa girmiti, fakat halifenin kuvvetleri karsnda
malup oldu; Hille halk da halifenin tarafn tutunca M e s u t ehre giremedi ve
kuvvetleriyle Tekrite dnd. Bylece halifenin askerleri Hilleye hkim oldular.
Vezir I b n H b e y r e , daha sonra Kfe ve Vsta ayr ayr asker birlikler sevkederek bu iki ehri de elegeirdi. Ancak Seluklu askerleri, Vast a yryp ehri
geri aldlar. Bunun zerine halife, ordusuyla Badatdan hareketle Vasta yr
d. Bunun zerine Seluklu askerleri, ehri terketmek zorunda kaldlar. Vasta
tekrar hkim olan halife M u k t e f , Badata dnd (15 ubat 1153). Bylece
halife, Kfeden Hulvana, Tekrit snrndan Abadana kadar Irak topraklarna h
kim duruma gemi oldu ve bu lkelerde Seluklulara it olan ktalan, kendi ve
ziri b n H b e y r e ye kta etti. Daha sonra halife, Seluklu sultannn Badata
geliini nlemek iin ehrin surlarn salamlatrp evresine hendekler kazd;
ayrca elegeirdii vilayetlere valiler atadktan baka olup bitenleri renmek iin
de btn kent ve ilelere casuslar gndererek bir istihbarat tekilat oluturmu
266
tur. Bylece o, Abbas Devletinin, 1055de sultan T u r u l un Badata geliiy

le kaybettii siyas otoriteye yeniden kavumas hususunda gerekli almalar
yapyordu. Ancak onun bu ekildeki giriimlerinin esas nedeni, Sultan S e n c e r in
Ouzlar tarafndan tutsak alnmasnn yansra, Irak Seluklu Sultanl iin Sel
uklu melik ve ehzadelerinin birbirleriyle atmas da neden oluyordu. te yan
dan sultan M u h a m m e d , amcas S l e y m a n a h katktan sonra Hemedana
dnd, her gn halifeye bir eli gndererek adna hutbe okunmasn istedi; an
cak halife, sultann H a s b e y i ldrmesini ileri srerek onun bu isteini yerine
getirmedi. M u k t e f , ok gemeden M e s u t B i l l in elinde bulunan Tekriti
elegeirmek amacyla vezir I b n H b e y r e nin olu E b u l - B e d r ve emr
T r e k in komutasnda bir kuvvet evketti. Fakat T r e k ile E b u l B e d r in anlamazla dmesi sonucunda, T r e k ; M e s u t B i l l e katld
ve E b u 1 - B e d r ile baz ilerigelenleri M e s u t a teslim etti, ite bu olay, halife
lik ordusunun yenilgisine sebep oldu. te yandan M u k t e f de Tekriti kuatt
ise de baarl otamayarak geri dnmek zorunda kald (1153/1154). Halife daha
sonra Tekrit valisine E b u l - B e d r ve teki adamlar iin bir eli gnderdi ise
de Tekritliler bu eliyi de tutukladlar. Halifenin nce asker gndermesi, sonra
bizzat kendisinin bu ehri ikinci kez kuatmas da bir fayda salamad; bylece
o, tekrar baarsz olarak Badata dnmek zorunda kald(14 Haziran 1154). Bu
kez vezir I b n H b e y r e , Tekriti nc kez kuatarak bask altnda tutmaya
balad (21 Haziran), ancak Seluklu emirlerinin Badata doru ilerledii ve et
raf yamaladklarn duyunca o da geri dnd.
Halifenin bu ekilde baz ehirlere hkim olmas sonucunda, ktalar Badat
ve civarnda olan Seluklu em irleri, sultan M u h a m m e d le bir toplant yapt
lar. Onlar, rzklarnm kesildiini, evlerinin bakalarnca iskn edildiini, bu
durumun daha bymeden zmlenmesi gerektiini sylediler, ihtiyatl olan
sultan, emirlere, Acele etmeyiniz, halifeye muhalefet uursuzluktur. Saltanat
mn banda halifeye dmanlk ve muhalefet etmeyi irkin buluyorum dedi. Bu
nun zerine emrler, Biz gideceiz ve bu ii yoluna koyacaz, bu yk senin
zerinden alacaz demek suretiyle kararllklarn gsterdiler. Buna kar sul
tan M u h a m m e d , Ben fikrim i syledim ve niin istemediimi de akladm.
Artk istediinizi yapnz dedi. Bunun zerine emrler, sultanla vedalaarak ha
rekete getiler, onlara ok sayda Trkmenler de katlmt. Ancak onlarn bu hareketi sultann msaadesi dnda gerekleiyor, M u h a m m e d ilerde kendi
aleyhinde gelime gsterebilecek bu olay engellemek hususunda fazla srarl g
rnmyordu. Bu bakmdan belki de perde arkasndan sultan da bu emirleri des
tekliyordu. Bu srada M e s u t B i l l in hkim olduu Tekritde iki Seluklu
ehzadesi tutuklu bulunuyordu. Bunlardan biri M e l i k a h b i n S e l u k a h ,
teki d e A r s l a n a h b i n T u r u l idiler. Badata yryen bu Seluklu emir
leri, M e s u t B i l l e haber gndererek melik A r s l a n a h b i n T u r u l u
da birlikte getirmesini istediler. M e s u t , melik A r s l a n a h hapishaneden
kard ve onun bann zerine hkmdarlk almetlerinden etr aarak hareke
267
te geti ve teki askerlerle birleince, te halifeye kar emrinde savaacamz

sultan bu du r dedi. Tabii bu durum II. M u h a m m e d in aleyhinde olmu, or
taya yeni bir sultan kmt. Halife M u k t e f , Seluklu emirlerinin Badat'a
doru ilerlediklerini rendii zaman o da askerleriyle ehirden dar kt, iki
ordu Badatdan iki konak uzaklktaki Bezimzda karlatlar. Balangta ha
lifenin ordusu, fazla bir varlk gsterememi ve baz birlikleri bozulmutu, hatt
bu bozgun haberi Badata kadar ulamt. Ancak Seluklu askerleri, ganimet
peine dnce, M u k t e f ve beraberindeki emirlerden M e n g b a r s ve F a h r e d d i n K u v e y d a n n byk abalaryla halifelik ordusu sava kazanmay
baard(10 Ekim 1154). Seluklu em irleri, bata M e s u t B i l l ve A l p k u H n k a r olmak zere, hezimete uradlar. Halifenin askerleri de Trkmerlerin mal ve hayvanlarn ganimet olarak elegeirdiler. Ancak daha sonra
muhtemelen Trkmenlerden ekinilmi olmal ki, Her kim Trkmenlerin o
luk ocuundan bir ey aldysa derhal iade etsin denildi. Bunun zerine halife
nin askerleri ellerindekileri iade ettiler. Bir rivayete gre, sultan I I . M u h a m m e d
de Seluklu emirlerine A r s l a n a p a H a s b e y i l e yardmc kuvvetler gnder
miti. Bu yardmc kuvvetler Rzana ulatklarnda yenilgi haberini aldklar za
man geri dndler. Melik A r s l a n a h ise savatan sonra A 1 p k u ile beraberdi.
Sultan II. M u h a m m e d , A l p k u a haber gndererek A r s 1 a n a h ile bir
likte yanna gelmesini bildirdi. Ancak A 1 p k u un lm (Kasm/Aralk 1154)
zerine bu gereklemedi: Sultan II. M u h a m m e d , A r s l a n a h n vey ba
bas i l d e n i z in yanna gitmesinden ve 1 1 d e n i z in de onu tahta karma ba
hanesiyle lkelerine saldrmasndan korkuyordu. ok gemeden bu korkusu bir
anlamda gerekleti. A r s l a n a h , Azerbaycana giderek vey babas l d e n i z
ile birleti, Baka bir rivayete gre ise bu srada A r s l a n a h a yardm eden
emr A k s u n g u r idi.
Sultan II. M u h a m m e d devrinde cereyan eden baz olaylar yledir:
Atabek i l d e n i z ve A r s l a n a p a , sultan II. M u h a m m e d - S l e y m a n a h savanda, S l e y m a n a h m tarafn tuttuklarndan dolay zlmler
di. Ayn zamanda onlarn bulunduu Azerbaycan blgesine baka bir Seluklu
ehzadesi a r b i n M a h m u t ile atabek A y a z da hkim olmak istiyorlar
d. te bu srada her iki taraf arasnda bir sava balamak zere idi. Sultan II.
M u h a m m e d , tekrar duruma hkim olunca onlarn arasn dzeltmek ve ba
rtrmak iin e r e f e d d i n G r d b a z u yu grevlendirdi. Grevinde baa
rl olan e r e f e d d i n , a r y teslim alarak sultann yanna dnd. Atabek
l d e n i z ile A r s l a n - A p a , Azerbaycan aralarnda paylatlar. Sltan II. M u
h a m m e d , kardei a r ile biraraya geldikten sonra ona efkatle davrand,
ancak sultanlk makam, onun iin kardeten daha ncelik kazanmt. Sonunda
o, emr S a t m a z b i n K a y m a z kardeini kontrol ile grevlendirdi. Daha son
ra a r a h bir kalede hapsetti; bylece sultan M u h a m m e d muhtemel bir
rakipten kurtulmu oldu. Sultan II. M u h a m m e d in Azerbaycan konusundaki
tutum ve davran zerine atabek 1d e n i z ve emr r b i n A k s u n g u r , sul
AL SEVM-ERDOAN MERL
tann huzuruna geldiler. Bu srada emr r in beraberinde kardei A r s l a n A p a nin askerleri vard. Her iki emr sultann huzurunda bir sre kalp itaatle
rini arzetlikten sonra izin isteyerek geri lkelerine dndler. Onlarn itaatlerini
bildirm eleri, sultan rahatlatm, emirlerin ise II. M u h a m m e d in yannda iti
barlarnn ykselmelerine neden olmutu.
Sultan II. M u h a m m e d Kirman Seluklu meliki I. M u h a m m e d (1142-1156)
ile de dosta ilikiler iinde idi. Nitekim 1154/1155 ylnda Kirman melikinin eli
si, sultan II. M h a m m e d in huzuruna geldi ve hrmetle karland. Eli, bir
ok hediye getirmiti, bunlar sultana takdim edildi. C e m a l e d d i n b n l H o c p. n d , Kirman melikinin kzn sultan M u h a m m e d e istemek iin Kir
man elisiyle beraber gnderildi. Ancak bu evlilik birka yl sonra gerekleebildi.
Sultan II. M u h a m m e d , 1154/1155 kn Sve ehrinde geirdi. O, vezir C e
l l e d d i. n I b n ii 1 - K i v a m yi devlet ilerinde aciz ve yeterli olmadn g
rerek grevinden uzaklatrd, yerine amcas M e s u d a da vezirlik yapm olan
e m e d d i n E h u n - N e e i b D e r g z i i yi tecrbesi nedeniyle vezir atad.
Halife M u k t e f , bir sre sonra M e l i k a h b. M u h a m m e d in yne
timindeki Huzistan elegeirmek amacyla oraya asker sevketmiti. Ancak umla,halifelik kuvvetleriyle yapt sava kazanm, bir ksm asker ve kumandanlar
tutsak almt (Eyll 1155). O, b tutsaklara ok iyi davranm, hatt onlar ser
best brakp halifeden zr dilemitir, halife de onu affetti. u m 1 a daha sonra
M e l i k a h oradan uzaklatrarak Huzistan'a hkim oldu.
Sleym anah n yeniden sultan iln ed ilm esi
S l e y m a n a h , M u h a m m e d in saltanatnn balangcnda katktan

sonra Bvendler lkesine gitti. Bu srada Sultan S e n c e r in Ouzlarca tutsak
alnmas zerine gzler ona evrildi, nk daha nce sultan S e n c e r , onu veli
aht iln etmiti. Bu bakmdan S e n c e r in tutsakl esnasnda o, Byk Seluk
lu Sultanl iin davet edildi ise de baarsz olarak Grcana dnd (Nisan/Mays
1154) (Bk. Sultan S e n c e r ve Ouzlar)< S l e y m a n a h , daha sonra berabe
rinde 500 atl olduu halde, Isfahan civarna geldi(1155). Isfahan valisi R e i t C a m e d a r , birok vaatlere ramen onu ehre sokmad ve Ben bu emaneti kardeinin
olu iin bekliyorum , emanete ihanet etmek benim detim deildir dedi. S l e v m a n a h , midini kesince, Badata halife M u k t e f ye yanna gelmek
istediini bildirdi. Aralarnda eliler gidip geldikten sonra eini rehine olarak
gndermesi artyla bu istei kabul edildi. Bunun zerine S l e y m a n a h , ei
ni ok sayda cariye ve maiyyetiyle Badata gnderdi. Halife, onlara ok iyi dav
rand ve S l e y m a n a h n yanna gelmesine izin verdi. S l e y m a n a h ,
banda hkmdarlk almeti etr olduu halde, Badata geldi (25 ubat 1156).
O. daha sonra halifelik sarayna getirildi, Ba kad ve halifelik ilerigelenlerinin
huzurunda, halifeye sadakatla bal kalaca, daima itaatkar olaca ve Irak a
hibir zaman saldrmayaca hususunda ant iti. Bu anttan sonra Badatta adna
hutbe okundu, halife de ona saltanat hilati giydirerek sultan ilan etti. Btn bun
269
lara ramen ona Badatta Melikl-mstecir (snt hkmdar) diyorlard. Hali

fe M u k t e f i , ayrca ona 3 bin kiilik atl birlii verdi. S l e y m a n a h ,
Nisan/Mays I156da Cibale yneldi ve M e l i k a h b i n M a h m u t a haber gn
dererek kendisine itaat etmesini istedi; o da bunu kabul ederek 2 bin atl ile
geldi, ikisi birbirlerine ballk ant itiler. S l e y m a n a h , M e l i k a h ve
liaht iln etmiti. Onlar, Azerbaycan a ynelerek atabey 1 d e i z ile bulutular,
i l d e n i z onu pek nemsememi, belki de istemedii halde yardm etmek zorun
da kalmt. te yandan sultan II. M u h a m m e d , onlarn bu durumunu haber
almca, Musul hkimi, K u t b e d d i n M e v d u d ve nibi Z e y n d d i n A l i K
k " ten yardim istedi, ikisi de kendilerine verilen vaadler karlnda bu ne
riye evet dediler. Emr i n a n da sultann yannda idi. II. M u h a m m e d ,
toplad kuvvetlerle harekete geti ve iki taraf, Aras nehri boyunca savatlar.
Sonunda stn gelen II. M u h a m m e d olmu, S l e y m a n a h ve halifelik or
dusu dalmt. Bunun zerine S l e y m a n a h Badata gitti. Ancak A l i K
k , Musul civarnda onu yakalayarak Musul kalesinde hapsetti ve durumu da
sultan M u h a m m e d e bildirdi. Bylece II. M u h a m m e d , bu rakibinden ikinci
kez kurtulmu oldu(1156). Bu olaydan sonra atabey i l d e n i z , bir mektup gn
dererek sultandan zr diledi; II. M u h a m m e d de onu affetti ve bir daha mu
halefet etmeyecei hususunda gvence ald. Buna uygun olarak I l d e n i z o l u
P e h l i v a n sultann yannda Iraka gnderdi.
Badat kuatmas
Sultan I I . M u h a m m e d , adna Badatta hutbe okutmayan ve rakip ola

rak karsna S l e y m a n a h karan halife M u k t e f i ile mcadele etme za
mannn geldiine inanmt. Ayrca evresindeki adamlar, Badata yrmesi
iin kendisini tevik ederek, Zira oras memleketinin merkezi, baba ve atalar
nn bakentidir. Eer sen kendin oraya gidersen senin nnde kimse duramaz ve
seninle boy lmek kimsenin elinden gelmez dediler. Bunun zerine sultan
II. M u h a m m e d , kuvvetleriyle Badat nlerine gelerek ehri kuatt (Ocak 1157),
Bu byk Seluklu ordusunda Z e y n e d d i n A l i K k , Kaymazoullar, Diibeyoullar, atabek A y a z , e r e f e d d i G r d b a z u gibi emrler yer almt.
Garraf hkimi B e d r b i n M u z a f f e r de 400 gemiyle Iraktan gelmiti, iki taraf
arasnda gerek karada, gerekse nehir zerinde iddetli atmalar oldu. Halife
nin veziri I b n H u b e y r e , bu kuatmaya hazrlkl idi. Bu bakmdan Badat'
ta yiyecek sknts ekilmedi, kuatma uzun srmesine ramen yiyecek fiyatlar
bundan etkilenmedi, sadece et ve tuz pahalanmt. te yandan I b n H u b e y r e , sultan II. M u h a m m e d in Badat kuatmaya baladndan beri atabey
1 1 d e n i z ile mektuplayor ve onu, ehzade M e l i k a h ya da A r s l a n a h ile
Hemedana ynelmeye tevik ediyordu. Nitekim bu yazma istenilen sonucu ver
di ve atabey l d e n i z in M e l i k a h ile beraber Hemedana yrmesi gerek
leti. Bu haber zerine sultan M u h a m m e d , vezir, devlet adamlar ve em irler
le bir toplant yaparak ne ekilde hareket edilmesi hususunu konutular ve Badat
270
AL SEVM-ERDOAN MERL
zerine son bir hcum yaplmas zerinde anlatlar. Fakat Seluklu ordusunun
bu hcumu da bir sonu veremeyince, sultan II. M u h a m m e d , 6 Mays 1157
tarihinda kuatmay terkederek Hemedana hareket etti.
Sultan II. M u h am m ed 'in eon yllar ve lm
Sultan M u h a m m e d , Hemedana yaklanca atabey l d e n i z buradan ay

rld, M e l i k a h da yalnz kaldndan Huzistana gitti. Bylece rakibinden kur
tulan sultan M u h a m m e d , tekrar Hemedana hkim oldu. Ancak Badat
kuatmasnda bir sonu elde edilememi, emekler boa gitmi, elde sadece yor
gunluk kalmt. Bu sefer sonucunda hazine de boalmt. Belki de kuatma so
nunda ortaya kan en nemli olay, halifenin kendine olan gveninin artmas idi.
Sultan M u h a m m e d , bu kez, daima kendisine rakip olanlar destekleyen ve Ba
dat kuatmas srasnda arkadan vuran 1 d e n i z e kar bir sefer hazrlklar
na giriti. Fakat vereme yakalannca bundan vazgeti. Sultan, hastalk nedeniyle
bundan sonra hibir sefer giriiminde bulunmad. O, kn Sveye gidiyor, yazn
ise Hemedana geliyordu.
Huzistanda bulunan Trkmen emri u m 1 a , sultan M u h a m m e d e bal
emrlerden K a y m a z a saldrd. K a y m a z , u m l a ya kar iddetle diren
di ise de malup olmaktan ve tutsak alnmaktan kurtulamad. Aralarnda kan da
vas olan bir Trkmene karlk K a y m a z ldrerek, ban sultan M u h a m m e d e gnderdi (1158). Daha sonra halife M u k t e f i , u m l a v e emrindekilerle savamak iin asker evketti. u m 1 a bu kuvvetler karsnda Huzistana e
kildi. Bu blgeye melik M e l i k a h da gz dikmiti. Onun yannda emr
S u n g u r H e m e d a n v e K u v e y d a n de vard. u m 1 a , bunlarla yapt sa
va kaybetti, bunun zerine M e l i k a h da Huzistan ele geirdi. Bir rivayete
gre, sultan M u h a m m e d , kardei M e 1 i k a h ile bar yapm ve Huzistan iin
ona sancak vermiti. Bu arada vezir e m s e d d i n E b u n - N e c i b in lm
zerine sultan, yerine uzun zamandan beri kendisine nedimlik yapm olan Z i y a e d d i n s f a h a n yi vezir atamsa da bu da ksa sre iinde lmt. Sul
tan M u h a m m e d , hastalna ramen, daha nce szl olduu H a t u n i
K i r m a n ile evlenmek amacyla i h a b e d d i n M i s k a l b u z u r g v e e y b a n yi eyiz ve hediyelerle Kirmana gnderdi. Kirman meliki T u r u l a h
da bu evlilii kabul etti; bunun zerine H a t u n i K i r m a n Hemedanda bu
lunan sultan II. M u h a m m e d in yanna geldi (Temmuz/Austos 1159). Onun
gelii, byk sevince neden oldu. Hemedan halk ehri donatt ve alg alarak
Kirmanl prensesi karladlar. Sultan, hasta olduu iin H a t u n u mahaffe iinde
karlamt. Ancak hastal daha da arlamt, bu sebeple gerdee giremedi.
H t u n i K i r m a n , be ay sultann nikh altnda, fakat yanndaki adrda kal
d. Sultan M u h a m m e d , 13 Aralk 1159de Hemedan kapsnda ld. Halk, b
yk yas tuttu. nk o, Seluklularn en yumuak huylusu, en bilgini, adaleti
en ok seven ve bata bulunan bir hkmdard, insanlar hi incitmezdi; gzel
yzl, pembe ehreli, iri gzl, uzun sal, az ve ince sakall idi. Grz ve evgan
oynar, ok atmakta evik olup, iyi bir binici idi.
VII.
SULTAN SLEYMANAH DEVR
Sultan II. M u h a m m e d in lm zerine Seluklu em rleri, onun yerine
kimin geirilecei hususunda anlamazla dtler. Emirlerden bir ksm, kar
dei M e l i k a h , dier bir ksm da S l e y m a n a h tahta karmak iste
diler. Azerbaycan atabeyi e m s e d d i n i l d e n i z ise A r s l a n a h
destekliyordu. M e l i k a h , yannda u m 1 a ve Salgurlulardan T e k l e b i n
Z e n g i olduu halde, Huzistandan sfahana geldi ve burada be nevbet aldra
rak sultanln iln etti. Ancak onun buradaki saltanat, 15 gn srd. Bir riva
yete gre O, Badata yrmesinden korkan halife M u k t e f i ve vezir
I b n H u b e y r e nin bir suikast sonucunda ldrld (1160). Bu zehirlenme ii,
bir cariye (veya arkc) vastasyla yaplmt. M e l i k a h n bazusu kuvvetli idi,
bu nedenle iyi ok atard. Cmert ve iyi huylu olup, akay severdi ve aa derece
deki insanlar koruyan gururlu bir hkmdard. M e 1 i k a h n lmyle Isfa
han halk, u m 1a ve Te k 1e yi ehirden kardlar. u m 1a , sratle geri dnerek
Huzistan elegeirdi. Isfahan halk ise daha sonra S l e y m a n a h adna hutbe
okuttular.
II. M u h a m m e d in lmnden sonra em irlerinden bir ksm, aralarnda
fikir alveriinde bulundular. Onlar bu srada kuvveti ok olan emr I n a n
R eyden davet ederek onun fikir ve rzasyla bu ii zmlemeyi yelediler. n a n
gelince grler, S l e y m a n a h zerinde birleti. Bu byk Seluklu emrle
ri, Hemedandan Musul hkimi K u t b e d d i n M e v d u d a eli gnderip, S l e y m a n a h saltanat makamna geireceklerini bildirerek kendilerine gn
dermesini istediler. Atabey K u t b e d d i n M e v d u d , S l e y m a n a h sul
tanlara gerekli eyalarla Hemedan a gnderdi. Bir rivayete gre, A l i K k ve
Musul askerleri de onunla beraber Hemedana hareket etti. Hemedana yakla
tka her gn bir emr ve bir gurup, S l e y m a n a h karlyordu. Bylece
S l e y m a n a h n etrafnda byk bir ordu topland. A l i K k , onlarn
kendisine herhangi bir hareketinden ekindi ve bu emirlerin sultan etkileri alt
na almaya altklarn grnce Musula geri dnd. Nitekim o, bu kukusunda
hakl idi. S l e y m a n a h , 22 Mart 1160da Irak Seluklu bakenti Hemedana
gidip tahta oturdu. ok gemeden sultan, emr I n a n m iradesine tbi olmu
272
tu. Emr n a n n veziri i h a b e d d i n M a h m u t , bu kez, sultann vezirli

ine, A l p A r g u n da emri hacibliine atandlar. Bu emrler, atabey l d e n i z in yannda bulunan A r s l a n a h tahta oturtmak iin harekete gemesin
den ekiniyorlard. Bu nedenle onlar, 1 1 d e n i z ile anlamak iin A r s l a n a h
da veliaht yaptlar. Hutbe ile sikkeye onun da adn koydular ve Erran vilayetinin
ynetimini ona verdiler.
H alifelikle ilikiler
Halife M u k t e f i L i e m r i l l a h n lm zerine halife olan olu M s t e n c i d B i l l a h (1160-1170), sultan S l e y m a n a h a hacib S e v i n N i z a m yi eli gnderip, itaat etmesini ve btn lkede adna hutbe okutmasn istedi.
S l e y m a n a h , onun bu isteini kabul ederek, hkim olduu lkelerde hali
fe adna hutbe okunmasn emretti. Ayrca sultan, Badatn da kendi isteine
uyacan ve bu ehre gidebileceini sand ve iki taraf arasndaki ilikileri dzen
lemek iin eli gndermeyi kararlatrd. S l e y m a n a h , eli olarak kad N e b i h d d i n E b H r e y r e yi ve Badatta Seluklularn durumunu dzelt
mek iin emr I b n T o g a n y r e k i vali olarak gnderdi. Ancak bunlar, Ba
data geldiklerinde beklem edikleri sorularla karlatlar. Vezir I b n H u b e y r e , onlara, Niin gnderildiniz ve ne istiyorsunuz? demesi zerine onlar, sul
tan adna Badatta hutbe okutmak iin geldiklerini belirttiler. Verilen cevapta,
Hutbeye el uzatmak banza byk iler aar, dostluu elde etmek isterseniz
hutbeye rabet etmeyiniz denildi. Bylece Abbas halifelerinin artk Badatda
Seluklu sultanlar adna hutbe okutmay kabul etmediklerini ve buradaki Sel
uklu hkimiyetine son verdiklerini gsteriyordu, ik i taraf arasnda bu anlamazlk
srerken, nce S e v i n N i z a m , sonra da E b H u r e y r e Badatta dedi
kodulara yol aan bir ekilde ldler. Bunun zerine I b n T o g a n y r e k de
akbetinden korkarak Badat terketti. Sonu olarak, bundan sonra Seluklu
lardan herhangi bir melik veya sultan, bir daha Badata gelmedi. Abbasler,
1055den beri beklediklerine ancak bir yzyldan fazla bir zamanda kavuabilmilerdi.
Sleym anah n ld r lm esi
S l e y m a n a h m lm, ilgili kaynaklarda eitli rivayetlerle anlatlmak

tadr. O, genellikle iki iip elenceyle megul oluyordu. Emrler, onun huzuruna
kma imkan bulamyorlar ve gittike ondan mitlerini kesiyorlard. Ayrca sul
tan, kimseye sayg duymuyor ve em irleri incitiyordu. Sonunda emrler, atabey 1 1d e n i z in yannda bulunan A r s l a n a h davet iin e r e f e d d i n G r d b a z u ile anlatlar. Sultan S l e y m a n a h , emirlerin kendisine kzdklarn
v e A r s l a n a h ardklarn haber ald. Bir adam gnderip, Mademki be
ni istemiyorsunuz, benden size bir ktlk gelmez. Braknz, M usuldan getir
mi olduum servet ve mallar alp gideyim. Ondan sonra istediinizi yapn ierikli
bir haber yollad. Emrler, nce bunu kabul ettilerse de sonra R eyde bulunan
273
emr I n a n la bu hususu konutular. n a n ise onun asker toplayp tekrar ha

rekete geebileceini ne srerek buna engel oldu. Ancak e r e f e d d i n G r d b a z u , S l e y m a n a h tutuklatp bir kkte hapsettirdi. Emrler, onun
kamasn nlemek iin silahl muhafzlar grevlendirdiler (Ekim/Kasm 1160).
Onlar, A r s l a n a h n gelmesini bekliyorlard. ok gemeden G r d b a z u , S l e y m a n a h bir yay kiriiyle bodurdu (Mart/Nisan 1161). Bir riva
yete gre, Hemedanda kardei M e s u t un trbesine gmld. S l e y m a n a h ,
gzel yzl, iyi huylu ve tatl szl bir hkmdard. Ancak olaylar karsnda
diren gstermemi, birka kez tahta oturduu halde, baarl olamamt.
VIII.
SULTAN ARSLANAH DEVR
S l e y m a n a h tutukland srada, e r e f e d d i n G r d b a z u , Azer
baycan hkimi l d e n i z e haber gnderip melik A r s l a n a h tahta kar
mak iin Hemedan'a davet etti, i l d e n i z , bu ar zerine yanna A r s l a n a h
alarak 20 bin atldan oluan ordusuyla harekete geti ve Hemedanda e r e f e d
d i n G r d b a z u tarafndan karland. A r s l a n a h , hkmdarlk sarayna
yerletirilerek adna sultan olarak hutbe okundu. Tabii onun en byk ans, 1 d e n i z in kendisinin annesiyle evli olmas idi. Ayrca bu hatun, l d e n i z in
ocuklar M u h a m m e d P e h l i v a n ile K z l A r s l a n n anneleri idi. By
lece l d e n i z , sultana atabek olmu ve ona Atabeki Azam nvan verilmiti. Sul
tann vey kardei P e h l i v a n da haciblie tayin edilirken, vezirlie i h a b e d d i n M a h m u t getirilmiti. Bylece atabek l d e n i z , vey olunun tahta
gemesiyle, onun adna ynetimi eline alm ve kendi yetki alann geniletmek
iin daha nce Seluklu sultanlarnn ynettii lkelerde A r s l a n a h n da ta
nnmas iin harekete gemitir. Nitekim i l d e n i z , Badat'a halife M s t e n c i d e haber gnderip A r s l a n a h adna hutbe okunmasn ve ynetim
dzenlemelerinin sultan M e s u t zamanndaki ekline dntrlmesini istemi
tir. Ancak Badatta l d e n i z in elisi hor grlp ok kt bir ekilde geri
gnderildi. Bu arada Rey hkimi n a n ile i l d e n i z , bir ittifak yapp anlat
lar. Bu anlamay evlilik yoluyla da salamlatrmak iin P e h l i v a n ile n a n n
kz evlendirildi ve gelin, Hemedana getirildi. A r s l a n a h da tahta oturduk
tan sonra sultan II. M u h a m m e d in lmyle dul kalan H a t u n i K i r m a n
ile evlendi.
11
d e n i z in sultan A r s l a n a h n hizmetine ard hkmdarlardan
biri de Meraga hkimi A r s l a n a p a idi. Fakat o da i l d e n i z in denetimini
kabul etmeyerek, Bana dokunursanz, benim yanmda bir sultan olduunu hat
rnzdan karmazsnz cevabn verdi. nk lmeden nce II. M u h a m m e d ,
olunu ona teslim etmiti, bu bakmdan A r s l a n a p a nin elinde, l d e n i z i
tehdit edebilecek bir kozu vard. Ayrca halifenin veziri b n H b e y r e de A r
l a n a p a ya haber gndererek onu II. M u h a m m e d in olu adna hutbe okut
mak hususunda kkrtyordu. Tabii i l d e n i z byle bir tehlikeyi gze alamazd,
275
derhal olu P e h l i v a n ynetimindeki bir orduyu A r s l a n a p a ya kar gn

derdi. Bunun zerine A r s l a n a p a , Ahlatah hkmdar, II. S k m e n den
yardm istedi. II. S k m e n , ona byk bir kuvvet gnderdi ve Grclerin sal
drlar karsnda, bizzat kendisi gelemedii iin de zr diledi. A r l a n a p a ,
Ahlatah kuvvetleriyle ordusunu takviye ederek P e h l i v a n n zerine yr-iid.
Sefdrd nehri kenarnda iki taraf arasndaki iddetli sava A r s l a n a p a ka
zand, P e h l i v a n ise ok kt bir durumda glkle Hemedana dnd (1161).
ld e n iz-em r nan m cad elesi
Sultan A r s l a n a h ile atabek l d e n i z , iki ay Hemedanda kaldktan son

ra Sve zerinden sfahana gittiler (Ocak 1161). i l d e n i z in Irak Seluklu Dev
letinde ynetimi tamamen ele geirmesi, teki emirlerin kendisi aleyhinde bir
lemelerine neden oldu. Onun bu kuvvet ve kudretini ekemeyen bata Rey hki
mi H s a m e d d i n n a n , Isfahan valisi I z z e d d i n S a t m a z v e Kazvin
valisi A l p A r g u n olmak zere, bir ksm emrler, aralarnda anlatlar. Bu emir
ler, Salgurlu atabeki S u n g u r b i n M e v d u d a haber gndererek irazda
onun yannda bulunan A r s l a n a h m kardei ehzade M u h a m m e d i ken
dilerine gndermesini istediler. Onlarn bu nerisini kabul eden atabey S u n
g u r , ehzade M u h a m m e d i 1000 atlyla gnderdi. ehzade M u h a m m e d
ve yanndakiler, teki emrler ile bulumak zere sfahangittiler. Rey valisi i n a n
ve arkadalar 20 bin asker toplayarak sfahanda ehzade M u h a m m e d ile bir
letiler, sonra da Hemedan a yrdler. te yandan atabek II d e n i z ve e r e
f e d d i n G r d b a z u da kuvvetlerini topladktan sonra yanlarna sultan
A r s l a n a h alarak muhaliflerine kar harekete getiler, iki ordu, Hemedan
civarnda karlam ve sava ehzade M u h a m m e d ve yandalarnm yenilgi
siyle sonulanmtr. Bunun zerine M u h a m m e d , Huzistaa ekilmek zorun
da kald (1161).
A tabek Z en g i nin Irak S eluklu sultanlna itaati
II. M e 1i k a h n lmnden sonra adamlarndan bir ksm onun olu M a h

m u t u sfahandan alarak Farsa geldiler. Atabek Z e n g i , onlar karlad ve
malup ederek ehzade M a h m u t u ellerinden ald, Istahr kalesine gtrd ve
muhtemelen orada hapsetti (1161), A r s l a n a h , sultan olduktan sonra Irak Sel
uklu devletinde atabek i l d e n i z in kuvvetli otoritesi sayesinde skunet sa
lanmt. Artk tekrar eski nfuzlu gnlerini yaamak isteyen Abbas hilafetinin
kuvvetli bir devlete tahamml edemeyecei aikrd. Abbas halifesi, bu arzusu
nu yerine getirmek iin rak Seluklu devletinin zaaf iinde olmasn istemektey
di. Bu amala halifelik veziri A v n d d i n Y a h y a , sultan A r s l a n a h ve
atabek l l d e n i z e kar dier emirleri ve Seluklu ehzdelerini kkrtmaya
balad. Vezir Y a h y a , atabek Z e n g i ye de mektup gndererek M a h
m u t b i n M e l i k a h adna hutbe okutmasn nerdi. Atabek Z e n g i , vezirin
nerisini uygun grd ve ehzade M a h m u t u Istahr kalesinden kartarak onun
276
AL SEVM-ERDOAN MERL
adna hutbe okuttu ve kapsnda 5 nevbet aldrd. Z e n g i askerlerini toplayarak

hazrlklara balad, ayrca Rey hkimi emr I n a n ada mektup yazarak onun
la atabek l d e n i z e kar anlamak istedi. Atabek Z e n g i nin bu hareketle
rinden anlaldna gre, artk o da Fars hkimiyetini aan emeller peindedir.
O da, B o z a b a gibi Seluklu ehzadesine dayanarak Irak Seluklu devletine atabeklik messesesi altnda hkim olmak istemekteydi. nk atabek l d e n i z de
Irak Seluklu Devleti zerindeki otoritesini ayn ekilde salamt. Atabek i l
d e n i z , atabek Z e n g i nin emr i n a n ile olan yazmasn haber ald za
man hazrlklara balad ve 40.000 kiiye yakn bir ordu ile Fars blgesini
elegeirmek iin sfahana doru yrd. Ayn zamanda Z e n g i ye de eli gn
dererek sultan A r s l a n a h adna hutbe okutmasn istedi. Fakat Z e n g i , bu
teklifi yerine getirmedii gibi, cevap olarak da lkesinin halife tarafndan kendi
sine kta edildiini ve durumu ona haber vereceini bildirdi. Atabek l d e n i z ,
Salgurlularn Errecan hkimi A r s l a n B o a nin srlerinin yakn bir yerde
olduunu renmi ve bunlar yamalatmak iin bir mfreze yollamt. Emr A r s
l a n B o a da, zayflayan atlarn yenileri ile deitirmek iin askerleri berabe
rinde olduu halde, srlerinin yanna gitmiti. Bu srada atabek 1d e n i z in
gnderdii mfreze ile karlat. arpma sonunda A r s l a n B o a galip geldi
ve atabek i l d e n i z in mfrezesindeki askerleri yakalayp ldrd, balarn ata
bek Z e n g i ye yollad. Atabek Z e n g i , atabek i l d e n i z in kuvvetlerinin ya
knda olduunu anlad ve bana gelecek tehlikeyi sezmekte gecikmedi. Bu durumu
Badata bildirdi ve yardm istedi. te yandan vezir A v n d d i n Y a h y a nin
tahrik ve tevikleri meyvesini vermiti. Emr i n a n , R eyden 10.000 kii ile ha
reket etmi, Kazvin hkimi b n l - B z d a r i l e b n T o g a n y r e k ve baz
emrler, Sve ovasnda ona katlmlard. Ayrca Meraga ve Tebriz valisi A r l a n a p a da yardm olarak 5.000 atl gndermiti. Atabek Z e n g i ise bu srada Semrem ve baz yerleri yamalad. Atabek i l d e n i z bu mntkann korunmasna
nem verdiinden Z e n g i nin zerine 10.000 kiilik bir kuvvet yollad. Z e n
g i , i l d e n i z in kuvvetlerine kar yrd ve sava sonunda onlar malup et
ti. 11d e n i z , kendi kuvvetlerinin Z e n g i nndeki malubiyeti zerine telaland.
nk bu durumda hem Z e n g i , hem de emir i n a n ile savamak onun iin
zor olacakt. Derhal Azerbaycana haber gndererek yardm istedi. Yardmna o
lu K z l A r s l a n geldi. Atabek i l d e n i z , yakn adamlar ile grt. Onlar
emr n a n tehlikesinin daha nemli olduunu ve nce onun zerine yrme
nin gerektiini tavsiye ettiler. l d e n i z bu tavsiyeye uydu ve nce emr I n a n a
kar harekete geti. te yandan atabek Z e n g i , emr n a n a kalabalk bir
yardmc kuvvet gndermiti, bizzat gelemedii iin de zr diledi. nk Hzistan hkimi u m 1a nm bekledii frsat bularak Farsa saldrmasndan korkmak
tayd. Atabek l d e n i z ile emr n a n m birleik kuvvetleri Svede
karlatlar. ki taraf arasndaki byk bir savatan sonra emr n a n , hezime
te urad (3 Austos 1161) ve nce R eye kat, sonra da Taberek kalesine kapand.
Atabek l d e n i z onu muhasara etti, fakat daha sonra A r s l a n a h n sultanl
n ve i l d e n i z in atabekliini emr I n a n n tanmas suretiyle anlatlar
277
(1162). Emr I n a n n bylece Irak Seluklu Devletine itaati salannca Z e n g i , yalnz kalm oldu. Sultan A r s l a n a h v e atabek 1 1 d .e n i z , onu bar yo
luyla kazanmaya aba gsterdiler. Bu amala da onlar, atabek Z e n g i ye haber
gndererek itaatini temin iin huzura ardlar. Z e n g i , bu davetten korktu. zel
likle atabek l d e n i z in kardeine kar olan intikam hrsn bilmekteydi. Ce
vabnda bu durumu ne srd ve kardei yznden sorumlu tutulamayacn
bildirerek aman verilmesini rica etti. Ayrca eli ile beraber eitli deerde hedi
yeler ile Katf ve Arap lkelerinden ald atlardan yollad. Sultan A r s l a n a h
ve atabek i l d e n i z , onun aman isteini yerine getirdiler. Z e n g i , geri dnen
elisinden durumu rendii zaman, derhal sultann huzurunda bulunmak zere
yola kt. Sultan A r s l a n a h ve i l d e n i z , Isfahanda idiler. Atabek Z e n g i nin hareketini haber aldklar zaman Hezr Sni otlana ktlar (Mart/Nisan
1165). ok gemeden atabek Z e n g i , sultann huzuruna geldi (1 Temmuz). Emr
ler, onu trenle karladlar. Atabek i l d e n i z , ayan pmek isteyen Z e n g i ye engel olarak onu kucaklad, sonra da sultana takdim etti. Sultan, onu bir sohbet
meclisine ard, orada kendisine ve emirlerine hilatler giydirdi, ssl atlar ile
mcevherli bir kl hediye etti. Ayrca Irak emirlerine de Z e n g i nin arlan
mas iin emir verdi. Z e n g i , sultan A r s l a n a h n yannda bir hafta kald.
Huzurdan ayrlnda sultan, ona ikinci kez hilat giydirdi ve hkimi bulunduu
Fars blgesini tekrar kendisine verdi. Bu suretle Salgurlu hanedan ilk kez res
men, Irak Seluklu Devletine tbi oldu.
Sultan A r s l a n a h a tbi olanlardan birisi d e M e y y e d A y a b a idi. B
yk Seluklu Devletinin mirasn paylamak isteyenlerden biri olan Niabur h
kimi M e y y e d A y a b a , 1163 ylnda, nce Kumis blgesine gitti, burada Bistam
ve Damgana hkim oldu. O, Kumis blgesine hkim olunca sultan A r s l a n a h ,
ona deerli hiltler, sancaklar ve hediyeler gndererek btn Horasan ehirle
rini hkimiyeti altna alp ynetmesini ve kendi adna hutbe okutmasn emret
ti. M e y y e d Ay a b a , hiltleri giydikten sonra ynetimi altndaki ehirlerde
A r s l a n a h adna hutbe okuttu.
Bu devrede Grcler, nce 1161 ylnda, An zerine yryerek bu ehri elegeirdiler. Bu olaya zlen komu Trk beyleri, Ahlatahlardan II. S k m e n , I z z e d d i n S a l t u k , D i l m a o l u F a h r e d d i n D e v l e t a h , Kars ve
Srmeri Beyleri ile birleerek 1161 Temmuzunda Grclere kar harekete geti
ler. Artuklulardan N e c m e d d i n A l p da onlar takiben yola kt. Fakat bu
birleik Trk kuvveti, N e c m e d d i n A l p y beklemeden An y kuatt (Aus
tos 1161). Bunun zerine Grc kral III. G i o r g i , ordusuyla Trk askerlerine
hcum etti. Daha nce Grclerce tutsak alnm olan I z z e d d i n S a l t u k , bir
daha onlarla savamayacana ant etmiti, bu nedenle ni olarak geri ekildi. Onun
bu davran ve N e c m e d d i n A l p nin beklenilmemesi, Trk ordusunun ar
bir yenilgiye uramasna sebep oldu. Grc kral, ertesi yl Dovini istil etti, son
278
AL SEVM-ERDOAN MERL
ra da Gence yresinde birok tahribat yapt; bu arada Grcler, Dovin ve kyle

rinde 10 bin kiiyi ldrdler, kadnlar ve pek ok kiiyi tutsak aldlar, onlar
soyup rlplak ve yaln ayak gtrdler. Grc kadnlar ise bu yaplanlar ya
drgamlar ve Mslmanlar, sizin onlarn kadnlarna yaptnz eylerin ay
nsn bize yapmaa mecbur ettiniz diyerek Mslman kadnlar giydirdiler.
Grcler, bununla da yetinmeyerek l d e n i z e yazdklar mektupta, Gence ve
Beylekandan biz, hara alyorduk. Yllardan beri bu para gelmiyor, bunun gn
derilmesini senden rica ederiz , demilerdi, i l d e n i z ise verdii cevapta Tiflisi
almakta kararl olduunu bildirmitir. 1g a z i , Hemedanda bulunan A r s l a n a h a Grclerin gnderdikleri mektup hakknda bilgi vererek bunu nasl cevablandrdm anlatmt. Sultan A r s l a n a h Irak askerlerini toplayarak
Nahvanda bulunan l d e n i z ile birleti ve daha sonra Genceye gittiler. Bu
Seluklu ordusuna evredeki emirlerden L S k m e n , F a h r e d d i n D e v l e t a h ve Meraga emri A r s l a n a p a da askerleri ile katldlar. A r s l a n a h ,
I I . S k m e n e ok iltifatlarda bulunmu ve kendisine Ici (aabey) diye hitap
etmiti. Seluklu ordusunun bu kuvvet ve kudreti Grcleri rktm ve bar
teklif etmelerine sebep olmutu. Sultan A r s l a n a h , bu konuda atabek i l d e n i z in de dahil olduu bir danma toplants yapt. Toplantda i l d e n i z in
bar yapmak fikrinde olduunu anlayan teki emrler, intikam hrsmz teskin
edecek bir sava yapmadan nasl dneriz diyerek savata kararl olduklarn bil
dirdiler. iki taraf arasnda Lukr kalesine yakn bir yerde yaplan sava Seluklu
kuvvetleri kazand (Temmuz 1163). Bu yenilgi sonunda Grc kral kamak zo
runda kald. Sava sonras II. S k m e n ve D e v l e t a h , kendi memleketlerine
dndler. Sultan A r s l a n a h ile l d e n i z , Genceye gittiler, bu ehri glen
dirip, askerler ile takviye ettiler, sonra ISahvan yoluyla Hemedana geldiler. Bu
malubiyet zerine Grcler, 1164de Andan ekildiler. Atabek l d e n i z bura
ya gitmi ve ehri imar etmitir.
D aim lerle m cad ele
Seluklu ordusunun Grclere kar cihat ile megul olduu srada Batmler,
bu frsattan iyi istifade ederek Kazvin yrelerindeki ok sarp dalarn tepelerin
de kale ina etmilerdi. Bir rivayete gre, l d e n i z e bu kalelerden bahsedil

dii zaman Ismailerin ktlklerinden korktuu iin duruma mdahale
etmemitir. Ancak daha sonra Batmler, Kazvine yryp kuattlar. Halk onla
ra iddetle kar koydu, grlt ve feryat kopararak yardm istemek iin A r
l a n a h a gittiler. A r s l a n a h ve l d e n i z , teki Seluklu emirleriyle
Batmlere kar harekta giritiler. Seluklu ordusu, yaklak drt ay iinde bu
kaleleri zaptedip yktlar. Sra Kazvin civarnda Kihabta ina edilmi ve Batmler tarafndan Cihan-gay ad verilen kaleye gelmiti. Sultan A r s l a n a h , bu
kaleyi de ald ve ona Arslan-gay adn verdi (1165). Daha sonra A r s l a n a h
ve i l d e n i z , sfahana dndler. Bu yl iindeki olaylardan birisi de vezir i h a b e d d i n S i k a nin hastalanarak sfahanda kendi saraynda lmesi idi (12
279
Nisan 1165). Vezirlik makam, bir sre bo kalm, A r s l a n a h , Sve ehrinde

iken yanna gelen F a h r e d d i n K yi vezir atamtr (13 Aralk 1165). te
yandan sultan tahta karan ve daima destekleyen emirlerden biri olan e r e f e d d i n G r d b a z u da bir sre sonra Rey ehri dnda ld (8 Mart 1166).
Onun tabutu Hemedanda kendisinin yaptrm olduu medreseye gtrld. Sultan
A r s l a n a h , onun lm nedeniyle gn matem tuttu.
E m r nansn isyan
Rey emri bulunan i n a n , sahip olduu ktalarn artrlmasn istemi, an

cak bu istei kabul edilmemiti. ok gemeden o, sultan A r s l a n a h m i l d e
n i z in basks altnda tutulan bir hkmdar olduunu ileri srerek isyan etti.
Fakat i n a n , i l d e n i z ile savaacak kuvvet ve kudrete sahip olmadndan
Jeyden ekilerek Bistama gitti. Atabek l d e n i z , R eyi elegeirerek burasm,
olu M u h a m m e d C i h a n P e h l i v a n a kta ve vali olarak da vekaleten
m e r b i n A l i yi atad. Emr n a n ise Hrezmah I l a r s l a n dan yardm
istemek zorunda kald. Hrezmah, nemli bir asker birlii, n a n n emrine
verdi. I n a n ve Hrezmli askerler, nce R eyi aldlar, sonra da Sve ehrine ka
dar ilerlediler. Sultan A r s l a n a h ve teki emrler, n a n durduramadlar.
Bu srada Azerbaycanda bulunan atabek l d e n i z in yetimesi zerine n a n
ve beraberindeki Hrezmli kuvvetler, geri ekilmek zorunda kaldlar (1166/1167).
te yandan Rey valisi m e r , atabek l d e n i z in emirlerini yerine getir

meyip isyana balad ise de sultan A r s l a n a h , onu hileyle yanna ard ve
Sve ehrinde tutuklatt (1168). Bu durumu renen emr n a n , eskiden hki
miyeti altnda olan R eyi tekrar elegeirme frsatn buldu ise de atabek l d e
n i z , Azerbaycandan gelerek emr I n a n malup etti. Emr I n a n m
Taberek kalesine ekilmesi zerine, i l d e n i z drt ay sreyle buray kuatt. ki
taraf her gn savayorlard, nihayet i n a n , bir mektup yazarak bar yapmak
istediini bildirdi. Ancak atabek l d e n i z , bar grmelerini onun veziri S a d e d d i n E e l ile yapt. Babaa yaplan bu grme srasnda l d e n i z , ve
ziri kendi tarafna ekmeyi baard. Sonunda S a d e d d i n E e l , i n a n n
gulam ile anlat. Bu gulamlar uyurken emr I n a n ldrdler. Bylece
Irak Seluklu Devleti, dousunda daima tehlike ve huzursuzluk yaratan emr
i n a n dan kurtulmu oldu, i l d e n i z , onun lmnden sonra Rey ehrini tekrar
olu P e h l i v a n M u h a m m e d in ynetimine verdi.
Irak Seluklular iin dou ynndeki asl byk tehlike, Hrezmahlar Devletinden geliyordu. Hrezmah Ilarslan, Horasan blgesinin merkezi Niaburu
tehdide balaynca sultan A r s l a n a h a tbi olan M e y y e d A y a b a duru

mu I l d e n i z e bildirdi. Atabek l d e n i z , I l a r s l a n a Horasann, hatt Hrezmin Seluklu sultanlarnn mlk olduunu hatrlatarak Niabura ynelik bir
hareketin silahla karlk greceini bildirdi. I l a r s l a n bu tehdite kzarak Ni
abur zerine yrd, i l d e n i z de bu harekete karlk olmak zere Bistama
ilerledi. Hrezmah, i l d e n i z ve Irak askerlerinin harekete getiini haber al
280
AL SEVM-ERDOAN MKRL
d zaman Niaburdan ayrld (1166/1167), Fakat M e y y e d A y a b a , muhte

melen Hrezmahlar tehlikesinin devam edeceini anlam olmal ki, i l d e n i z e
tbi olmay yeledi, i l d e n i z ise bu durumu rendii zaman, Bstamdan ayr
larak Rey yoluyla Azerbaycana dnd. O, Musul atabeki K u t b e d d i n M e v
d u d b i n Z e n g i ye bir eli gndererek ondan A r s l a n a h adna hutbe okut
masn ve sikke bastrmasn, eskiden Seluklu sultanlarna gnderilen vergi ve
armaanlarn gnderilmesini rica etti. M e v d u d , bu istei memnuniyetle ka
bul ederek Musulda A r s l a n a h adna hutbe okuttu. Ayrca Diyarbekir ve Elcezire blgelerinde muhtemelen Ahlatahlar ve Inaloullar gibi Trk beylikleri
de A r s l a n a h sultan olarak tanm ve kendisine birtakm hediyeler, Arap
atlar, Rum katrlar, Msr ve Dmak retimi eitli elbiseler gndermilerdi.
Bylece M e v d u d ile i l d e n i z arasnda kuvvetli bir dostluk olumutu. Fars
hkimi Salgurlulardan atabek Z e n g i de eskiden olduu gibi vergiyi demekte
idi. Ote yandan bir sre Irak Seluklular ile dostane ilikileri srdren Meraga
emri A r s l a n a p a , daha sonra Badata bir eli gnderip yannda bulunan
sultan II. M u h a m m e d in olu adna hutbe okutulmasn istedi (1167/1168);
ayrca bu istei kabul edilirse pek ok para gndereceini bildirdi. Halife M s t e n c i d de Irak Seluklular aleyhine olan bu frsat karmayarak onun isteini
kabul etti. Bu haber, i l d e n i z e ulat zaman hemen byk bir ordu hazrla
yp olu P e h l i v a n M u h a m m e d kumandasnda A r s l a n a p a nin zerine
gnderdi, iki taraf arasndaki sava kaybeden A r s l a n a p a , Meraga ehrine
kapanmaktan baka are bulamad. P e h l i v a n , Meragay kuatarak A r l a n a p a y bask altnda tuttu. Sonunda A r s l a n a p a , yeniden A r s l a n a h
sultan olarak tanmay kabul etti, P e h l i v a n da Hemedana dnd. Bylece bir
ok evre, lke ve ehirde sultan A r s l a n a h n stnl kabul edilmiti. Ta
bii bunun salanmasnda en byk pay, atabek i l d e n i z in idi.
II. Arslanaba yardm
A r s l a n a h n sultanl srasnda Kirmanda ise amansz bir taht mcade

lesi yaplyordu. Bu mcadeleye katlanlardan melik II. A r s l a n a h , atabek
K u t b e d d i n M u h a m m e d ve emirlerin ou B e h r a m a h ile yaplan sa
va kaybederek katlar. Melik II. A r s l a n a h , daha sonra Irak Seluklula
rndan salad yardmla Kirmana dnerek tekrar tahta geti (Bk. Kirman
Seluklular). O, bakent Berdesir ehrine ve orada da kaleye girdii zaman hzi
nede kardei B e h r a m a h n gtrmekten aciz kald silah, hal, gm vb.
eyleri Irak ordusu kumandan C e m a l e d d i n M u h a m m e d b i n A k k u a
gndermi ve kendisinden zr dileyerek, Eer ben, hzinede cevherler bulsa
idim, bunlar A r s l a n a h dan saklamaz, kendisine ve atabek I l d e n i z e gn
derirdim. nk onlarn her ikisi de benim hakkmda kusur etmediler, bana ih
san ve ikramda bulundular. Sen benim zrm kabul et, sultan ve atabek
l d e n i z e mazeretimi bildir demiti. Ayrca melik A r s l a n a h , kendi h
kimiyetindeki lkelerden de para toplam, bunun bir ksmn emr C e m a l e d -
281
d i n in beraberinde bulunan askerlere vermi, geri kalann da yine sultana

gndererek, Ben bu memleketlerde sultann nibiyim, askerlerin masrafndan
fazla bir ey artarsa sultana gnderirim, bundan kendim iin bir ey saklamam
demiti. Bu sylediklerini ayrca kendi yazsyla sultana ve atabek l d e n i z e
bildirdi. Emr C e m a l e d d i n , bir sre sonra Iraka dnd ve Hemedanda b
yk bir trenle karland, atabek l d e n i z i ziyarete gittii zaman, l d e n i z
ayaa kalkarak onu kucaklam ve Allaha kr olsun ki, senin elinle Kirmann
fethi ve sahibine teslimi ve bu suretle sultann ama ve isteini yerine getirmek
ksmet oldu. Zira bu mlk, babas tarafndan kendisine verildikten sonra karde
leri tarafndan gasp edilmiti demitir. Bylece bu yardm sonucunda melik A r s l a n a h , Irak Seluklularna tbi oldu. Bu olaylar srasnda sultan
A r s l a n a h n veziri F a h r e d d i n K , Hemedanda ld, A r s l a n a h
ise sfahana geldi ve burada C e l l e d d i n E b u l f a z I D e r g z i n yi ve
zir atad (Temmuz/Austos 1170).
A relanat-ldeniz ilikileri
Her nekadar sultan A r s l a n a h , grnte Irak Seluklu sultan idiyse de

devleti, aslnda atabek i l d e n i z ynetiyordu, sultan onun ilerine hi karm
yordu. Hatt l d e n i z in ktalar istedii gibi kullanmas, istedii kimselere ver
mesi hususundaki basks cann skyordu. A r s l a n a h , bu konuda sylenmeye
balad vakit, ayn zamanda atabek i l d e n i z in ei olan annesi H a t u n , onu
sakinletirmeye alyordu. Sultann annesi, atabek i l d e n i z in yaptklarn an
latarak bu konuda unlar syledi. Bu adama kar bir ey syleme; o, senin iin
kendi hayatn tehlikeye att, ka kez savalara girdi. Senin urunda varn you
nu sarf etti, askerlerini ve adamlarn kaybetti. Nihayet seni sultan yapmay ba
ard. Seluklu ehzadelerinden birok kimse, yaa senden byk olduklar halde
hapislerde kt bir ortamda yayorlar. Sen, saltanat tahtnda olduun iin onlar
harekete muktedir olamyorlar. Halbuki atabek l d e n i z , kendisi ve iki olu sa
na hizmet ediyorlar, senin dmanlarnla mcadele ediyorlar, sen ise rahat ve sa
kin olarak vakit geiriyorsun, onun yapt ilere karma, ondan sana bir zarar
gelmesinden korkma. O, senin memlkndr . A r s l a n a h , annesinin szleri
zerine sustu ve sakinleti. Ancak i l d e n i z , sultann zel hayatn dahi kontrol
ediyordu. A r s l a n a h , bir gece, sarho olduu srada hzinesinde ne varsa ev
resindekilere balamt. l d e n i z , bunu duyunca verilenlerin hepsini geri al
d ve ona, Paray ihtiya d eylere sarf edersen ayn ekilde gereksiz yere para
toplamak zorunda kalrsn ve bylece halka zulmetmi olursun dedi.
S on G rc seferi
Grcler, Seluklu kuvvetlerinin daha ok randa megul olmasndan yarar

lanarak harekete gemiler ve tekrar A ny elegeirmilerdi. Atabek l d e n i z ,
Grclere kar baar kazanamaynca yeniden kuvvet toplamaya alt ve evre
deki Islm lkelerine bu amala haber gnderdi. A r s l a n a h ise Hemedanda
282
iken, annesi kendisini bu sefere armak iin Azerbaycandan Hemedana geldi,

A r s l a n a h , daha sonra Nahvana gitti. Onun yansra sefere katlacak Trk
emirleri l d e n i z , oullar P e h l i v a n M u h a m m e d ile K z l A r s l a n ve
Ahlatah II. S k m e n de Nahvanda toplandlar. Sultan A r s l a n a h , bura
da hastaland, gn beklendii halde hastal gemedi. O, ve annesi, Kilya (Kiliya) kalesine oradan da Dovine geldi, ancak hastal iyilememiti, bu bakmdan
daha ileriye gidemedi. Neticede atabek 1 d e n i z ve teki Trk emirleri, sefere
devam ederek Grcistanda Akehir (Ahalkelek)e ve Tiryalis ovasna kadar iler
lediler. Grc kral, bu mttefik Trk ordusuna kar kmaya cesaret edemeye
rek ormanlk blgeye kat. Trk ordusu bu baarl seferden sonra Nahvana
dnd (1175). Sultan A r s l a n a h ise Nahvanda 50 gn kald. Ahlatah II.
S k m e n ve teki emirlere, hiltler verdi. A r s l a n a h , daha sonra Hemedana
yneldi. O, Tebrize ulanca, Nahvandan annesinin lm haberi geldi, fakat
Hemedana kadar durum sultana bildirilmedi. A r s l a n a h , burada annesinin
lmn haber ald zaman, byk yas tuttu. Sultann annesinden bir ay sonra
da atabek l d e n i z lmt (1175). Atabek l d e n i z in lm, doal olarak
Irak Seluklu Devleti iin byk bir kaypt. O, bu devleti yeniden toparlam ve
kuvvetli bir duruma getirmiti.
1d e n i z in lmnden sonra byk olu M u h a m m e d C i h a n P e h l i
v a n , sratle Nahvana giderek babasnn yerine geti ve kendisini atabek ilan
etti. Sultan A r s l a n a h ise evresindeki teki emirlerin tevikiyle atabek P e h
l i v a n dan kurtulmak istiyordu. Bu emrler, askerleriyle birlikte onun emrinde
toplandlar. A r s l a n a h , P e h l i v a n ile mcadele etmek iin Azerbaycana
doru harekete geti ise de Zencan da hastaland, bunun zerine P e h 1i v a n ile
barmay yeleyip devlet ynetimini ona brakt. Bu arada Huzistan ve Ahvaz h
kimi u m 1a , atabek l d e n i z zamannda lkesine yakn olmas dolaysyla IVihavendin kendisine verilmesini istemi, l d e n i z de bu istei reddetmiti. O,
ld zaman C i h a n P e h l i v a n m Nahivana gitmesini frsat bilen u m 1a , yeeninin komutasnda bir kuvveti Nihavende gnderdi. u m 1a nin asker
leri, hile ile Nihavende girip ehri yamaladlar. Bu olaydan sonra u m 1 a , baz
Trkmenlere kar harekete geti. Bunun zerine Trkmenler, atabek C i
h a n P e h l i v a n dan yardm istediler. C i h a n P e h l i v a n d a u m l a ya kar
bir ordu gnderdi, iki taraf arasnda cereyan eden savata u m 1 a ya bir ok isabet etti; yaralanan u m 1 a , olu ve yeeni ile birlikte tutsak alnd. Ancak u m l a , iki gn sonra lm ve yerine olu e r e f e d d i n E m r a n gemiti.
Atabek C i h a n P e h l i v a n n mcadele ettii devletlerden biri de Ahmediller idi. A r s l a n a p a , 1174/1175 ylnda lm, yerine olu F e l e k d d i n in gemesini vasiyet etmiti. Atabek C i h a n P e h l i v a n , muhtemelen bu dei
iklik srasnda Ahmedil ehirlerini almak iin harekete geti, sonunda iki taraf
arasnda bir antlama imzaland. C i h a n P e h l i v a n , bu antlamayla kendisi
ne verilen Tebrizi kardei K z l A r s l a n n ynetimine brakarak Meragadan ayrlmtr.
283
Sultan A rslanah n lm
Sultan A r s l a n a h , devlet ynetimini C i h a n P e h l i v a n a braktktan

sonra siyas faaliyetlerde hibir rol olmad ve hayat hastalklarla geti. O, haya
tnn son dneminde Hemedan reisi S e y y i d F a h r e d d i n in kzkardei (bir
rivayete gre kz) S i t t i F t m a i l e evlendi. A r s l a n a h , bu evlilikten biriki hafta sonra Hemedan da ld (Ocak 1176). Bir sylentiye gre, vey kardei
P e h l i v a n , ona zehir iirmitir. A r s l a n a h , babasnn Hemedanda yaptr
m olduu medresede bulunan trbesinde, onun yanma gmld.
Sultan A r s l a n a h , orta boylu, krmz yzl ve gzel ehreli, uzun sakal
l, salar ince ve uzun kakll bir hkmdard. O, utanga, abuk memnun olan,
soukkanl ve affedici bir karaktere sahipti. Gayret ve hamiyet sahibi olup, elen
ceyi ok severdi. Onun dnemindeki grkemli saltanat, kabul merasimleri, av par
tileri, elence meclisleri hibir devirde grlmemi ve giymi olduu kymetli
giysileri, Seluklu hkmdarlarndan hi kimse giymemiti.
IX.
SULTAN III. TURUL DEVR
A r s l a n a h m lmnden sonra atabek P e h l i v a n , Irak Seluklular tah
tna olu T u r u l u geirmiti. III. T u r u l tahta getiinde henz 7 yanda
olduundan ynetim tamamen atabek P e h l i v a n n elinde idi. Bir kaynaa g
re o, Beikten kp tahta oturmutu, edep mektebinde arama zahmetini ekme
den hkmdarlk atna binmiti . ok gemeden kk yataki T u r u l un
sultanlna aileden bir rakip kt. Huzistanda bulunan A r s l a n a h m kar
dei M u h a m m e d , onun lm haberini ald zaman yeniden tahta sahip ol
mak sevdasna dt. Huzistan hkimi e r e f e d d i n E rn r a n da kendisi ile
beraber olmaya ve Irak zerine yrmeye tevik etti. Emr e r e f e d d i n , ona
sfahana gitmesi tavsiyesinde bulunmas zerine melik M u h a m m e d , sfahana
geldi. Orada bulunan baz emrler ve Hemedandan gelen K a f u d H a r a
n , kendisine katldlar. Onlarn birletiini renen atabek P e h l i v a n , as
kerleriyle sratle sfahana yrd. Melik M u h a m m e d , P e h l i v a n n
karsnda tutunamyarak hezimete urad ve Huzistana kat. Emr e r e f e d
d i n , korkusundan onu lkesine sokmad. Melik M u h a m m e d , son olarak Fars
blgesinde atebek Z e n g i ye snd. Ancak bunun peinden de atabek Z e n g i ye
P e h l i v a n n tehdidi geldi. Atabek P e h l i v a n , melik M u h a m m e d i gn
dermedii takdirde Fars blgesini tahrip ettireceini bildiriyordu. Nitekim o, ks
men bu tehdidini yerine getirdi, Fars ve civarn geni lde yamalatt. Bu
yamadan ktphaneler ve medreseler dahi kurtulamad. Atabek Z e n g i , are
siz kalarak onun isteine boyun eip, melik M u h a m m e d i yakalayarak P e h 1i v a n a gnderdi. Melik M u h a m m e d , hapsedildii Sercihn kalesinde ld.
Atabek M u h a m m e d P e h l i v a n n baard ilerden biri de Grclerin Azer
baycana yapt saldry nlemesi idi. P e h l i v a n , kuvvetleriyle Grc memle
ketine girdi, bu orduya kimse kar koyamad. Bu bakmdan Grcler, kendisine
eli gndererek istedii artlar erevesinde bir bar yaptlar. Atabek, bundan
sonra Iraka dnerek evrede bulunan hkmdarlara mektuplar gnderdi ve on
lardan sultan III. T u r u l adna hutbe okutmalarn istedi. Ona olumlu cevap
veren ve III. T u r u l adna hutbe okutanlar arasnda, Musul Atabeklii, Salgurlular, Huzistanda e r e f e d d i n E m i r a n , Bvendler ve Gney-dou Anado-
28S
luda Ahlatahlar ve Saltuklular bulunmakta idi.
Atabek M u h a m m e d
P e h l i v a n n yaad zaman iinde Hrezmahlar Devleti ile de dostluk ve iyi
ilikiler devam etmiti. 0, Abbas halifesi ile de iyi ilikilerini srdryor ve eli
leri daima Badata gidip geliyordu. Hatt halife ona hiltler gndermiti. Onun
srdrd bu dostluk nedeniyle halife M s t a z i (1170-1180), T u r u l un sul
tanln onaylam, nvan ve lakablar ( R k n e d d i n Kasim Emriilmminn)
vermiti.
Ildenizliler, Salgurlu atabekleri ile daim bir ekime halindeydiler. Onlar,
belki de Salgurlularm Irak Seluklu Devletine ballklarnn tam olmad d
ncesiyle bu atabeylii ezmek iin frsat aramaktaydlar. l d e n i z in intikam

hrsn olu C i h a n P e h l i v a n da srdrmekteydi. Bu bakmdan Salgurlu atabeki T e k l e nin hkimiyetinin ilk yllarnda, onun iraz da bulunmamasndan
yararlanan atabek C i h a n P e h l i v a n , Fars a bir akn yaparak iraz yama
lad ve birok kimseyi ldrd (1179/1180). Onun bu aknlar daha sonra da de
vam etmiti. Bu sralarda atabek Te k e ye kar amcasnn olu T u r u l da
taht mcadelesine giriti. T u r u l , nce baarsz kaldysa da daha sonra Iraka
giderek atabek C i h a n P e h l i v a n dan salad orduyla Fars zerine yrd.
T u r u 1, bu hareketi iki- kez tekrarlad ise de her seferinde malup olmaktan
kurtulamad. Bu savalar sebebiyle Fars blgesi tahrip oldu ve halk byk zarar
lara urad.
H alife Nasr Lidinillaha bal
Abbas halifesi M s t a z B i e m r i l l a h , 1180 ylnda ldkten sonra ye
rine, olu N s r L i d i n i l l a h geti. Daha sonra yeni halifeye bat almak iin
her tarafa eliler gnderildi. eyhu-uyuh S a d r e d d i n de atabek Pe h li v a n a
eli olarak yolland. Atabek, nce yeni halifeye bat etmedi. S a d r e d d i n bunun
zerine ar szler syledi, hatt askerlerine onun huzurunda: O, EmrlM minne bat etmedike, siz de ona itaat etmek mecburiyetinde deilsiniz, hat
t onu emirlikten azletmeniz ve onunla savamanz gerekir dedi. Bunun zerine
P e h l i v a n , bat etmeye ve halife N s r L i d i n i l l a h adna hutbe okutmaya
mecbur kald.
Salahaddiu Eyyub iie ilikiler
Atabek C i h a n P e h l i v a n ve sultan III. T u r u l un saltanatnn ilk yl

larnda rak Seluklu Devleti ile Eyyubler, Elcezire ve Dou-Anadoluda nfz
mcadelesine giritiler. S a l a h a d d i n E y y u b , bu srada lkesini genilet
meye balamt ve Musulu itaat altna almak istiyordu. Bundan endieye den
Musul hkimi Zengilerden z z e d d i n M e s u t , S a l a h a d d i n e bir eli he
yeti gndererek anlama yollar arad. Ancak elisi M u h y i d d i n e h r i z u r i nin kat tutumu sebebiyle iki taraf arasnda anlama yaplamad. z z e d d i n
M e s u t , bu olaydan sonra atabek P e h 1i v a n ile iyi ilikiler kurdu. S a l a h a d
d i n E y y u b de Musulu yeniden kuatt (Nisan 1185). te taraftan Ermenah-
286
beyi II. S k m e n in lm (10 Temmuz 1185) zerine,

S a l a h a d d i n E y y u b kuatmay kaldrarak Ahlata hareket etti. Ancak bu
srada Ermenahlar Beyliinin en kuvvetli emri S e y f e d d i n B e k t i m u r , Ah
latta duruma hkim oldu. Ayn zamanda bu devletin topraklarn elegeirmek
isteyen atabek C i h a n P e h l i v a n da Ahlat civarnda ordugh kurdu. Neticede
S a l a h a d d i n ile P e h l i v a n bir anlama yaparak B e k t i m u r un Ahlat ze
rindeki hkimiyetini kabul ettiler. S a l a h a d d i n E y y u b , P e h l i v a n ile an
latktan sonra tekrar Musula yrd. I z z e d d i n M e s u t , Badata ve atabek
P e h l i v a n a heyetler gndererek yardm istediyse de bunlar eli bo dndler.
I z z e d d i n M e s u t , bu durumda S a l a h a d d i n ile anlama yapmak istedi.
Neticede uzun grmelerden sonra iki taraf arasnda bir antlama imzaland.
Bu antlamayla Musullular, Seluklular adna hutbe okutmaktan ve para bastr
maktan vazgeerek S a i a h a d d i n E y y u b adna hutbe okutup para bastra
caklard. Bu durum karsnda P e h l i v a n , hibir ey yapamad.
lar
K zl A rslan n atabek lii
S a l a h a d d i n E y y u b , Kazvin ve Bistam blgelerindeki Batnleri orta

dan kaldrmak iin atabek C i h a n P e h l i v a n dan, lkesinden gei izni iste
di. O, S a l a h a d d i n E y y u b nin asl amacnn lkesini almak olduunu
sanarak savunma hazrlklarna giriti. Atabek C i h a n P e h l i v a n , bu olaydan
byk znt duyarak hastalanm ve lmtr (ubat/Mart 1186). Atabek C ih a n P e h l i v a n , adaletli, gzel ahlkl, yumuak huylu ve iyi idare kabiliyeti
ne sahip bir insand. Onun zamannda idaresi altndaki ehirler emniyet, halk
da huzur ve gven iinde yayordu. Atabek, salnda Hrezmahlar hkmda
r Te k i ile dostluk mnasebetleri iinde olmu, iki taraf arasnda dostluk ve
samimiyet havasnn hkim bulunduu mektuplar yazlmt. Atabek C i h a n P e h
l i v a n n halifelik hakkndaki dnceleri, bir tarihinin nakline gre yle idi:
Halifelerin dnya sultanlarn himayelerinde bulunduran ve ilerin en gzeli,
hareketlerin en by olan hutbe ve imamlk ile megul olmalar; hkmdarl
ve cihan hkimiyetini sultanlara brakmalar lzmdr . Atabek, ileri, dne
rek ve itina ile yapard.
Atabek C i h a n P e h l i v a n n drt olu vard. Bunlardan iki olu K u t l u g n a n ve m e r in anneleri n a n H a t u n idi. teki iki olundan
E b B e k r , baka bir Trk kadndan, z b e k ise bir cariyeden domutu. Ata
bek C i h a n P e h l i v a n lmnden nce ocuklarna, amcalar K z l A r s
l a n O s m a n a itaat etmelerini vasiyet etmiti. Bylece lldenizlilerin bana
K z l A r s l a n geti. te yandan rak Seluklu sultan III. T u r u l , atabek
lerin basksndan bkm ve K z l A r s l a n m atabek olmasn istememiti. An
cak evresindeki emrlerin ounluunun istekleri sonucunda, K z l A r s l a n
Hemedana armak zorunda kald. K z l A r s l a n , Azerbaycandan hareketle
Hemedana geldi. Sultan T u r u l , emr ve askerlerine onun bir gnlk yoldan
karlanmasn emretti. Karlama treninden sonraki bir olay, bu ortamn dei-
287
meine sebep oldu. K z l A r s l a n , sultann elini pt srada sultann hacibi K a r a g z , atabeki ldrmek istedi. Sultan T u r u l , bir. gz iaretiyle bu
suikast nledi. Atabek K z l A r s l a n , bu olay rendii zaman sultan T u r u 1 un kendisi hakknda iyi niyet beslemediini anlad. O, grnte T u r u l a
hrmette kusur etmiyor, fakat sultann hareketlerini de dikkatle takip ediyordu.
Nitekim ertesi gn, atabek K z l A r s l a n , o vakte kadar kimsenin sultana tak
dim etmedii trl trl hediyeler verdi. Atabek, sultana her gn, bir gn nce
takdim ettii hediyelerden daha iyisini sunuyordu. Bir ay boyunca bu ekilde he
diyeler takdim etti. Bu hediyelerin kymeti 100 bin altn deerinde idi. Atabek,
bundan baka 100 bin altn daha verdii gibi, btn emirlere de hiltler ve silah
lar hediye etti. Atabek K z l A r s l a n , bylece btn emirleri kendi tarafna
ekmeyi baard, i n a n H a t u n ise kendi oullarnn gzard edilmesini ve K z i l A r s l a n m E b B e k r e deer vermesini ekemeyerek atabeke dman
olmutu, i n a n H a t u n , derhal harekete geerek P e h l i v a n m Hemedanda bulunan eski memlklerinden A y a b a ve R u s u yanma ard. Onlara: Ben
sizi yllarca besleyecek kadar altna, hzinelere, mala sahip olduum halde, cariyeden dnyaya gelmi bir adamn bu derecede ykselmesine sizin vicdannz na
sl raz oluyor? Siz benim iki ocuumu ata bindirerek bana getiriniz. Ben, onlar
ve sizinle gelecek adamlarn hepsini besleyebilirim. O kadar para sarfedebilirim
ki, sizin mevlnz atabek P e h l i v a n m askerleri de size iltihak eder dedi,
i n a n H a t u n , A y a b a ve R u s , beraberindeki askerlerle ieyde topland
lar. Atabek K z l A r s l a n , bu durumu rendii zaman R eye yrd. An
cak ona muhalefet eden emrler, kaarak Damgan'a geldiler, i n a n H a t u n ve
oullar i?eyde kaldlar. R eye gelen atabek, onlara iyi davrand. Ancak K
z l A r s l a n m yannda bulunan sultan III. T u r u l , bu kargaadan yararla
narak kam ve Damganda A y a b a ile R u s a snmt.
Bu olaydan sonra sultan III. T u r u l ile atabek K z l A r s l a n arasnda
bir hkimiyet mcadelesi balad. T u r u l , bu mcadele srasnda, nce Taberistana kaarak Bavendlerden H s a m d d e v i e E r d e i r e konuk oldu
(1187), ancak ondan beklediini bulamad. nk Erder, iki yzll elden b
rakmayarak, sultana uygun bir ekilde hizmet etmiyordu. O, sultann zayf bir
durumda olduunu atabeye bildiriyor, T u r u l u yakalayacam diyerek onu
aldatmaya alyordu. III. T u r u l , Bvendilerin yannda istediini bulamaynca
oradan ayrld, Damgan ve Girdkuhdaki Batmlere bir sefer dzenleyerek onlar
cezalandrd, daha sonra da R eye dnd; burada kendisine, Ebher hkimi B a h a e d d i n e r e f d d e v l e , Zencan hkimi Kafudoullar ve Meraga hki
mi A l a e d d i n K r p e A r s l a n katldlar. Atabek K z l A r s l a n , onlarn
birletiini iittii zaman bu birleik gten korkarak Hemedandan ayrld. Sul
tann yannda olan emirlerden A y a b a ile R u s , P e h l i v a n m olu i n a n
M a h m u t un da babas gibi, kendisiyle olmas iin T u r u l dan sz aldlar,
i n a n M a h m u t , kardei Emr-i Emiran O m e r ile beraber amcalar K
z l O s m a n dan kaarak bu srada i?eyden Hemedana gelmi olan sultanla bir
288
letiler. III. T u r u l , Hemedanda kendisine hce A z i z e d d i n i vezir tayin

etti (1187). Atabek K z l A r s l a n ise Azerbaycana gitmiti. Sultan, k mevsi
mini (1187/1188) Hemedanda geirdi. Ancak ok gemeden baz emrler arasnda
ekimeler balad. nce A y a b a , R u s u ortadan kaldrmak istedi ve bu niye
tini sultana da anlattktan sonra, R u s u tutuklayarak mallarn yama ettirdi.
Bu yama srasnda Hemedanm bir mahallesi de zarar grmt. Hemedan hal
k, sultan ok sevdiklerinden bu olay hogr ile karladlar; hatt evi yamala
nanlardan biri Sultan, itaatsiz ve serseri uaklar yznden sulanamaz. Bunu
sultan buyurmu, yahut sultann bundan haberi olmu olsayd, onun iradesini ca
nmdan bile stn tutardm dedi. Emr R u s ise yakalandktan sonra Alddevle kalesinde tutuklu kald ve muhtemelen orada ld. Bu olaylar srasnda atabek
P e h l i v a n n olu E b B e k r , baz emirlerle sfahanda bulunuyordu. Isfahanllar onlarla kavga ederek ehirden kovdular. Sultan III. T u r u l , Isfahanllara yardm iin bir miktar asker gnderdi ise de ehirden kovulanlar, bu gelen
askerlere pusu kurdular ve hibirisinin kamasna frsat vermeden ldrdler.
Onlardan sadece Emr-i Alem I l d e n i z i tutsak almlardr. Bu durum, sulta
nn otoritesi iin bir kudretsizfik ve baarszlk rnei idi. evresindeki emrler
bu nedenle yava yava sultandan mitlerini kesmeye baladlar. Bunun zerine
atabek K z l A r s l a n , Abbas halifesi N a s r L i d i n i l l a h a bavurarak on
dan yardm istedi. Bu sralarda Abbasler, Seluklularn gsz durumundan ya
rarlanarak bu Trk devletinin ortadan kaldrlmas iin gayret sarfediyorlard.
K z l A r s l a n n bu teklifini memnuniyetle karlayan halife, ona hilt yolla
d gibi, bir ordu hazrlayarak Badattan yola kard. Ancak olaylar, onlarn
dndkleri gibi gelimedi, iki taraf arasndaki mcadeleye K z l A r s l a n vak
tinde gelememi, Hemedan yaknndaki Day-Mergde yapdan savata, Seluklu kuv
vetleri vezir C e l a l e d d i n komutasndaki hilfet ordusunu malup etmiti (6
Mays 1188). Bu olaydan sonra atabek K z l A r s l a n , Hemedan zerine yrdyse de sultann ordusu karsnda kesin sonu alamayacan anlayarak Kirmanah taraflarna ekildi.
Bu savan ardndan Meraga hkimi A l e d d i n K r p e A r s l a n , sulta
nn yanna gelerek Hemedanda elini pt, sultan da ona ok ikramda bulunarak
olu B e r k y a r u k u kendisine teslim ve atabek tayin etmiti. Day-Merg sava
n kazanmas nedeniyle sultann yanma gelenlerden biri de u m 1a nin olu G a r s d d i n idi. Bylece III. T u r u l un yannda byk bir ordu topland. Atabek
K z l A r s l a n da halifelik ordusunun yenildiini renince Azerbaycandan ha
rekete geerek Hemedana yneldi, iki taraf arasnda bir ay kadar sren kk
savalar yapld. Kesin bir sonu almadan K z l A r s l a n , sava alanndan e
kilerek Huzistandaki Esedbad ehrine gitti. te yandan III. T u r u l , artk
A y a b a nm basksndan sklmaya balamt. Sultan, bu tip emrlerle bir i ya
pamayacan ve atabek K z l A r s l a n malup etmek iin baka bir ordu ge
rektiini anlad. Bu bakmdan A y a b a nm ldrlmesi iin emir verdi. ok
gemeden A y a b a nin ldrlmesi, dier emrler arasnda huzursuzlua sebep
289
oldu. K u t l u g i n a n , Hemedandan ayrlarak annesinin yanma Reye gitti. Ata

bek A l e d d i n K r p e A r s l a n da Meragaya dnmt. Bu durumda sul
tan Tu r u 1 da Azerbaycana gitmek zorunda kald. Bu arada Abbas halifesi ise
K z l A r s l a n sultan T u r u 1ile savamas iin tevik ediyordu. K z l A r s
l a n , bu tevik sonucunda T u r u 1 ile savamak iin ikinci kez Hemedana do
ru ilerledi; halife de Badatta yeni bir ordu hazrlayarak gnderdi. Badat askeri
ise Hemedana giderek bir sre orada kald; atabek K z l A r s l a n da oraya geldi.
Burada K z l A r s l a n a, halife N a s r L i d i n i l l a h n kendisine olan te
vecch ve iltifat iletildikten sonra kendisine Melik Nsiri Emrl-mminn nvan verildi. Halifenin buna karlk ondan istei sultan T u r u l un peinin
braklmamasyd.
Sultan T u ru l-em rler anlam azl
Sultan, 1188/1189 kn Hemedan da geirdi. 0, inanc ve bilginleri sevmesi

dolaysyla, nl ahsiyetlerden Z a h i r e d d i n B e l h ile sk sk grmekte
ve fikir alveriinde bulunmakta idi. Bu srada sivil devlet ilerigelenleri Rey eh
rinde bulunan K u t l u g n a n a ksa mektuplar gndererek, Sultan, gecele
ri Z a h i r e d d i n B e l h nin evine gidiyor ve onunda meverette bulunuyor.
Bizim ona hi gvenimiz kalmamtr. ehrin reisi A l d d e v l e ile anlaarak
ve onun yardmyla, sultan yakalamak iin bize sz vermelisin demilerdir. On
lar, bu mektuplar bir denein iine koyuyorlar ve bir serhengin (avu) eline
vererek R eye yolluyorlard. Nihayet bu serheng, sultann adamlar tarafndan ele
geirilerek durum, III. T u r u l a bildirildi. Sultan, o gn hibir giriimde bu
lunmad; ertesi sabah, btn devlet bykleri, det olduu zere, sultann yan
na geldiler, grevliler de divana oturdular. Sultan, nce S e y y i d F a h r e d d i n
A l d d e v l e ile grt, sonra bata vezir olmak zere, grevlileri birer bi
rer yanna ard. T u r u l , onlarn K u t l u g i n a n a gnderdii mektupla
r nlerine att. Onlar, derhal aman diledilerse de sultan hepsinin yakalanmasn
emretti, ayrca mallar da msadere edilerek sultann sarayna getirildi. III. T u
r u l , kendisine ihanet edenleri derhal Alddevle kalesine hapsetti. Onlar, can
lar iin aman dileyerek mal ve para vermeyi taahht ediyorlard. Bir aya yakn
zaman bu ekilde geti; III. T u r u l bir gn kalede dolayor ve onlar sktr
yordu. Bu srada tutuklu bulunanlardan T a t d r K u t l u k , manasz szler
sylemee balad ve sultann yzne kar, Btn bu balar kopar ve falan ye
re koy, nk ben, senin ban, babann ba gibi, falan yere koyacaktm, fakat
devlet sana yr oldu dedi ve babas A r s l a n a h zehirlediini aklad. Bu
nun zerine III. T u r u l , sonderecede kzd ve vezir dahil tutuklularn hepsi
nin derhal ldrlmesini emretti. Bu srada K u t l u g i n a n , ordusuyla
R eyden sfahana geldi ve sultan adna burada hne olarak emr 0 z d e m i r bu
lunuyordu, iki taraf bir sre savatlar. z d e m i r in olu, sultana yardm iste
yen mektuplar yazd ise de sultan, k nedeniyle istenilen yardm gnderemiyordu.
Nihayet Nisan/Mays 1189da K u t l u g i n a n , sfahana hkim olarak hne z -
290
d e m i r i ldrtt. Bahar gelince sultan, sfahana, yrd, K u t l u g n a n

ise III. T u r u l a kar koyamayacan anlayarak sfahandan ayrld ve amcas
K z l A r s l a n n yanna gitti. Sultan T u r u l , yakn adamlarndan bir gu
rubun gizlice dmanlar ile yaztklarn haber alm, bu bakmdan sfahana
gitmekten vazgeerek Burucird yolunda ilerlemiti, atabek K z l A r s l a n da
byk bir orduyla onu izliyordu. III. T u r u l , kendi ordusundaki durumu bil
dii iin K z l A r s l a n i l e bir savaa cesaret edemedi, arlklarn, elbise ve
hzinesini geride brakmak zorunda kald. Onun adamlarndan bir ksm atabekin yanna katlar. Sultan ise yakn adamlarndan bir gurupla Azerbaycana y
nelerek ehrizur valisi olan I z z e d d i n H a a n m yanna gitti. O, burada
H a s a n ile dostluk kurarak onun kzkardeiyle evlendi. Emr H a a n , onun iin
bir ordu hazrlad, kendileriyle beraber bu orduda 50 bin Trkmen vard. Sul
tan, durumunu kuvvetlendirmesine ramen yine de evre hkmdarlardan yar
dm istemekten vazgemiyordu. Onun bu konuda bavuruda bulunduu
hkmdarlardan birisi d e S a l a h a d d i n E y y u b idi. S a l a h a d d i n E y y u b ise Islm birliini salamak asndan bu tr anlamazlklar ho karlam
yordu. Nitekim o, sultan T u r'u 1 ve atabek K z l A r s l a n n arasn bulmak
iin amdan eliler gnderdi. Sultan T u r u l , S a l a h a d d i n in bu nerisini
kabul etti, iki taraf arasnda bar yaplaca srada baz kimseler bunu engelle
diler. Sultann yardm iin bavurduu baka bir hkmdar ise Harezmah Te k i olmu, fakat bu bavurudan olumlu bir sonu elde edememiti. III. T u r u l ,
daha sonra beraberindeki Trkmenlerle Unu, Urmiye, Hoy ve Selmas kentlerine
saldrya geerek buralar yamalad. te yandan atabek K z l A r s l a n , ye
eni K u t l u g i n a n ile Hemedanda bir anlama yapt. K u t l u g n a n m
annesi i n a n H a t u n da oraya geldi. Atabek K z l A r s l a n da bu hatunla
evlendi. O, bu evlilik ile Irak emirlerini kendi tarafna ekmeyi mid ediyordu.
Atabek, bylece ileri dzene koyarak T u r u l a kar sava iln etti ve nce
Hemedana hkim oldu. Bir sre sonra III. T u r u l un 10 bin Trkmenle Azer
baycana geldiini ve etraf yakp yktn renerek oraya yneldi. Ancak ata
bek, III. T u r u l ile bir sava gze alamayarak onu malup edebilmek iin bir
hile dzenledi: iki taraf arasnda eliler gidip geldikten sonra atabekin Iraktan
vazgemesi artyla bir anlamaya varld ve bu konuda karlkl antlar iildi. Sultan
anlamann salad gvenle Trkmen askerlerin lkelerine dnmelerine izin verdi.
Atabek zaten bunu bekliyordu; anszn III. T u r u l a saldrarak onu hezimete
uratt. Sultan bu durumda emr H a s a n m kalesi Khrana gitti. O, artk K
z l A r s l a n ile baa kamayacan anlam olmal ki, halife N s r L i d i n i l 1a h a bavurmaktan baka are gremedi. O, halifeye yazd mektupta, vezir
C e l l e d d i n i l e savamakla byk hata ettiini, zor durumda olduunu bil
direrek zr dilemi, ayrca ayet halife aman verirse hizmetine gelmeye hazr
olduunu ve bir yerde grev layk grlrse tayin edilmesini rica etmitir. Sul
tan, ayrca itaatten ayrlmayacan gstermek iin kk yataki olu A l p A r s lan rehin olarak Badata gnderdi. Halifelik grevlileri, A l p A r s l a n kar
ladlar, elinde kl ve arkasnda elbise yerine giydii kefen olduu halde, Ba
291
data getirdiler (14 ubat 1190). Onun Badatta rehin olarak kalabilmesi iin bir
ikametgh ayrld; halife ise sultan III. T u r u l a sorunu zmlenene kadar

yerinde kalmasn bildirdi; baka bir deyile o, sultana fazla bir mit vermemi
ti. Ancak Seluklu Devleti, bu srada nereden nereye gelmiti? Abbas halifesi T u
r u l B e y i kendisini kurtarmas iin Badata davet etmi, T u r u l B e y , bu
ehre geldiinde ayrca onun tahsisatn artrarak halifenin rahat ve gven iinde
yaamasn temin etmiti. Buna karlk III. T u r u l , imdi halifeden yardm
ve bir greve tayin edilmesi iin ricada bulunuyor ve bu konuda gven vermek
bakmndan olunu rehine gnderiyordu. Bu olay, Seluklu Devletinin k
n gsteren en belirli rneklerden birisi idi.
Sultan T u r u l , daha sonra emr H a s a n ile Azerbaycana girdi; Atabek de
bu blgeye yrd v e H a s a n n ordusunu malup ederek askerini datt. Sul
tan III. T u r u l , artk kendi devletinden ve yandalarndan midini keserek He
medana geldi ve dokunulmazlk salamak asndan bu ehirdeki atalarnn
trbesine oturdu. Bundan sonra Irak emirleri, K z l A r s l a n m nerisiyle sul
tandan sonra Hemedana geldiler ve onu aldatp bir antlama yaptlar. III. T u
r u l , trbeden dar kt, onlar da gelip sultann etrinin evresinde bir halka
oluturdular ve atabek, Dizmra gitmen gerektiini syledi dediler. Hatt emr
F a h r e d d n K u t l u g K a r a k z , sultanun etrine bir kl vurdu, bylece
sultan tutsak alnarak olu M e l i k a h ile Dizmr kalesinde hapsedildi (Kasm
1190). Ancak onun Aras nehri kenarnda Khran veya Tebrize yakn bir kaleye
hapsedildii de rivayet edilmitir.
III.
T u r u l un da tutuklanmasyla, K z l A r s l a n nce S e n
c e r b i n S l e y m a n Irak Seluklular tahtna oturttu, sonra Badattan al
d Tahta oturman lzm eklindeki tavsiye ve destekle S e n c e r i de hapsetti.
Bylece K z l A r s l a n , Hemedanda Seluklu tahtna oturdu ve gnde be nevbet aldrd. Fakat onun bu hkmdarl uzun srmedi. nk atabek K
z l A r s l a n , n a n H a t u n a gerektii kadar iltifat ve sevgi gstermiyordu,
bu bakmdan n a n H a t u n , ondan nefret ediyordu, ayrca Irak emirleri de
ktalarn kaybetmek korkusu iindeydiler. Sonunda muhalifler birletiler ve He
medanda bir gece sarho durumda adrnda uyuyan K z l A r s l a n haner
leyerek ldrdler (Austos/Eyll 1191). Ancak onu kimin ldrd bilinmiyor.
K z l A r s l a n n lmnden sonra olu olmad iin Azerbaycan Atabey li nin bana K u t l u g i n a n geti. O, devrald miras ayr anneden olan
E b B e k r e kar savunmak zorunda kald. K z l A r s l a n ldrld za
man K u t l u g n a n , kardei Emr-i Emran m e r ve anneleri, Rey ehrine
yerleip buraya hkim olurken, E b B e k r ise Azerbaycan elde etmiti.
III. T u ru l'u n lm
Atabek K z l A r s l a n ldrldkten sonra III. T u r u l , Emri sipehslar H s a m e d d i n D i z m a r ile Trkmen beyi M a h m u t b i n A n a s o 1u tarafndan tutuklu bulunduu kaleden karld. Sultan, bunun karlnda
292
M a h m u t u Emri Bar, H s a m e d d i n iise Emri Hciblie atamtr. Sul

tann karsna ilk olarak E b B e k r kt ise de malup olmaktan kurtulama
d. Bu galibiyet T u r u l un yannda baka emirlerin toplanmasna neden oldu.
Sultan, Zencan ehrine ulatnda burann hkimi Trkmenlerden Kafudoullar da ona katldlar. T u r u l , devlet bakenti Hemedana doru ilerlerken, ata
bek K u t l u g i n a n , kardei Emr-i Emran O m e r , anneleri ve Irak askerleri
de R eyden karak onu izlemeye baladlar. Her iki taraf arasnda Kazvin ehri
dnda sava yapld. III. T u r u 1 un 3 bin kiilik kuvvetine karlk, atabek
I n a n n 15 bin askeri vard. Bu sava, askerlerini baaryla yneten sultan
T u r u l kazanm ve eline saysz ganimet gemiti (28 Haziran 1192). III. T u
r u l , daha sonra Hemedana giderek Irak Seluklular tahtna oturdu, bylece
lkede tekrar onun hkimiyet devri balad. Irak emirleri, baarszla uram,
dolaysyla hkmranlklar sona ermiti. Bunlardan sultann etri zerine kl
indirmi olan F a h r e d d i n K u t l u g K a r a k z ele geirilerek T u r u l un
emriyle ldrld. ldrlenlerden biri de sultann almak istedii Emri Br
e r e f e d d i n A l p E r g u n un olu idi. Ayrca bunlarn ve baka emirlerin
mallarna elkonularak sultann hzinesine nakledildi. Seluklu Devleti vezirlii
ne ise Hce M u i n e d d i n K atanmtr. Bu srada III. T u r u l un kar
sna Ildenizlilerden daha byk bir tehlike olarak Hrezmahlar kmt. K u t l u g
i n a n , sultan T u r u l karsnda urad yenilgiden sonra annesiyle birlikte
Rey ehrine ekildi ve Hrezmah Te k i e haber gndererek yardm istedi. Te k i , bu frsat deerlendirerek Irak elegeirmek iin Hrezmden harekete ge
t i . K u t l u g i n a n ile annesi bu ok kuvvetli hkmdardan yardm istemekten
ve onun kendilerine zarar vermesinden korkarak piman olmulard. Nitekim onlar,
Hrezmah kuvvetlerinden ekinerek Sercihan kalesine ekildiler. Te k i , Rey
ehrini ve civarndaki mstahkem Taberek kalesini iki gnde elegeirdi. Bu du
rumda T u r u l , T e k i i l e bir anlama yapmak zorunda kald. Ayrca Te k i in
kardei S u l t a n a h n bakent Grgeni kuatt haberi de bu barn yapl
masnda nemli bir rol oynamt. Bu bara gre, Rey Te k i in ynetiminde
kalyordu. O, R eye bir miktar kuvvet braktktan sonra lkesine dnd.
Atabek P e h l i v a n n hzinelerinin byk bir ksm Sercihan kalesindeydi. Sultan T u r u l , K u t l u g i n a n n annesi i n a n H a t u n a gnderdi
i mektuba cevap olarak n a n H a t u n , Ben, tedenberi sana mailim, uzaktan
ve yakndan sana dmanlk edenlere ben de dmanm. imdi A l l a h , sana ba
bann ve atann mlk ve saltanatn ihsan etti. Ben de senin cariyelerindenim, birok
hazine ve mala sahibim. Sen, beni e olarak kabul edersen, ben de Hemedana
gider, elimde bulunan hazine ve mallar birer birer sana teslim ederim demitir.
Bylece ok gemeden sultan T u r u l ile n a n H a t u n evlendiler (Eyll/Ekim
1192). H a t u n , yannda pek ok mal ve eya getirmiti. Ancak bir sre sonra
n a n H a t u n ld. Bir rivayete gre, sultana bu H a t u n un, K z l A r
l a n a yapt ihaneti kendisine de yapaca telkin edildi, T u r u 1 da onun yay
kiriiyle bodurulmasn emretmiti. K u t l u g i n a n ise T u r u l a tbi ol
293
mak iin onun yanma gitmek niyetinde idi. O, annesinin lm haberini duyduu
zaman, n a n
H a t u n u sultann ldrd hissine kapld ve ayn akbete u
ramamak iin Azerbaycan'a gitmeyi yeledi. te yandan sultan T u r u l , Cibl

ve Azerbaycana giden yollara hkim bir durumda bulunan Rey ehrinin Hrezm -
lilerin elinde olmasn ho karlamyordu. Nitekim ok gemeden o, Aralk 1193de

harekete geerek R eye geldi, nce buray ald, sonra da Taberek kalesini kuata
rak iindeki Hrezmli askerlere aman verdi. Hrezmliler , kendilerine verilen bu
gvenceyle ehirden ktlar. Fakat sultan T u r u l , sznde durmayp, onlar
tutsak ald ve bir ksmn da ldrtt. Bu olaydan sonra K u t l u g
nan,
rezmaha haber gndererek yardm istedi ve ald 7 bin kiilik bir kuvvetle T u
r u l a kar harekete geti. Sultan III. T u r u l , onun ald bu yardmc kuvvete
rame Rey nlerinde yaplan savata K u t l u g
I n a n malup etti (30 Aralk
1193). Sultan bu savatan sonra ihanetinden phelendii veziri hce M u i n d d i n K yi grevinden azlederek yerine F a h r e d d i n b i n S a f i y e d d n i
atad. K u 1 1 u g i n a n ve Hrezmlilerden oluan ordunun yenilgisi zerine sul
tan T e k i , derhal harekete geti. Ayrca o, bata K u t l u g i n a n olmak ze
re, Irak emirlerinden de davet mektuplar almt. Abbas halifesi N s r da
Seluklulara, kar T e k i i savaa tevik etmekte idi. Sultan T e k i , 1194 ba

harnda Simnana yaklat zaman K u t l u g i n a n ve teki emrler kendisini
karladlar. T e k i , K u t l u g n a n kuvvetli bir nc birliiyle R eye gn
derdi. Sultan T u r u l , yanndaki emirlerin srarlarna ramen ekilmeyi red
detti. iki taraf arasnda yaplan bar grmeleri ise sonusuz kald. Sultan
T u r u l , Rey dnda beraberinde az bir kuvvet bulunduu halde Hrezmah
kuvvetlerine kar savat. Bu sava srasnda sultan T u r u l , bir ara yere d
t, K u t l u g n a n
derhal onun yanma geldi. T u r u l , onu grnce, M a h -
m u t , beni kaldr gtr. Bu ikimiz iin daha iyi olur dedi. cak K u t l u g
i n a n , onun bu ricasn kabul etmedii gibi atndan inerek sultann ban kes
ti ve Hrezmah T e k i ' e gtrd (24 Mart 1194). Hrezmah, bunu ho karla
mad ve K u t l u g i n a n a, Eer canl olarak getirseydiniz benim daha ok
houma giderdi dedi. Sultan III. T u r u l un kesik ba, B adata gnderildi,
cesedi ise I. T u r u l un R eydeki mezarna gmld.
Sultan III. T r u 1, sonderecede gzel yzl idi. Uzun salarn e ble
rek arkasna atard; sakal oktu ve by uzmdu. O, uzun boylu, geni gsl
ve yksek omuzlu idi. T u r u l " ' un ok kuvvetli olduu, kulland silahlardan
anlalyor. Nitekim onun topuzunu kimse kaldramaz, yayn kimse ekemezdi.
Grznn arl 30 batman idi ve 7 batmanik kl kullanrd. Rivayete gre,
bir vuruta atl ile atn bir arada ezerdi. O, savalnn yansra elence mec
lislerinde fazllar nkteleriyle susturur, airlerin szlerine sz eklerdi. Yazd
iirleri, halk arasnda okunmakta idi. Bu air hkmdar kendisinin yazd u
iiri, sk sk okurmu:
Ben glgede yetimi daln meyvas deilim, cihan gneinin gznde bir toz
da deilim.
294
Benimle boy lecek ayarda olmayan dmanlarmn bana, kadnlarn

peesini geirmezsem erkek deilim.
Sultan III. T u r u l ayn zamanda iyi bir hattatt. Kendi elyazsyla yazd
bir kk Kuran hediye olarak Mzendaran melikine gndermiti. III. T u
r u l , air ve ilim adamlarn himaye etmi, Hrezmli bir ire iiri iin 100 altn
maa balamt. Bylece Seluklu Devleti, kaynaklarnda ifade ettii gibi, bir
T u r u l ile balayp, bir T u r u l ile sona ermi oldu.
Irak Seluklularn knde en byk etkenlerden biri, hemen hemen
devlete tam anlamyla hkim ve yetenekli hkmdarlarn baa gememesi idi. Bu
bakmdan devleti, hkmdarlarn arkasnda ikinci planda grnen, ancak haki
katte birinci adam olan atabekler ynetmilerdi. Tabii atabeklii elegeirmek iin
Trk emirlerin mcadelesi de bu kte nemli bir rol oynamt. Nitekim Irak
Seluklularnn son yllar Azerbaycan Atabeklerinin ynetiminde devam etmi
ti. Irak Seluklular nm knde rol oynayan etkenlerden biri de Abbasler idi.
Halifeler, siyas otoriteye kavumak asndan kendilerine en byk rakip olarak
Seluklular grmler ve bu Trk devletini yok edebilmek iin ellerinden geleni
yapmlard. Ote yandan Ilrezmahlar, nce Byk Seluklu Devleti nin varisi
olarak ortaya ktlar, sonra da batya ynelerek Irak Seluklularna son darbeyi
vurdular. Btn bunlara ramen devrin tarihilerinden biri, Seluklular hakknda
unlar yazmtr: Selukoullar, padiah ve cihandarlarmn temiz inanlar ve
iyi niyetlerinin uurlar ve o devletin sultanlarnn hareket tarz, lem meclisleri
nin ss, Ademoullarnm gzellik ve iftihar olmutur ve bunun gzellikleri Utarit
(Merkry in kalemi ile gnein yzne yazlmtr. Yaradana kr ve minnet ol
sun ki, bu byk hanedann eser ve almetleri, T a n r nn yardmn kazanm
ve ebedi olarak kalmtr .
C
(O
295
0>
u
c
o>
V3
C/5
(S
in
>bO
d
S
>->
o
CQ
J
t
*
<u
o
a
E
es
J3
a(O
3
s
J3
9
Jc3d
cn
eO
t*
*t
ON
Tj* ro
S 12
J3
S
(Q ^
t-H
*
Co
u>- -t
)b0
3 -H
sS
o ~
3 cn
e s
_E
I S
s a
5L ^
o
3
u <S
m
J3
C
G
S
-O
O
6
cE
n
,c
3
5
/
s
^
3.
C*>
3
&
<
KRMAN SELUKLU
DEVLET
DEVLETN KURULUU
Seluklular, devletlerinin kuruluunda en byk etken olan Dandanakan sa
van kazandktan hemen sonra, Merv ehrinde byk bir kurultay toplamlar
ve elegeirdikleri topraklar hanedan mensuplar arasnda bltrmlerdi. Bu
blme srasnda Tabes vilyeti ile Kirman blgesi K a v u r t a verilmiti. K a v u r t , a r B e y D a v u t (990-1060)un oullarnn en by idi. Onun do
um tarihi ve ocukluu hakknda kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. K a v u r t
kelimesi, Trke olup kurt anlamndadr. K a v u r t a, isminden baka, K a r a
A r s l a n ve A h m e t denildii de bilinmektedir. Onun baslm olan btn sik
kelerinde ismi, el-Melik el-Adil Kara Arslan eklinde gemektedir.
Gaznelilerin Dandanakanda yenilmesinden sonra Seluklu aknclar, gne
ye doru inmeye baladlar. Bu srada Kirman, Bveyhlerden I m a d e d d i n

E b K l i c a r M e r z u b a n (1024-1048) m ynetiminde idi. T u r u l B e y ,
Rey ehrine girdikten sonra (1043), askerlerinden bir ksmn muhtemelen Kir
mana gnderdi. Bu Seluklu askerleri, Kirmana gelerek burasn nce yamala
mlar ve sonra da baz blgelere sahip olmulardr. Bu durumu renen Bveyh
emri I m a d e d d i n , kalabalk bir orduyu Cruft kalesi yaknlarnda bulunan
Ouzlar zerine gnderdi, iki taraf arasnda yaplan iddetli sava, Bveyhler
kazandlar ve Kirmanda bozulan dzeni yeniden saladlar. Bylece Kirman bl
gesi, birka yl daha Bveyhlerin elinde kald. Ancak ksa sre sonra melik K a
v u r t , maiyetindeki 5-6 bin atl ile kendisine ayrlm olan Kirman blgesine girdi.
Bveyh emrinin Kirmandaki nibi kumandan B e h r a m , Trkler in geldiini
haber alnca, kar koyamyacam anlad ve Berdesre ekilerek savunmaya ba
lad. Trk askerlerinin oklar karsnda g durumda kalan B e h r a m , irazda bulunan E b K l i c a r dan yardm istedi; ancak yardm gelmeden K a v u r t
ile anlamak zorunda kald. B e h r a m , aman dileyerek ehri teslim etmeye ve
kzn da K a v u r t a vermeye raz oldu. Bu srada onun yardm isteini alan
E b K l i c a r , toplad bir ordu ile iraza hareket etmi, ancak Hennab ka
sabasna vard zaman lmtr. Onun lm hakknda kaynaklarda deiik ri
vayetler mevcuttur. Bir rivayete gre B e h r a m , Trkleri sevmi ve adamlarndan
birini gndererek E b K l i c a r m cariyesini hediyeler vererek aldatmtr.
Bu cariye, zehir vererek E b K l i c a r ldrmtr. Onun lmnden son
AL SEVM-ERDOAN MERC
ra beraberinde getirdii ordu, Trk saldrs ve melik K a v u r t * un bykl

karsnda mcadeleyi gze alamayarak tekrar Fars a dnd. Bylece 1048 yln
da Kuzey-Kirman, Seluklular eline gemi oluyordu. K a v u r t , Berdesrde h
kmdarlk tahtna oturduu zaman blgenin haik iie tanmak ve grmek istedi.
O devirde ehrin kads ola E b M u h a m m e d
Fe z a r ' ye vezirlik grevi
ni, Kirman kadlarnn ceddi saylan D e b r E b u l - H a s a n a d a kadlk ma

kamm verdi. Her vilyetin kad, hoe ve millerine (vergi memurlar) doruluktan
ayrlmamalarn emretti.
K a v u r t , Kirmann kuzey blgesini ele geirdikten sonra, ok sayda Trk
men gurubu Kirmana geldi. Ancak onun hkim olduu yksek Serdsr blgesi
burada yaayan halk besleyecek gte deildi. Kirm an esas besleyen Germsir
blgesi idi. Bu blge Bem, Cruft, Minb, Habis (ehdd) ve Belcistan ehirle
rinden meydana geliyordu. Kirman iin nemli olan bu blge, Kufs denilen dal
kavinin elinde idi. Bu kavim, uzun zamandan beri Bveyhlerin aczinden istifade
ederek bakaldrn ve Crufttan deniz kenarna kadar uzanan btn Germsir
blgesine hkim olmulard. Onlar, Fars snrna ve Horasan taraflarna giderek
yol kesiyorlar ve elde ettikleri mallarla lkelerine geri dnyorlard. Saylarnn
okluu ve arazinin dalk oluu, onlarla mcadeleyi zorlatryordu. Melik K a
v u r t , onlarn bu durumunu duyunca, bu kavmin ktlklerini zorla ve aka
ortadan kaldramyacan anlam ve bu i iin bir hile dnmtr. Zengin he
diyeler ve deerli hilatlerle birlikte bir menru, Kufs reisine gndererek bu
blgenin naipliini kendisine baladn bildirdi. Bylece arada sahte bir dost
luk kurulmu oldu. K a v u r t , bundan sonra da, kendisinin yaknlarndan biri
olan H c e ile anlaarak onu sahte bir cezalandrma sonucu Kufs reisinin yanna
gnderdi. H c e ,
K a v u r t u Kufs reisine ikyet ederek balanmas iin ara
c olmasn istedi. H c e , birka ay Kufs reisinin yannda kald. Kufs reisi, mut
lak bir ekilde ona itimat ediyor, gizli ve ak btn ilerinde ona danyordu.
K a v u r t un dnd plan mkemmel bir ekilde yrmt. H c e , Kufs
kav minin zayf bir ann bekliyordu. Nihayet Kufs reisleri ve tannm ahsiyetle
ri, bir dn sebebiyle bir kyde toplanmaya karar verdiler. H c e , bu gn me
lik K a v u r t a haber verince Seluklu ordusu hemen yola kt. K a v u r t , iki
g, iki gece sren bir yryten sonra Crufta ulat. Oradan Kh Kufcana
vardlar. Bu srada btn Kufs kavminin bykleri ve kkleri orada toplanm,
iki imek ve elence ile meguldler. Melik K a v u r t , sabahleyin onlara an bir
baskn yapt. Bu baskndan sa kan olmad. Melik K a v u r t ve beraberindeki
ler, Kufs kavminin ss eyalar, giyecek, binek ve srlerinden ne buldularsa ga
nimet olarak aldlar. Bylece melik K a v u r t , Kirmana tamamiyle hkim oldu
00 50/1 05 1).
Devletin g e le m e d n em i
Melik K a v u r t , Kirmana hkim olduu zaman, Arabistan yarmadasnn do

u ucundaki Umman, (Oman) Bveyhlerin ynetimi altnda idi. cak Haric
301
ler, bir isyan sonucunda burann hkimi E b M u z a f f e r i yenerek Umman
ele geirdiler. Ancak Bveyhler, bu yenilgiyi kabul etmeyerek, e h r i y a r ko

mutasnda bir orduyu Ummana gnderdiler, e h r i y a r , Ummana tekrar h
kim oldu. Ote yandan melik K a v u r t , Kirmana hkim olduktan sonra dikkatini
zengin ve eitli hzinelerle dolu olan bu blgeye evirdi. Ancak bu blgeyi zap
tetmek iin denizden gitmek gerekiyordu. Bunun iin K a v u r t , Hrmz emri
B e d r I s a y huzuruna ararak, kendisini ve askerlerini Ummana naklet
mek iin her trl hazrl yapmasn emretti. Hrmz emri, buna itaat ede
rek gemileri ve mrettebatn hazrlad. K a v u r t , hayatnda ilk kez grd
denizde, Umman sahillerine doru yelken at. Bylece o, ynetimi altndaki ge
miler ile Seluklu tarihinde ilk deniz ar seferini gerekletirmi oldu. Trk kuv
vetlerinin Umman sahiline k, burann Bveyh hkimi e h r i y a r , askerler
ve halk iin beklenmedik bir olay olmutu. Kuvvetlerini toplayacak zaman bula
mayan e h r i y a r , gizlenmeyi yeledi. Seluklular, hibir direnile karlama
dan Ummana hkim oldular. Melik K a v u r t halka iyi davrand, hne ve yksek
memurlar kendi adamlarndan tayin ederek hutbe ve sikkenin kendi adna tah
sis edilmesini istedi. e h r i y a r , sakland bir frnda bulunarak K a v u r t un
huzuruna getirildi. K a v u r t , onu balayarak yerinde braktktan ve kendi adam
larndan birini hne tayin ettikten sonra tekrar Kirmana dnd.
Bundan sonra melik K a v u r t , Sistan lkesini de ele geirmeye alm ve
bu amala da olu E m i r a n a h grevlendirmiti. E m i r a n a l , Sicistanllarla alt ay kadar savat, ancak bu savalardan kesin bir sonu elde edilmedii
ve Sistan zerinde hkimiyet kurulmad bilinmektedir.
Seluklu sultan T u r u l B e y , I b r a h i m Y n a l m isyan srasnda He
medana kapanmak zorunda kalm ve burada kuatlmt (1059). Bu durumda
sultan T u r u l B e y , yeenleri K a v u r t , Y a k u t ve A l p A r s l a n dan yar

dm istemiti. K a v u r t , kardeleri ile birlikte amcas T u r u l B e y in yard
mna kotu. Rey ehri nnde b r a h i m Y n a l , malup edilerek yaynn kirii
ile boduruldu (23 Temmuz 1059).
Melik K a v u r t , devletini kurduktan sonra snrlarn geniletmeye alm,
bu amala Ummandan sonra Kirmann batsndaki komu eylet olan Fars ze
rine yrd. Bu srada Farsa, ebankre emirlerinden Fa z 1 u y e hkimdi. An
cak burada bulunan Deylemli ve Trk askerler, ondan nefret ediyorlard. K a v u r t ,
nce blgenin merkezi iraza doru ilerledi. F a z l u y e , onun geldiini haber
ald zaman, kalelerden birine snd. K a v u r t , iraz nne gelerek buray
kuatt, halk kar karak gn sre ile savatlarsa da sonunda ehri teslim
etmekten baka are bulamadlar. K a v u r t , ehir halkna kar adalet ve iyilik
le davrand, iraz evresindeki halk da ona itaat ederek adna hutbe okuttular.
K a v u r t , bundan sonra iraz dan kaan F a z l u y e nin peinden gitti. Ona ye
tierek 600 kadar adamn ldrd, ancak F a z l u y e , bir kez daha kamay ba
ararak bir da zerindeki Cehrem kalesine snd. Bunun zerine K a v u r t ,
iraza geri dnd ve sultan T u r u l B e y adna hutbe okuttu. Bylece Fars bl
302
AL SEVM -ERDO AN MERL
gesinde gerek bir Seluklu hkimiyeti kurulmu oldu (1062). Fa z 1u y e , bir yl

sonra iraz tekrar ele geirmek iin harekete geerek, Deylemli ve dier gurublardan meydana gelen kalabalk bir ordu ile iraza yrd. Fa z 1u y e ye kar
kan K a v u r t un emrinde ise 4000 Trk askeri vard. ki tarafn kuvvetleri ara
snda iddetli bir sava oldu. Fa z 1u y e , bu kez de yenilerek Fesaya kat. Daha
nce K a v u r t a itaat iin yemin edenler, bu savata Fa z 1u y e nin yannda yer
almlard. Bu sebeple K a v u r t , tutsak ald 700 kadar Deylemliyi, kad ve fakihlerden fetva aldktan sonra Amr nehrinin kenarnda, boyunlarn vurdurdu.
Bylece lke Deylemlilerden temizlenmi oldu. K a v u r t , hkim olduu blge
lerde hutbeyi, nce Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h , sonra amcas sul
tan T u r u l B e y ve ardndan da kendi adna okuttu (1063).
Ayn yl, Byk Seluklu Sultan T u r u l B e y in lmnden sonra kan
taht mcadelelerine melik K a v u r t da katld. Onun amcasnn yerine sultan ol
mak istedii anlalmaktadr, hatt K a v u r t , bu amala sfahana kadar ilerle
mi, ancak bu srada kardei A l p A r s l a n n Seluklu tahtna ktn renince
Kirmana dnmtr. K a v u r t , Seluklu tahtna geme arzusuna ramen, kar
deinin sultanln kabul ederek nce A l p A r s l a n , sonra da kendi adna hut
be okutmaya balad.
K a v u r t un, T u r u l B e y in lm ile Fars dan ayrlmasndan sonra F a z luye, iraz ele geirmek iin tekrar harekete geti. Ayrca Huzistan hkimi H e z r e s b den de yardm isteyen Fa z 1u y e , iraza tbi yerleri yamalamaya ba
lad. K a v u r t , derhal harekete geerek F a z l u y e yi iraz nnde ar bir
yenilgiye uratt ve adamlarndan ounu ldrtt. F a z l u y e nin tekrar kur
tulduu bu olayn ilgi ekici yn, sultan A l p A r s l a n n, kardeine kar F a z
l u y e yi desteklemi olmasdr. A l p A r s l a n , K a v u r t tan ekiniyor ve onun
lkesini geniletmesini istemiyordu. Bu srada sultan A l p A r s l a n , Anadolu
seferinden dnm, F a z 1u y e , Hemedan kaps nnde eitli hediyeler ile sul
tann huzuruna kmt. O, melik K a v u r t un kendisne yaptklarn anlatarak
onu sultana ikyet etti. Sultan A l p A r s l a n , F a z l u y e ye iltifatta buluna
rak, K a v u r t ve adamlarn Farstan uzaklatrmak iin bir asker birlii onun
emrine verdi. Daha sonra d a H e z r e s b i baka bir birliin komutan yaparak
iraza gnderdi. Btn bunlara ramen, kendisi de Farsa gitmeye karar verdi.
Sultan A l p A r s l a n sfahandan ayrlarak Ocak 1065de iraza ulat. Bu sra
da iraz da bulunan K a v u r t , sultan A l p A r s l a n n geldiini haber alnca
deniz kenarndaki bir kalesine snd. K a v u r t un askerleri, herhangi bir kar
gaa karmadan aman dilediler. Sultan A l p A r s l a n , onlara iyi davrand ve
Fars blgesini tekrar F a z l u y e ye verdikten sonra sfahana dnd. Sultan
A l p A r s 1a n n bu blgeyi F a z l u y e ye vermesinden, melik K a v u r t un da
ha fazla kuvvetlenmesini istemedii anlalmaktadr. Bunun zerine melik K a
v u r t , S u l t a n A l p A r s l a n n kararma uyarak Fars terkedip Kirmana
dnmtr. Sultan A l p A r s l a n , Fars, K a v u r t un elinden almasna ra
men, onu yine Kirman hkimi olarak brakmt. Ancak K a v u r t , bilgisiz ve ca
303
hil olan vezirinin tahriki ile sultana kar isyana kalkt, A l p A r s l a n adna
okunan hutbeyi kaldrarak, Kirmanda sadece kendi adna hutbe okutup sikke
bastrd. Sultan A l p A r s l a n , bu durumu renince derhal Kirman zerine y
rd (Haziran/Temmuz 1067). Seluklu ordusunun nc kuvvetleri ile yaplan ilk
savata iki taraftan da ok asker lm, neticede sava K a v u r t un ncleri kay
betmi ve Kirman ordusu kamaya balamt. K a v u r t da kaarak Cruft kale
sine snd ve buradan, sultan A l p A r s l a n a itaat ettiini bildiren bir eli
gndererek balanmasn istedi. Sultan bu istei kabul edip hatasna ramen onu
affetti. Sultan A l p A r s l a n , Kirman blgesini tekrar K a v u r t a vererek bu
radan Fars blgesine gitti. Bununla birlikte iki yl gemeden melik K a v u r t , tekrar
isyan etti. K a v u r t , bu kez sultan A l p A r s l a n a kar, eski dman olan F a z 1u y e ile anlat. Sultan, bu durumu renince nce Fa z 1u y e zerine yrmek
amacyla sfahandan ayrld (Ekim 1068). iraza ulatnda F a z l u y e , ms
tahkem Hureh kalesine snmt. Bunun zerine sultan A l p A r s l a n , Kirmana gitmek iin irazdan ayrld. F a z l u y e ile urama grevini de vezir
N i z a m l m l k e verdi. Bu srada melik K a v u r t , Berdesr de bulunuyor
du. Kirmana gelen sultan A l p A r s l a n , bu ehri kuatt. N i z a m l m l k
de bu srada F a z l u y e yi tutsak ald (Mays/Haziran 1069). Sultan A l p A r s l a n m huzuruna getirilen F a z l u y e affedildi. Bunu duyan K a v u r t da sultan
A l p A r s l a n a bir mektup gndererek affedilmesini istedi. Fakat o, bir yan
dan da A 1p A r s 1a n n ordusundan bir gurupla anlaarak an bir hcuma ge
meyi dnyordu. Sultan A l p A r s l a n , bu durumu renince, K a v u r t ile
ibirlii yapanlar ldrtt, sonra da olu M e l i k a h Berdesrde brakarak
nce iraza, daha sonra da sfahana dnd. Bylece K a v u r t , bir kez daha sultan
A l p A r s l a n dan kurtulmu oldu. K a v u r t un isyanlarna olu S u l t a n a h n sebep olduunu dnen sultan A l p A r s l a n , K a v u r t a bir mektup ya
zarak S u l t a n a h m kendisine teslim edilmesini istedi. Ancak K a v u r t , o
lunu teslim etmeyeceini bildirdi. Kardeine ok kzan sultan A l p A r s l a n , onun
ynetiminde bulunan Fars blgesini ve Kirmanm bir ksmn K a v u r t un elin
den ald. Urunda lkesinden bir ksmn kaybetmesine ramen bir sre sonra
K a v u r t , olu S u l t a n a h i l e anlamazla dt. Bunun zerine S u l t a n a h , A l p A r s l a n n yanma giderek ona itaat etti. Sultan, ona iyi davranarak
hediyeler verdi. S u l t a n a h , A l p A r s l a n a, babas ile savaarak Kirman
alabilmesi iin yardmc olmasn istemiti. A l p A r s l a n , bu teklifi kabul ede
rek kalabalk bir orduyu onunla beraber Kirmana gnderdi. Ancak S u l t a n
a h , babas ile yapt savata baarl olamad. Bylece A l p A r s l a n m,
baba-oul arasndaki bir anlamazlktan yararlanarak K a v u r t u itaat altna al
mak giriimi sonusuz kalm oldu (1069/1070). Btn bunlara ramen sultan
A l p A r s l a n , lrken (24 Kasm 1072) yapt vasiyet ile kardei K a v u r t a
Kirman ve Fars blgesini vermiti. K a v u r t un iraz da oturmasn ve emrin
deki lkelerin sultan M e l i k a h in kontrolnde olmasn istemiti. Ancak, kar
deinin lmn duyan K a v u r t , Byk Seluklu Devleti tahtn elegeirmek
iin harekete geti. K a v u r t , henz 18 yanda bulunan M e l i k a h tecrbe
304
AL SEVM-ERDOAN M ERL
siz ve gen buluyor, kendisinin gemiteki baarlarna ve deneylerine gveniyor

du. Ayrca Seluklu ordusundaki emirlerin kendisini davet etmesi ve yardm
vaatlerinde bulunmalar, onu tahrik ediyordu. Melik K a v u r t , nce Rey ve He
medan arasnda bulunan Trkmenlerin yanna gitmek istiyordu. nk onlara
gveniyor ve kolayca kendi tarafna ekeceine inanyordu. Bu amala emrindeki
2000 atl ve 4000 yaya ile bakent R eye hkim olabilmek iin harekete geti. Sul
tan M e l i k a h ve vezir N i z a m l m l k de K a v u r t un bu hareketini ha
ber alarak ondan nce Rey ehrine vardlar. ehirdeki hzineden bol miktarda
para, elbise ve silh alarak K a v u r t tan nce Trkmenlerin yanma gittiler. Trkmenlere bol miktarda para datarak kendi taraflarna ektiler. Blgeye iki gn
sonra gelebilen melik K a v u r t , Trkmenlerin desteinden yoksun kald. Yap
lan ilk savata emr S a v t e k i n komutasndaki M e 1i k a h n nc kuvvetleri,
K a v u r t un nc kuvvetlerine hcum ederek onlar datmt. Asl ordular ise
Hemedan civarnda Kerek snrnda karlatlar (15 Nisan 1073). Savaa ilk ba
layan K a v u r t olmu ve nce sultan M e l i k a h n sa kanadna hcum etmiti. M e 1i k a h n sa kanadm bozguna urattktan sonra, sol kanadn da bozguna
uratan K a v u r t , ayn baary M e l i k a h ve N i z a m l m l k n bulun
duu merkezdeki kuvvetler karsnda gsteremeyerek malup oldu. Askerleri
nin daldn gren K a v u r t , sava terkederek Hemedan dalarna kamaktan
baka are bulamad. Ancak bir kyl, sultan M e l i k a h n yanna gelerek K a
v u r t un olu ile beraber yakn bir kyde bulunduunu haber verdi. Sultan M e
l i k a h , emr Te m i r e 1 komutasnda kk bir kuvvet gndererek onun
yakalanmasn istedi. Emr T e m i r e l ,. K a v u r t u yakalayarak sultan M e l i k a h n huzuruna getirdi. Sultan M e l i k a h , amcas K a v u r t hakknda pek
de iyi dnmeyerek onu, emr S a v t e k i n e teslim etti. S a v t e k i n d e onu kendi
adrnda hapsetti. Bu srada K a v u r t , affedilmesini istemi, Byk Seluklu
Devleti tahtn elegeirmek midinden baka, kendi hkmdarlndan da vazge
erek, hayatta kalmak iin bir kenara ekilmeye bile raz olacan sylemitir.
Nihayet melik K a v u r t , Hemedana gtrlerek E b H a i m C a f e r adn
daki bir ahsn evinde hapsedildi. Ancak askerler arasnda K a v u r t yznden
karklklar kmasndan korkuluyordu. nk Seluklu ordusundaki birok emr,
K a v u r t un tarafn tutuyordu, hatt savatan hemen sonra M e l i k a h n as
kerleri, N i z a m l m l k e bavurarak maalarnn artrlmasn istemiler, bu
yaplmad takdirde K a v u r t u tahta karacaklarn sylemilerdi. Bu durumda
K a v u r t un bir an nce yok edilmesi gerekiyordu. N i z a m l m l k , bu teh
likeyi M e l i k a h a anlatm ve K a v u r t un ldrlmesini kabul ettirmi ol
maldr. K a v u r t un nasl ve hangi tarihte ldrld hakknda kaynaklarda
kesin bir bilgi yoktur. Bir ksm kaynaklar, askerlerin isyanndan sonra onun ze
hirlenerek ldrldn, bazlar da onun yaynn kirii ile bodurulduunu zik
rediyorlar (Nisan/Mays 1073, ayrca bk. sultan M e l i k a h devri, Melik K a v u r d
B e y in isyan).
Melik K a v u r t un S u l t a n a h , E m i r a n a h , K i r m a n a h , T u r a n a h , M e r d a n a h , m e r H s e y i n , N u h v e D a v u t adlarnda o
305
cuklar vard. Bunlardan S u l t a n a h v e E m i r a n a h , K a v u r t ile birlikte

savaa itirak etmiler, S u l t a n a h , gzlerine mil ekilmesine ramen sa kal
m, E m i r a n a h i s e lmtr. Sultan M e l i k a h , amcasnn lmnden sonra
onun ynetimindeki vilyetlere emr S a v t e k i n i tayin etmi, ancak kaynaklarda
emr S a v t e k i n in Fars ve Kirmana gittii hususunda bir kayda rastlanmamtr.
Melik K a v u r t , iyi bir asker ve adil bir devlet adam idi. K a v u r t , cmert
lii ve iyi ynetimi ile halk memnun etmi, onun zamannda Kirman halk, bol
luk ve refaha kavumutu. lkenin her tarafnda kervansaraylar, camiler ve
hamamlar ina ettirmi, kuyular atrmt. Onun zamannda Kirman, en parlak
devirlerinden birini yaamtr. K a v u r t un bir hkmdar olarak hatas, B
yk Seluklu Sultanln elegeirmek iin taht kavgalarna karmak istemesi
dir. Sultan T u r u l B e y in lmnden sonra taht elegeirmek istemesi, kardei
sultan l p A r s l a n m ondan ekinmesine ve daim kontrol altnda tutmasna
yol amt. M e l i k a h n sultanln tanmayarak isyan etmesi ise lmne se
bep olmutu. K a v u r t , kendisine ayrlan Kirmana hkim olduktan sonra, ba
msz bir hkmdar gibi hareket ediyordu. O, hkmdarlk almetlerine uygun
olarak etr tamaya balam ve etrin zerine Seluklu hanedannda uygulanan
tre uyarnca ok ve yay iaretlerini koydurmutur. K a v u r t , fetih hareketlerin
de de bamsz bir ekilde davranyor, hkim olduu her yerde adna hutbe oku
tuyor ve sikke bastryordu. Btn bu hkmdarlk almetlerine ramen,
K a v u r t un nce, mterek hkm sren T u r u l ve a r B e y e, daha son
ra da kardei A l p A r l a n a tbi olduu anlalyor. K a v u r t , babas a
r B e y lnceye kadar ona tabi olmutu. Bunu, sikkelerinde a r B e y in
adnn zikredilmesinden anlamaktayz. Fakat a r B e y , ldkten sonra sik
kelerinin hibirinde S e l u k l u hkmdarlarnn adn koydurmamtr. Sultan
A l p A r s l a n zamannda ise K a v u r t , kardeine tbi olmu ve hutbede onun
adn okutturmutu. Bylece K a v u r t , ynetimi altndaki blgelerde bamsz,
bunun dnda Byk Seluklu Sultanlarna bal kalmt.
II.
SULTANAH DEVR
Melik K a v u r t , sultan M e l i k a h ile savamak zere hareket ettii srada,
Kirmanda yerine olu K i r m a n a h vekil brakmt. Babasnn lm habe
rini duyan K i r m a n a h , hkmdar oldu. Onun meliklii ancak bir yl srm,

sonra lmtr.
Sultan M e l i k a h , K a v u r t un oullarnn gzlerine mil ektirmek iste
dii zaman, bu ile ilgili grevli, iini batan savma yapm ve bu durumu da gizleyebilmiti. Daha sonra Hemedanda hapsedildikleri evden S u l t a n a h ve
kardeleri, muhafzlardan biri ile dost oldular ve kamak iin planlar hazrlad
lar; sonunda kamay baardlar ve birka gn iinde Kirmana ulatlar. Daha
sonra S u l t a n a h , B e r d e s i r ehrinde Kirman Seluklular tahtna oturdu
(Eyll/Ekim 1074).
Sultan M e l i k a h , S u l t a n a h ve kardelerinin Kirmana gittiklerini
rendii zaman kzmad, onlara Kirman ve Umman verdi. Ancak, bir sre sonra
sultan M e l i k a h , byk bir ordu ile Kirmana yrd. S u l t a n a h , onun
harekete getiini haber ald zaman Berdesr ehrine kapand. Kalabalk Sel
uklu ordusuna mukavemet edemeyeceini anlayan S u l t a n a h , bizzat M e l i k a h karlamak mecburiyetinde kalarak, ona byk hediyeler takdim etti.
Bunun zerine M e l i k a h , S u l t a n a h affederek yerinde brakt ve itaat
edecei hususunda verdii szde durmas iin yemin ettirdi. M e l i k a h , Ber
desr nnde onyedi gn oturduktan ve kzlarndan birini de S u l t a n a h ile
evlendirdikten sonra tekrar sfahana dnd (Haziran/Temmuz 1080) (Ayrca Bk.
Sultan M e l i k a h Devri).
Ocak 1085de hastalanarak ld. Kaynaklar S u l t a n a h n oniki yl salta
nat srdn zikretmektedirler.
III.
TURANAH DEVR
S u l t a n a h n yerine Kirman Seluklular tahtna kardei T u r a n a h ge
ti. Emrler, T u r a n a h m bulunduu Bern ehrine giderek onu merkez Berdesre getirdiler ve tahta oturttular (Ocak 1085). Daha sonra annesi, olunun
melikliini onaylatmak iin hediyelerle sultan M e l i k a h n huzuruna gitti. M e
l i k a h , ona ikramda bulunup T u r a n a h Kirmana melik atad.
Melik K a v u r t un lmnden sonra Kirman Seluklularnin bir sre iin
komu eylet Farsm hkimiyetini kaybettikleri anlalyor. Sultan M e l i k a h ,
1073 Ramazann sfahanda geirmi ve Fars eyletinin ynetimini emr H u m a r t e k i n e vermiti. Ancak H u m a r t e k i n den sonra Farsda karklklar ba
lad. Melik T u r a n a h , Farsn bu kark durumundan yararlanarak buraya
iki sefer yapt. Birincisinde malup oldu ise de ikinci seferinde Fars ald. Sultan
M e l i k a h , onun Fars hakimiyetini de onaylad (1086-1087).
Sultan M e l i k a h n lmnden sonra onun ei T e r k e n H a t u n , T u r
h a n a h n elinde bulunan Farsa hkim olmak istemiti. Bu amala da sultan
M e l i k a h n emirlerinden n e r i bir ordu ile Farsa evketti. Bunu haber
alan T u r a n a h , ebankre emirlerinin de yardm ile onu malup etti (Hazi
ran/Temmuz 1094).
T u r a n a h zamanndaki dier bir olay ise Umman halknn isyan idi. Um
man halk, isyan ederek Kirman Seluklularnin hnesini uzaklatrm ve eh
re hkim olmulard. T u r a n a h , bu duruma derhal mdahale ederek bir ordu
gndermi, bylece isyanclar malup ederek Ummanda tekrar Seluklu hki
miyetini salamt.
Melik T u r a n a h , 13 yl hkmdarlktan sonra Ekim/Kasm 1097de ld.
T u r a n a h n lakablar kaynaklarda Melikl-Adil, Muh-yiddin, Imadddevle
ekillerinde gemektedir. Elde mevcut iki altn sikkesinde grlen lakaplar ise
Fahrddevle ved-Din ve Muizzd-Dnya ved-Dindir.
IV.
RANAH DEVR
T u r a n a h n lmnden sonra, tek evld olduu anlalan r a n a h , 5
Kasm 1097de Kirman Seluklular tahtna oturdu. T u r a n a h devrinde B
yk Seluklu Devleti emirlerinden n e r , sultan B e r k y a r u k tarafndan Farsa
vali tayin edildi; Farsta ise melik T u r a n a h dan sonra ebankreliler,, hki
miyet kurmulard. Onlar, emr U n e r in zerlerine geldiini renince melik
r a n a h tan yardm istediler. r a n a h , Kirmandan Fars a geldi ve ebankrelilerin yardm ile emr n e r i malup etti. Emr n e r, sfahana kat
(1098/1099).
Melik r a n a h , Fars seferinden sonra, s m a i l adnda bir emre bal Trkler ile mcadeleye balad. Ismailler, Batmlere mensup olmayp EhliSnnetten
idiler. r a n a h , bunlara kar bar halinde iken harekete gemi ve 2000 kii
yi ldrmt.
Gnlerini iki imekle geiren r a n a h , birka arkadann tevikiyle Ba
tn mezhebine girmi, halka kt davranmaya balam ve bu zulmnn yansra birka kad ve bilgini de ldrtmt. Onun bu tutumu devlet erknm
endielendiriyordu. Dindar bir kii olan atabek N a s r d d e v l e , halktan bir
gurubu da yanna alarak Kirmandan ayrlp sfahanda bulunan melik M u h a m
m e d T a p a r n yanna gitti. r a n a h , atabek N a s r d d e v l e nin gitme
sinden sonra daha rahat hareket etmeye balad. Ancak devlet emirleri ondan nefret
etmeye balamt. Zira onun Cuma gn namaz srasnda camide bilginlerin ilerigelenlerini ldrmeyi planlad anlald. Bylece din bakmdan yol gsteren
lerden yoksun kalan halk, kolayca Batn mezhebine girecekti. eyhlislm ve
devrin kadlar, bu durumu nlemek iin r a n a h m tahtta indirilmesinde bir
letiler ve Islm dininden sapt iin ldrlmesine karar verdiler. Cuma gn
erken saatlerde halk, bu fetv zerine ayaklandrld. r a n a h , gulamlarndan
bir gurup ile emrlik saraynn damna snd. O, af dileyerek balanmasn is
tedi, ancak kabul edilmeyince Berdesrden Germsr blgesine yneldi. nce Crufta gelen i r a n a h , oradan Bem tarafna gitti. Ancak Bem halk, durumu
bildii iin i r a n a h ve yanndaki askerlere hcum ederek ounu ldrdler.
309
I r a n a h ise Sumeyrem kalesine kamay baarmt, fierdesfrdekiler, Iranahm

Sumeyrem kalesine sndn rendikleri zaman, bir gurup askeri onun pein
den gnderdiler. Bu askerler, Sumeyremi kuattlar. Bu srada Sumeyrem kalesi
komutan emr M u h a m m e d , l r a n a h a Batn olduu iin kaleden ayrl
masn syledi. Bu durumda I r a n a h iin ehirden ayrlmaktan baka are kal
mamt. O, ehirden ayrld zaman, kaleyi kuatan Trk ordusu komutan
F e r a h K p a k , Kki rye denilen bir menzilde ona yetierek ldrd ve
kesik ban Berdesre getirdi (Ekim 1101).
V.
ARSLANAH DEVR
I r a n a h , meliklii srasnda akrabalarn sk bir ekilde takip ettirmi ve
onlardan bir ksmn klla, bir ksmm da zehirleterek ldrtmt. Grnte
K a v u r t soyundan, Kirman Seluklular tahtna kacak kimse kalmamt. An
cak K i r m a n a h n olu A r s l a n a h , bu takipten kap kurtulmay baar
mt. I r a n a h ldrldkten sonra emrler ve kadlar, onun Ky Gebran
mahallesinde yaadn haber aldlar ve onu 16 Kasm 1101de Kirman Seluklu
lar tahtna oturttular. A r s l a n a h m tahta knn ilk gnlerinde, Umman
blgesinde isyanlar kt ve emr E b S a d M u h a m m e d adl bir ahs, Ummann yarsyla, Cennbe ve Sraf ehirlerine hkim olarak Basra emri s m a
i l e tbi oldu. Bunun zerine A r s l a n a h , bu blgeye giderek tekrar Umman
ele geirdi. Daha sonra emr a v l n i n Byk Seluklu sultan M u h a m
m e d T a p a r tarafndan Fars valiliine tayin edilmesi (1108/1109) ve onun ebankrelileri itaat altna almak iin amansz mcadeleye girimesi ile bu blgedeki
Kirman Seluklular hkimiyeti tehlikeye girdi. Atabek a v l nin nnden kaan
ebankre emrleri, Kirmana sndlar. Bunun zerine atabek a v 11 , bu emir
leri yakalamak iin Kirmana hareket etti. A r s l a n a h a bir eli gndererek,
ebankre emirlerinin sultan M u h a m m e d T a p a r m tebaas olduunu ve
bu sebeple kendisine iade edilmesi gerektiini bildirdi. Melik A r s l a n a h ise
onlarn affedilmesini istedi. Bunun zerine atabek a v l , Kirman ve Fars sn
rndaki Furg kalesini kuatt. Melik A r s l a n a h kuatmay haber alnca, 6 bin
kiilik bir svari kuvvetini atabek a v l nm zerine yollad. Kirman ordusu
atabek a v 11 ya an bir baskn yapt. Askerlerinin ou ldrlen ve tutsak alman
atabek a v l kamak zorunda kald. Bu olaydan sonra barseverliini gsteren
A r s l a n a h , tutsaklar serbest brakt. Onun bu iyi niyetine ramen atabek a v 11 , bu yenilginin intikamn almak iin Kirman zerine ikinci bir sefer yapmay
dnyordu. Fakat lm sebebiyle bu dncesi gerekleemedi.
Melik A r s l a n a h n bar ve gveni salamas, bu devrede Kirmanm si
yas mlteciler ve asker yardm arayanlar iin bir smak olmasna yol amt.
Yardm isteyenlerden birisi, Gazneliler tahtn elegeirmek isteyen B e h r a m a h
idi. Gazneli sultan III. M e s u t un lmnden sonra A r s l a n a h sultan ol
AL SEVM -ERDO AN M ERL
311
mu, ancak kardei B e h r a m a h taht mcadelesine girerek A r s l a n a h ile

savam ve yenilerek nce Sistana, oradan da yardm istemek iin Kirmana ka
mt. Melik A r s l a n a h , B e h r a m a h ok iyi karlam, ancak onun yar
dm iin Byk Seluklu meliki S e n c e r e gitmesini sylemiti. Bunun zerine
melik S e n c e r in yanna giden B e h r a m a h , ondan ald yardm sayesinde
kardei A r s l a n a h malup ederek Gazneliler tahtna oturmutur (1117).
Bu olaydan Kirman meliki A r s l a n a h n muhtemelen melik S e n c e r e
tbi olduu anlalyor. Onun tbilii, S e n c e r sultan olduktan sonra da devam
etmi olmaldr. Melik A r s l a n a h a snan ikinci emr, Yezd deki Kakye ailesindendir. Bu olaydan yararlanan Kirman Seluklular, Yezd ehrine hkim ola
rak buraya hne gnderdiler.
Melik A r s l a n a h , douda S e n c e r e tbi olmasnn yansra, batda da
Iraktaki Seluklular ile iyi ilikiler kurmutu. Irak Seluklularndan sultan M e
s u t , Badatta Kirman Seluklularndan bir kz ile evlenmiti. Kirman meliki
A r s l a n a h da sultan M u h a m m e d T a p a r m kz ile evlendi (1138).

Melik A r s l a n a h n erkek ve kz olmak zere birok ocuu vard. Daha
salnda ocuklarndan bir ou lmt. Hayatta kalanlarn iinde en by
K i r m a n a h idi. A r s l a n a h , lmnden nce K i r m a n a h veliaht ta
yin etti. Ancak K i r m a n a h , ehliyetsizlii ve anlaynn zayfl sebebiyle meliklik grevini yrtecek yetenekte deildi. A r s l a n a h m ocuklar arasnda
M u h a m m e d , iyi ahlk ve drstl ile tannmt. M u h a m m e d , babas
nn yalandn ve devler ilerini gremez duruma geldiini grnce iktidar iin
hazrla balad. Nihayet babasnn hastaln bahane ederek Kalei Kha gn
derip hapsettirdi ve kendisi Kirman Seluklular tahtna kt. A r s l a n a h , bu
kalede yl tutuklu olarak yaam ve muhtemelen 1145 ylnda lmtr. Laka
b Muhyil-Islm vel-Mslimn olan A r s 1a n a h , 42 yl gibi uzun bir sre Kirmanda hkmdarlk yapmtr. Bu uzun sre, Kirman halk iin ok mutlu bir
dnem olmu, devrinde btn Kirmand a imar faaliyetleri devam etmitir. Ayrca
ticaretin yansra sanat ve ilim de gelimeye balam, komu lkelerden bilim adam
lar Kirmana gelmitir.
VI.
MUHAMMED DEVR
Melik M u h a m m e d , tahta getii zaman Ribt Ali-bda snm olan kar
dei K i r m a n a h yakalatarak ldrtmtr. Onun dier kardei S e l u k a h ise Berdesrden gneye, Germsr blgesine kaarak hayatn kurtarm, dier
kardei K a r a A r s l a n B e y ise kendisinin ltfuna snmt. Ancak, M u h a m
m e d , onu yannda tutmasna ramen, o kadar kk drc davranlarda
bulundu ki, K a r a A r s l a n B e y , daha fazla dayanamayarak intihar etti. Yir
miye yakn kardeleri olan melik M u h a m m e d , kardelerine acmaszca dav
ranm ve onlarn gzlerine mil ektirmitir. Bylece o, ilerde hkmdarhn tehdit
edebilecek kimseleri, daha balangta etkisiz duruma getirmi oldu.
Melik M u h a m m e d devrinin balca siyas olay, kardei S e l u k a h i l e
mcadelesi olmutur. S e l u k a h , M u h a m m e d 1in tahta kt ilk yl ha
rekete gemi ve etrafna saraydan uzaklatrlm olanlar ile her ehirden asler
ve aa tabakadan oluan bir ordu toplamt. O, M u h a m m e d in bulunduu
Cruft ehrine geldi. ki ordu iddetle savatlar. S e l u k a h , malubiyetin yak
latn grnce nce Katif, sonra da Ummana kat. S e l u k a h n Ummanda
iyi karland ve burann kontroln elegeirdii anlalyor. Melik M u h a m
m e d , btn hayat boyunca S e l u k a h tan ekinmi ve onun varlndan ra
hatsz olmutu. S e l u k a h , M u h a m m e d in melikliinin son yllarnda
zorunlu olarak bulunduu Ummandan kam ve Kirman civarnda ktlk to
humlar ekmeye devam etmiti. te yandan Kirman Seluklularnm bir zaman
lar hkim olduklar komu lke Farsta bu kez yeni bir Trk devleti, Salgurlular
hkm srmeye balamt. Melik M u h a m m e d in Salgurlulardan atabek S u n
g u r ile aralarnda samim bir dostluk vard.
M u h a m m e d , melikliinin ilk yllarnda babas gibi sultan S e n c e r e t
bi idi. Ancak sultan S e n c e r in Ouzlara esir dmesinden (1153) sonra, muh
temelen Irak Seluklularndan sultan II. M u h a m m e d e tbi olmu ve onunla
dosta ilikilerini srdrmtr.
M e l i k M u h a m m e d , 27 Haziran 1156da, takriben 14 yl saltanat srdk
ten sonra ld. Lakab Mugisd-Dnya ved-Din idi. O, dil, ibilir, bilgin, uza
gren, limler ile dost, ilmi seven ve nem veren bir hkmdard. Onun meliklii
devrinde Kirman, gven ve sknet iinde bulunuyordu.
VII.
TURULAH DEVR
Melik M u h a m m e d ld zaman olu T u r u l a h , Kirman Seluklula
r tahtna kt (27 Haziran 1156). O, ilk i olarak kardei M a h m u d a h , KaleiKhda hapsettirdi. Amcas S e l u k a h da onun melikliini tanmad. Bunun
iin T u r u l a h , melikliinin ilk ylnda onu Anr snrnda yakalatarak l
drtt. T u r u l a h , babas zamannda olduu gibi Farsdaki komular Salgurlu Devleti ile dostluunu srdrd.
T u r u l a h devrinden itibaren Kirman Seluklular Devletinde atabekle
rin, yava yava melikler zerinde ve devlet ynetiminde sz sahibi olmaya bala
dklar grlr. Bu devrede gze arpan ilk atabek A l e d d i n B o z k u idi.
B o z k u , T u r u l a h devrinde nce ddbek ve sonra atabektik grevlerine
tayin edilmiti. Emrinde birok gulam vard ve Kirman ordusunun bykl,
onun gulamlar, hizmetkrlar ve svarileri ile salanyordu. Daha sonra atabek
B o z k u a, hce M e y y i d d d i n R e y h a n n rakip olduunu gryoruz.
B o z k u ldkten sonra atabeklik M e y y i d d d i n R e y h a n a verildi. T u r u 1 a h n melikliinin son ylnda, lke ilerinin grlp sonulandrlmas,
btnyle atabek R e y h a n n zerinde idi. Ayrca atabek B o z k u ldkten
sonra, onun olu K u t b e d d i n M u h a m m e d de devlet iinde nfuz sahibi ol
mutu. Ona, Berdesrin dadbeklii ve hnelii verilmiti.
Melik T u r u l a h , Mart 1170de Cruftta hastalanarak ld ve Amr bin
Leys mescidinde gmld. T u r u l a h , yaklak 14 yl hkm srmt. La
kab Muhyid-Dnya ved-Din olan T u r u l a h , dil, merhametli, nazik ve hal
ka kar mfik bir hkmdard. Onun zengin bir hzinesi ve kendisine itaat eden
halk ve dzenli bir lkesi vard. Onun tek kusuru, iki ve elenceye dkn ol
masyd.
FETRET DEVR
VIII.
BEHRAMAH IN LK MELKL
Melik T u r u l a h t lmnn yaratt kargaalk srasnda, atabek M e y y i d d d i n R e y h a n n yardm ile nc olu B e h r a m a h , Kirman
Seluklular tahtna oturdu. Emrler ve gulamlar, saraya gelerek ona bat ve h
kmdarln kabul ettiler. Bu durum, Kirman Seluklular devletinde bir fetret
devrinin domasna yol at.
T u r u l a h nen byk olu ve veliaht olan A r s l a n a h , atabekin mey
linin B e h r a m a h tarafna olduunu anlad zaman ehirden ayrld. Arala
rndaki uygunluk sebebiyle T e r k e n a h d a onunla birletikten sonra beraberce
Bem tarafna yneldiler. Kirman Seluklular tahtna onlardan baka bir aday
daha vard ki, bu da B e h r a m a h in aabeyi T u r a n a h idi. T u r a n
a h , B e h r a m a h a bir adam gndererek A r s l a n a h a kar birlik olma
larn istedi. Ancak T u r a n a h , ondan mitsiz bir cevap alnca, melikliin
imdilik bir hayal olduunu anlam ve kendisine bal emrler, Trkler ve yakn
adamlarndan oluan bir gurupla beraber Crufttan karak yardm salamak ama
cyla Farsa ynelmiti.
Cruftta bu olaylar olurken K u t b e d d i n M u h a m m e d b i n B o z
k u , hne nvan ile Berdesri ynetmekteydi. K u t b e d d i n M u h a m

m e d , melik T u r u l a h n lm haberini ald zaman, B e h r a m a h adna
hutbe okunmasn ve sikke baslmasn emretti. Bylece bakent Berdesrde B e h r a m a h n meliklii tannm oldu. A r s 1a n a h ise Crufttan ayrldktan sonra
Bem ehrine gelmi, ehir halk onu karlayarak itaat etmiti. Bylece A r s l a n
a h , hi bir aba sarfetmeden Berne hkim oldu. Ote yandan Cruftta bulunan
Trk ve Deylemli askerlerin bazlar, B e h r a m a h tan, tahta getii srada mal
ve hediye almalarna ramen, belki de byk evlt ve veliaht olmas sebebiyle A r s 1a n a h n yanna kayorlard. Melik B e h r a m a h ve atabek R e y h a n , bu
kaanlar duyup grdke gnlleri krlyor ve mitsizlie dyorlard. Birka
gn Cruftta kaldktan sonra Berdesr e gitmeye karar verdiler. Askerlerinin, A r s -
315
1 a n a h n yanna kamamalar iin Bernden uzak olan Baft yolunu izleyerek

Berdesir e ulatlar. Ancak onlar, Berdesire geldikten sonra, buradaki karklk
ve ktlk yznden A r s l a n a h n yandalar gn getike artyordu. Melik B e h
r a m a h , Berdesir ehrine hkim olduktan sonra burada bulunan K u t b e d d i n M u h a m m e d de B e h r a m a h n devletinin ktn ve
A r s l a n a h yldznn parladn grnce, istikbalin Bem tarafnda oldu
unu anlam ve bir gece, yandalar, maiyeti ve gulamlar ile birlikte A r s l a n
a h n yanma kamt. Bylece A r s l a n a h n durumu daha da kuvvetlendi.
Taht iin mcadele eden T u r a n a h , Farsa ulat zaman, bu blgenin h
kimi Salgurlulardan atabek Z e n g i , ona ikramda bulunmu ve yardm iin em
rine bir ordu vererek Kirmana gndermiti. Bylece melik B e h r a m a h ve
atabek R e y h a n , yeni bir glkle kar karya gelmiler, ne yapacaklarn a
rmlard. Neticede bu iki kardein anneleri olan H a t u n i R k n nin T u r a a h a eli olarak gnderilmesine karar verildi. Annelerinin her iki karde
in aralarn dzeltmesi ve A r s l a n a h a kar beraber olmalarn salamas
mmkn grnyordu. Ancak T u r a n a h , annesinin szlerini dinlemedi. Bu
nun zerine B e h r a m a h , kendisine bir kurtulu yolu aramaya balad. O, be
raberinde atabek M e y y i d d d i n R e y h a n , birka emr ve zengin bir hazine
ile Berdesirden ayrlarak Horasana kat. Onlarn amalar, Horasan hkimi M e y y e d A y a b a ya snmak ve yanlarndaki hzineyle ondan ordu ve yardm
salamakt. B e h r a m a h m bu ilk meliklii iki ay kadar ksa bir mddet sr
mtr.
B e h r a m a h n ayrlmasndan sonra T u r a n a h , Salgurlu ordusu ile Berdesr nne geldi ve Kirman Seluklular tahtna oturdu. B e h r a m a h n ka
tndan habersiz olan A r s l a n a h da 700 askerden oluan kuvvetiyle Bernden
Berdesr nne geldi. Ancak ehir nnde 5 bin kiilik Salgurlu ordusu ile T u r a n a h buldu: an bir hcumla onlar malup ederek byk bir zafer kazan
d. Salgurlu ordusundan bir ou ldrld ve bir ksm da tutsak alnd.
T u r a n a h ve geride kalanlar iraza dndler. Kirman, bir hafta iinde melik
grm, sonunda I I . A r s l a n a h , tek bana Kirman Seluklular tahtna otur
mutu (1170).
IX.
II. ARSLANAHIN LK MELKLK DNEM
II. A r s l a n a h tahta getikten sonra Kirman blgesinde 5-6 ay sakin ve g
venli bir devre yaand. Herkes T u r a n a h ve B e h r a m a h m meliklikten
vazgetiklerini dnyordu. Ancak, sonbahar balangcnda T u r a n a h , bir
kez daha atabek Z e n g i den yardm alarak Kirman zerine yrd. Melik A r s
l a n a h , T u r a n a h n Furg ve Trm snrna geldiini haber ald zaman
byk bir orduyla Berdesrden kt ve Germsr tarafna yneldi. T u r a n a h
ve Salgurlu ordusu, Deti Ber snrnda dinlenirken, melik A r s l a n a h m bas
knna urad. Bu an hcuma mukavemet edemeyen Salgurlu ordusu ile T u r a n a h , kurtuluu iraza kamakta buldular. Bylece T u r a n a h tehlikesini atlatan
A r s l a n a h n, Berdesrli askerlerden oluan ordusu, sonderecede scak olan
Germsrin havasndan etkilenerek hastalanm ve arkasndan da veba salgn bagstermiti. Bu hastalk sebebiyle melik A r s l a n a h n ordusunda ok sayda
asker ld. te yandan B e h r a m a h , Horasan hkimi melik M e y y e d Ay a b a nin yanna gittii zaman ona birok hediyeler takdim ederek yardm istemi
ti. M e y y e d A y a b a da onun emrine, aralarnda byk emirlerin de bulunduu
3 bin kiilik bir kuvvet verdi. B e h r a m a h , bu yardm saladktan sonra Sis
tan yolu ile Kirmana yneldi. Onun Kirmana geldiini, Cruftta haber alan me
lik II. A r s l a n a h n yannda ok az sayda asker kalmt, kamak veya
savamak hususunda kararszd. Nihayet savaa karar veren melik II. A r s l a n
a h , iki taraf ordusunun Kumadin ovasnda karlat srada sava brakarak
Hemedana, Irak Seluklu sultan A r s l a n a h n yanma kat.
II. A r s 1 a n a h n bu meliklik mddeti dokuz ay srd. Bylece B e h r a m
a h , ikinci kez Kirman Seluklular tahtna oturmu oldu (ubat 1171).
X.
BEHRAMAH IN KNC MELKLK DNEM

B e h r a m a h , tahta ktktan sonra ona yardmc olan M e y y e d A y a b a ya mensup olan askerler, Cruftu yamaladlar. Cruft nemli bir ticaret mer
kezi idi. Bu ehrin evresindeki yama, adam ldrme ve ikence birka gn srd.
Dier taraftan atabek M e y y i d d d i n R e y h a n da bo durmuyor, tutsak al
nan vilyet byklerini tek tek huzuruna aryor, onlara eziyet ediyor ve azarl
yordu. Bylece B e h r a m a h ve kendisine muhalefet etmi olanlardan intikam
alyordu. B e h r a m a h ve atabek R e y h a n n bu davranlar ve Cruftun yamalan, Kirmanm ktisad hayatna byk bir darbe olmutur.
Melik B e h r a m a h , Berdesre geldikten sonra muhtemelen Berne adam
lar gndererek bu ehre de hkim olduu anlalyor. B e h r a m a h , Berne h
kim olduu zaman, bu ehrin yneticisi E b u l - M e f a h i r in olunu yakalatm,
bu suretle daha nce II. A r s 1a n a h n veziri olan E b u l - M e f a h i r den ve
olundan kurtulmutur. B e h r a m a h , onlarn ldrlerek mallarna elkonulmasn emretti. Ayrca nce Z e y n e d d i n K e y h s r e v i, sonra N a s r d d i n E f z u n u vezir tayin etti. Ancak E f z u n da yanl iler yapnca, bu
kez vezirlie, reis R s t e m M a h a n tayin edildi. Bu arada melik B e h r a m
a h , esir dm olan kardei T e r k e n a h a kar (muhtemelen kendisiyle sa
vat iin) kin gtmekteydi. Nitekim bir iki meclisinde, T e r k e n a h i l e kavgaya
tututu. T e r k e n a h , yaklaan lm tehlikesini sezince bu meclisten ayrlp sak
land. Ancak B e h r a m a h n adamlar tarafndan yakalanarak ldrld.
te yandan II. A r s l a n a h , Cruft nnde B e h r a m a h karsnda ma
lup olduktan sonra, yardm istemek zere Hemedanda bulunan Irak Seluklula
rndan , ada sultan A r s l a n a h 5n yanna gitmiti. Sultan A r s l a n a h ve
atabek l d e n i z , onu iyi karlamlar ve yardma karar vermilerdi. Neticede
A r s l a n a h n hizmetine nl emrler verildi. Ayrca Kirmandan da taraftar
lar kaarak onunla birletiler. Nihayet A r s l a n a h , yanndaki ordu ile Hemedandan ayrlarak Fars yolu ile Kirmana doru hareket etti. Melik B e h r a m a h
da onun gelebilecei dncesiyle Kirman Seluklular nda gelenek olduu ze
re, Crufta gitmemi ve fierdesrde kalmt. A r s l a n a h n harekete getiini
haber ald zaman o da hazrlklara balad. Horasanda bulunan M e y y e d
Ay a b a ya durum bildirilerek yardm istendi. O da, tecrbeli ve yal bir emr
318
olan K a r a k u ile C e m a l e d d i n A y a b a y bir gurup askerle, yardm iin

gnderdi.
II. A r s l a n a h , Haziran 1172de, beraberindeki byk bir ordu ile Berde
sr kaps nne gelerek burada karargh kurdu. Daha sonra ehrin ve kale du
varlarnn evresinde birka gn savatlarsa da ehir surlarnn salaml
karsnda, Berdesri ksa srede ele geirmeye imkn olmadn anladlar. eh
ri uzun sre kuatmaya karar verdiler. Bunun zerine melik B e h r a m a h , Ho
rasana haberciler gndererek yardm istedi. Ancak Horasan hkimi M e y y e d
Ay a b a , Irak Seluklu sultan ile savamann kt sonularn dnerek yar
dmc kuvvet gndermiyordu. Kuatma 6 ay kadar srnce, ehir halknn skn
ts gittike artt. Bu durumda ehirde bulunan emrler, B e h r a m a h n yan
na gittiler ve halkn yiyecek sknts ektiini, bu durumda Irak ordusunun ve
A r s l a n a h n daha stn olduunu belirterek Kirman geni bir lkedir, iki
padiahn idare etmesi mmkndr. Bugn stnlk onun tarafnda olduundan,
bartan baka yaplacak bir ey yoktur dediler. Melik B e h r a m a h , bu nasi
hati kabul etti. rak emirlerine liler gndererek anlamak istediklerini bildir
diler. Yaplan grmeler sonunda, Kirmann Berdesr, Sircan, Cruft ve Habis
(yani te ikisi) blgeleri A r s l a n a h n, Bem ve Mekrnat (yani geri kalan te
biri) blgesi de B e h r a m a h n oluyordu (Kasm/Aralk 1172). Bylece Kirmanda ikili bir meliklik ynetimi balad. Bu anlamadan sonra melik B e h r a m
a h , kendi bakenti Berne gitti. Ancak atabek M e y y i d d d i n R e y h a n ,
Kirman topraklarnda bu taht mcadelelerinin durmayacan hissettii iin bu
blgeden ayrlmak istedi ve yalln ileri srerek, hacca gitmek iin B e h r a m
a h tan yardm ve izin istedi. B e h r a m a h da geri dneceini sanarak ona izin
verdi. M e y y i d d d i n R e y h a n , bu izni aldktan sonra R k n e d d i n S a m ile Yezde gitti ve tekrar atabek olarak Kirmana getirecekleri gne
kadar orada serbeste yaad.
B e h r a m a h , kendi merkezi Berne gittikten sonra, A r s l a n a h Berde
sr ehrine girdi. O, kaleye girdii zaman haznede ne bulduysa rak ordusu ko
mutan C e m a l e d d i n M u h a m m e d e gnderdi. nk melik A r s l a n a h ,
yardmlarndan dolay sultan A r s l a n a h ve atabek I l d e n i z e ok ey bor
luydu. Onlarn sayesinde Kirman tahtn elegeirmiti. te bu yardm sonucu o,
Irak Seluklularna tbi olmutu. (Ayrca bk. Irak Seluklular, Sultan A r s l a n
a h Devri).
Melik A r s l a n a h , Aralk 1172de, beraberinde atabek K u t b e d d i n M u
h a m m e d ve vezir E b u l - B e r e k t olduu halde, k geirmek zere Crufta
yneldi. Yaz balangcnda tekrar Berdesr e dnd. Devlet ilerinden ok elen
ce ve iki imekle megul oldu. Buna ramen atabek M u h a m m e d , az iki ier
ve melik II. A r s 1a n a h n nedimliine rabet etmezdi. Bu sebeple atabek M u
h a m m e d , melik A r s l a n a h m gznden dm, onun yerine fazla hneri
olmayan akll T o r u m t a y n plana kmt. te yandan melik A r s l a n a h
ile B e h r a m a h n aras, daha ilk gnden bozulmaya balamt. Anlamann
bozulmasna, grnte daha ok iki taraftan kaan gulamlarn sebep olduu an-
319
talyor. Nitekim daha anlamann yapld sralarda M e y y i d d d i n R e y

h a n n gulamlarndan d e m i , melik A r s l a n a h n birka gulam ile
kaarak Berne gitmi ve melik B e h r a m a h a balanmt. d e m i , yiitli
ini gstermek iin Berdesre bir akn yapt, ancak melik II. A r s 1a n a h n
emirlerinden A y b e k , d e m i i tutsak ald ve zincire vurulmu olarak Crufta getirdi. Ancak bu kez, II. A r s l a n a h tan beklediini alamayan emr A y
b e k , Crufttan Berne kaarak anlamazl krkledi ve sonra da Berdesri
yamalad. Bylece iki melik arasndaki anlama kesin olarak bozuldu. Bu du
rumda B e h r a m a h Horasandan, melik II. A r s 1 a n a h da Yezdden yardm
istediler. Daha sonra iki taraf da sava hazrlklarn tamamladlar. Berdesre sa
hip olmak iin melik A r s l a n a h Crufttan, B e h r a m a h da Bernden hare
kete getiler, iki taraf, Nisan 1174de Ryin kasabas snrnda karlatlar. Yaplan
savata, nce B e h r a m a h 5n emrindeki Horasan askerleri stn durumda iken,
melik A r s l a n a h n bir gurup askerle direnmesi sonucunda, hezimete ura
yarak kam ve arlklarn da sava alannda brakmt. Sava kazanan melik
II. A r s l a n a h , 5 Mays 1174de Berdesre girdi ve halk tarafndan byk bir
trenle karland. Ancak, melik A r s l a n a h , bu zaferden sonra deti zere,
tekrar elence ve iki imekle megul olmaya balad. T o r u m t a y ise melik A r s 1 a n a h in umursamazlndan yararlanarak su ilemekte devam ediyordu. Bu
durumdan holanmayan atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , Crufttan Berne
gitti. Melik B e h r a m a h , atabekin Berne geldiini haber ald zaman onu kar
lad. Atabek K u t b e d d i n , Bernde fazla vakit kaybetmeden B e h r a m a h
ile birlikte Berdesre yrd. Melik II. A r s l a n a h , ehir ve kalenin bir ku
atma iin hazr bulunmadn anlaynca, cann kurtarmak iin kamay yele
di. Nihayet melik B e h r a m a h , Mays 1175de bakent Berdesre geldi ve Saray-1
Dette konaklad. Bylece Kirman, tekrar btnyle melik B e h r a m a h n
eline gemi oldu (Mays 1175), T o r u m t a y ise birka gulamyla gelerek B e h r a m a h a itaatini arzetti. Ancak atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d in ika
zyla B e h r a m a h , T o r u m t a y ldrtt.
II. A r s l a n a h , Berdesr den katktan sonra Rver yolu ile Yezde gitmi
ti. Yezd atabeki R k n e d d i n S a m , onu iyi karlam ve meliklik iin gerekli
yardm salamt. Neticede A r s l a n a h , yaz scaklarna ramen Yezd atabeki
ve ordusu ile Kirmana hareket etti. II. A r s 1a n a h ve Yezd ordusunun bu hare
ket haberi, Berdesre ulat zaman melik B e h r a m a h , tam tehizatla dona
tlm kalabalk bir orduyla savamak zere snra doru yneldi. Ancak
B e h r a m a h , ordusundaki askerlerin kendi tarafna geeceini mit eden II.
A r s l a n a h , bu durumun gereklemediini grnce savaa girime cesaretini
gsteremeden Yezde dnd. Melik B e h r a m a h da Berdesre dnerek Kirman
iyi bir ekilde ynetmeye devam etti. Ancak o istiska (su toplamas) hastalna
yakalanm ve Austos 1175de gen yata lmtr.
Melik B e h r a m a h , gerek tek bana ve gerekse A r s l a n a h ile ortak ol
mak zere, aa-yukar be yl hkm srmtr. Elde mevcut gm sikkelerin
de onun nvan ve lakab ise, el-Melik es-Sultan Eb Mansr eklindedir.
XI.
MUHAMMEDAH DEVR
Melik B e h r a m a h n lm, henz sknete kavumu olan Kirmann
tekrar karmasna sebep oldu. Bu durumda atabek K u t b e d d i n M u h a m
m e d , H a t u n - i R k n ile anlaarak B e h r a m a h n7 yandaki olu II.
M u h a m m e d a h babasnn yerine tahta oturttu. Yeni melikin tahta geme
sinden birka gn sonra atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , ancak Bern ka
lesi kutuvali bulunan S b k e d d i n A l i S e h l in yardmyla ilerini
yrtebileceini dnm ve II. M u h a m m e d a h yanma alarak Berne y
nelmiti. Atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , A l i S e h l i B e h r a m a h n
yetitirdiini, imdi onun, bu iyiliklere karlk efendisinin oluna snacak bir
yer verebileceini dnerek harekete gemiti. Ancak onlar, Berne ulatklarn
da, S b k e d d i n A l i S e h l , onlar ehre brakmad, hatt onlar yakalamak
istedi. Fakat atabek K u t b e d d i n , yanna M u h a m m e d a h da alarak
tarafna kamay baard. Bylece 7 yandaki II. M u h a m m e d a h n meliklii ok ksa srm oldu.
Melik B e h r a m a h ld zaman II. A r s l a n a h Yezdde, A y b e k D r a z Cruftta v e T u r a n a h d a Irakta olaylarn gelimesini bekliyorlard. Ata
bek K u t b e d d i n M u h a m m e d , Berdesr den Bern ehrine yneldii zaman,
Kirmanm ilerigelenlerinden bir gurup, Yezdde bulunan I I . A r s l a n a h m ya
nna giderek, onu hareket iin tevik etmilerdi. Byle bir frsat bekleyen II. A r s 1a n a h , beraberinde Yezd atabeki R k n e d d i n S a m olduu halde, Yezd den
ayrlarak Aralk 1175de Berdesre ulat. Hibir direnile karlamadan ehre
hkim olan II. A r s l a n a h , nc kez Kirman Seluklular tahtn elegeir
di. Melik II. A r s 1a n a h ve beraberindekiler, bakette 15 gn oturduktan son
ra A y b e k D r a z n hkimiyetinde bulunan Crufta yneldiler. Bunu haber
alan A y b e k Mdun geidini tutarak onlar Crufta sokmamak iin hazrland.
II. A r s 1a n a h ve Yezd ordusu, bu geide geldiklerinde buray geemediler. A y
b e k , melik II. A r s l a n a h a Yezd atabeki ve ordularn lkelerine gnder
medike, Crufta girmelerine msaade etmeyeceini bildirdi. Bunun zerine Yezd
atabeki ve ordusu lkelerine dndler. II. A r s l a n a h , A y b e k in ordusuy
la birleerek Crufta girdi ve atabeklik grevini de A y b e k e verdi.
321
Cruftta bu olaylar olurken, II. M u h a m m e d a h ve K u t b e d d i n M u
h a m m e d , ik- ay I emirlerinin yannda vakit geirdiler. Daha sonra yardm

istemek iin Fars a hareket ettiler. Onlar, Fes ehrinde emr H a s b e g ile bir
letikten sonra Farsa gitmekten vazgeerek Kirmana dndler.
K u t b e d d i n M u h a m m e d in P e h l i v a n adnda gen bir olu vard. O,
melik A r s l a n a h m Cruftta olmamasndan istifade ederek, Berdesr ehrini
elegeirmek iin babasna bir plan nerdi. Yaplan plana gre P e h l i v a n , Mart
1176da an bir hcumla Berdesire girerek, ehrin hkimi emr E b u l f e v r i s K u h yi elegeirdi, sonra da II. M u h a m m e d a h ve K u t b e d d i n M u
h a m m e d ehre girdiler. Bylece K u t b e d d i n M u h a m m e d ve taraftarlar,
bakent Berdesre hkim oldular. Bu haber Crufta ulat zaman, burada bu
lunan melik II. A r s 1a n a h ve atabek A y b e k , hemen Berdesre hareket etti
ler. Melik II. A r s 1a n a h ve atabek A y b e k , Berdesr nne geldiklerinde,
henz hububat olgunlamam olduu iin ehirdekiler ancak iki- gn ala
dayanabildiler, sonra ehrin kaplarn amak zorunda kaldlar. Melik II. A r s 1a n a h , atabek A y b e k i ehrin dnda brakarak Berdesre girdi ve II. M u h a m m e d a h kalede hapsetti. Bu srada (muhtemelen) melik II.
A r s l a n a h , K u t b e d d i n ile anlam ve onu tekrar atabek tayin 'etmiti.
Bunun zerine tekrar ikinci plana dtn anlayan A y b e k D r a z , Berde
sr nnden ayrlarak Berne yneldi. ehrin yneticisi S b k e d d i n A l i , A y
b e k i sayg ile karlad (23 Mart 1176). A y b e k , burada birka gn kaldktan
sonra, beraberine S b k e d d i n A l i nin serhenklerini ve kendi Trk asker
lerini alarak Cruft zerine bir akn yapt. Kirmann nemli bir ticaret merkezi
olan Crufta ulaan A y b e k ve beraberindekiler, buray ve kylerini yerle bir
ettiler, canl, cansz ne buldularsa hepsini Berne gtrdler. Bunun zerine me
lik li. A r s l a n a h , 1176 yaznda, gvenilir bir hce olan M e c d e d d i n M a h
m u t u anlama salamas iin Berne gnderdi. Berne ulaan M a h m u t , iki taraf
arasnda bir anlama yapt; ancak bu anlama da ksa srede bozuldu. Melik II.
A r s l a n a h , Bem ehrinde kendisine itaat etmeyen iki kuvvetli ahsn bulun
masn ho karlamayarak, bu ehrin zerine yrmeye karar verdi. Bu srada
Salgurlulardan da yardm istedi, iki kuvvet birletikten sonra, Bem ehri nn
de konakladlar. Nihayet iki taraf arasnda iddetli bir sava balad. Bem ordu
su, ilk onbir gn baarl durumdayd. Ancak onikinci gn, melik II.
A r s l a n a h n kuvvetleri Bernin d mahallelerini zorla elegeirerek stn
lklerini gsterdiler. S b k e d d i n A l i ve taraftarlar i kaleye ekildiler. Melik
II. A r s l a n a h n kuvvetleri ise buray kuatmaya baladlar. Bu kuatma
ay kadar srd. Sonunda gerek kaledekilerden ve gerekse kuatma kuvvetlerin
den birok kii ld. Bem kalesinin kuatma savayla elegeirilemeyeceini an
layan melik II. A r s l a n a h , daha sonra eitli yollar denediyse de bu ehre bir
trl giremedi. Daha sonra Horasanl Z i y a e d d i n E b B e k r , iki taraf ara
snda bir anlama salamak iin araclk yapmaya alt. Ancak melik II. A r s 1a n a h , atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d in etkisinde kalarak bir trl
322
anlamay kabul etmedi. Bu srada kalede kuatlan emr A y b e k D r a z n

adamlarndan becerikli birisi olan M u h a m m e d E m i r e k , A r s l a n a h n
yannda bulunan Salgurlu elisi Z e y n e d d i n R e s u l d a r kandrarak kendi
tarafna ekti. Bir gece Salgurlu ordusu, melik II. A r s l a n a h tan ayrlarak
emr Ay b e k in yanna getiler. Ertesi sabah ehirdekilerle birleen Salgurlu
ordusu ve II. A r s 1 a n a h kuvvetleri arasnda sava balad. Salgurlu ordusu
nun ayrlnn verdii znt ile savaan melik II. A r s 1a n a h ve atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , yenileceklerini anladklar zaman, btn adrlar ve
arlklar Bern nnde brakarak gece Nermre geldiler ve oradan da Crufta
ekildiler.
T u r a n a h , babasnn lmnden sonra, zellikle Salgurlulardan ald yar
dmlar ile taht mcadelelerine karm, fakat baarl olamayarak Salgurlu ba
kenti iraza dnmt (1170/1171). Daha sonra II. A r s l a n a h , Irak Seluk
lularndan ald ordu ile Kirmana ynelirken, T u r a n a h Hemedanda kal
m, oradan sfahana gitmiti. Ancak Iraktan umduu yardm alamayan T u r a n
a h , buradan ayrlarak Yezde gitti. Yezd atabeki R k n e d d i n S a m , onu iyi
bir ekilde karlayarak, ikameti iin gerekli hazrlklarn yaplmasn emretmi
ti. Bern emri A y b e k D r a z , emr Y u s u f A u r u Yezd e gndererek T u r a n a h davet etti. Yezd atabeki, Ay b e k e olan dmanl sebebiyle bahaneler
ileri srerek T u r a n a h n emr Y u s u f ile gitmesine engel oldu. Ancak emr
A y b e k , Yezd atabekini sert bir ekilde tehdit edince, bu kez, T u r a n a h gn
dermeye mecbur kald. A y b e k ile T u r a n a h , tran mevkiinde bulutular,
daha sonra da Farstan gelecek olan yardm beklemek zere Sircana gittiler. te
yandan melik II. A r s l a n a h , kardei T u r a n a h n Sircana geldiini ha
ber alnca, yannda atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d ve ordusu olduu hal
de, Crufttan Sircana yrd. Emr A y b e k , onlarn kendi zerine geldiini
rendii zaman Kedr tarafna ekilmi, ancak melik II. A r s l a n a h , onlar
takip etmeyerek Crufta dnmt. Bu srada Farstan gelen yardmc kuvvet de
emr A y b e k ve T u r a n a h a katld. Bundan sonra T u r a n a h ve berabe
rindekiler, melik II. A r s 1a n a h ile karlamak iin Cruft nne geldiler (Mart
1177). iki taraf, Cruft kaps nnde karlat. Sava srasnda atlan oklardan
biri, II. A r s 1 a n a h a isabet etti. Bunun zerine II. A r s l a n a h , sava ala
nndan ayrlmak zorunda kald. Onun sava alann terketmesi, Kirman ordu
sunun dalmasna sebep oldu. Nitekim atabek K u t b e d d i n M u h a m
m e d , A r s l a n a h n olu Y a v l a k A r s l a n yanna alarak Berdesre kat.
Bylece T u r a n a h ve Salgurlu kuvvetleri sava kazanm oldular. Melik
II. A r s l a n a h , sava terkedip Crufa doru giderken ald ok yarasndan
yolda ld. Melik II. A r s l a n a h , gzel yzl, doruluu seven, akll bir h
kmdard. En byk kusuru, iki imek ve elenceye dkn olmakt. Melik
II. A r s l a n a h , B e h r a m a h ile olan ortak saltanat devresi de hesaba ka
tlrsa, be yla yakn bir sre hkmdarlk yapmtr.
MELK II. TURANAH DEVR

Atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d ve beraberindekiler Berdesre ulap,
muhtemel bir kuatmann hazrlklar ile megul olurken, Cruftta galip gelen
T u r a n a h ve Salgurlu ordusu da vakit kaybetmeden ayn ehre ynelmilerdi.
T u r a n a h , Berdesr nne gelerek burada karargh kurdu. Bu srada Bem
ehrinde bulunan Kirman bykleri de grev kapmak iin aceleyle T u r a n a h n
ordughna geldiler. T u r a n a h m ordusu ile ehirdekiler, birka kez savat
lar ve iki taraf da kayplar verdi. Ancak atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d in hastalanmas, Berdesr dekiler iin aleyhte bir durum yaratt. Bunun zerine
iki taraf bar grmelerine baladlar. Neticede ehrin T u r a n a h a teslimi
konusunda anlatlar. Bylece T u r a n a h , uzun bir sredir, zlemini ektii
Kirman Seluklular tahtna tek bana sahip oldu. K u t b e d d i n M u h a m m e d
ise, Salgurlar devletini kendisi iin daha gvenli grerek Salgurlu ordusu ile bir
likte atabek Z e n g i nin yanna gitti. II. T u r a n a h da bakent Berdesre gire
rek Kirman Seluklu tahtna oturdu. Melik II. T u r a n a h , tahta getikten birka
gn sonra, yeeni Y a v l a k A r s l a n m gzlerine mil ektirerek Berdesr kale
sine gndermi ve bylece ilerde kendisine rakip olabilecek bir akrabadan kur
tulmutu. T u r a n a h , bu olaydan sonra, Kasm 1177de Crufta gitti. Bu srada
bir zamanlar Kirman Seluklular nn kudretli lideri M e y y i d d d i n R e y
h a n , Yezdde bulunuyordu. Onun gulamlar, devlet kademelerinde nemli g
revler almlard. Kirman Seluklular lkesinde kuvvet ve kudret, ona mensup
emirlerin elinde idi. Atabek A y b e k in bu emirlere kar davran olduka sertti.
Atabek A y b e k in bu trl davranlar zellikle M e y y i d d d i n R e y h a n
n devlet kademesinde yer alm olan gulamlar zerinde kt etki brakyordu.
Nihayet bu gulamlar, otlaklardan srleri de alarak Yezde gitmeyi ve M e y y i
d d d i n R e y h a n ile Kirmana dnmeyi kararlatrdlar ve Mart 1178de Bem
yolundan Yezde gittiler. Onlarn Yezde gittiklerini renen melik I I . T u r a n a h
ve atabek D r a z , Crufttan Berdesre dnerek kuatma iin gerekli hazrlkla
ra baladlar. Dier taraftan M e y y i d d d i n R e y h a n , emirlerin kendi ya
nna gelmelerinden ok memnun olmu, yallna ramen yeni bir maceraya
atlmay kabul etmiti. Yezd atabeki R k n e d d i n S a m da, gerek Kirman ze
324
rindeki emelleri ve gerekse A y b e k e olan kini yznden byle bir frsat bekli
yordu. Bylece M e y y i d d d i n R e y h a n , Yezd atabeki ve dier emrler,
Kirmana doru hareket ettiler, Haziran 1178de Berdesr nne gelerek burada
karargh kurdular. Neticede iki ordu arasnda sava balad. II. T u r a n a h n
hizmetinde bulunan bir emrin tutsak alnarak zincire vurulmas, ehirdeki hal
kn morallerinin bozulmasna yol at. Daha sonra halk, kamak iin areler ara
maya balad. Atabek A y b e k ise, ehri savunmak iin gece-gndz kahramanca
savayordu. Ancak, onun hizmetinde bulunan K a y m a z a g a l n ehirden ka
arak M e y y i d d d i n in ordusuna katlmas, A y b e k in gururunu incitti.
Ertesi gn M e y y i d d d i n ve Yezd atabekine bir eli gndererek hayatna do
kunulmayaca hususunda ant aldktan sonra ehri onlara teslim etmitir. Bun
dan sonra melik II. T u r a n a h , ehirden karak M e y y i d d d i n R e y h a n
ve taraftarlar ile birleti. A y b e k de atabek B o z k u u sarayna yerleti. An
cak ona 2-3 gn hayat hakk tannm, yeminler abucak unutulmu ve A y b e k ka
leye gtrlerek ldrlmtr. Bylece M e y y i d d d i n R e y h a n , gurbette
7 yl yaadktan sonra tekrar vatanna dnerek atabek oldu. Daha sonra melik
II. T r a n a h , atabek M e y y i d d d i n R e y h a n ve Yezd atabeki, k ge
irmek zere Crufta gittiler (1178). Ote yandan Salgurlu atabeki Z e n g i , i
raz a ulaan K u t b e d d i n M u h a m m e d e hrmet etmi ve onu gerekli ekilde
arlamt. Bu iki devlet adamnn, Kirmana sahip olabilmek iin bir frsat bek
ledikleri muhakkakt. Nitekim A y b e k in ldrlmesi haberini aldklar zaman,
II. T u r a n a h n da ordu ve silhtan yoksun olduklarn dnerek Kirman
zerine hcum etmeye karar verdiler. Farstan hareket eden K u t b e d d i n M u
h a m m e d ve Salgurlu ordusu, Cruft nne geldiler (1178/1179). Bunun zeri
ne, ehirde direnme imkn gremeyen melik II. T u r a n a h , atabek
M e y y i d d d i n R e y h a n ve Yezd atabeki R k n e d d i n S a m , kurtulu
u Crufttan Berne kamakta buldular. S b k e d d i n A l i S e h l , onlar Berne
sokmad. Ancak bu srada Farstan gelen Z e n g i nin lm haberi zerine Sal
gurlu ordusu ile K u t b e d d i n M u h a m m e d , Farsa dnmek zorunda kald
lar. Bunun zerine melik II. T u r a n a h ve atabek M e y y i d d d i n
R e y h a n tekrar Crufta dndler.
K u t b e d d i n M u h a m m e d , atabek Z e n g i nin lmnden sonra Farsta
daha fazla kalmayarak z z e d d i n L e n g e r in daveti zerine Yezd e gitti. I z z e d d i n L e n g e r , onu ok iyi karlayarak her trl yardm salad. K u t b e d
d i n M u h a m m e d , Yezdden ald bu yardmla Kirmana hareket ederek, ubat
1179da Zerendde konaklad. Onun geldiini renen melik II. T u r a n ah ile
atabek R e y h a n , emr z z e d d i n o r a n e ye bar veya sava ile K u t b e d d i n i nleme grevini verdiler. K u t b e d d i n M u h a m m e d in yanna giden
z z e d d i n , savamaktansa anlamay yeledi. Sonunda K u t b e d d i n M u h a m
m e d ve Yezd ordusunu Crufta getirdi. Bu durum karsnda ok yalanm olan
M e y y i d o. : ' n R e y h a n grevinden uzaklatrarak atabeklii K u t b e d d i n M b. a ' : ;'5 e
zheklik ise emr z z e d d i n o r a n e ye verildi.
325
Ancak ksa srede, atabek K u t b e d d i n ile emr z z e d d i n ' i n aralarndaki

dostluk bozulmaya balad. nk emr z z e d d i n , atabeklik grevini eline ge
irmek istiyordu. Nihayet atabek, harekete geti ve melik II. T u r a n a h n ca
miye gelmedii bir Cuma namaznda emr z z e d d i n C o r a n e ile taraftarlar
ldrld. Bu olaylardan sonra melik II. T u r a n a h , Berdesre dnd ve bir
sre Kirmanda sakin bir hayat yaand. Ancak, tahta gemek isteyen kardein
ve ayrca atabek olmak isteyen devlet byklerinin mcadelesi, Kirman halknn
ktisad gcn zayflatmt. Orduyu oluturan Trkler, a ve fakir, buna kar
lk idareci snfn oluturan Tzikler'in (.Tcikler) durumu ok dala iyiydi. Trkler
de onlarn varlkl olduklarn, fakat kendilerinin bundan gerektii kadar yarar
lanamadklarn sanyorlard. Nihayet Haziran 1179da melik II. Tu r a n a h , eh
rin dndaki ovada adr kurdurmutu. Tziklerin ou onun hizmetindeydiler.
Bu frsat karmayan Trkler, Tziklere hcum ettiler ve sultan I I . T u r a n a h
ve atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d in nnde, bata vezir N s r e d d i n E b u l k a s m olmak zere, birok devlet byn klla para para et
tiler. Bu olayda gerek melik II. T u r a n a h ve gerekse atabek K u t b e d d i n
M u h a m m e d hareketsiz kaldlar.
XIII.
KRMAN SELUKLU DEVLET NN K
Ouz beylerinden melik D i n a r , Merv ve Serahs ehirlerine hkimdi. Harezmahlar Devletitiden S u 1 a n a h (Olm. 1193) m bu ehirleri elegeirmesi
zerine buradaki Ouzlar daldlar. Bu Ouzlardan bir gurup, Kirmana yne

lirken, 5 bin kiilik bir gurup da Farsa gitti. Farsa gidenler, bu blgedeki soyda
lar Salgurlularm daha kuvvetli bir durumda olmalar nedeniyle nemli bir roi
oynayamadlar ve onlarla kaynatlar. Ancak Kirmana g edenler, Kirman Sel
uklu Devletinin zayf ve istikrarsz ynetiminden yararlanarak bu blgeye h
kim oldular.
Ouzlardan Kirman blgesine girenler, Rver yoluyla nce Kubnana ulat
lar. Birka gn bu blgeyi yamaladiarsa da ehrin kalesi karsnda bir sonu

alamayacaklarn anlayarak Zerend nne geldiler. Onlarn Zerend nnde bu
lunduklar haberi, bakent Berdesre ulat zaman S u n g u r adnda bir gulam,
Ouzlarn ne maksatla geldiklerini, durumlarn ve saylarn renmek iin on
larn yanna gnderildi. S u n g u r , Ouzlarn yanma giderek K a y s e r B e y adl
bir eli ile geri dnd. K a y s e r B e y , hkmdarn hizmetine girmek iin 10
bin kiinin Kirmana geldiini syledi. Ancak K a y s e r B e y , elilik grevinin
yansra casusluk iin gelmi ve Kirman ordusunun says ile durumunu ren
miti. Nitekim Ouzlarn yanma dnd zaman onlar, ehir kuvvetlerinin zayf
olduunu ve kendilerine bir ey yapamyacan anlamlard, bu nedenle Zerendden ayrlarak Bagin tarafna yrdler. Kirman devlet erkn da onlarn bu ha
reketini itaatsizliklerinin bir balangc olarak yorumlayarak, Fars hkimi atabek
T e k l e b i n Z e n g i ' den yardm istemeye karar verdiler. Ouzlarn daha sonra
Fars iin de tehlikeli olabileceini sezen atebek Te k I e , Kirmana, yardm sala
mak hususunda aba gsterdi ve emr M c a h i d G r g n komutasndaki Bul
gurlu kuvvetlerini Kirmana gnderdi. Ancak Kirmanda T o r u m t a y n
adamlarndan Z a f i r M u h a m m e d E m i r e k , atabek K u t b e d d i n M u
h a m m e d i yanl yola sevkediyordu. R e f d d i n Z a f i r M u h a m m e d ,
atabek M u h a m m e d i Ouzlara kar kazanlacak bir zaferi, Fars ordusunun
ilerde kendilerine mal edebileceklerini ve onun adnn hi anlmayacan ileri
srerek kandrm ve savaa yalnz emr M c a h i d G r g n nin arlmas
327
fikrini savunmutu. Bu fikre uyan K u t b e d d i n M u h a m m e d , Salgurlu or

dusundan yalnzca G r g n yi yanna ararak Berdesrde bulunan az say
daki Kirman ordusuyla bu srada Baginde bulunan Ouzlar zerine yrd. Orada
Ouzlar, Kirman ordusunu malup ettiler. Bir ok kii, Ouzlar tarafndan ld
rld. Salgurlu emri M c a h i d G r g n de ldrlenler arasndayd. Ata
bek K u t b e d d i n M u h a m m e d de perian bir halde Berdesre geldi. Bu ma
lubiyetten sonra, bakent Berdesrde sknt balad. Berdesre gelen yollar ka
panm, evreden ulaan yardm da kesilmiti. Ouzlar ise Baginden ayrlarak
Mhan nehri kenarnda konakladktan sonra gneye Germsr blgesine yrd
ler, sonra da anszn Crufta hcum ettiler. Ouzlar, bu blgede binlerce insan
ldrdkten sonra ehir ve kasabalar yerle bir ettiler. Ouzlarn galibiyeti, Kir
man devlet byklerinin nezdinde atabek M u h a m m e d in gzden dmesine
yol amt. Ondan ayrlan Kirman bykleri, atabek olmak iin birbirleriyle m
cadeleye giritiler. Bu srada M u h a m m e d A l e m d a r , Berne gitti ve orann
hkimi S b k e d d i n A l i ye baland, sonra da oradan ald yardmla Ber
desre dnd. Atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , A l e m d a r ile ekimek
ve Ouzlarla savamaktansa, Kirman terketmeyi yelediler, nitekim o, melik II.
T u r a n a h a veda ettikten sonra Farsa gitti. Ancak orada umduunu bulama
yan K u t b e d d i n , nce Yezde gitmeyi dnm ise de tekrar Kirmana dnd
ve Zerend hisarna kapand. K u t b e d d i n M u h a m m e d in Kirmandan ay
rlmasndan sonra A l e m d a r ve adamlar, tekrar melik T u r a n a h n hizme
tine girdiler. Vezirlie ise K v a m e d d i n getirildi. Vezir K v a m e d d i n ,
Berdesrden Zerende, K u t b e d d i n M u h a m m e d zerine yrd. Bu neden
le K u t b e d d i n M u h a m m e d , Horasana gitmek zorunda kald.
Kirmand a 1180 yl baharnda mthi bir ktlk olmu ve bundan en ok ba
kent Berdesr zarar grmt. Burada yiyecek hi bir ey kalmam, halk alk
tan kedi, kpek ne bulursa yemeye balamt. Artk canllarda, lleri toplayacak
g kalmad gibi, insanlar da lmekten korkmuyorlard. Bu srada Ouzlar, Germ
sr blgesini yamalayp k orada geirdikten sonra tekrar bakent Berdesre
yneldiler. ehir nne geldiklerinde melik II. T u r a n a h a bir eli gndere
rek Horasandan hkmdara hizmet etmek ve Kirmanda yaamak amacyla gel
diklerini, fakat kendilerinin zerine bir ordu gnderildii zaman ayaklandklarn,
yine de hkmdara itaat etmek ve eer affedilirlerse T u r a n a h kendi h
kmdarlar olarak grmek istediklerini bildirdiler. Melik II. T u r a n a h iin
onlarla bar yapmaktan baka are yoktu. Nihayet iki taraf arasnda bar yapl
d. Ouz beyleri, Berdesr ehrinin dnda bulunan meliklik sarayna, II. T u r a n a h n huzuruna geldiler. T u r a n a h , Ouz beylerine eitli hilatler giydirdi.
Ouzlar da daha sonra Bem tarafna gittiler. Onlar, Bem tarafnda fazla bir ey
yapamadlar. Burada S b k e d d i n A l i S e h l in bulunmas ve ehri gayet iyi
korumas, onlara engel olmutu. Ouzlar, daha sonra Nesa ve Nermir vilayetle
rine hcum ederek, burada birok insan ldrdler. Onlar, etraf bu ekilde ya
maladktan sonra bu vilyetlerin imar edilmesini ve kendilerine yiyecek sa
328
lanmas iin topran ekilmesini emrettiler. Ouzlarn bu davran ile Kirmanda yerleme yolunda admlar attklar anlalyor. Nitekim onlar da k geirmek
zere Crufta gittiler (1180/1181). Ouzlar, 1181 yl baharnda, nce Bem ve Nermir taraflarna gelerek, geen yl burada ektikleri topran rnn toplayp
Berdesre gittiler (Eyll/Ekim 1181). Bir gece herkes uykudayken ehrin l ka
psna yneldiler. Tesadfen o gece, II. T u r a n a h n ar hasta olan annesi H a t u n i R k n de lmt. Melik II. T u r a n a h , Ouzlarn bu an hcumu
karsnda bir ey yapamayarak ehirdeki sarayna ekildi. Ouzlar, bu srada Sa
ray Det btnyle harap ettiler ve sonra da evlere, pazarlara ve kervansaray
lara saldrdlar. Ouzlar bu ekilde Berdesri yamalayp bulduklar her eyi
aldktan sonra oradan ayrldlar. Bu srada siyas hayattan ekilmi olan M e y
y i d d d i n R e y h a n , Ouzlarn Berdesr nndeki yama hareketlerini grn
ce tvbesini bozarak tekrar atabek oldu. Atabek R e y h a n , Ouzlarn Berdesrden
uzaklamasndan sonra ehir kuvvetlerini alarak Salgurlarm Sircan hkimi K u t 1u Ay a b a Ay a z nin yanna gitti ve ondan yardm istedi. Ancak atabek R e y h a n n mr vefa etmedi; birka gn sonra Srcareda ld ve orada gmld.
Kirman kuvvetleri de geri dnmek zorunda kaldlar.
Ouzlar, 1181 yl sonbaharnda tekrar Germsre yneldiler. Onlar, artk ken
dilerine kar koyacak kimse olmadn ve Kirman yurt edinebileceklerini an
lamlard. Germsr blgesini de imar etmeye baladlar. Dier yandan Kirmana
komu Sistan blgesinden Ouzlarn reisi olmak isteyen birisi kmt. Bu zat,
Sistandaki Saffar sllesinden T a c e d d i n E b u l f a z l N a s r n torunu emr
m e r N u h idi. Emr m e r , nce Kirmana gelmi ve Habis ehrinde ko
naklam, daha sonra da Ouzlarn arasna girmiti. Ouzlar ona, melik diye hi
tap ederek kendilerine reis yaptlar.
Kirman terkeden atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , Horasan meliki T o g a n a h tarafndan iyi karlanmamt. Bu srada Ouzlar, K u t b e d d i n M u
h a m m e d e haber gndererek emr m e r N u h yi beenmediklerini, eer
atabek kendi vatanna dnerse, ona itaat edeceklerini bildiriler. Ayrca K u t
b e d d i n in geride kalan hizmetkrlar ve yandalar da onun Berdesre dn
mesini isteyen mektuplar yazmlard. Bu ift ynl istek, onun Horasandan
Kirmana dnmesine sebep oldu. K u t b e d d i n M u h a m m e d , Habis ehrine
ulat zaman Ouz reisleri S a m s a m ve B u l a k onun huzuruna gelerek sayg
gsterdiler ve onu Ouzlarn yanna gtrdler, daha sonra da Berdesrde ko
nakladlar. Atabek, ncelikle Ouzlara nasihat etmeyi uygun grd ve onlara za
mann hkmdarnn fermanlarna uymalarn syledi. Ouzlar bunu kabul ettiler
ve melik II. T u r a n a h a itaat ederek onunla anlatlar.
K u t b e d d i n M u h a m m e d , Kirmana dnd zaman Z a f i r M u h a m

m e d E m i r e k onun hizmetine girmi, K u t b e d d i n M u h a m m e d de ken
di niyabeti ile onu M ezden Berdesre gndermiti. Z a f i r M u h a m m e d ,
Haziran 1183de bir gn sabah erkenden melik II. T u r a n a h n sarayna gitti
ve zaten hasta olan T u r a n a h ldrtt.
329
Melik, II. T u r a n a h , babasnn salnda akll, uyank, nazik ve herke

sin yardmna koan bir ehzadeyken taht mcadelesine kart zaman uzunca
bir sre Kirman dan uzakta yaamak zorunda kalmas, bu iyi huylarnn dei
mesine sebep olmutu. Melik olduu zaman lke, taht mcadelesi sebebiyle ka
rm, Kirman da ok az ey ayakta kalmt. Ouzlarn gelii ile II. T u r a n
a h n heybeti ve devletinin parlakl gitmi, nihayet o, kk bir hizmetkr
tarafndan kolayca ldrlmt.
XIV.
MELK II. MUHAMMEDAH DEVR
Z a f i r M u h a m m e d Em i r e k , melik II. T u r a n a h ldrdkten son
ra II. M u h a m m e d a h b i n B e h r a m a h ' , hapsedilmi olduu Berdesr
kalesinden kartarak Kirman Seluklular tahtna oturttu. M u h a m m e d
a h , 1175 ylnda henz 7 yanda iken melik olmutu. 1183 ylnda ikinci kez
tahta getii srada, aa-yukar 15 yanda idi. Melik II. M u h a m m e d a h ,
henz kk bir delikanl olmasna ramen, Z a f i r in kendisi iin bir tehlike
olacan anlamt. Bu sebeple yakn ve gvenilir adamlar ile onun ortadan kal
drlmas iin grmelerde bulunuyor ve frsat bekliyordu. Nitekim birka gn
sonra beklenen frsat kt. Ouzlar, melik M u h a m m e d a h n tahta kmas
zerine II. T u r a n a h ile yaptklar anlamay geersiz saymlar, tekrar adam
ldrmeye ve etraf yamalamaya balamlard. Ouzlardan bir gurup da Berde
sr ehrine iki fersah uzaklktan gemiti. Z a f i r bunlara hcuma karar verdi.
Melik II. M u h a m m e d a h n yakn adamlarndan A l e d d i n S l e y
m a n , Z a f i r in Ouzlara hcum iin ehrin dna kt zaman ldrlmesi
ni planlad. Nitekim Z a f i r , ehirden kt zaman A l e d d i n S l e y m a n ,
mzran onun srtna saplad, dier adamlar da yardma kotular ve Z a f i r i
para para ettiler. Daha sonra da bata vezir olmak zere, onun yandalarn l
drdler. Bylece melik II. M u h a m m e d a h , kendisi iin bir tehlike olan Z a
f i r den kurtulduu gibi, amcasnn da intikamn alm oldu. Bu olaylardan sonra
melik II. M u h a m m e d a h , bo olan vezirlik makamna e r a f e d d i n
b i n A z i z i atad, daha sonra da devletin eitli makamlarna adamlarn
yerletirdi. Bu arada ordudaki Trkler, bu tayinlerde nemli rol oynuyor ve iste
diklerini yaptryorlard. Bir sre sonra e r a f e d d i n , vezirlikten uzaklatrl
d, yerine, rakibi K v a m e d d i n Z e r e n d atand.
1184/1185 ylnda Berdesrde yeniden byk bir ktlk ba gsterdi. Bu du
rumda aresiz kalan vezir Z e r e n d ve Trkler, birleerek Bernde bulunan S b k e d d i n A l i nin yanna gitmeye karar verdiler. Bern ehri, her trl
asayisizlikten uzak olduu gibi, yiyecek bakmndan da zengin bir blgeydi. Bu
sebeple melik II. M u h a m m e d a h da onlarla birlikte Berne gitti. S b k e d d i n A l i , onlar gayet iyi karlad ve M u h a m m e d a h a hrmet etti. Ayr
331
ca ev sahiplii hususunda da cmert davranarak onlar ayr ayr arlad.

Berdesir den gelenler, bu ekilde birka gn karnlarn doyurdular. Ancak Trkler,
karnlar doyduktan sonra bolluk iindeki bu ehre gz diktiler. S b k e d d i n A I i , her sabah ehirden karak melik II. M u h a m m e d a h m huzu
runa geliyordu; bu srada onu yakalamay dndler. Trkler, bu planlarn melik
II. M u h a m m e d a h a da anlattlar. Melik M u h a m m e d a h , tecrbesizlik
ten ve paraszlktan bu neriyi kabul etti ve ertesi gn bu iin yaplmasn syle
di. Ertesi gn S b k e d d i n A l i . yine melik II. M u h a m m e d a h n
huzuruna gelmi, fakat adamlarndan M u h a m m e d A l e m d a r n durumu ha
ber vermesi zerin?
l?"den kurtularak kaleye dnmeyi baarmt. Daha
sonra iki taraf arasnda bir mcadele halam, ancak melik II. M u h a m m e d a h ve beraberimit'kiliT y<.-mlcrek kamak zorunda kalmlard. S b k e d d i n A l i , melik II. M u h a m m e d a h n bu davranna ok kzmt. Nitekim
o, Berdesir'de melik II. M u h a m m e d a h ' m akrabalarndan bir ehzade bu
lunduunu rendii zaman, onu desteklemeye karar verdi. Hatt bir adamn
gndererek M b a r e k a h adndaki bu Seluklu ehzadesini Berne gelmesi iin
ikna etti. Muhtemelen A 1i , bu Seluklu ehzadesine atabek olacak ve Berndeki
hkimiyetine mer bir ekil verecekti. Neticede M b a r e k a h , Berne getiril
di. S b k e d d i n A l i onu tam bir melik gibi karlad. Kendi kzn onunla
evlendirdi. Bylece Kirmanda ikinci bir melik ortaya km oldu.
Ouz beylerinden biri olan D i n a r , Byk Seluklu Sultan S e n c e r e kar
savaarak onu malup edip Serahs kalesini elegeirmiti. Ancak bu urada Hrezmahlar dan S u l t a n a h n hcumuna uram ve Kirmana doru hareket
etmiti. Belki de onun Kirmana, gelmesinin sebebi, buradaki Ouzlarn onu da
vet etmi olmasdr. Nihayet D i n a r , beraberinde 80 kadar atl olduu halde, 17
Aralk 1185te Kirmana geldi. Bu srada Kubanana hkim bulunan emr M c a h i d d d i n in oullar, D i n a r karlayp ona itaat etmilerdi. te taraftan
atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , iki vl kadar sabrla Ouzlarn arasnda
yaam, fakat tlerinin onlar zerinde herhangi bir etkisini gremeyince, on
lardan kurtulmaya kara vererek Rtgan hisarna kapanmt. Daha sonra da l
yolunu takip edere! Habse gitti. Atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d in, aayukar D i n a r n Kirmana geldii srada Ouzlarn yanndan ayrl, belki de
Ouzlarn D i n a r daveti ile ilgilidir. K u t b e d d i n M u h a m m e d in Ouz
lardan ayrlmas haberi Berdesire ulat zaman, ehirdeki atl ve yayalardan
oluan bir gurup, melik II. M u h a m m e d a l tan ayrlarak Habse gittiler. By
lece atabek M u h a m m e d in kuvvet ve kudreti artmaya balam, Berdesirde
ise ok az kii kalmt. Neticede ehir halk iin atabek ile anlamaktan baka
are yoktu. Hce C e m a l adnda birisini Habse eli olarak gnderdiler. Nihayet
atabek K u t b e d d i n , yandalaryla birlikte Berdesre girdi. Atabekin gelii ile
halkn morali ykselmi, ehirde bar havas hkim olmu, anari ve dmanlk
lar ortadan kalkmt. Hatt Ouzlara kar kendilerini savunmak iin tekvcut
olmulard. te bu srada D i n a r n Kubanan lnden ktn haber aldlar.
332
AL SEVM-ERDOAN MERL
Onun geliine engel olmak iin 300 atl toplayarak Habse gittiler. Ancak D i n a r
n n. Kir m anl askerlerin onlara hcumunu engellemiti. Bylece tehlikeden
kurtulan D i n a r , sa-salim Nermire ulat ve oradaki Ouzlarla birleti ve bu
tehlikeden sonra kendisini Kirman meliki ilan etmi; Bugnden sonra Kirman
padiah benim demiti.
Melik D i n a r n Kirmana gelmesinden sonra Bem emri S b k e d d i A l i , hkimiyeti altndaki ehri korumak iin onun yanna giderek itaat ve
bar yolunu yelemiti. Bu srada Bem'de bulunan M b a r e k a h ise, S b k e d d i A l i " nin bu davran zerine gnl krlm ve onun yanndan ka
mt, Ancak S b k e d d i n A l i nin adamlar, onu yakalayarak huzuruna
getirdiler. Ancak M b a r e k a h , birka gn sonra tekrar kamay denediyse
de yine yakalanarak S b k e d d i n A l i nin yanma getirildi. S b k e d d i n A l i ona neden katn sorduunda da kendisinin, melik D i n a r a tes
lim edebileceinden endielendiini syledi. S b k e d d i n A l i , byle bir eyin
mmkn olamayacan belirterek istedii ekilde hareket edebileceini syledi.
Bunun zerine M b a r e k a h , nce, Sistana, oradan da Gur sultanlarnn hu
zuruna giderek mrnn sonuna kadar orada kald.
Melik D i n a r , Bem valisi S b k e d d i n A l i yi itaat altna aldktan sonra
Zerende giderek bu ehre hkim oldu. O, bundan sonra Kirman Seluklular ba
kenti Berdesre hkim olmak istiyordu. nce bar yoluyla buray elegeirmeyi
denedi, ancak ehirdekiler bunu kabul etmeyince, bakent Berdesre yrmek
zorunda kald. Melik D i n a r , Temmuz/Austos 1186da Berdesr nne geldi ve
ehri kuatarak savaa balad. Ancak bir sre sonra, iki taraf iin de hayvanlara
yem bulmak glemiti. Bu durumda melik D i n a r , kuatmay kaldrarak mai
yetinden bir ksmn Zerend yolu ile Rver hisarna yollarken, kendisi de bir gu
rup ile Habse gitti. Habs hkimi, atabek Ku t b e d d i n M u h a m m e d in kar
dei R k n e d d i O s m a n , ehri ancak iki- gn koruyabildi. Bir gece melik
D i n a r m kuvvetleri ehre girdiler. Bylece Habs elegeirilmi oldu. Melik D i
n a r , ehrin yamalanmasna engel olduu gibi, ehrin enrine de hrmet etti ve
onu beraberine alarak Rvere gitti (Eyll 1186). Melik D i n a r , Rver blgesin
de de iki kaleyi elegeirdikten sonra tekrar Berdesre ynelmi, ancak yine hay
van yemi sknts grldnden bir ey yapamayacan anlayarak k geirmek
zere Berne gitmiti. te yandan Kirman Seluklularnn ilerigelen emrleri ve
devlet adamlar, yaklaan tehlikeyi sezmiler ve korkuya kaplarak bir an nce
Kirman dan ayrlma abas iine girmilerdi. Melik II. M u h a m m e d a h da me
lik D i n a r ile baa kamyacan anlaynca, Irak Seluklularndan yardm is
temek iin oraya gitmeye karar verdi. M u h a m m e d a h , bu amala Ekim/Kasm
1186da Kirmandan ayrlarak raka hareket etti. O, nce hce C e m a 1 in elin
de bulunan Zerend hisarna geldi ve bu kaleyi elegeirmek iin savaa balad.
Ancak onun bu hareketi, tam bir baarszlkla sonuland. Sonunda Zerend nn
den ayrlarak Iraka doru yoluna devam etti. Melik II. M u h a m m e d a h , yar
dm istemek iin Iraka gittii zaman, atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , bir
333
miktar atl ve yaya ile Berdesrde kalmt. Ancak o, hibir sebep ve hastalk ol
mad halde Kasm 1186da ld. Onun lm, uzun yllar hkim olduu Kir
man Seluklular Devletinin basz kalmasna sebep oldu.
Melik D i n a r , k mevsiminden sonra Berdesri elegeirmek iin yeniden ha
rekete gemi ve nce Deri Aub kalesi zerine yrmt. Hrszlarn, yol ke
senlerin ve ayak takmnn (evba) topland bir yer olan bu kale, iki- gnlk
kuatmadan sonra ele geirildi. Melik D i n a r , buradan Berdesre yneldi. Ber
desrde bulunan az saydaki asker, melik D i n a r a iddetle kar koydular ve
kahramanca savatlar. Ancak ehir halkndan ounun lmesi ve geri kalanlarn
da yaralanmas zerine, bar iemek zorunda kaldlar. Sonunda ua taraf arasn
da bir anlama yapld, 10 Eyll 1187 Cuma gn bilginler, imamlar ve devlet ilerigelenleri, ehirden karak ehrin ve kalenin anahtarlarn melik D i n a r a teslim
ettiler. Melik D i n a r , Cuma namazndan sonra ehre girdi ve bylece Kirman
Seluklularmn bakenti Berdesre hkim oldu. O, daha sonra melik T u r u 1 un
kz ve melik M u h a m m e d a h n halas olan H a t u n i K i r m a n ile evlen
di. Melik D i n a r , Kirman Seluklularndan bir kzla evlenmek suretiyle Kir
man zerindeki hkimiyetini de salamlatrm oluyordu.
Melik II. M u h a m m e d a h , yardm istemek iin gittii Irak ta, sultan III.
T u r u 1 ve atabek K z l A r s l a n dan umduunu bulamamt. Onlar, atabek
Z e n g i nin oullar ile beraber melik II. M u h a m m e d a h , Farsa yollad
lar. Ancak Salgurlu atabeki Te k 1 e de yardm hususunda pek istekli deildi. By
lece hibir taraftan yardm alamayan II. M u h a m m e d a h , tekrar Kirman
snrna doru ilerledi. Durumu mitsiz gren adamlarndan bir ksm ise Farsta
kaldlar. Melik II. Muhammedah, Kirmana geldii srada, bakent Berdesr, melik
D i n a r n ynetimine girdii iin o, Bem ehrine yneldi. Bem hkimi S b k e d d i n A l i , daha nce d e M b a r e k a h melik iln etmi, Seluklu aile
sinden birine dayanarak Berndeki hkimiyetini merulatrmak ve atabek olmak
istemiti. imdi bu arzusunu gerekletirmek iin eline ikinci kez frsat yakala
m oluyordu. Bu sebeple melik II. M u h a m m e d a h a itaat etti ve kendi kz
n onunla evledirdi. te yandan melik D i n a r , bu durumu haber aldnda, k
olmasna ramen Bem zerine yrd. Orada birka gn konakladktan sonra,
az saydaki ayak takmn cezalandrmak iin Habse yneldi. Ancak k mevsi
minin verdii zorluk, onun Habs nnde kalmasn engellemiti. Melik D i n a r ,
burada tekrar melik M u h a m m e d a h n bulunduu Berne dnd. Bem hal
k, muhtemelen k mevsimindeki bir kuatmann gln dnerek bar is
tedi. Neticede S b k e d d i n A l i nin tekrar melik D i n a r a itaat etmesi ve
melik M u h a m m e d a h m Kirmand an uzaklatrlmas art ile iki taraf an
latlar. Bu ekilde S b k e d d i n A l i , melik Dinar ile anlatktan sonra me
lik II. M u h a m m e d a h ve onunla evli olan kzn Sistana gnderdi. Melik II.
M u h a m m e d a h n Kirman terk etmesiyle Kirman Seluklular, tarih sah
nesinden silinmi ve yerini, melik D i n a r n kurduu Ouz Devleti almt (Ocak
1189).
334
Melik II. M u h a m m e d a h , Sistarada da daha fazla kalamayarak yardm

istemek iin Hrezme gitti. Hrezmahlar sultan Te k i , onu iyi karlayarak
hrmet etti. Ancak bir sre sonra sultan Te k i in ona kar olan sevgisinin azal
d ve yardm iinin askya alnd grlyor. Melik M u h a m m e d a h yardm
hususunda sultan Te k i ten midini keserek Gur ve Gazneye gitti ve Gurlulardan Gazne hkimi i h a b e d d i n M u h a m m e d in hizmetine girdi. Hayat
nn sonuna kadar orada yaayan M u h a m m e d a h n lm tarihi ve yeri
hakknda kaynaklarda kesin bir bilgi bulunmamakla beraber muhtemelen Gazzede lmtr.
O, Kirman Seluklu Devletini yeniden canlandrmak iin ok alm, bu yolda
Irak Seluklular, Salgurlular ve Hrezmahlar devletlerine bavurmu, fakat
amacna ulaamadan, yurdundan uzakta, hayata veda etmitir.
-C
<
nj
335
c
>
O
J
D
2
-C
n
qj -*D
u
u
< rt
ti J
:3
-C
S
I
C
V
M
u
H
b)
O
>C
;S
3
CQ
o
c
c
<3
e
<
C
:3
T
C
<3
w
<(G
E
J3
<
c/y
I
C
E
D
p
5
J2
]3
<rt
vr
\
J*
D
w
~v
w
~o
CD
a
.c
S.
-a
<3
-C
m
SS*
<
vr>
<
Ti
j2
<
>
s
j
M
*
JZ
<rt
C/>1
I
"
D
00
e
. <ed
W
D
<&
I
c
s
3
H
X
3
S
-C
w
I
. eU
k
<y
H
<
t
3
H
<
w
>
5
bo^_
3 5
<rt
w*
-
T3f H .S
Si
<S
-D
:3
<3
c
<3
<c3
SC
6 o Jd
a s
SURYE YE FLSTNE LK TURK GRLER

.
HANOLU HARUN
Suriyeye tarihte ilk Trk girii, Bat-Karahanl hkmdar I. Ta m g a H a n n (1058-1067/68) olu olmas tahmin edilen H a n o l u H a r u n ta
rafndan gerekletirildi. H a r u n , kumandas altndaki bin Ouz atlsyla, dier
Seluklu aknclaryla birlikte zkentin gney - batsnda bulunan Kartuklarn
U (U) kentinden, Azerbaycan yoluyla, Anadoluya gelmitir. ok gemeden Sel
uklu hizmetinde olarak Anadoluda fetihlere balayan H a r u n , Byk Seluk
lu Devleti vasal Mervanoullarnn ynetiminde bulunan Diyarbakr yrelerine
gelip kondu. Mervanoullar ailesinin Amid (Eski Diyarbakr) hkimi emr S a i d , anlamazlk halinde bulunduu kardei N a s r a kar H a r u n u yardma
ard ve bylece o, kuvvetli bir duruma gelmi oldu. Fakat bir sre sonra emr
S a i d in ihanetine urayan H a r u n , Diyarbakr yrelerinden uzaklat. Bu s
ralarda H a r u n , Arap Temimoullar kabilesinin baskn sonucunda, onlar ta
rafndan tutsak alnd. Fakat bir sre sonra tutsaklktan kurtulmay baararak
buyruu altndaki Ouz atllaryla, Bizans topraklarna aknlarda bulundu ve G
ney - Dou Anadoludaki birok Bizans memleketlerine aknlar yapt. Bunun ze
rine Bizans imparatoru K o s t a n t i n o s X . D u k a s , ona, cret karlnda
Bizans hizmetine girmeyi nerdi. te bu sralarda H a r u n , yeeni M a h m u t la
mcadele halinde bulunan Haleb Mirdasoullar emri A t i y y e tarafndan yar
dma arld. Bu ar zerine H a r u n , btn atl kuvvetleriyle Halebe gelip
Hzr semtinde konaklad (1064/65). Emr A t i y y e , kendisi ve askerlerinin mas
raflar iin, ona her ay, onbir bin altn vermeyi kabul etti. Bylece A t i y y e , taht
iddiasnda bulunan yeenine kar daha gl bir duruma gelmi oldu. Bununla
birlikte A t i y y e nin H a r u n la ittifak yapmas, zellikle, Kuzey-Suriyedeki si
yas olaylarda etkili bir durumda bulunan kalabalk Arap Kilpoullar kabilesi
zerinde olumsuz bir etki yapt. Bu frsat iyi deerlendiren M a h m u t , Kilpoullarnn geni ldeki desteiyle amcasna kar Haleb zerine saldrya ge
tiyse de H a r u n un iddetle direnii karsnda baarl olamad (Ocak 1064).
340
AL SEVM -ERDOAN MEECL
Yeeni M a h m u t a kar daha gl bir duruma gelen emr A t i y y e , H a

r u n ve Ouz atllaryla birlikte Bizans hkimiyetindeki Antakya topraklarna sal
drya geerek bu yredeki Kemnn kalesini fethetti. Bizansa kar kazanlan bu
ilk baar zerine, Haleb dnda oturmakta olan H a r u n v e Ouzlar, A t i y y e nin izniyle daha ok sosyal imknlar bulunan ehre girip burada oturmaya ba
ladlar. Bununla birlikte, H a r u n un Halebi elegeirmesinden kuku ve endieye
kaplan emr A t i y y e , ehir halknn da kkrtmasyla bir gece, Haleb yerli mu
hafzlaryla (Ahds) Ouzlara ani bir baskn yapt; birok at ve silhlar yama
edildikten baka baz Ouz askerleri de ldrld (ubat 1065). Bylece mttefi
ki durumunda bulunan emr A t i y v e nin ihanetine urayan H a r u n , atl kuv
vetleriyle birlikte derhal ehri terkedip kuzeye Elcezire taraflarna gitti. Bu
sralarda H a r u n , kendilerine saldran baz Arap kabileleri ve Bizans kuvvetle
riyle baarl arpmalarda bulundu.
Kuzey - Suriyede cereyan eden siyas olaylar iyi deerlendiren H a r u n , bu
kez, ihanetine urad emr A t i y y e ye kar Haleb Mirdasoullar emrliine
hkim olmak isteyen M a h m u t ] la iliki kurup, onunla bir antlama yapt; bir
sre sonra da btn kuvvetleriyle ona katld. Buna sonderecede sevinen M a h
m u t , H a r u n ile birlikte Halebi elegeirme hazrlklarna balad. M a h m u t
ve H a r u n , kalabalk Kilpoullar kabilesinin de katld byk bir orduyla
A t i y y e ye kar harekete getiler ve onu, Halebin kuzeyindeki Mercdabk y
relerinde yenilgiye urattlar (Mays 1065). Bu baardan sonra M a h m u t ve H a
r u n , harekta devam ederek Halebe ekilen A t i y y e yi kuatmaya koyuldular.
102 gn sren bir kuatma sonunda A t i y y e , yeeni M a h m u t a bir ulak gn
dererek H a r u n v e Ouzlarnn ehre girmemeleri artyla Halebi kendisine
teslim edeceini bildirdi. M a h m u t , amcasnn bu nerisini kabul ettikten k
sa bir sre sonra Halebe girip teslim ald ve ehirde hkimiyetini iln etti (Aus
tos 1065 sonlar). H a r u n ve Trkmenlerinin ehre girmesine izin vermeyen emr
M a h m u t , ona, Halebin gneyindeki Maarretnnman kta suretiyle (dirlik
olarak) verdi. Bunun zerine kuvvetleriyle Maarretnnmana gelen H a r u n ,
ehrin ynetimini eline ald (Eyll 1065). H a r u n , burada dil bir ynetim kur
du. lgili kaynaklarn belirttikleri zere, Trkmenler, hi bir yama hareketinde
bulunmayp, gerekli btn yiyecek maddelerini parayla satnaldlar, hatt suyun
azl sebebiyle, hayvanlarn da para karlnda sulattlar. Bununla birlikte emr
M a h m u t , H a r u n un istei zerine, Trkmenlerin yaaylarna pek yeterli
olmayan Marretnnman yerine, ona, ad bilinmeyen daha verimli bir yreyi kta
etmitir.
H a r u n un kendisine katlmasyla daha gl bir duruma gelen emr M a h
m u t , amcas A t i y y e nin Halebe kar giritii btn saldrlar kolaylkla ps
krtt; bylece Haleb Mirdasoullar emrliinin rakipsiz hkimi oldu. Vasal emr
M a h m u t un H a r u n la ittifak ve ibirliini dikkatle izleyen Msr - Fatm
halifesi M u s t a n s r , ona bir mektup gndererek Bizansa gaza yapmasn, zel
likle H a r u n ve Ouzlaryla ilikisini kesip onlar Haleb yrelerinden uzakla
SELUKLU DEVLETLER TARH
341
trmasn bildirdi (Aralk 1066). Bunun zerine emr M a h m u t , halifeye gn

derdii cevapta H a r u n v e Ouzlarnn kendisinden daha kuvvetli olduklar
n, bu sebeple onlar Haleb yrelerinden uzaklatramayacan, fakat eer, onlarn
kesinlikle buradan uzaklatrlmalar emredilirse o zaman kendisine, byk bir
asker birliin gnderilmesini bildirdi. Emr M a h m u t un bu cevabn bir is
yan niteliinde gren M u s t a n s r , halifelik ordu komutan B e d r l c e m a l i ye bir buyruk gnderip A t i y y e ile birlikte harekete geerek Halebi emr
M a h m u t un elinden almalarn bildirdi. Bunun zerine byk kuvvetlerle
Halebe kar harekete geen B e d r l c e m a l i ve A t i y y e , bu kez de baarl
olamadlar. B\ Iccc
M a h n j t . H a r u n ve Ouzlar sayesinde Haleb emir
liini elinde tutabildi.

Emr M a h m u t un Halebde durumunu kuvvetlendirdikten sonra H a r u n ,
emrindeki Trkmen atllar ve kumandas altna verilen Kilpoullar kuvvetle
riyle, Bizansllarm elinde bulunan stratejik neme sahip Artal kalesine yryp
kuatmaya balad. Burada Hristiyan halkla birlikte ilerigelen Bizans yneticile
ri de bulunuyordu. Kuatma sebebiyle ok skk bir duruma den Artah, Tem
muz 1068de hcumla fethedildi. Antakya savunmas bakmndan nemli olan bu
kalenin fethi, zellikle Haleb ve yrelerinin Hal saldrlarna kar gvence al
tna alnm olmas bakmndan byk bir baar olmutur. ok gemeden H a
r u n , yine bu yrelerdeki Imm kalesini de fethetti.
Bizans imparatoru R o m a n o s D i o g e n e s , Anadoludaki Seluklu akmlarn durdurmak amacyla, 1068 ylnda eitli milletlerden oluturduu kalabalk
bir orduyla sefere kt, imparator, Kayseri ve Mara yrelerinde baz asker ha
reketlerde bulunduktan sonra Kuzey - Suriyeye gelerek blgeyi yama ve tahrip
akmlarna uratt; daha sonra da U m u r t e k i n adl bir Trk emrinin savundu
u, blgenin nemli bir kalesine sahip olan Menbici elegeirdi. Bizans birlikleri
nin Haleb yrelerine saldrmalar zerine H a r u n ve emr M a h m u t , Trkmen
ve Arap kuvvetleriyle harekete geerek onlar yenilgiye urattlar, ok sayda Bi
zans askeri kltan geirildi, ilgili kaynaklarn belirttikleri zere H a r u n , za
ferin kazanlmasnda byk rol oynamtr. Birliklerinin yenilgisi zerine
imparator, bizzat kumanda ettii ordusuyla Haleb yrelerine gelip karargh kur
du. Onu yakndan izleyen H a r u n ve M a h m u t , imparatorun kararghna a
fak vakti, anszn saldrya geerek kuattlar. Burada ciddi bir aknla den
Bizansllarla Trkmenler ve Arap askerleri arasnda btn gn kanl bir bou
ma balad. Her iki taraf da ar kayplar verdi; savata yenen ve yenilen belli
deildi. Daha sonra H a r u n ve M a h m u t , kuvvetleriyle birlikte Halebe dn
dler. Bununla beraber ar kayplar veren R o m a n o s D i o g e n e s , onlar iz
lemeye cesaret edemedi, bir sre sonra da H a r u n tarafndan fethedildiini
grdmz Artah ve Imm kalelerini yeniden elegeirdi (1068).
H a r u n un asker gc sayesinde Haleb Mirdasoullar emirliine hkim
olan M a h m u t , emirliinin i ve d btn sorunlarn yine onun destek ve yar
dmlaryla zmlemiti. Bylece Kuzey - Suriyede gl bir duruma gelen emr
342
M a h m u t , H a r u n ve Trkmenlerine kar tutumunu deitirip, onlara deta

cephe almaya balad. Bunun zerine, kendisini ve kuvvetlerini gvencede gr
meyen H a r u n , isyan halinde bulunan Sur ehri Fatm valisi A y n d d e v l e nin yanma giderek onunla ibirliine balad. Fakat bir sre sonra Fatm halifesinin
buyruuyla A y n d d e v l e yi Surda kuatmaya balayan Akk Fatm valisi
B e d r l c e m a l i , H a r u n u kendi tarafna ekmeyi baard. Bunun zerine
A y n d d e v l e , gizlice gnderdii iki Trkmen vastasyla H a r u n u ldrtt.
Onun lmnden sonra kendisine bal olan Trkmenler, B e d r l c e m a l i nin
hizmetine girdiler (1070/71).
2.
EMR AFN VE SANDAK
Byk Seluklu mparatorluu nun deerli kumandanlarndan olan emr A f in, Gmtekin, Ahmetah ve dier Seluklu emirleriyle birlikte Murad ve Dic
le rmaklar havzalarndan Elcezire blgesine gelerek Ergani ve Nizip yrelerin
deki baz Bizans kalelerini fethetti; ayrca Nusaybini de kuatt. Harektna devam
eden A f i n , Frat rman geerek Adyaman ve yrelerine aknlarda bulundu. Kendisine kar kan Bizans u (snr) komutan A r u a n d a n o s u
ar bir yenilgiye urattktan baka tutsak da almay baard. Emr A f i n ve di
er Seluklu emirleri, bu baarl harekttan sonra ok sayda tutsak ve ganimet
lerle Seluklu asker ss olan Ahlata dndler (1066/67). A f i n , burada
G m t e k i n i bir kavga srasnda ldrd. Bunun zerine o, bu deerli em
ri ldrmesi sebebiyle sultan A l p A r s l a n m gazabndan korku ve endieye
kaplarak, emrindeki kalabalk Trkmen atllaryla Ahlattan ayrlp batya ha
reketle aknlara balad. Bir ara, Amanos dalarnda karargh kuran emr A f
i n , gnderdii kuvvetlerle Gaziantepin kuzey - batsndaki Dlk fethetti;
sevkettii baka bir kuvvet de Antakya yrelerini yama aknlarna uratt (Aus
tos 1067). Daha sonra A f i n , kuzeye ynelip Malatya yrelerinde bir Bizans kuv
vetini bozguna uratt; bat ynnde ileri harektna devam edip KayserVyi geici
olarak ele geirdikten sonra Toros ve Amanos dalarn ap Kuzey-Suriyeye gel
di. O, Anadoluda giritii btn bu asker hareketler srasnda elegeirdii ok
saydaki ganimetleri, byk bir ticaret merkezi olan Haleb pazarlarnda satt (1067
sonlar). Bir sre sonra Halebden ayrlan A f i n , 1068 ylnda, yeniden Antak
ya ve Haleb yrelerine gelip akmlarda bulundu; hatt bu arada Antakya Bizans
valisinden 100 bin altn vergi ve sava aletleri ald. Fakat bu sralarda sultan
A l p A r s l a n , zel bir mektup gndererek Anadoludaki baarl asker hare
ketleri sebebiyle kendisini affettiini bildirdi. Bunun zerine A f i n , sultana
katlmak zere, btn kuvvetleriyle birlikte Kuzey - Suriyeden ayrld (Nisan 1068).
Sultan A l p A r s l a n n deerli ve ibilir kumandanlarndan biri olan emr
S a n d a k ( S u n d u k ) , dier Seluklu emirleriyle birlikte Anadoluda fetihler
343
yapmakta idi. S a n d a k , emrinde bulunan Trkmen atl kuvvetleriyle, 1069 yl

sonlarna doru Kuzey - Suriyeye gelerek Haleb, Maarretnnman, Hama ve Hu
mus yrelerine aknlarda bulundu. Haleb Mirdasoullar emri M a h m u t dan
vergi ve deerli armaanlar alan emr S a n d a k , k bu blgede geirdikten son
ra yeniden fetihlere devam etmek zere, Anadoluya gitti (1070 yl ortalar). By
lece S a n d a k , Kuzey - Suriyenin ilerde Seluklu hkimiyetine gemesinde etkili
olacak olan bu asker harektn baaryla tamamlad.
3.
FLSTNDE BR TRKMEN BEYL
Sultan A l p A r s l a n n enitesi E r b a s a n n, sultana isyan ile Bizansa s
nmas zerine, beraberindeki K u r l u ,
A t s z ve kardeleri, k 1 vs. gibi
beyler, Anadoluda fetihlere devam etmeyerek, kumandalar altndaki Trkmen

lerle Msr Fatm hkimiyetinde bulunan Filistine geldiler (1070). lgili kaynak
larda Filistine giren ilk Trkler olarak nitelenen ve 3-4 bin adr halkndan
oluan bu Trkmenlerin banda K u r l u B e y bulunuyordu. K u r l u B e y , be
raberinde yukarda adlar geen bey ve Trkmenlerle Taberiyye Glnin dou
sundaki Balk ve yreleriyle Nman kalesini fethederek yerletiler. Daha sonra
o, bugnk srail lkesinde bulunan ve Kudsn 50 km. batsndaki Remle ve
yrelerini de fethetti. Gebe Araplarn yamalar sebebiyle harap ve ssz bir
duruma gelen Remleyi imar eden K u r l u B e y , burasn bakent yaparak B
yk Seluklu Devletine bal bir Trkmen Beylii kurdu. Blgede tarmsal faali
yetlerde de bulunan K u r l u B e y , komu yrelerden iftiler getirtti ve topraklar
iletmeye balatt; zellikle ok ihmale uram olan zeytin retiminin gelitiril
mesi iin byk aba gsterdi. Btn bu abalarn olumlu bir sonucu olarak ha
sat mevsimi sonunda, 360 bin altn deerinde zeytin rn elde edildi.
Fatm ve M irdaslerle ilikiler
K u r l u B e y in Filistinde Trkmen Beylii n

i kurduu sralarda, Msr Fa
tm devletinin Akk valisi B e d r l c e m a l i , gebe Araplarn saldrlar so
nucunda, olduka skk bir duruma dmt. Bu sebeple o, K u r l u B e y den
yardm istedi. K u r l u B e y in atl kuvvetlerle harekete gemesi zerine, ge
be Araplar geri ekilip itaatlarn bildirmek zorunda brakldlar. Bylece onla
rn saldr ve yamalarndan kurtulan B e d r l c e m a l i , K u r l u B e y e vaad
ettii altnlar vermedi. Bunun zerine K u r l u B e y , Trkmen atllaryla Taberiyyeye yryp bir ksm topraklar fethetti ve buralara baz Trkmen zmrele
rini yerletirdi. Onun bu hareketine engel olmayan B e d r l c e m a l i , kalabalk
gebe Araplar K u r l u B e y e kar harekete geirdi ise de bunlar, Trkmen
ler tarafndan yenilgiye uratldlar. Bylece Trkmen Beyliinin snrlar geni
letilmi oldu.
344
Bu baarl fetih harektndan sonra K u r l u B e y , Fatm devletine isyan

ile valisi bulunduu Sur kentinde bamsz duruma gelen A y n d d e v l e nin
ars zerine, atl kuvvetleriyle ona yardma gitti. Bu srada B e d r l c e m a l i , A y n d d e v l e yi kuatmaktayd. K u r l u B e y , dorudan doruya B e d r l c e m a l i ile bir atmaya girmeyip onun ynetiminde bulunan Sayda kentini
kuatt. Bunun zerine B e d r l c e m a l i , Sur kuatmasn brakp ekilmek zo
runda kald. Bylece A y n d d e v l e de Fatm basksndan kurtularak Surda
bamsz ynetimine devam etti.
Daha nce grld zere, H a n o l u H a r u n un yardmyla Haleb Mirdasoullar emirliine hkim olan emr M a h m u t , Antakya Bizans valisinden
de yardm alan rakibi amcas A t i y y e nin saldrsna urad. ok skk ve cid
di bir duruma den emr M a h m u t , K u r l u Beye ulaklar gnderip yardm
isteinde bulundu. K u r l u B e y , derhal bin Trkmen atlsyla Halebe M a h
m u t a yardma gitti. M a h m u t , K u r l u B e y in yardm sayesinde A t i y y e
ve mttefiklerini yenilgiye uratp Haleb hkimiyetini elinde tutmay baard. Bu
asker yardmdan dolay emr M a h m u t dan at ve altn alan K u r l u B e y , da
ha sonra bakent Remleye dnd (1071).
K u r l u B e y , Haleb Mirdasoullar emirliine yapt asker yardmdan son
ra Fatm valisi I b n M n z e v in ynetimindeki Dmak kuatt ve yrelerin
deki ky ve iftlikleri elegeirdi. Trkmen kuvvetlerine kar koyamayan Fatm
valisi, 50 bin altn vergi karlnda, K u r l u B e y le bir antlama yapmak zo
runda kald. Bunun zerine K u r l u B e y kuatmay kaldrd (1071). Bu kuat
ma harektndan sonra K u r l u B e y , yine Fatm ynetimindeki Akk ehrini
kuatp sktrmaya balad. Bu sradaki ehir valisi, aralarnn ak olduu B e d
r l c e m a l i idi. K u r l u B e y in bu kuatma harektna, B e d r l c e m a l i ye
dman olan kalabalk gebe Araplar da katldlar. Fakat bir sre sonra K u r
lu Bey, burada ld. ok gemeden Filistin Trkmen Beyliinin bana, ad bi
linmeyen bir Trkmen beyi (belki de daha sonra beyliin bana geen A t
s z B e y ) Akkaya gelip kuatmay devam ettirdi. ehrin iddetle direnmesi ve
dolaysyla kuatmann uzayp gitmesi sebebiyle Trkmen kuvvetleri kuatmay
brakp Remleye dnd.
Filistinde Byk Seluklu Devletine tbi olarak kurulan bu Trkmen Beyli inin bundan sonraki durumu hakknda, ilgili kaynaklarda bundan daha fazla
bir bilgiye sahip deiliz.
X I. yzyl Orta - Dousunun byk devletlerinden birisi saylan Msr - Fat
m devleti, zellikle sekizinci halife M u s t a n s r devrinde (1036-1094), mlk
ynetimin bozulmas sonucunda, asker unsurlarn yetki atmalarna balama
larna sahne oldu. Bu sralarda, vezaret makamnda bulunan N s r d d e v l e ,
makamn salamlatrarak halifeye de kar kmaya balad. Esas amacnn M
sr ynetimini elegeirmek olan N s r d d e v l e , bir yandan halife, br yan
dan da rakipleri Y e l d e n i z , B e d r l c e m a l i vs. gibi emirlerle atmak
345
zorunda kald. Fakat kuvvetli rakipleri karsnda skk bir duruma dnce,
bu sralarda Horasanda bulunan sultan A l p A r s l a n a snn fakihi E b C f e r M u h a m m e d i eli olarak gndererek Ordusuyla birlikte Msra gelme
sini, lkeyi kendisine teslim edeceini ve i hutbesini kaldrp snn hutbesi
okutacan bildirmiti. Bunun zerine sultan A l p A r s l a n Seluklu fetih pla
nnda yer alan Msr da fethetmek amacyla, orduyla Msra hareket edecektir
(Sultann Msr seferi giriimi, eserimizin Sultan A l p A r s l a n Blmnde
ayrntl olarak anlatld iin yeniden ele alnmamtr).
II.
EMR ATSIZ DEVR
D evletin kuruluu
Msr - Fatm devletinin hkimiyetinde bulunan Suriye ve Filistinin fetih ha

reketleri, bu Blmn konusunu oluturan emr A t s z devrinde balayacaktr.
A t s z , yeni bir ruh ve bilinle asker hareketlere balayarak Suriye ve Filistin
deki Fatm hkmranlna son verdi ve bu lkelerin, ilk kez, Seluklular tara
fndan fethini ve Filistinde kurulan kk Trkmen Beyliinin snrlarn
geniletip onu, bir devlet haline getirmeyi salad. Onun bu geni fetihlere bala
masnn sebeplerini ylece sralamak mmkndr:
1 Byk Seluklu devletince Suriye, Msr ve Atlas Okyanusuna kadar b
tn Kuzey - Afrikann fethinin planlanm olmas,
2 Kalabalk Trkmen kitlelerinin verimsiz Filistin topraklarnda yaama
glnden doan ekonomik zorunluluklar,
3 Siyasal, sosyal ve ekonomik knt ve buhranlar sebebiyle Msr - Fat
m devletinin Suriye ve Filistindeki hkimiyetlerinin yok denecek kadar zayfla
m olmas,
4 Emr A t s z n daha nceleri K u r l u B e y le birlikte gerekletirdik
leri asker hareketlerde, stnln Fatmlerde deil, kendilerinde bulunduu
nun ortaya km olmas.
K uds'n fethi
K u r l u B e y in lmnden sonra Filistindeki Trkmen Beyliinin bana

geen emr A t s z , Fatm ynetiminde bulunan Filistinin merkez durumun
daki Kuds zerine yryp kuatmaya balad. ehirde, ad bilinmeyen Trk asll
bir Fatm valisi bulunuyordu. ehrin kutsall ve ayrca, valinin rkta olmas
bakmndan, kenti hcumla fethetmek istemeyen emr A t s s , ona gnderdii mek
tupta Bu kutsal ehre kar savamam T a n r doru bulmaz; ancak kentin kan
dklmeden teslimini istiyorum dedi. ok skk bir duruma den vali, A t
s z a verdii cevapta Ben de sizler gibi Trkm, size kar ehri hibir zaman
savunmayacam. Ancak bana havatm. ailem ve servetim hususunda gvence ve-
SELUKLU D E V L E T L E R T 4R H
347
rilirse ehri derhal teslim eder, hizmetine girerim dedi. Bunun zerine A t s z ,
valiye istedii gvence ile baz yerlerin ynetimini dirlik (kta) olarak verdi. ok
gemeden ehre giren emr A t s z , Halka asla dokunulmayacan iln ettir
di, ehir camilerinde Abbas halifesi ve Seluklu sultan adlarna hutbe okuttur
du (1071 sonlar). A t s z , ehirdeki eitli mallara hi dokunmad gibi, herhangi
bir yamadan korumak amacyla bunlara muhafzlar koydurdu. ehir halk, A t s z n kendilerine kar gsterdii bu dil davranlardan dolay sonderecede
memnun oldular. Emr A t s z , kk bir Trkmen Beyliinden Byk Seluk
lu Devletine tbi bir Meliklik haline getirdii devletinin bakentini Remleden Ku
dse nakletti.
tsz- kl alm alar, Taberiyye sava
Emr A t s z , Kudsn fethinden sonra kuzey ynnde fetihlere devam et

mekte iken, kendisine bal emirlerden k 1 de ky blgesinde fetihler yap
yordu. Bu arada emr k 1 , Akky kuatp sktrmaya balad. ehir valisi
B e d r l c e m a l i , Msrda Fatm vezirliine atand iin, ehirde onun ad
na, ynetimi I b n S u k h adl birisi elinde tutuyordu. Fakat bir sre sonra B e d
r l c e m a l i ile aras alan I b n S u k h , ilerigelen yneticilerle de anlaarak
ehri, emr k 1 ye teslim etti. Bylece ehre hkim olan k 1 , ehir hzi
nesine elkoyduktan baka, B e d r c e m a l i nin aile bireylerini de tutsak ald
(Ekim/Kasm 1074). te yandan Akkmn fethini haber alan emr A t s z , k 1 ye bir ulak gndererek B e d r l c e m a l i nin tutsak ald aile bireyleri
ni ve elegeirdii hzinenin yarsn gndermesini ve kendisini Akkya Seluklu
valisi olarak atadn bildirdi. Fakat Akkda bamsz bir beylik kurma ama
cnda olduu anlalan k i , A t s z a kar ok sert bir tutum ald ve onun
szkonusu isteklerini reddetti; bylece o, emri altnda bulunduu A t s z a kar
isyanla cephe alm bir duruma gelmi oldu. Bu sebeple A t s z m kendisine kar
harekete geebileceini dnen k l , A t s z la sava halinde bulunan Dmak Fatm valisi M u a 11 ve Kilpoullar kabilesiyle birer antlama yapt;
bylece A t s z a kar bir kuvvet dengesi salam oldu. Fakat te yandan k 1 ii nn kendi aleyhindeki bu giriimlerini yakndan izleyen A t s z , ky blge
sinde bir yrede, daha mttefiklerinin yardmn alamayan k 1 ye saldrarak
yenilgiye uratt. Bununla birlikte bu sava, kesin sonulu bir sava deildi (Ni
san/Mays 1075).
Bu yenilgi zerine k l , A t s z a kar balatt mcadeleyi mer bir
hale sokmak amacyla, yeni bir giriimde bulundu. yleki: 0 , bu sralarda, G
ney - Dou Anadolu blgesinde fetihler yapmakta olan Kutalmoullarndan bi
risine ( K u t a l m n bilinen ocuklar: M a n s u r , S l e y m a n , A l p i l e k
ve D e v 1 e t tir) bir mektup gndererek onu kendisiyle birlikte fetihler yapmak
zere, Filistine davet etti. k l , mektubunda Sen, Seluklu ailesine mensup
sun. Sana itaat ile hizmetinde bulunmak, bana eref verir, ayrca ben bununla
da nrm. Halbuki A t s z , Seluklu ailesinden deildir, bu sebeple ben, ona
348
itaat ile hizmetinde bulunmak istemiyorum. Eer birlikte A t s z yenip bu l

keden uzaklatrrsak Msr Fatm devleti de bize destek ve yardmc olmaya sz
verdi dedi. Bunun zerine Kutalmolu, bir kardei ve amcasnn ( R e s u l t e k i n ) olu ile birlikte Taberiyyeye gelip, sava hazrlklar yapmakta olan emr
k 1 ye katldlar. ok gemeden Msr Fatm halifeliini tandklarn da res
men akladlar. Bylece Suriye ve Filistinde, snn Badat Abbas Halifelii ve
Seluklu Sultanlna kar, i Fatm Halifeliini tanyan ve iinde, Seluklu ha
nedanna mensup kimselerin de yer ald bir ittifak kurulmu oldu. Ote yandan
k 1 nn hazrlk ve giriimlerini yakndan izleyen A t s z , btn kuvvetle
riyle k 1 ve mttefiklerinin zerine yrd. Taberiyyede, 1075 ylnda yap
lan iddetli bir savata, mttefikler ar ve kesin bir yenilgiye uradlar. k 1 ,
bir olu, babas ve Kutalmoullar tutsak alndlar. k J ve olu derhal ld
rld, yal olan babas serbest brakld. k 1 nn teki olu ve babas M
sr a gidip
Fatmlere
sndlar.
A t s z , tutsaklar
arasnda
bulunan
Kutalmoullarmn durumunu, tbi olduu sultan M e l i k a h a bildirdi. te

yandan kardeleri ve amcaolunun tutsakln haber alan ve bu sralarda Ana
doluda fetihler yapan S l e y m a n a h , gneye Suriyeye inerek Humusa ka
dar geldi ve emr A t s z a bir ulak gnderip Tutsak kardeleri ve amcaolunu
kendisine gndermesini bildirdi. A t s z ise ona gnderdii cevapta Durumu
sultan M e l i k a h a bildirdim, ondan gelecek buyruu ve talimat bekliyorum
diyerek S l e y m a n a h n isteini reddetti. Fakat ok gemeden sultann buy
ruunu alan emr A t s z , tutsak Kutalmoullarn, Badat Seluklu asker va
lisi (ifine) A y t e k i n e gnderdi; o da onlar, bakent sfahana gnderip sultana
teslim etti.
Taberiyye savandan sonra emr A t s s %, kardei a v l ile birlikte Haleb
yrelerinde baz fetihler yaptktan sonra Fatmlerin elinde bulunan Trablusam
fethetti ve Sur ehrini de kuatt. O, Fatm valisinin, Trkmenlerin ehre gire
rek getirdikleri mallar satp gerekli eyleri satmalmalar, fakat geceyi ehirde
geirmemeleri ve Fatmler adna okunan i hutbesinin deitirilmemesi artla
rn kapsayan nerisini kabul ile ehri teslim ald. Esasen manen snn Badat
Abbas Halifeliine bal olmasna ramen emr A t s z i hutbesini
kaldrn amay kabul etmesi, gerekten dikkate deer bir olaydr. Onun bu ant
l. mada, Suriye ve Filistin Seluklu Devletinm snrlarn geniletmesi, zellikle
lkedeki ekonomik hayatn gelimesi amacn n plana alm olduu grlyor.
Tutuun Suriye ye atanmas sorunu
Byk Seluklu imparatorluu sultan M e l i k a h . Suriye ve Filistinde impa

ratorlua tbi bir devlet kurarak byk fetih hareketlerine girien emr A t s z ,
vezir N i z a m l m l k n uygun bulmamasna ramen bu grevden alp yerine
kardei T c d d e v l e T u t u u atamaya karar verdi. Bu konuda bilgi veren
biricik kaynamz M irtz - zaman adl eserde, bunun nedeni belirtilmemitir.
Fakat yukarda grld zere, emr k 1
birleen Kutalmoullarmn,
349
A t s z karsnda baarl olamayarak yenilip tutsak alnmalar ve sonunda sfa

hana gnderilmelerinden sonra onlarn, A t s z aleyhine sultan M e l i k a h ze
rinde olumsuz bir etki yapm olduklar ve dolaysyla sultann, A t s i z m
faaliyetlerini bamsz bir devlet kurma amacna balanmas dnceleriyle onu
grevden alma karar vermi olabilecei gibi, ayrca T u t u un da herhangi bir
ekilde saltanat iddiasnda bulunma imknn ortadan kaldrmay gznnde tut
mu olmas mmkndr. Sultann bu kararn haber almakta gecikmeyen A t s z ,
ona gnderdii bir mektupta Ben, tek bama fethe altm bu lkede, sulta
nn itaatli bir nibi ve hdimiyim. Devam ettirmekte olduum bu fetihler dolay
syla sultandan imdiye dek herhangibir yardm istemedim. Fethettiim memle
ketlerde sultan adna hutbe okutuyor, yklendiim vergiyi dyor, ayrca elverdi
i lde hzineye, mal ve para gndermekten geri kalmyorum. Sultann benim
yerime T u t u u atama kararnda olduunu rendim. imdiye dein btn d
manlara kar baarlar kazanmken benim grevden uzaklatrlmam gerekti
ren ey nedir? Zengin bir lke ve kuvvetli bir orduya sahip olan Msr Fatm
Halifeliinin karsnda bulunuyorum. Esasen onlara kar daima hazrlkl bu
lunmak gereklidir demek suretiyle imparatorluk ynetiminde yrrlkte olan
tbi-metb statsne bal kaldn ve dolaysyla grevden almmasmn sebepsiz
olduunu belirtti. Gerekten sultan M e l i k a h , A t s z n olumlu ve hakl bul
duu mektubu zerine, vezir N i z a m l m l k n etkisiyle de olsa, onu grev
de brakm, ayrca ona, gnln almak iin zel giysilerden bir giysi, yine sultana
ait klh, at, kl ve kalkan gndermitir.
D m ak n fethi
Emr A t s z , Kuds, Taberiyye, Trablusam, Sur, Akk gibi Filistin ve Suri

yenin nemli ehirlerini fethetmek suretiyle Suriye ve Filistin Seluklu Devletinin snrlarn geniletmiti. Bununla birlikte Suriyenin konum itibaryla nemli
durumda bulunan Dmak (am)ta zayf da olsa hl Fatm hkimiyeti hkm
srmekte idi. Balangtan beri bu nemli kenti, devletin snrlar iine almay
planlatrm olan emr A t s z , 1070/71 ylndan beri Dmak srekli kuatma,
yrelerini kontrol ve denetim altnda tutuyordu. Bu sebeple Fatm yardm ala
mayan ehrin savunma gc zayflad, ekonomik dzeni bozulup yaam artlar
ciddi ekilde zorlat. Btn bu hususlar gznne alan A t s z , Mays 1075de
ehri yeniden iddetle kuatp sktrd ise de bu kez de baarl olamad. Fakat
ok gemeden halk ve bir ksm askerlerin harekete gemeleri sonucunda vali M u a 11 grevden alnarak yerine K e z i n d d e v l e n t i a r , valilik makamna
geirildi; ehirde, A t s z a kar geni savunma nlemleri alnd. Bununla bir
likte yeni vali, ehre kar emr A t s z m uygulad ablukay kaldramad. Dmak, yine eski skk ve zor durumuna gelmiti. zellikle yiyecek sknts,
ehirdeki yaam imknsz bir hale getirdi. te yandan ehrin bu durumunu ya
kndan izleyen A t s z , derhal harekete geerek ehri yeniden kuatt (Mart/Ni
san 1076). Bununla birlikte ehrin hcumla alnp kan dklmesini istemeyen
350
A t s z , vali n t i a r a haber gndererek ehrin bar yoluyla teslimini is

tedi. Direnme ve savunmann imknsz olduunu gren vali, ehri ve kalesini A t s z a teslim etmek zorunda kald (Haziran/Temmuz 1076). ehir Ulu Camiinde
cuma gn, Abbasi halifesi M u k t e d i B i e m r i l l a h v e sultan M e l i k a h adlar
na trenle hutbe okutuldu. Bylece Suriyenin bu nemli ehri de Suriye ve Filis
tin Seluklu Devleti snrlar iine alnm oldu. Devletin bakenti, Kuds'ten
Dmak'a nakledildi. Emr A t s z , birka yldan beri abluka altnda tuttuu ehrin
iinde bulunduu sknt ve sefaleti ortadan kaldrmak amacyla bir dizi nlem
ler ald. O, derhal komu il ve ilelerden ehre bol miktarda yiyecek maddeleri
getirttikten baka iftilere tohumluk dattrp Derhal ekime balamalarn
bildirdi. Ayrca ehir ve yrelerini, zellikle konak yerlerini tamir ettirdi. Byle
ce alnan bu nlemler sonunda, ehirde fiyatlar ucuzlad, dolaysyla halk refah
ve mutlulua kavumu oldu; dala nce ehirden gedeler, yeniden yurtlarna
dnmeye baladlar.
M sr seferi ve son u lar
Emr A t s z , 1071-76 yllar arasnda Askalan ve Yafa dnda, Suriye ve Fi

listinin btn ehir ve kalelerini fethederek buralardaki Fatm hkimiyetine son
vermiti. Bu kez o, tbi olduu Byk Seluklu Devleti'nin fetih planlarna uy
gun olarak Msr' da fethederek Fatm devletine son vermek istiyordu; bu ama
la asker hazrlklara balad. Bu sralarda I l d e n i z o l u adl bir Trk emri,
bir miktar asker ve hzinesiyle birlikte vezir B e d r l c e m a l i nin izlemele
rinden kaarak A t s z a katld. A t s z , hazrlad be-alt bin kiilik ordu
suyla 1076 ylnda Msr seferine kt. O, I l d e n i z o l u nun tavsiyesi zerine,
Msr snrndaki R f ehrini 50 gn sren bir kuatmadan sonra fethetmeyi ba
ard. Bununla birlikte bu sre iinde vezir B e d r l c e m a l i savunma hazr
lklarm bitirme frsat bulmutu. Ayrca, bu arada A t s z n ordusundan
kuvvetleriyle birlikte ayrlan Kelboullar kabilesi reisi B e d r , B e d r l c e m a
l i ye katld. Bundan baka k l nn babas ve bir olu da, Taberiyye sava
ndan sonra Msr'a kap snmlard. Ote yandan emr A t s z , Ocak 1077de
Msr snrn geerek Kahire yaknlarna gelip karargh kurdu. Bu srada B e d
r l c e m a l i , bin kiilik bir kuvvet gnderip Seluklu ordusuna bir baskn yap
trd ise de bunlar, baarl olamayp yenilgiye uradlar. Bunun zerine korku
ve endieye kaplan Kahire halk, halifenin saraynn nnde toplanarak gsteri
lerde bulundular ve halifeden Acele nlemler alnmasn istediler. te yandan
halife M u s t a n s r , vezir B e d r l c e m a l i ve dier devlet ilerigelenleri, Fat
m ordusunun yenilgisi halinde, skenderiye'ye kama hazrlklarna balamlar
d. Bunu haber alan byk halk kitleleri, yeniden halifenin saraynn nnde
toplanp olaylar kardlar. Heyecan yattrmak amacyla, halife adna saraydan
yaplan aklamalarda Halifenin asla Kahire'den ayrlmayaca, eski kitaplar
da, doudan gelen hi bir kavmin Msr' alamyacann yazl olduu, bu bakm
dan zaferin kesinlikle kazanlaca bildirildi. Bylece halk kitleleri yattrlmaya
alld. ok gemeden B e d r l c e m a l i , Sudanl askerlerin de katld b
351
yk bir orduyla harekete geip A t s z n ordusuna kar sava dzeni ald. te

yandan A t s z , bir sava meclisi toplayarak durumu, komutanlaryla mzakere
etti. Tecrbeli komutanlarn Askerlerin azl sebebiyle savaa girmeyip geri
ekilmesi hususundaki tavsiyelerine karlk gen kumandanlar, Savaa kesin
likle girilmesini iddetle savundular. Sonunda bu grn benimsenmesi zeri
ne, savaa karar verildi. ok gemeden say bakmndan stn Fatm ordusuyla
Kahire yrelerinde sava balad. arpmalarn iddetle srd sralarda, k lnn babas ve olunun giriimleri sonucunda, Seluklu ordusundaki 700 Trk
men atls, Fatmler tarafna geti. Saylar daha da azalan A t s z n kuvvetleri
geri ekilmeye baladlar. Bu srada Kelboullar kabile reisi B e d r , saldrya geip
Seluklu ordughn atee verdi. Bylece A t s z n kuvvetlerinin sava dzeni
bozuldu ve aknlk iinde darmadan oldular. arpmalarda ok sayda Sel
uklu askeri ldrld ve yanan ordughlarnda kalan arlklar da Fatmler ta
rafndan yama edildi. Emr A t s z ve baz kumandanlar, ok az bir atl kuvvetiyle
glkle sava meydanndan ayrldlar.
Bozgundan sonra A t s z ve dier Seluklu kumandanlar, kendilerine isyan
durumuna geen Gazze ve Remle zerinden, bakent Dmaka geldiler (ubat
1077). ehir halk ve ilerigelenleri, kendilerini byk bir trenle karladlar ve
gemi olsun dileinde bulundular.
Kahire yenilgisinden sonra Filistin ve Suriyenin birok ehir ve kalelerinde
ki Arap asll yksek asker ve mlk devlet yneticileri, A t s z a kar bakaldrdlar; i hutbesi okutmaya balayarak yeniden Msr Fatm halifeliine tbi
olduklarn resmen iln ettiler. Bylece A t s z n bu lkelerin fethi uruna ger
ekletirdii btn siyas ve asker abalar artk boa gitmi gibiydi. Suriye ve
Filistin Seluklu Devletini byk lde zaafiyete uratan bu olumsuz sonucun
en nemli sebebi, ksa bir srede, ok az bir asker kuvvetle fethedilen Suriye
ve Filistinde, asker ve mlk bakmlardan tam anlamyla bir Seluklu hkimiye
tinin kurulamam olmasdr. imdi bu durum karsnda emr A t s z sanki
yeniden fethedilmesi veya itaat altna alnmas gereken Suriye ve Filistin lkeleri
beklemekte idi. Bu sebeple emr A t s z , sultan M e l i k a h n emriyle kendisi
ne katlan bin Trkmen atlsyla da takviye ettii kuvvetleriyle derhal harekete
geerek Kuds isyanclarn elinden ald ve onlar ar bir ekilde cezalandrd.
Daha sonra Remle, Ari, Rif, Yafa, vs. ehirlerdeki isyanclar teslime zorlayarak
buralar da yeniden itaat altna almay baard. Bir sre sonra A t s z , halife M u k t e d i B i e m r i l l a h ve sultan M e l i k a h a zel eliler gndererek Msra
yeniden bir sefer dzenleyeceini bildirdi. Fakat te yandan sultan M e l i k
a h , A t s z m Kahire sava srasnda, ehit olduu zanniyle, bu sralarda Sel
uklu Gence valisi bulunan kardei T u t u u Suriye ve Filistin Seluklu
hkmdarlna atad. Bunu haber alan emr A t s z , sultana gnderdii zel bir
mektupta Yaptm hangi olumsuz hareket ve davran sebebiyle T u t u , yeri
me atanmtr? Oysaki ben, sultann itaatli bir hdimi ve nibiyim; imparatorluk
hzinesine her yl dzenli olarak 30 bin altn gndermekteyim demitir. Bunun
352
zerine sultan, Suriyeye ynelmi olan T u t u a ikinci bir buyruk gndererek

A t s z n ynetimindeki Suriye ve Filistin topraklarna girmemesini, ancak
Haleb ve yrelerinde faaliyetlerde bulunmasn bildirdi.
Atszdn sonu
Vezir B e d r l c e m a l i nin byk abalaryla buhranl gnlerini geride b

rakan Fatm devleti, eski lkeleri olan Filistin ve Suriyeyi geri alma giriimle
rinde bulundular. Fatm ordu komutan N a s r d d e v l e ,
1077/78 ylnda,
harekete geerek Dmaka baarsz bir kuatma hareketinde bulundu. Aa yu

kar iki yl sonra (Ekim 1079), yine N a s r d d e v l e nin kumandasnda, iinde
Arap, Trkmen ve Berber kabilelerinin yer ald byk bir Fatm ordusu, Fi
listini istila ve igal ettikten sonra bakent Dmak da iddetle kuatmaya bala
d. Emr A t s z , kalabalk Fatm ordusu karsnda ehri savunmada glk e
kiyordu. Bu sebeple o, bu sralarda Halebi kuatmakta olan T u t u a haber gn
dererek acele yardm isteinde bulundu ve ayrca ehri kendisine teslim
edeceini bildirdi. Bunun zerine T u t u , derhal kuvvetleriyle birlikte Dmaka
yneldi. T u t u un bu yardm harekt sonucunda Fatm ordusu, kuatmay b
rakp Msra ekilmek zorunda kald. Bir sre sonra T u t u , ehir yaknlarn
daki Azr ayrlnda kendisini karlayan A t s z la birlikte Dmaka geldi. Fakat
ok gemeden T u t u u yardma ardna piman olduu anlalan A t s z ,
ehri ona teslim etmemek iin baz gizli faaliyetlerde bulundu. Bunu ortaya ka
ran T u t u , A t s z ve kardeini tutuklatt, bir sre sonra da onu, yaynn kiri
iyle bodurmak suretiyle ldrtt.
Suriye ve Filistinin byk bir blmn fetheden ve bu baarlar sebebiyle
Meliklmuazzam lkabn alan A t s z , Seluklu mparatorluunun byk, de
erli ve tecrbeli emrler indendi. O, Seluklu ailesinin mensup olduu Ouzlarn
Knk boyundan idi, bu sebeple hanedan mensuplarnn idamnda uygulanan yn
tem uyarnca, yaynn kiriiyle bodurulmak suretiyle ldrlmtr. Melik A t
s z , ynetimi altndaki memleketler halkna daima dil davranm, ar vergileri
azaltm veya kaldrtm, geni imar faaliyetlerinde bulunmu, halkn refah ve mut
luluu uruna byk aba sarfetmitir. ldkten sonra alan hzinesinde, ok
deerli talar, inciler, 10 bin altm ve zerinde 200 altn ilemeli bir eerin bulun
duu tespit edilmitir.
Kuzey - Suriye olaylar
Emr A t s z ' n Suriye ve Filistinde giritii fetih hareketleri srasnda

(1075/76), Kuzey - Suriyeye Anadoludan A h m e t a h adl bir Trkmen beyinin
ynetiminde, yeni bir Trkmen kitlesinin gelmi olduunu gryoruz. A h m e t
a h , Bizans hkimiyetindeki Anadoluda B e k i o l u A f i n , D e m le ( D i l m a ) ol u M e h m e t ,
S a n d a k , D u d u o l u vs. gibi Trkmen
beyleriyle birlikte fetihlerde bulunduu sralarda, buyruu altndaki bin Trk

men atlsyla birlikte Halebe geldi. Bu sralardaki Haleb Mirdas emri N a s r
353
ile ibirlii konusunda anlaan A h m e t a h , Haleb dndaki Hzr Sleyman

semtine gelip kondu. A h m e t a h n kendisiyle ibirliini ve zellikle asker ba
kmdan yardmn salayan N a s r , gerek Haleb iin tehlikeli olan Bizansllarla,
gerekse Haleb Mirdas tahtn elegeirmeye alan Kilpoullar kabilesinin teki
taht iddiaclarna kar daha kuvvetli bir duruma gelmi oldu. Bunun bir sonucu
olarak o, A h m e t a h ile birlikte, 1068 ylnda, Bizans imparatoru R o m a
n o s D i o g e n e s tarafndan alnan Halebe bal Menbic zerine yryp ku
att. iddetle srdrlen bu kuatma karsnda ehir valisi, direnii brakp ehir
ve kalesini teslim etmek zorunda kald (Eyll/Ekim 1075). Ote yandan emr A t
s z , beraberinde kardei a v l olduu halde, kuvvetleriyle birlikte hkimiye
tini Kuzey - Suriyede de kabul ettirmek amacyla, Halebin gney yrelerine dek
ulap Asi rma kysnda konaklad. A t s z , bu blgede birtakm aknlarda bu
lunduktan sonra Mirdasoullar emirlii topraklarna ait olan Rafeniyyeyi igal
edip kardei a v 1 1 ya verdi; yine bu blgede, daha birok yerlere atl kuvvet
ler gndererek aknlar yaptrd. Bunun zerine Haleb emri N a s r , bu akmlarn durdurulmas hususunda A t s z a ulaklar gnderdiyse de A t s z , ona Babas
emr M a h m u t un brakt hzinenin bir ksmn kendisine gndermesini ve
Halebin teslimini bildirdi. Karlkl gnderilen ulaklar araclyla yaplan an
lama uyarnca A t s z , N a s r dan 15 bin altn aldktan sonra buradan ayrld
ve Kuzey - Suriyeye hkim olma amacn gerekletirme iini kardeine brakt.
Bunun zerine a v l , komu yrelere aknlarda bulundu, hatt harektn Ha
lebin gney yrelerine dein uzatt. te yandan emir N a s r , Haleb emirliine
bal yrelere kar a v l nin giritii b aknlar durdurmak iin A h m e t
a h kumandasnda bir miktar asker gnderdi. Hama yaknlarna dek gelen A h
m e t a h , a v l kuvvetleriyle yapt atmada yenilgiye urad, bozulan
askerleri de yama edildi. Daha sonra yeniden toplanp harekete geen A h m e t
a h , a v l ile yapt ikinci arpmada, onu bu kez, yenilgiye uratt, 300den
fazla tutsak alarak bunlar yaya ve bal olarak Halebe gnderdi. te yandan boz
guna urayan a v l , kardei emr A t s z m yanna gitti. Bylece A t s z n
gerek bizzat kendisi, gerekse kardei araclyla Seluklu Imparatorluuna tbi
olmasna ramen Haleb Mirdasoullar emirlii topraklarna da hkim olma yo
lundaki giriimleri baarszlkla sona erdi.
Daha nceki Haleb Mirdasoullar emirleri, gerek taht iddiasnda bulunan
rakip emirlere, gerekse zaman zaman kendilerini tehdit eden Bizans ve Msr Fatmleri gibi gl dmanlara kar, varlklarn koruma amacyla, yardmlarna
bavurarak ibirlii yaptklar Trkmenlerden geni lde faydalanmakta idiler.
Bununla birlikte Mirdas emirleri, bu Trkmenlerin, kendilerine kar herhangibir harekta girime ihtimalinden devaml olarak ekindikleri ve kuku duyduk
lar iin, siyas ve asker bakmdan skk durumlardan kurtulur kurtulmaz onlar
eitli yollarla bertaraf etmeye kalkmlardr. Ayn ekilde emr N a s r da A h
m e t a h ve Trkmenlerini bertaraf etme giriiminde bulundu. yleki: Emr
N a s r , Ramazan Bayramnda (Nisan/Mays 1076), A h m e t a h yakalatp Ha
leb kalesine hapsettirdi ve o gn ikindiye dein iip elendi. Fakat ok gemeden
354
N a s r , bu kez basz kalan Trkmenlere, Arap askerlerini saldrtarak onlar ya

malatt ve zellikle Trkmen kadnlarna irkin muameleler yaptrd. Fakat bu
baskn srasnda N a s r , bir Trkmen askerinin att okla boynundan ar bir e
kilde yaraland ve ok gemeden de orada can verdi (Mays 1076). Ote yandan
beylerinin hapsedildiini renen Trkmenler, kente yaylarak geni apta ya
malara baladlar ve Hapiste bulunan beylerinin salverilmesini istediler. Bu
arada emr N a s r n Trkmenler tarafndan ldrldn haber alan kale ku
mandan Y e r d ve emirliin ilerigelen baz yneticileri, N a s r n kardei S b k a ulaklar gnderip Haleb tahtna oturmak zere, kente gelmesini
bildirdiler. ok gemeden Halebe getirilip gizlice kaleye kartlan S b k n
Haleb emri olduu halka iln edildi. Btn ehre yaylan Trkmenlerin daha
tehlikeli hareketlere girimelerini nlemek amacyla, ehir ilerigelenlerinin yeni
emre Kalede tutsak bulunan A h m e t a h derhal salvermesini tavsiye et
meleri zerine S b k , onu hapisten kartt ve ona, hilatlerle birlikte bin altn
verdikten baka, her ay 30 bin altn maa tahsis etti. Bylece tutsaklktan kurtu
lan A h m e t a h n, Trkmenlerin arasna gidip onlar yattrmas zerine, ka
rklklar sona erdi ve kent, yeniden skuna kavutu. Emr S a b k , kardei
N a s r n kbetine uramamak iin A h m e t a h ve Trkmenlerine iyi davra
nlarda bulundu, onlara eitli yardmlar yapt, hatt onlar, kendi z kabilesi
Kilpoullarndan daha ye tuttu.
Emr S b k m Haleb Mirdas tahtna gemesine taraftar olmayan Kilpoullar kabilesi, S b k n teki kardei Y e s s a b ile birleerek onu, Halebi elegeirmesi iin kkrttlar. ok gemeden skk bir duruma den S b k , der
hal A h m e t a h yardma ararak durumu onunla mzakere etti. Anlama
ile biten bu mzakerelerden sonra A h m e t a h , daha ok asker salamak ama
cyla, Anadoluya giden yol zerinde, 500 atls bulunan Trkmen beyi D e m l e o l u M e h m e t e bir ulak yollayp, S b k a yardma gelmesini salamay
baard (Haziran 1076 ortalar). Bylece hizmetinde bulunan A h m e t a h tan
baka, D e m l e o l u M e h m e t in de yardmn gerekletiren S b k , ka
labalk Kilpoullar kabilesinin geni apta destek ve yardmn salayan ve Ha
leb blgesine girerek kentin gney-batsnda konaklayan Ve s s a b a kar harekete
geti (Temmuz 1076 ortalar). A h m e t a h ve D e m l e o l u M e h m e t kuman
dasndaki Trkmenlerin iddetle saldrlar karsnda Ve s s a b m ynettii Kilpoullar kuvvetleri, daha atmalara girmeden btn arlklarn brakp
bozgun halinde ekilmek zorunda kaldlar. Daha sonra D e m l e o l u M e h
m e t Anadoluya, A h m e t a h ise tutsak ve ganimetlerle birlikte Halebe dn
dler. Bylece emr S b k da teki Mirdas emirleri gibi, Trkmen kuvvetlerinin
destek ve yardmlaryla Halebi almay planlayan ok gl rakibine kar baar
kazanarak tahtn gvence altnda tutabildi.
Bu yenilgi zerine Ve s s a b , beraberindeki yaknlaryla sfahana gidip sul
tan M e l i k a h n katna karak iine dtkleri kt durumdan yaknd ve
S b k a kar kendilerine yardmda bulunmasn ve bu kt di : umdan kendi
355
lerini kurtarmasn diledi, imparatorluun tbilerinden olan S b k n bu dav

ranlarn ho karlamayan sultan, V e s s a b sevindiren vaadlerde bulunduktan
sonra onlara Suriyede birtakm dirlikler verdi.
Yukarda anlatlan olaylardan ksa bir sre sonra D e m l e o l u M e h
m e t , A h m e t a h arlamak zere, yanna davet etti. Birka yakn adamyla
D e m l e o l u nun davetine giden A h m e t a h , onuruna verilen len sra
snda, M e h m e t B e y in buyruu zerine, yakalanp tutsak alnd. Bunu ha
ber alan emr S b k , derhal harekete geerek 10 bin altn ve 20 at karlnda,
A h m e t a h n tutsaklktan kurtularak Halebe geri dnmesini salad (Temmuz
1076). Bylece Halebe dnen A h m e t a h , emr S b k m kendisini tutsak
lktan kurtarmasna karlk olmak zere, 1077 yl balarnda, Trkmen ve Ha
leb emirliine bal kuvvetlerle Bizans ynetimindeki Antakya yrelerine birtakm
aknlara girierek ehri kuatp sktrd. Bu sebeple kent iinde yiyecek sknt
s bagsterdi. Bu skntl duruma son vermek amacyla, Antakyallarm A h m e t a h ile grmeleri olumlu bir sonuca baland; yaplan anlama gereince 5 bin
altn karlnda A h m e t a h , kuatmay kaldrarak kuvvetleriyle birlikte Ha
lebe dnd.
T u t u un sultan M e l i k a h tarafndan Suriyeye atanmas ve dolaysyla
Haleb blgesine ynelmesi zerine, Haleb dnda Trkmenleriyle birlikte otur
makta olan A h m e t a h , kenti T u t u a kar savunma konusunda emr S b k ile anlamaya vard; bunu uygulamak amacyla o, Trkmenlerin mal, kadn
ve ocuklarn, daha gneydeki Cisr kalesine yerletirdi. Bylece onlarn mal ve
ailelerini gvence altna alan A h m e t a h , yeniden Halebe dnp savunma ha
zrlklarna koyuldu. ok gemeden T u t u , sultan M e l i k a h n buyruu ile
kendisine yardmc olan kuvvetlerle 1078/79. ylnda, ikinci kez, Kuzey - Suriyeye
gelerek emr S b k ve A h m e t a h n savunduu Halebi kuatmaya balad.
A h m e t a h , bu kuatma srasnda, Haleb en
t karak T u t u un askerlerine
saldrp onlara ait baz adrlar yama etti. Fakat o, bu arpmalarn birinde,
bir mzrak darbesiyle ldrld.
III.
TACDDEVLE TUTU DEVR
Atanmas ve d evlete hkim olm as
Daha nce de deinildii zere, sultan M e l i k a h , A t s z m Kahire sava

nda ld kansyla, Gence Seluklu valisi T a c d d e v l e T u t u u, Y
netimi ele alp fetihleri tamamlamas iin Suriyeye atam, ayrca ona Seluklu
fetih plnlar uyarnca, Msr ve Marbm da fethedilmesi grevini vermiti
(1077/78). Ayrca sultan, deerli Seluklu emirlerinden A f i n , S a n d a k , D e m l e o l u M e h m e t , D u d u o l u , S e r h e n k o l u , T r k m a n ve A y t e k i n ile daha baz Trkmen emirlerine ve Seluklu vasal Musul emri
e r e f d d e v l e M s l i m e Kuvvetleriyle birlikte T u t u un buyruu al
tna girmelerini bildirmiti. Sultann Suriyeye atama buyruunu alan T u t u ,
derhal Gence'den ayrlp Suriyeye yneldi. Fakat o, Diyarbakr yrelerine geldi
i zamat A t s z m Kahire bozgunu srasnda ldrlmediini haber alnca der
hal durumu sultan M e l i k a h a bildirdi. Bunun zerine sultan, ikinci bir emirle,
Kuzey - Suriyenin de ynetimini Trkletirmek amacyla T u t u u bu blge h
kimliine atad. Sultann bu ikinci buyruunu alan T u t u , Kuzey -Suriyeye ge
lerek blgenin nemli kalelerinden birine sahip olan Menbic elegeirdi. Daha
sonra da hizmetine giren emr M s 1 i m ile birlikte Mirdas emri S b k m y
netimindeki Halebin kendisine teslimini istedi, kabul edilmemesi zerine ehri
kuatmaya balad (1078). Fakat beraberindeki M s 1 i m in rkta S b k a kar
ciddi ekilde savamamas ve hatt onunla gizlice T u t u aleyhine iliki kurmas
sebebiyle Haleb, ay kuatld halde alnamad. Onun kendisine kar bu giri
imlerini tespit eden T u t u , onu hizmetinden kovdu. Bunun zerine M s l i m ,
kuvvetleriyle birlikte Musula gitmek amacyla Seluklu ordusundan ayrld. Bu
arada o, beraberindeki yiyecek ve sava aletlerini Halebe S b k a gndermek
ten geri kalmad. Ayrca M s l i m , T u t u u ordusunda yer alan dier Arap
kuvvetlerinin de S b k tarafna gemelerini saladktan baka, T u t u tak
viye birlikleri ve silh getirmekte olan T r k m a n B e y i Araplara yamalatt.
Bylece M s 1 i m in ihaneti sebebiyle kuvvetleri azalan ve dolaysyla Halebi
elegeiremiyen T u t u , beraberindeki kuvvetlerle Haleb kuatmasn brakp Di
yarbakr yrelerine geldi. Bu arada M s l i m , T u t u a kar Diyarbakr Mer-
357
vanoullar emirleriyle de ibirlii ve ittifak yapt. Bunun zerine T u t u , durumu

derhal M e l i k a h a bildirdi. ok gemeden sultan, T u t u un yannda bulu
nan emr A y te k i n i huzuruna artarak gelien olaylar ve M s l i m in
tutumu hakknda bilgi ald (1078/79). Bylece T u t u un Kuzey - Suriyedeki
bu ilk harekt baarszlkla sona ermi oldu. Fakat bununla beraber o, k Di
yarbakr yrelerinde geirdikten sonra ilkbaharda yeniden Kuzey - Suriyeye y
neldi. Fakat bu kez o, harekt plnn deitirerek dorudan doruya Haleb zerine
yryp blgedeki kalelere kar asker harekta balad; ok gemeden de Menbice yeniden hkim olduktan sonra Fya, Deyr, Buza, Azz ve Cibrin Krastya kalelerini elegeirip buralara muhafzlar yerletirdi. Bu arada kendisine kar
kan baz Kilapoullar kabile kuvvetleriyle de savat. Daha sonra T u t u , ikinci
kez Halebi kuatmaya balad. Fakat bu srada, Fatmler karsnda skk du
ruma den A t s z m ars zerine, kuatmay brakp beraberinde nl Trk
men emri A f i n olduu halde, Dmaka hareket etti. ok gemeden Dmaka
giren T u t u , daha nce grld zere, A t s z ldrmek suretiyle ortadan
kaldrdktan sonra, bata Dmak olmak zere, onun hkim olduu btn Suriye
ve Filistin ehir ve kalelerine kolayca sahip oldu (1079). Dmafctaki devlet hzi
nesine de elkoyan T u t u , A t s z n kale ve burlardaki askerlerinin yerine ken
di muhafz birliklerini yerletirdi. Daha sonra o, sefil ve perian bir hale gelmi
bulunan Dmak halkna sonderecede dil davrand, ehir ve yrelerinde imar
faaliyetlerinde bulundu, yol ve konak yerlerinin gvenliini salad, dolaysyla
ticaret kervanlarn ilerlie kavuturdu, ayrca ehir yrelerindeki tarlalarda ekim
yaplmasn salad. Bylece ehirde normal yaamn salanmas zerine, ehir
den gedenler yeniden gelip ehre yerlemeye baladlar. ok gemeden T u t u ,
bir miktar kuvvet gndererek Filistinin merkez durumundaki Kuds de A t s z m niblerinden teslim ald; bundan baka Filistinin teki kent ve kaleleri
de T u t u a tbi oldular. Bylece nce K u r l u B e y in Filistinde kurduu k
k Trkmen Beylii, daha sonra da enr A t s z n Suriye ve Filistin kent ve
kalelerini fethetmek suretiyle, snrlarn genilettii Suriye ve Filistin Seluklu
Devleti, bu kes, Seluklu hanedanna mensup olan T u t u un hkimiyetine ge
mi ve bylece devlet ynetimi el deitirmi oldu.
B ir illifak giriim i
Suriye ve Filistin Seluklu Devleti, Byk Seluklu imparatorluu nun vasal durumunda idi. Devletin kurucusu A t s z , vasallk statsnde herhangi bir
sorun karmad. Fakat sultan M e l i k a h m lmne (1092) kadar melik nvann kullanan T u t u un 1085 ylnda, hizmetinde bulunan A r t u k ve vasal
Musul emri M s 1 i m le bir ittifak yaptn gryoruz. Bu ittifak antlamasna
gre mttefikler, snn Badat Abbas Halifeliiyle ilikilerini kesip, i Msr Fa
tm Halifeliine balanacaklard. Bununla birlikte bu antlamann uygulama saf
hasna ulaamam olmasna ramen, o devir Trk - Islm lemi iin gerekten
ilgin bir durum gstermiti. Buna gre, tbi bulunduu Byk Seluklu Devleti
358
ne kar T u t u , i Msr Fatm Halifeliine bal yeni oluturulan siyas bir

kuruluun Byk Sultan olma kararn vermi oluyordu. Btn bu giriim ve ant
lamalara ramen T u t u , hibir zaman tbi bulunduu Byk Seluklu Devle
tine kar herhangibir
asker harekt
dzenlemedi
ve dolaysyla sultan
M e l i k a h a olan vasallk statsn bozmad. Esasen bu ittifak, kurucularn

dan M s l i m in S l e y m a n a h tarafndan bozguna uratlmas ve ldrl
mesiyle kendiliinden dalp gitmiti.
Tutu-Melim m cad elesi
T u t u un kuatmay brakp Dmaka A t s z a yardma gitmesini frsat

bilen Haleh ilerigelenleri, Musul valisi M s l i m e zel ulaklar gnderip ehri
kendisine teslim edeceklerini bildirdiler. Ayrca ehrin T u t u tarafndan elegeirilebilecei ihtimalini dnen emr S b k da M s l i m e bir mektup gn
dererek T u t u a kar birleme nerisinde bulunduktan baka ona Hama,
Maarretnnman ve Kefertab ehir ve kalelerini vereceini bildirdi. Bununla
birlikte tbi olduu sultan M e 1 i k a h m izni olmadan Halebi ynetimine al
maya cesaret edemeyen ve sultann halas S a f i y e H a t u n la da evli bulunan
M s l i m , olunu sfahana gnderdi ve Seluklu Devleti hzinesine yllk 300
bin altn deme karlnda Haleb ynetimini almay baard. ok gemeden
M s l i m , kuvvetleriyle birlikte Haleb nlerine geldi (Haziran 1080) ve ehrin
teslimini istedi. ehir ilerigelenlerinin iddetle taraftar olmasna ramen emr
S b k , Halebi ona teslime yanamad. Fakat bir sre sonra Haleb reisi, M s
l i m le yapt antlama sonucunda, ehir kaplarn aarak M s 1 i m in Halebe
girmesini salad. Bununla birlikte emr S a b k , ikaleye ekilip M s l i m e
kar direnmeye balad. Fakat ok gemeden S b k la yaplan mzakere ve an
lama zerine ikale de M s l i m e teslim edildi (Ekim 1080). Bylece 1060 y
lndan beri Haleb ve yrelerine hkim olan Mirdasoullarnm ynetimi sona ermi
oldu. Ayrca Haleb yrelerindeki stratejik bakmdan nemli olan kale ve mstah
kem yerleri de elegeiren M s l i m , giritii btn bu siyas ve asker faaliyetle
ri, tbi olduu sultan M e l i k a h a bildirdi. Bylece M s l i m , Kuzey - Iraktan
baka Kuzey - Suriyeye de hkim olmak suretiyle, hkmranlk alanlarn geni
letmi, dolaysyla Orta - Suriye ve Filistine hkim bulunan T t u un, tbi ol
duu Byk Seluklu Devletiyle olan ilikisini keser bir duruma gelmi oldu. Bu
sonula M s l i m in, T u t u un Suriye ve Filistindeki Trk hkimiyeti yerine,
Arap olan kendisinin tek bana hkmran olma plnlarn uygulamaya balad
n grmekteyiz.
Bylece Haleb ve yrelerine hkim olan M s l i m in, btn Suriye ve Filis
tine de hkim olma amacyla gnderdii kuvvetler, Munkizoullarnm elinde bu
lunan eyzeri kuattktan baka, bu aileye ait Esfuna kalesini de elegeirdi (Haziran
1082). Fakat bir sre sonra Munkizoullar, M s l i m e vergi demek suretiyle
kuatmay kaldrtmay baardlar. Daha sonra M s l i m , H a l e f b i n M l i b in ynetimindeki Humusu kuatp elegeirdi. Fakat ikalede direnen H a l e f -
359
in yardm istemesi zerine T u t u , onu savunma amacyla, kuvvetleriyle birlikte

M s l i m e kar harekete geti. Bunun zerine T u t u la atmaya cesaret ede
meyen M s l i m , Humustan ayrlmak zorunda kald. Humus harektndan son
ra M s 1 i m , Haleb yrelerindeki baz kalelerde oturan Trkmenlere kar asker
harekta balayarak onlar buralardan kartp, kendisine ait kalelere gndere
rek hapse attrd. Bundan baka o, bu sralarda Mirdas, Kilb ve Nmeyroullar
kabilelerine ait olan Suru, Azz, Esarib vs. kaleleri de igal ile buralara kendi
askerlerini yerletirdi.
M s 1 i m in ynetimleri altndaki kent ve kaleleri elegeirmesi veya onlar
bask altna almas zerine, bura emirleri Y e s s a b , e b i b , H a l e f , M u n k i z v e M a n s u r , T u t u a bavurarak M s l i m e kar hizmetine girme
ye hazr olduklarm bildirdikten baka, onu Halebe yrmeye de tevik ettiler.
Esasen Haleb ve yrelerini elegeirmek isteyen T u t u , onlarn bu arsna uyarak
derhal kuvvetleriyle harekete geip nce Antakya, daha sonra da Haleb yreleri
ne iddetli aknlar yapt. zellikle beraberinde yer alan nl Seluklu emri A r
t u k B e y , blgeyi tamamen denetim ve kontrol altna ald ve M s l i m in
gnderdii kuvvetleri bozguna uratp ekilmek zorunda brakt. Bunun zerine,
T u t u un M s 1 i m in ynetim alanndaki Kuzey -Suriye harektn izleyen sul
tan M e l i k a h ,
ona Harektna son verip Dmaka ekilmesini , A r
t u k B e y e de Dorudan doruya sfahana katna gelmesini emretti. Bu emir

zerine T u t u , derhal Dmaka dnd, A r t u k B e y de sfahana sultana git
mek zere, T u t u tan ayrld. Ote yandan M s l i m , T u t u un ynetimin
deki Halebe kar giritii asker harekta karlk olmak zere, byk asker
hazrlklar yaptktan sonra kalabalk bir orduyla Suriye ve Filistin Seluklu Dev
leti nin bakenti Dmak zerine yrd. Bu arada o, ehri elegeirmek iin, B
yk Seluklu Devleti vasal olmasna ramen, Msr Fatm Devletinden de yardm
isteinde bulundu. Bu sralarda Antakya yrelerinde harektta bulunan T u
t u , M s l i m den nce, sratle Dmaka dnp savunma hazrlklar yapt.
M s l i m , Haziran 1083de Dmak kuatmaya balad. Yaplan arpmalarda
M s l i m , baarl olmad gibi, T u t u un kuvvetleri, ehirden kp M s
l i m in askerlerine kar saldrlarda bulunmakta idiler. Bylece baarl olma
yan ve bekledii Fatm yardmn da alamayan M s l i m , arpmalarda ar
kayplar verdi. Bu arada o, ynetimi altndaki Harranda, kendisine kar ayak
lanma balad haberini alr almaz derhal kuatmay brakp Suriye ln ok
g artlar altnda, batan baa geerek Harrana ulat. Bylece M s l i m , b
tn Suriye ve Filistine hkim olma plnlarn uygulama imknn bulamam oldu.
SLEYMANAHTN KUZEY-SURYE SEFER

Suriye ve Filistine hkim olan T u t u ile bakenti Musul olmak zere, Kuzey
- Irak ve Kuzey - Suriyeyi iine alp genilemekte olan Arap emrliinin hkm
dar M s l i m arasnda, siyas ve asker ekime ve mcadelelerinin iddetle de
360
vam etmekte olduu 1084 ylnda, Trkiye Seluklu devleti hkmdar S 1 e y m a n a h n Antakyaya yneldiini gryoruz. Seluklu - Bizans mcadeleleri
nin zirvesini oluturan Malazgirt savan izleyen yllarda, Bizansla ilikisi kesil
mi
bir
duruma
den
Antakya
ehri,
Ermeni
asll
Bizans
generali
F i l a r e t o s ( P h i l a r e t o s ) un ynetiminde bulunuyordu. Fakat o, Trk fe

tihleri sebebiyle Anadoluda Bizans hkimiyetinin kmekte olmasndan faydala
narak, Urfa-Mara arasndaki yerleri elegeirip bamsz bir prenslik kurmaya
alyordu. Bu amacn gerekletirmek iin de Seluklu ve Bizans devletlerine
tbi grnme siyasetini uyguluyordu. Bununla birlikte F i l a r e t o s , bata An
takya olmak zere, ynetimi altnda tuttuu ehirlerdeki halka ve askerlere ok
kt davranmakta ve onlara iddetli bask ve zulmler yapmakta idi, hatt kendi
sine kar kan olu B a r s a m a y bile hapse atmaktan geri kalmad. F i l a r e
t o s un Urfaya gitmesinden faydalanan Antakya asker valisi (hne) Trk asll
olmas muhtemel olan s m a i l , B a r s a m a y derhal hapisten kartp, onun
la babasna kar ibirlii yaparak ehri, Trkiye Seluklu hkmdar S 1 e y m a n a h a teslim etmek zere,. onu Antakya ya davet ettiler. Bunun zerine
S l e y m a n a h , yerine emr E b u l k a s m brakp 300 atl ile sratle ba
kent znikten Antakyaya hareket etti. O, ehre hkim olmak isteyen Suriye ve
Filistin Seluklu hkmdar T u t u ile, kentten her yl Byk Seluklu Devleti
adna vergi almakta olan Musul emri M s l i m in, kendisinin gelmekte olduu
haberini alabilecekleri ve ehre herhangi bir asker harekta giriebilecekleri ih
timalini dnerek, geceleri srekli hareket, gndzleri de vadilerde konaklamak
suretiyle kuzey - batdan gney - douya btn Anadoluyu oniki gecede geip,
Antakya yrelerine geldi. ok gemeden Antakya nlerine erien S l e y m a n
a h , vali s m a i l ve B a r s a m a ile ibirlii sonucunda, bu srada, atl kuvvet
leriyle kendisine katlan M e n c e k o l u adl bir Trkmen beyi ile birlikte eh
rin Fris Kapsndan girmek suretiyle, 12 Aralk 1084de ehri, 12 Ocak 1085de
de bir sre direnen kaleyi elegeirdi. Bylece ehre hkim olan S l e y m a n a h ,
halka hi dokunmayarak aman verdi ve alnan btn tutsaklar karlksz olarak
salverdi. Trk askerlerine "Hristiyan halka iyi davranmalar, onlardan cretsiz
hi bir ey almamalar, evlerine girmemeleri ve kzlaryla evlenmemeleri hu
suslarnda bir buyruk kard ve halka sonderecede iyi muamelelerde bulundu.
Daha sonra o, ehirdeki Kawasyana kilisesini camiye evirtti ve 17 Aralk 1084
Cuma gn, 110 mezzin tarafndan okunan ezandan sonra ok kalabalk bir ce
maatla Cuma namaz klnd. S l e y m a n a h , elegeirilen btn ganimetlerin
Dar kartmayp ucuz fiyatla da olsa ehir iinde satlmasn emretti. Ayrca
Hristiyan halkn dilei zerine, ehirde, Meryemana ve Azizcercis adlarnda iki
kilise inasma izin verdi. ehir iinde birtakm imar faaliyetlerinde de bulunan
S l e y m a n a h , ortaalar Hristiyan leminin en kutsal kentlerinden saylan
Antakyann fethini, zel bir eli heyetiyle, tbi olduu sultan M e l i k a h a arzetti. Buna sonderecede sevinen sultan, bakent sfahanda fethi kutlama treni
yaptrd ve mjde davullar vurdurdu. Ayrca devrin nl airi M u h a m
m e d E b i v e r d (lm: 1113), bu fetih dolaysyla bir kaside kaleme ald. S -
361
l e y m a n a h , Antakyann fethinden sonra buraya bal Bagras, Sveydiye,

Samanda, skenderun, Derbesak, Artah, Hrim, Telbair, Gaziantep y.s. kent
ve kaleleri birer birer fethetti. Yine 1085 yl iinde, kendisine bal emirlerden
B u 1 d a c , Elbistan, Gksn, Mara, Behisni, Rban vs. gibi ehir ve kaleleri
fethile, Trkiye Seluklu Devleti snrlar iine ald (Bu konuda ayrnt iinde bk.
Trkiye Seluklu Devleti).
M slim ile sava
S l e y m a n a h m Antakyay fethile Haleb kaplarna dayanmas, zellikle,

btn Mezopotamyadan baka Halebi ynetimi altna almak suretiyle, Kuzey Irak ve Kuzey - Suriyede tek bana hkimiyet kuran ve Byk Seluklu Devleti
adna yllk vergi ald Antakyaya sahip olma emeli besleyen Musul emri M s
l i m i harekete geirdi. S l e y m a n a h , daha nceki ehir hkimi F i 1 a r e t o s tan almakta olduu yllk vergiyi, bu kez, ehre hkim olduu iin kendisinden
talep ile, Aksi takdirde sultana isyan etmi olacan bildiren M s l i m e Sul
tana itaat etmek ve dolaysyla hkim olduum memleketlerde adna hutbe oku
tup para bastrmak, benim biricik iarmdr. Ben, Antakya ve dier kffar
memleketlerini, ancak onun varl yznden, T a n r mn benim elimle fethet
tirmi olduunu, kendisine bildirdim. Benden istediin vergiye gelince, daha n
ceki Antakya hkimi kfir idi, bu sebeple kendisi ve adamlar iin bavergisi (cizye)
veriyor ve bylece kendilerini Islm cihadndan koruyorlard. Halbuki imdi, e
hir hkimi olan ben, ok kr Mslmanm ve T a n r nin cihad buyruunu
yerine getirmekteyim. Antakya artk Mslmanlarn eline gemitir. Ben, bir Ms
lman olarak sana nasl bavergisi derim eklinde bir cevap gnderdi. Bylece
S l e y m a n a h ile M s l i m arasnda iddetli bir gerginlik bagsterdi. Esa
sen M s 1 i m in sert tutumu ve davranlar sebebiyle, ona ait bir ksm askerler
ve kalabalk Arap Kilpoullar kabilesi kuvvetleri, S l e y m a n a h a katld
lar. Bylece M s l i m , asker bakmdan olduka zayf bir duruma dt. Bu se
beple her yl 30 bin altn almakta olduu Antakyay fetheden, dolaysyla ynetimi
altna geen Haleb kaplarna dayanan S l e y m a n a h ile tek bana mcade
leye giriemeyeceini anlayan M s l i m , bu sralarda, sultan M e l i k a h ve S
l e y m a n a h ile arasnn almas sebebiyle, Suriye ve Filistin Seluklu hkmdar
T u t u un hizmetine giren (1085 balar) nl Seluklu emri A r t u k B e y e
bavurdu. Yukarda grld zere, onun bu giriimi baarl bir sonuca ula
mad. Bununla birlikte o, S l e y m a n a h a kar Halebi savunma amacyla
sratle hazrlklara giriti. M s l i m , Antakyay kuatmak zere, beraberinde
Trkmen atllaryla birlikte kendisine katlan u b u k B e y olduu halde, alt
bin kiilik ordusuyla Halebden kp, Antakya ynne harekete geti. te yan
dan M s 1 i m in btn bu harekt ve giriimlerini yakndan izleyen S l e y m a n
a h , derhal drt bin kiilik ordusuyla onu karlamaya kt. ok gemeden her
iki taraf arasnda, Amik ovasndaki Kurzhil yrelerinde yaplan savata (20 Ha
ziran 1085), zellikle u b u k B e y in kuvvetleriyle birlikte S l e y m a n a h
tarafna gemesi sonucunda M s l i m , kesin bir yenilgiye urad ve hatt arp
362
malar srasnda hayatn da kaybetti. Bu zafer sonunda S l e y m a n a h , Mezo

potamya ve Kuzey - Suriyeyi iine alp btn Irak, Suriye ve Filistine kadar yaylma
plnlaryla genilemekte olan M s 1 i m in Arap hkimiyetine son verdi ve zel
likle, Antakya ve yrelerinde Trk hkimiyet ve yerlemesinde nemli bir baar
kazand. Bununla birlikte Byk Seluklu Devleti vasal bulunan M s 1 i m in
bertaraf edilmesi, S l e y m a n a h - sultan M e l i k a h ilikilerini nazik bir
safhaya sokmu oldu.
Tulu ile sava ve l m
S l e y m a n a h , M s l i m in lmyle sona eren Kurzhil savandan son

ra bu sralarda, erif H a s a n n elinde bulunan Halebi kuatt (Haziran 1085).
Ayrca gnderdii kuvvetlerle blgedeki Maarretnnman, Kefertab, Kmnesrin,
Latmin ehir ve kalelerini fethiyle buralara vali ve kumandanlar atad. Fakat S
l e y m a n a h , erif H a s a n ile yapt anlamada ehrin sultan M e l i k a h n
onayn aldktan sonra teslimi hususu kararlatrlnca kuatmay kaldrd. T u
t u un ynetim blgesine girmemek iin daha gneye inmeyen S l e y m a n a h ,
Antakya gibi Kuzey - Suriyenin en nemli kenti olan ve kuzeyden gneye uzanan
ticaret yolu zerinde bulunan Ha lebe hkim olma emelinden vazgemiyordu. Bu
amala o, ehre kar harekete geerek kuatmaya balad (Nisan/Mays 1086) ve
ehrin Kendisine teslimi hususunda anlama yapm olduu erif H a s a n dan
Halebin derhal teslimini istedi. Esasen kenti S l e y m a n a h a vermek iste
meyen H a a n , ehrin teslimi konusunda, daha nce bavurduu sultan M e l i k a h tan herhangibir cevap alamamt. Bu sebeple o, bu sralarda Dmakta
bulunan Suriye ve Filistin Seluklu hkmdar T u t u a haber gnderip Ha
lebi gelip teslim almasn bildirdi. Esasen eskiden beri ehre hkim olmak iin
birok baarsz giriimlerde bulunan T u t u , beraberinde S l e y m a n a h la aras ak bulunan A r t u k B e y olduu halde, ordusuyla Halebe hareket et
ti. Ote yandan erif H a s a n m ehri teslim etmek zere, T u t u u ardn
haber alan S l e y m a n a h , onu karlamak zere, kuvvetleriyle birlikte s
ratle harekete geti. Savan kanlmaz bir duruma geldiini gren T u t u , S
l e y m a n a h m beraberinde bulunan baz Trkmen beyleriyle iliki kurup,
kendisine katlmalar hususunda byk aba gsterdi. Nihayet birbirlerine kar
hareket halinde bulunan iki Trk ordusu, Haleb yaknlarndaki Aynuseylem y
resinde karlat. lgili kaynaklarda belirtildii zere, Her iki tarafn Trk as
kerleri birbirlerini amanszca krp yok ettikleri arpmalar srasnda, baz Trk
men beylerinin, T u t u un abalar sonucunda, S l e y m a n a h 5m saflarn
terkedip T u t u tarafna gemeleri yznden ve zellikle sava tekniini sonderece iyi bilen A r t u k B e y in, T u t u un ordusunu mahirane ynetmesi, cesurane arpmas sebepleriyle S l e y m a n a h ,
hayatnda ilk kez olarak,
yenilgiye urad. Bir Bizans kaynana gre, (A n n a K o m n e n a : Aleziade) S l e y m a n a h , dalan ordusunu toparlamak iin byk aba gsterdi ise de ba
arl olamad ve sava meydanndan ayrlp ssz bir yere ekildi. ok gemeden
363
T u t u , adamlarn gndererek, onu yanma getirmelerini, kendisiyle pp ba

racan ve kendisinin, yannda erefine yakr bir muamele greceini bildir
di. Fakat S l e y m a n a h , T u t u un bu iten nerisi karsnda, iine dt
bu elim sonun yaratt ruh bunalmn etkisiyle, yannda tad ba kalbine
saplamak suretiyle, hayatna son verdi (Haziran 1086). Haleb blgesi olaylar hak
knda gvenilir bilgiler veren bir Islm kaynanda ise ( I b n l a d m : Bugyetttaleb) S l e y m a n a h n, kendisine rastlayan Tu t u un atllarndan
birisinin att okla ldrld belirtilmekle birlikte ayn kaynakta, bu konu
da yle ilgin bir rivayet daha yer almaktadr:
T u t u un askerleri, arpmalar bittikten sonra, sava alannda dolar
larken, bir cesed zerinde, yakut ve zarif som altnlarla ilenmi zrhl bir giysi
buldular ve onu derhal T u t u a haber verdiler. T u t u , bu giysiyi yannda ge
tirtti ve bu, hkmdarlarn giysisine benziyor dedi. Daha sonra T u t u , bizzat
maiyyeti erknyla cesedin bulunduu yere gitti ve onlara ller arasnda, ben,
onu size gstermeden siz bana onu gstermeyiniz dedi; ok gemeden T u t u ,
orada kanlara bulanm olan cesedi gstererek Bu, S l e y m a n a h a benziyor
dedi. Bunun zerine onlar, Bunu nasl tandnz? diye sorunca T u t u , Onun
aya benim ayama, yani Selukoullarmn ayaklarna benziyor dedi. Daha sonra
bu cesedin S l e y m a n a h aait olduu kesin olarak tespit edildi. T u t u , ce
sedin banda Trke olarak, Biz sizlere zulmettik, sizleri bizden uzaklatrp,
ne yazk ki ite bylece de ldryoruz diyerek kendisinin ve S l e y m a n a h m
ait olduklar M i k i l ve s r a i l ( A r s l a n Y a b g u ) aileleri arasndaki eski
krgnl dile getirdi. S l e y m a n a h n lmne sonderecede zlen T u t u ,
onu en iyi kefenlerle kefenlettikten sonra Halebe gnderip M s 1 i m in mezar
nn bulunduu Haleb Kapsnda bir yere defnettirdi .
Sultan M elikah 1m K uzey - Suriye seferi
Bu konuda Melikah Devrinde bilgi verildii iin burada yeniden szkonusu

edilmemitir.
TUTUUN SALTANAT MCADELES

K uzey - Suriye, K uzey - Irak ve D o u - A n a d olu ya hakim iyet
T u t u , Trablusam kuatmas srasnda, zellikle A k s u n g u r ile anlamaz

la derek 1091 yl sonlarna doru Dmaka ekilmiti. Bir yl kadar herhan
gi bir asker harekta girimeyen T u t u , 1092 yl sonlarnda, bu sralarda
Badatta bulunan sultan M e l i k a h a itaat ve balln arzetmek amacyla,
Dmaktan Badata hareket etti. Fakat o, Frat rma kysndaki Ht ilesine
eritii zaman sultann Badatta ld haberini ald. Bunun zerine artk
Badata gitmekten vazgeen T u t u , Byk Seluklu Devleti Sultan Olma
plnlar yapmaya balad. Hatt o, iinde bulunduu Ht ilesinde, derhal Byk
364
Seluklu Devleti Sultan olduunu resmen iln etti; bununla birlikte T u t u , b

yk bir ordu hazrlayp sultanln gerekletirmek amacyla, sratle Dmaka
dnd. Burada sahip olduu btn kuvvetleri toplayarak oluturduu ordusuyla
Halebe hareket etti. Bu arada da Haleb valisi A k s u n g u r , Antakya valisi Y a s v a n v e Urfa valisi B o z a n a birer mektup gndererek Sultan M e l i k a h m ldn, kendisinin sultanlm iln ettiini, bu sebeple kendisine itaat ve tbi
olmalarn,
adna
hutbe
okutmalarm ve kuvvetleriyle
birlikte
ordusuna
katlmalarn bildirdi. Bunun zerine A k s u n g u r , aralarnn ak olmasna

ramen T u t u a hibir itirazda bulunmad ve isteklerini yerine getirdikten baka,
Y a s y a n ve B o z a n a da ayn eyi yapmalar , yani T u t u u sultan
olarak tanmalar tavsiyesinde bulundu. ok gemeden T u t u , kuvvetleriyle
kendisine katlan A k s u n g u r , Y a s y a n ve B o z a n la birlikte Iraka y
ryerek Rahbe ehrine hkim oldu ve burada sultan olarak adna hutbe okut
tu (ubat 1093). Daha sonra T u t u , Frat rma kysndaki Irakn nemli
ehirlerinden olan Rakkaya da kolayca hkim oldu. ok gemeden Nusaybin ze
rine yryen T u t u , Arap Kureyoullarnin direnmesi zerine, ehri hcum
la elegeirdi ve direnen kuvvetleri deta imha etti ve ehri batan baa yamalatt
(Mart 1093). Nusaybinin bylece ele geirilmesinden sonra T u t u , bu sralar
da, Musulu elinde bulunduran Kureyoullarndan b r a h i m e haber gnde
rerek ehirde sultan olarak adna hutbe okutmasn bildirdi. b r a h i m in
bu emri yerine getirmemesi zerine T u t u , Musula yrd; ehir yrelerinde
yaplan kanl bir savata, b r a h i m yenilgiye urad ve birok Arap emirleriyle
birlikte tutsak alnd (Nisan 1093). ok gemeden Irakn en nemli ve merkez
konumunda bulunan Musul, T u t u un hkimiyetine geti; ehirde, derhal sul
tan olarak, T u t u adna hutbe okutulmaya baland. T u t u , hkimiyetine ge
en btn Kuzey - Irak ve Elcezire il ve ilelerine kendi adna vali ve muhafzlar
atad.
Kuzey - Suriyenin nemli ehri Haleb ile Antakya, ve Urfay buralar Byk
Seluklu Devleti adna ynetmekte olan A k s u n g u r , Y a s y a n v e B o z a n
kendine tbi duruma getirerek btn Suriyeyi ve bir ksm Filistin ehirlerini
hkimiyeti altna almay gerekletiren T u t u , ayn ekilde, ksa bir srede Ku
zey - Irak, blgesini de hkmranlk alanna katmay baard. Bu sebeple, Byk
Seluklu Devleti tahtna gemeyi kendisi iin artk doal bir hak sayan T u t u ,
Abbas halifesi M u k t e d i B i e m r i l l a h a zel bir eli gndererek Byk Sel
uklu Devleti sultan olarak Badatta adna hutbe okutmasn istedi. Bu sra
larda
Badat
Seluklu
asker
valisi
bulunan
Sduddevle
G e v h e r y i n , T u t u un bu isteini destekledi ve yerine getirebilmesi hu

susunda halife katnda giriimlerde bulundu. Fakat halife, T u t u a gnderdii
cevapta ancak:
1 Horasan ve lkenin dou blgesi ile btn Islm lemine hkim olmas,
2 Karde ocuklarndan hibirinin taht iddiacs olarak ortaya atlp, ken
disine kar harekete gememesi,
365
3
Bakent sfahana ve oradaki Seluklu Devlet Hzinesine sahip olmas
aftlaryla kendisi adna hutbe okutturulabileceini, aksi takdirde bu isteinin
yerine getirilemeyeceini bildirdikten baka Hukuk snrlarn ama, bize kar
olan szlerin kafa tutar ve tehdit eder biimde olmasn. Eer dinlemeyecek olur
san o zaman seninle savarz eklinde olduka sert ifadeler kulland. Halifenin
bu cevabna herhangibir tepki gstermeyen T u t u , onun ileri srd artlar
yerine getirmek amacyla, beraberindeki emirlerle birlikte bakent sfahana y
rme hazrlklarna balad. Bir sre sonra o, Seluklu valisi E b u l h a s a n n
ynetimindeki Amid ile blgenin nemli ehirlerinden olan Silvana (Meyyafrikin) kolaylkla hkim oldu (Mart/Nisan 1093). ok gemeden de blgedeki btn
il ve ileler, kaleleriyle birlikte T u t u a tbi olup, onu sultan olarak tand
lar ve adna hutbe okutmaya baladlar. Bunun zerine T u t u , haralara da mu
hafzlar atad.
Bylece Dou ve Gney - dou Anadoluyu da hkmranl altna alan T u
t u , ordusuyla birlikte sfahana gitmek zere, Azerbaycana hareket etti. Yolu
zerinde bulunan btn ehir ve kaleler, Kendisine sultan olarak tbi olmak su
retiyle, hizmetine hazr olduklarn bildiriyorlard. Fakat te yandan, sultan M e 1 i k a h m oullarndan B e r k y a r u k , sultan olma yolunda byk abalar
sarfederek Rey ve Hemedan blgesinde hkim duruma gemiti; hatt T u t u a
kar, kuvvetleriyle birlikte Rey yaknlarna gelerek savaa hazr bir halde bulu
nuyordu. B e r k y a r u k unbu faaliyetlerini haber alan ve esasen T u t u la ara
lar ak bulunan A k s u n g u r ve B o z a n , bir gece gizlice, kuvvetleriyle birlikte
T u t u un ordusundan ayrlarak B e r k y a r u k a katlp onun hizmetine gir
diler. Kendisine kar yaplan bu ihanete sonderecede can sklan ve dolaysyla
kuvvetleri azalan T u t u , yeeni B e r k y a r u k a kar bir sava gze alamad;
yeniden ordu hazrlamak zere, kendisine sadk kalan emr Y a s y a n ile bir
likte Azerbaycandan ayrlp Diyarbakr ve Haleb yoluyla, Dmak a geri dnd
(Aralk 1093).
A k su ngur ve B ozan n b erta ra f edilm esi
Btn kuvvetleriyle saltanatn teki iddiacs B e r k y a r u k un saflarna ge

en A k s u n g u r ve B o z a n , bu kez, B e r k y a r u k adna, Urfa ve Halebe gele
rek valilik grevlerine devam ettiler; bylece T u t u ile B e r k y a r u k arasnda,
T u t u a kar tampon bir kuvvet olarak yerlerini alm oldular. te yandan Dmakta B e r k y a r u k la mcadele iin, yeniden asker hazrlklar yapmakta
olan T u t u , A k s u n g u r ve B o z a n n B e r k y a r u k un valisi olarak Ur
fa ve Halebe dndklerini haber alnca, Y a s y a n la birlikte derhal Haleb
ynnde harekete geti. Bunun zerine A k s u n g u r , bu sralarda Badatta bu
lunan ve burada, kendi adna sultan olarak hutbe okutan B e r k y a r u k tan
T u t u a kar acele yardm istedi. B e r k y a r u k ise, Urfa valisi B o z a n ile,
beraberindeki emirlerden G r b o a ve Rakka emri A b a k o l u Y u s u f a
Derhal Halebe A k s u n g u r a yardma gitmelerini emretti. Bu emrler, kuv
366
vetleriyle birlikte ksa bir srede Halebe ulap A k s u n g u r un saflarnda yer

aldlar. A k s u n g u r un btn bu faaliyetlerini ve zellikle kendisine kar Ha
lebAe byk kuvvetlerin toplandn haber alan T u t u , Halebin gney ve do
u yrelerinde harektta bulunarak ehre biraz daha yaklamt. Bir sre sonra
T u t u ve Y a s y a n n banda bulunduu ordu, A k s u n g u r ,
Bozan,
G r b o a , Y u s u f ve daha baz Arap emirlerinin ynettikleri, iinde, Hora

sanl ve Arap askerlerin de yer ald kuvvetler, Nisan 1094de Haleb yrelerin
deki Sebin yaknlarndan karlatlar. Fakat A k s u n g u r , beraberindeki dier
emirleri beklemeksizin T u t u un kuvvetlerine saldrd. Bu srada emr Y u s u f ,
kuvvetleriyle birlikte kendisinden ayrlp T u t u tarafna geti. Bu durum, A k s u n g u r u ciddi ekilde zayflatt; ayrca Arap askerleri de isteksiz olarak ar
pmakta idiler. Bylece B o z a n ve G r b o a gibi tecrbeli emirlerin
yardmlarndan yoksun olarak arpmalara katlan A k s u n g u r , zellikle emr
Y u s u f un kendisini terketmesi ve nihayet Arap birliklerinin de ciddi olarak sa
vaa devam etmemeleri sebebiyle, T u t u kuvvetlerine kar giritii saldrda,
tam bir baarszla urad. Onun bu durumunu dikkatle izlemekte olan T u t u
hi zaman kaybetmeksizin derhal kar saldrya geti. Haleb tarihisi K e m a l d d i n I b n l a d m in belirttii zere, Bir lahza dahi dayanamayan A k s u n g u r un kuvvetleri, sratle bozulup daldlar. Bununla birlikte yenilgiyi bir
trl hazmedemeyen A k s u n g u r , kuvvetlerinin dalp ekilmesine ramen ar
pmalara bizzat devam etti, fakat tutsaklktan kurtulamad. Bir sre sonra T u
t u , huzuruna getirilen A k s u n g u r a Sen beni byle tutsak alsaydn ne ya
pardn? diye sorunca, onun ldrrdm demesi zerine T u t u , Ben de
sana, senin bana vermek istediin hkm veriyorum dedi ve derhal boynunu vur
durmak suretiyle ldrtt. A k s u n g u r un ba, nce valilik yapt Halebe,
daha sonra da Dmaka gnderilerek halka gsterildi.
Sultan M e l i k a h devrinin nl emirlerinden olan, Musul ve Haleb Atabek
leri Z e n g i ailesinin atas bulunan A b d u l l a h E l t u r g a n o l u K a s m d d e v l e A k s u n g u r , btn kaynaklarn belirttikleri zere, Haleb valilii
srasnda, pek ok vgye deer faaliyetlerde bulunmutu. Cesedi, Halebdeki Karanbiy Mehedinin batsndaki kk bir kubbe eklindeki mezara gmld,
daha sonra olu I m a d d d i n Z e n g i , yine Halebdeki Zccciye Medresesinde
yaptrd zel bir kabre nakletti.
A k s u n g u r la birlikte olduklar halde, savaa katlmam olan B o z a n ve
G r b o a , sava meydanndan sratle kap, Halebe sndlar ve burada T u
t u a kar savunma nlemleri aldlar, durumu derhal B e r k y a r u k ada bil
dirdiler. ok gemeden B e r k y a r u k tan gvercin postasyla gelen bir mektupta
Kendilerine Haleb savunmas iin kuvvet gnderildii bildirildi. te yandan
T u t u , sratle Haleb zerine yryerek ehri iddetle kuatmaya balad. Fa
kat bir sre sonra direnmenin gereksizliini gren bir ksm askerler, ehir kap
larndan birisini ap, T u t u un kuvvetlerinin ieri girmesini saladlar. Bylece
T u t u , Halebe yeniden hkim oldu (Mays 1094). Bu arada tutsak alman B o -
367
z a n derhal ldrld, G r b o a ise hapse atld. Bylece muhaliflerini berta

raf etmeyi baaran T u t u , saltanat mcadelesini srdrmek amacyla, harekta
balayarak Frat geip, bata Urfa ve Diyarbakr olmak zere, Dou ve Gney
- dou Anadolu'da yeniden hkim duruma geti.
Rey sava ve Tutu un son u
Diyarbakr yrelerinde bulunan T u t u , yeniden Seluklu bakenti Isfahan

zerine yrme hazrlklarna balad. Bu sralarda sfahanda bulunan sultan
M e l i k a h n kars T e r k e n H a t u n da olu M a h m u t u Seluklu sulta
n yapmak iin byk abalar sarfetmekte idi. Ote yandan bunu haber alan ve
Badattan sfahana gitmekte olan B e r k y a r u k da T e r k e n H a t u n u ber
taraf etme plnlar hazrlamakta idi. T u t u ise T e r k e n H a t u n a eli gnde
rerek Kendisiyle evlenme ve devleti birlikte ynetme hususunda antlama yapt,
ite bu antlamay gerekletirme amacyla T u t u , B e r k y a r u k tan nce s
fahana ulamak zere, sratle Ahlat yoluyla Azerbaycana, oradan da Hemedana
yneldi. te yandan T e r k e n H a t u n da kuvvetleriyle T u t u a katlmak zere,
sfahandan ayrld. Fakat o, yolda hastalannca geri sfahana dnmek zorunda
kald ve bir sre sonra da burada ld (Ekim 1094). Onun lmnden sonra as
kerlerinden byk bir blm T u t u a, daha kk bir ksm ise B e r k y a
r u k a katld. Bylece T u t u , saltanat mcadelesinde, B e r k y a r u k dan daha
gl bir duruma gelmi oldu. Bu sebeple o, sultan olarak kendi adna hutbe oku
tulmasn salamak amacyla, A b a k o l u Y u s u f u, Badat asker valiliine
atayarak oraya gnderdi (1094 sonlar). Bu arada T u t u , B e r k y a r u k a kar
daha da gl bir duruma gelmek amacyla, Dmakta brakt olu R d v a n a
bir mektup gndererek Suriyedeki btn kuvvetlerle birlikte sratle kendisine
katlmasn bildirdi. te yandan amcas T u t u un Azerbaycana hkim olup
Hemedana yrdn ve saltanat mcadelesinde kendisine kar ibirlii yap
t T e r k e n H a t u n un ldn haber alan B e r k y a r u k , beraberinde bin
kiilik kuvvet olduu halde, Erbil yoluyla sfahana yneldi; hatt o, bir ara 50
bin kiiden oluan T u t u un ordusunun bulunduu yrelere ok yaklamt.
Bunun zerine T u t u , emr A b a k o l u Y a k u b u bir miktar kuvvetle B e r k
y a r u k un zerine gnderdi. Yaplan arpmada B e r k y a r u k bozuldu ve ar
lklar byk apta yama edildi. Bu bozgun haberi zerine, halife
M u s t a z h i r B i l l a h , Badatta sultan olarak T u t u adna hutbe bile okut
maya balad. Bu yenilgiye ramen B e r k y a r u k , kendisine sonderecede sadk
kalan byk emirlerden P o r s u k , G m t e k i n , C a n d a r v e Y a r u k i l e
birlikte her an yakalanma ve ldrlme korku ve endiesi iinde, yine de Isfahan
ynne hareketine devam etti. Nihayet glkle sfahana gelen B e r k y a r u k ,
bu kez, kardei ehzade M a h m u t a bal emrler tarafndan bir sre ehre aln
mad; fakat daha sonra hapse atlmak zere, ieri girmesine izin verildi ve ger
ekten de hapsedildi. M a h m u t u kesinlikle sultan yapmak isteyen baz emrler,
hapisteki B e r k y a r u k un gzlerine mil ekip kr etmek suretiyle, bertaraf et
368
meye karar verdiler. Fakat ok gemeden M a h m u t , iddetli bir iek hastal

na tutuldu ve durumu ciddi ekilde arlat. Bunun zerine saray doktoru
E m i n d d e v l e , emirlere M a h m u t u nb u hastalktan kurtulmas, hemen
hemen imknszdr. T u t u un sultan olmasn istemediinize gre, B e r k y a r u k un gzlerine mil ekme hususunda acele etmeyiniz. Eer M a h m u t lecek
olursa B e r k y a r u k u tahta karnz, aksi takdirde o zaman B e r k y a r u k un gzlerine mil ekip kr ediniz eklinde tavsiyede bulundu. Gerekten tam
anlamyla hapiste bir lm - kalm arasnda yaamakta olan B e r k y a r u k ,
so
nu belirsiz bir kader iinde kvranmakta olduu sralarda, kardei ehzade M a h

m u t , hastalktan kurtulamayarak hayatn kaybetti. Bunun zerine devletin
ilerigelen emirleri, B e r k y a r u k u derhal hapisten kartp sultan olarak ta
ndlar ve saltanat tahtna oturttular. Fakat bununla birlikte bu kez, sultan B e r k
y a r u k da iek hastalna yakaland, hatt bir ara akl dengesi bile bozuldu,
fakat ok gemeden salna yeniden kavutu. Ote yandan Hemedana yryen
T u t u , B e r k y a r u k un yanda emr A h u r un direniiyle karlat ise de
onu yenilgiye uratt ve bvleoe Hemedana hkim oldu; bu arada emr h u r
da T u t u un hizmetine girdi. Ayrca eski Seluklu veziri N i z a m l m l k n oullarndan F a h r l m l k , T u t u un hizmetine girerek onun veziri ol
du. Fakat T u t u un yannda kendisini gvencede hissetmeyen emr
A h u r , T u t u tan gizlice kaarak sfahana gitti ve oradaki ilerigelen emirle
re T t u hakknda geni bilgi verdi. Bunun zerine T u t u , ordusuyla hareke
te geerek Cerbzakn ve Rey ehirlerini igal etti (ubat 1095). ok gemeden
o, B e r k y a r u k un hastalanp saltanat sorununun kritik bir hale gelmesi ze
rine, sfahanda bulunan emirlere eliler gnderip Kendisine sultan olarak itaat
ve tbi olmalarn, bu takdirde kendilerine sonderecede ok ihsanlarda bulunacan bildirdi. Bu Seluklu emirleri de ona gnderdikleri cevapta Kendisini
sultan olarak tanyacaklarn bildirdilerse de B e r k y a r u k un saln me
rak ve endie iinde bekliyorlar, bylece her iki saltanat adayn da krp gcen
dirmek istemiyorlard. Fakat ksa bir sre sonra B e r k y a r u k un tamamen ifa
bulup iyilemesi zerine onlar, T u t u a gnderdikleri ikinci bir haberde Ara
mzdaki sorunu kltan baka hibir ey zemez diyerek saltanat mcadele
sinde B e r k y a r u k un safnda yer aldklarn akladlar. ok gemeden
N i z a m l m l k n teki olu M e y y i d l m l k n abalar sonucunda,
btn Horasan ve Irak Seluklu emirlerinin kuvvetleri, B e r k y a r u k a katl
d; bylece o, yakaland o devir artlarna gre ok tehlikeli olan iek hastal
ile birlikte ters dnm karanlk talihini de yenmek suretiyle, Suriye, Irak, Dou
ve Gney-Dou Anadolu, Azerbaycan, Hemedan ve Rey ehir ve blgelerine h
kim olarak gl bir duruma gelen amcas T u t u la mcadele edebilecek bir
hale gelmi oldu. Bu sebeple o, beraberinde, kendisini sultan olarak tanyan ile
rigelen Seluklu emrleri ve kalabalk bir Seluklu ordusu bulunduu halde, Rey
yrelerinde karargh kuran T u t u a kar harekta gemekte hi tereddt et
medi. 30 bin kiilik bir ordunun banda bulunan B e r k y a r u k un yannda,
36y
vezir M e y y i d l m l k ile n e r , B i l g e , Y a r u k , B e k u r , S u n g u r
c a , h u r v.s. gibi devletin ilerigelen byk emrleri yer almlard. te yan
dan B e r k y a r u k un kendisine kar harekta baladn haber alan T u t u ,
sratle R eyden ayrlarak 60 km. uzaklktaki Tal ky yaknlarndaki dzle
gelip sava dzeni ald. T u t u un beraberinde, vezir F a h r l m l k , olu D u kak, Tutekin, Yasyan, Abakolu Yusuf, Aytekin,
Cena-
h d d e v l e H s e y i n v.s. gibi emr ve kumandanlar bulunuyordu. Tal ky

dzlnde, her iki taraf arasnda 26 ubat 1095de iddetli bir sava balad.
arpmalarn younlat bir srada, B e r k y a r u k un ordusundaki sultan M e 1 i k a h n zel sanca ekilince T u t u un saflarnda bulunan baz emrler
kuvvetleriyle birlikte B e r k y a r u k tarafna getiler; hatt kendisine daima sa
dakat gsterip bal kalm olan emr Y a s y a n bile arpmalardan ekildiok az bir kuvvetle kalmasna ramen arpmalara devam eden T u t u , B e r k
y a r u k un kuvvetleri tarafndan kuatld ve ok gemeden de emr B e k u r ta
rafndan yaralanarak yere drld; bu sralarda emr S u n g u r c a da ban
gvdesinden ayrmak suretiyle T u t u un hayatna son verdi. Onun kesik ba
B e r k y a r u k un askerlerine gsterildikten sonra Badat a halifeye gnderildi
ve buradaki Balar Hzinesi ne konuldu; cesedi ise babas sultan A l p A r s l a n m
Merv ehrindeki trbesinin yanma gmld.
Bylece saltanat mcadelesini kazanarak Byk Seluklu Devleti sultan olan
B e r k y a r u k , T u t u un askerlerine hibir ceza vermedii gibi, onlar Aman
verip baladn iln ettirdi. Ayrca T u t u un saflarnda yer alp tutsak al
nan btn devlet adam, emr ve kumandanlar da serbest brakt. Rey savan
dan galip kan B e r k y a r u k , amcas T u t u ile yapt saltanat mcadelesi
srasnda, sonu belli olmayan karanlk akbetlerle babaa kalmsa da sonradan,
ksa bir sre iinde, ortaya kan yeni artlarn kendi lehine gelimesi ve kendisi
ne sultanlk yolunu amas, gerekten engin Trk tarihinde eine ok az rastla
nan ilgin bir olay olarak tarihe gemitir. Ortaalarn nl bir tarihisi olan
b n l e s i r , bu olay pek gzel bir ekilde yle anlatyor:
Eer U l u T a n r , bir eyin olmasn isterse onun sebeplerini de hazrlar.
Daha dn amcas T u t u tarafndan bozguna uratlp, ok az saydaki yandala
ryla sfahana gelen B e r k y a r u k a hi kimse tbi olmad. Eer onu, on ati
izlemi olsayd kesinlikle yakalard. nk o, birka gn Isfahan ehrinin kap
snda bekledi, daha sonra ieri alnarak gzlerine mil ekilip kr edilmek isten
di. Fakat onun ehre giriinin daha ikinci gnnde, kardei iek hastalna
yakaland ve ld. Bunun zerine o, saltanat tahtna oturdu. Fakat kendisi de ay
n hastala yakaland ve akl dengesi de bozuldu; fakat sonradan ifa bulup iyi
leti. Drt ay sreyle sfahanda byle bir durumda kalmasna ramen amcas
T u t u , hareketsiz kalp, hibir ey yapamad. Eer T u t u , saltanat adaylar
M a h m u t veya B e r k y a r u k un hastalklar srasnda, onlarn zerine yrseydi devlete kesinlikle hkim olurdu .
370
T ulu un larih kiilii
Daha gen bir yata. Gence valilii yapmakta olduu sralarda, aabeyi sultan
M e l i k a h tarafndan Seluklu fetihlerini tamamlamas iin Suriye ve Filistine
atanan T u t u , btn yaam boyunca srekli bir mcadele iinde grnm
tr. Kendisine kar yaplan hata veya ihaneti asla affetmeyen sert bir mizaca sa
hip olduu,
eitli olaylar dolaysyla gsterdii davranlardan kolaylkla
anlalmaktadr. Kuzey - Suriyede giritii asker harekt srasnda, birok Trk

men beyleri ile birlikte buyruu altna verilen vasal Arap Musul emri M s 1 i m in
rk bir politika uygulamas karsnda, onu maiyyetinden kovmak suretiyle gs
terdii tepki, onun daha ok gen yalarda nasl kuvvetli bir kiilie sahip oldu
unu ifade eder. T u t u , Irak, Suriye ve Filistinde Arap hkimiyetini kurma
uruna M s 1 i m in daha sonraki davranlarnda ve giritii eitli faaliyetler
de uygulad iki yzl politika dolaysyla, onunla daima atma halinde bulun
mutur.
ikinci kez giritii Kuzey - Suriye harekt srasnda, Fatm ordusu tarafn
dan Dmakda kuatlmakta olan emr A t s z tarafndan yardma arlmasn
dan sonra, T u t u un Suriye ve Filistindeki faaliyetlerinde ikinci bir dnem
balamtr. Dmaka gelmesiyle Fatm ordusunun kuatmay brakp ekilmele
ri salandktan bir sre sonra At s . z ve kardeinin kendisine kar gsterdii sa
dakatsizlik karsnda, acmasz davranarak onlar ldrtmesi ve zellikle
A k s u n g u r un beraberinde bulunan ve savata tutsak alnan 14 kumandan d
ayn ekilde ldrtmesi, gerekten onun sert ve affetmeyen bir karaktere sahip
olduunu ifade eder.
Kuzey - Suriye hkmranl uruna T u t u - M s l i m rekabetinin iddetle
srmekte olduu bir srada, Anadolu fatihi S l e y m a n a h n da ar zeri
ne Antakyaya gelip feth ile buraya sahip olmas ve dolaysyla Haleb kaplarna
dayanmas, szkonusu rekabeti daha da kritik bir duruma sokmutu. Fakat so
nunda, S l e y m a n a h n, hkimiyet blgeleri iin snr tanmayan M s l i m i
tamamen bertaraf etmesi, bu kez ister istemez T u t u - S l e y m a n a h siya
s rekabetinin balamasna sebep olmutur. Ancak bu rekabet, eskiden beri S
l e y m a n a h ile aralar iddetle ak bulunan nl Trkmen emri
A r t u k B e y in etkisiyle yaplan sava sonucunda, S l e y m a n a h n lm
ile ortadan kalkacak ve T u t u , ksa bir sre sonra Halebe tek bana hkm
ran olacaktr. T u t u un, bu faaliyetlerinde, bamsz bir devlet kurma amacy
la ilgili gibi grnmekle birlikte o, hibir zaman bunu aklamam, aksine sultan
M e l i k a h n Kuzey - Suriyedeki buhran bertaraf etmek iin Halebe geldii
sralarda, beraberinde bulunan A r t u k B e y in yorgun ordusuna saldrma
nerisini reddetmitir. Bundan baka T u t u un M s 1 i m in giriimleriyle olu
turulmaya allan, Byk Seluklu imparatorluuna kar olan ve i Msr Fa
tm halifeliine bal T u t u , A r t u k ve M s l i m ittifakna da ilgisiz kald
grlyor. Son olarak onun, sultan M e l i k a h n ikinci Badat ziyareti sra
snda, katma gelip itaat arzetmek zere, Dmaktan hareket etmesi de vasallk
371
statsne kesinlikle riayet ettiini gsterir nitelikte saylmaldr. Bylece T u t u

un sultan M e l i k a h m lmne dek hibir bamszlk faaliyetine girimedii
kesinlikle ifade edilebilir.
Byk Sultan M e l i k a h n lmnden sonra giritii saltanat mcadele
sinde, gerek maiyyetindeki emrlere, gerekse hkmran olduu baz kent halkna
kar ok sert hareket ve davranlar, ksmen hakl da olsa, bu uurdaki baar
szln en byk sebebi olmutur. Kendisinin gerekten kuvvetli ve etkili bir ki
ilie sahip olmas yannda, siyas yan hemen hi yok denecek kadar azdr.
A k s u n g u r ve B o z a n a kar tutumu, Musul Ukayloullar ailesine kar sert
davranlar, Rey emri A h u r un itaat etmiken kendisinden kamas ve niha
yet Isfahandaki imparatorluun asker glerinin komutasn ellerinde bulundu
ran emirlerle olan ilikileri, bu hususu, en ak bir ekilde gsterir kansndayz.
IV.
HALEB SELUKLU DEVLET
MELK RIDVAN DEVR
Suriye ve Filistin Seluklu devleti hkmdar T u t u , Rey savanda yenilip
hayatn kaybettikten sonra devlet, oullarndan n e R d v a n , n e d e D u k a k ta
rafndan ayakta tutulabilmi, ancak birisi Haleb, tekisi de Dmak (am) ta ol
mak zere, Byk Seluklu imparatorluu na tbi iki kk devlet halinde devam
ettirilmitir. imdi Haleb devletini inceleyelim.
Devletin kuruluu
Tcddevle Tutu,
Byk Seluklu saltanatna hkim olmak amacy
la, Dmaktan ayrld zaman olu F a h r l m l k R d v a n , A r t u k o l u l l g a z i ve baz Arap emirleriyle birlikte, kendisinin nibi olarak Dmakta
brakt ve onlara ki olu R d v a n v e D u k a k a itaat etmelerini bildirdi. Daha
nce de belirtildii zere T u t u , Hemedanda iken Rey savana girimeden n
ce, olu R d v a n a Suriyedeki btn kuvvetlerle birlikte kendisine yardma gel
mesini bildirmiti. Bunun zerine R d v a n , l l g a z i ve baz Arap emirleriyle
birlikte Dmaktan Halebe geldi ve buradaki eski ehir valisi A k s u n g u r a
ait askerleri de alarak babasna ulamak zere, Rahbe zerinden Hemedana y
neldi. Fakat o, Frat rma kylarna eritii sralarda, Babasnn Rey savan
da yenilgiye urayp ldrld haberini ald. Buna sonderecede zlen
R d v a n , B e r k y a r u k un yandalar tarafndan herhangibir ekilde yaka
lanmamak iin, dier kuvvetleri beklemeden ok az bir asker birlikle hzl koan
atlara binerek sratle Halebe gelmeyi baard. Bu srada Halebde babasnn ni
bi olarak bulunan Hrezmli E b u l k a s m , kendisini trenle karlad ve baba
snn vasiyeti gereince, ehir ve kalesini derhal kendisine teslim etti. ok gemeden
R d v a n , ikaledeki hkmdarlk sarayna yerleti ve hibir muhalefetle kar
lamadan, babasnn yerine, Suriye ve Filistin Seluklu Devleti hkmdar oldu.
Bylece R d v a n n ynetimine geen bu devlet, sultan B e r k y a r u k un ba
nda bulunduu Byk Seluklu imparatorluuna tbi olarak devam edecektir.
Bir sre sonra da Rey savandan sasalim kurtulan kardei D u k a k ,
Cena-
h d d e v l e H s e y i n , Antakya valisi Y a s y a n ve emr A b a k da Urfa
373
zerinden Halebe gelerek R d v a n n hizmetine girdiler. Uzun yllar R d v a n

n atabekliini yapm olan ve ayrca annesiyle de evlenmek suretiyle devlet yne
timinde daha etkili bir duruma gelen C e n a h d d e v l e H s e y i n , ehir ve
kalesini hl tahakkme dnk yetkilerle srdren ve buradaki btn Seluklu
ailesine bir konuk nazaryla bakan vezir E b u l k a s m R d v a n la ibirlii
yaparak yakalatp hapse attrd ve etkisiz hale getirdi, bylece onun btn grev
ve yetkileri elinden alnm oldu. Hl Haleb camilerindeki hutbelerde okunan
T u t u adl kaldrlarak yerine R d v a 11 n ad okutulmaa baland. By
lece R d v a n , babasnn lmnden sonra, eski Trk tresi gereince, byk
evlat olarak, babasnn yerine tahta gemi oldu. E b u l k a s m dan boalan ve
zirlie,
Y a s y a n n muhalefetine
ramen
Cenahddevle Hse
y i n atand (Nisan/Mays 1095).

Haleb Seluklu Devleti tahtna getikten sonra R d v a n , vaktiyle babas T u
t u un elinde tuttuu btn Suriye, Filistin, Gney - dou ve Dou - Anadolu
ve Kuzey - Iraka hkim olmak iin asker hazrlklara balad. O, ilk hedef olarak
henz Seluklu vali ve kumandanlarndan yoksun durumda bulunan Gney-dou
Anadolu blgesini seti. Bu amala beraberinde veziri C e n a h d d e v l e , Y a s y a n , A b a k o l u Y u s u f v.s. gibi emrler olduu halde, vaktiyle yneti
mi, babas T u t u tarafndan kendisine verilmi olan A r t u k o l u S k m e n e
ait bulunan Surua yrd (1096). Bunun zerine S k m e n , daha nce gelerek
ehirde savunma durumuna geti. ok gemeden R d v a n , Suruu kuatmaa
balad ise de herhangi bir arpma olmad. Yaplan mzakere ve antlama sonu
cunda S k m e n , R d v a n a tbi oldu ve onun hizmetine girdi. Bylece Suru
ve yreleri, Haleb Seluklu Devletinin ynetim alanna girmi oldu. Daha sonra
R d v a n , Urfa zerine yrd. ehrin ikalesinin, T u t u un ad bilinmeyen
bir svari kumandannn elinde olmasna ramen ehir, Ermeni To r o s un y
netiminde idi. Fakat ok gemeden T o r o s , ikaleye de hkim olmutu. Bu Trk
kumandannn yardm ars zerine harekete geen R d v a n , T o r o s un id
detle savunmasna ramen Urfay elegeirdi (1095). Ikale, istei zere Y a s y a n a verildi, o da burasn tamir ettirerek muhafz kuvvetleri yerletirdi. Bylece
Gney - dou Anadolunun nemli kalelerinden birine sahip olan Urfa, Haleb
Seluklu Devletinin ynetimine gemi oldu.
Urfanin alnmasndan sonra, melik R d v a n n beraberindeki emrler ara
snda gerginlik ve anlamazlk bagsterdi. yleki: Antakya valisi Y a s y a n
ve emr Y u s u f , vezir C e n a h d d e v l e yi bertaraf ile Haleb Seluklu Devle
ti ynetimini ellerine alma planlar yapmaktaydlar. Fakat onlarn kendi aleyhine
gizlice srdrdkleri hazrlklar haber alan C e n a h d d e v l e , kendine ait kuv
vetlerle derhal Halebe dnd; daha sonra da R 1 d v a n , dier emirlerle birlikte
Halebe gittiler. Fakat Y a s y a n , emr Y u s u f ve eski vezir E b u l k a s m la birlikte Halebe girmeyip Antakyaya ekildi. Emr C e n a h d d e v l e , Y a
s 1 y a n m bu dmanca tutum ve davranlar sebebiyle, R 1 d v a n n da
onayn alp ona ait Maarretnnmana yryerek, Y a s y a n m olunun sa
374
AL SEVM-ERDOAN MERL
vunduu ehir ve kalesini elegeirdi (1096 yl ortalar). Bylece Y a s y a n n

hkimiyet alan daraltlarak Haleb Seluklu ynetimine kar gsterdii kukulu
durumu imdilik nlenmi oldu.
D m ak S elu k lu D evletiyle ilikiler
Daha sonraki blmlerde zerinde ayrntl olarak durulaca zere, Rey sa

vanda, babas T u t u un yannda bulunan D u k a k , babasna bal emirlerle
birlikte Halebe gelmei baard. O, aabeyi R d v a n n yannda bir sre kal
dktan sonra, T u t u un nibi olarak Dmakta bulunan emr S a v t e k i n ta
rafndan davet edilmesi zerine, gizlice Dmaka gitti. Bylece D u k a k , burada
Suriye ve Filistin Seluklularnn Dmak Kolunu kurmu oldu.
Babasnn Suriye ve Filistindeki hkmranln yalnz kendi zerinde topla
maya alan melik R d v a n , kardeinin Dmakta ayr bir devlet kurmasna
taraftar deildi. Bu sebeple o, Suru hkimi A r t u k o l u S k m e n , veziri C e n a h d d e v l e v e emr A b a k ile birlikte D u k a k n ehirde bulunmad bir
srada Dmak zerine yrd (1'096). ok gemeden vezir M u h a m m e d , aske
r vali B a h t i y a r ve yerli muhafz kuvvetleri kumandan E b M u h a m m e d in
savunduklar Dmak kuatan Haleb Seluklu ordusu pek baarl olamad. s
telik R d v a n n bir hacibinin bir mancnk tayla lmesi, askerler zerinde
olumsuz bir etki yapt ve bu sebeple arpmalar durdu. Ayrca D u k a k n da
seferden dnmekte olduu haberi zerine R d v a n , kuvvetleriyle birlikte ku
atmay brakp, Halebe dnmek zorunda kald. Esasen S k m e n , kardei I I g a z i nin D u k a k tarafndan hapsedilmesi sonucunda, birlikte ynettikleri
Kudse gitmek zere, R d v a n dan ayrlmt.
Suriye ve Filistin Seluklu hkmdar T u t u tarafndan vali olarak atanan
A r t u k B e y in lm zerine Kuds, oullar S k m e n ve I l g a z i tarafn
dan birlikte ynetiliyordu. Msr Fatmleri, Suriye ve Filistin Seluklu Devletinin iki kola ayrlmas ve her iki kol hkmdarlar R d v a n ve D u k a k n
birbirleriyle mcadele halinde bulunmalarndan istifade ederek ordu komutan
E f d a 1 in kumandasnda bir ordu gndererek Suriye ve Filistin Seluklularna
ait olan Kuds kuattlar. Bu sralarda ehirde bulunan I l g a z i ve S k m e n ,
az bir kuvvetle ehri azimle savunuyorlard. Fakat ne R d v a n m ve ne de D u k a k m hibir yardm gndermemeleri yannda, Fatm ordusundaki 40 mancnkn bir ksm ehir surlarn tahrip etmesi sonucunda, savunma glemi, bu
sebeple I l g a z i ve S k m e n , ehri Fatmlere teslim etmek zorunda kalmlar
dr (Austos 1098). ok gemeden S k m e n , Halebe melik R d v a n n yan
na, I l g a z i ,
amcasolu S e v i n , Y a k u t ve Artuklu ailesi de Dmaka
D u k a k n yanna gelmilerdir. Bylece 1071 ylndan beri Suriye ve Filistin Sel

uklu Devletinin hkimiyetinde kalm bulunan Filistinin bu nemli merkezi du
rumundaki Kuds, yeniden Fatm ynetimine gemi oldu.
T u t u un kumandanlarndan olan A b a k o l u Y u s u f , daha nce grl
d zere, Y a s y a n la ibirlii ve ittifak yaparak C e n a h d d e v l e ye
375
ve dolaysyla R d v a n a kar cephe almt. Hatt o, daha ileri giderek Haleb

kuvvetleriyle baarsz bir arpmaya bile girmiti. Fakat bir sre sonra Y u
s u f , Y a s y a n la da anlaarak R d v a n a bir mektupla bavurup Halebe
gelip hizmetine girmek istediini bildirdi. O, bu isteinin kabul edilmesi zeri
ne, Halebe gelip yerleti ve kendisine Halebe bal Menbic ve Buza kaleleri dir
lik (kta) olarak verildi. Fakat ok gemeden Y u s u f , R d v a n aleyhine
Y a s y a n la gizlice mektuplamaa balad. Bunu tespit etmei baaran Ha
leb muhafz komutan B e r e k t , durumu, derhal R d v a n ve veziri C e n a h d d e v 1 e ye bildirdi ve onun ldrlmesi hususunda izin ald. ok gemeden
B e r e k t , bir asker birlikle Y u s u f un evini basarak onu yakalatt ve boynu
nu vurdurmak suretiyle ldrtt. Evi askerler tarafndan tamamen yama edilen
Y u s u f un baz yandalar ayn ekilde boyunlar vurularak ldrld. Ayrca
kardei emr Y a k u b un da btn dirliklerine el konuldu. Bunun zerine her
iki kardein Halebde bulunan ve kendilerini gvencede grmeyen bir ksm yan
dalar derhal ehirden ayrldlar. Bylece Abakoullar sorununu zmleyen me
lik R d v a n , veziri C e n a h d d e v l e i l e birlikte kendilerine kar cephe alm
bulunan Antakya valisi Y a s y a n n ynetimi altndaki Telbair ve eyhddeyr kalelerini onun niblerinden teslim alp Antakya yrelerine kadar akmlarda bulundu.
Bu baarl asker harekttan sonra melik R d v a n , kardei D u k a k n Dmak Seluklu Devletine son vermek amacyla, asker hazrlklara balad. Ken
disinin bu hazrlklarn yakndan izleme frsat bulan Y a s y a n , derhal
Dmaka giderek durumu, D u k a k a bildirdi ve R d v a n n saldrs halin
de yardmda bulunaca hususunda kendisine kesin olarak sz verdi. Ote yan
dan R d v a n , kalabalk ordusuyla, veziri C e n a h d d e v l e i l e birlikte harekete
geti. Fakat o, Y a s y a n n D u k a k n yannda yer almas ve zellikle ehir
surlarnn sonderecede tahkim edilmi olmas sebepleriyle Dmak kuatma gi
riiminde bulunmaa cesaret edemedi. Bununla birlikte R d v a n , Fatmler ta
rafndan alndn grdmz Kuds yeniden elegeirmek amacyla, birtakm
asker hareketlerde bulundu ise de baarl olamad ve Halebe geri dnmeye ba
lad. O, bu arada, Dmak Seluklu topraklarnda baz yama aknlarnda bulun
du. Fakat kendisinin btn bu hareketlerini yakndan izleyen D u k a k , atabeyi
T u t e k i n ve Y a s y a n n harekete gemeleri zerine R d v a n ve veziri
C e n a h d d e v l e , Dmak kuvvetleriyle herhangi bir atmaya girmeyerek Ha
lebe dnmek zorunda kaldlar (Aralk 1096/0cak 1097). Bylece R d v a n n
btn Suriyeye hkim olma emel ve planlar, bu kez de gerekleememi oldu.
Melik R d v a n , vaktiyle babasnn hkimiyetinde tuttuu btn Suriye, Fi
listin ve devlete bal dier blgeleri kendi tekelinde tutma amacyla, Dmaka
kar dzenledii iki sefere karlk olmak zere, D u k a k da Halebe kar bir
asker harekta balad. Esasen R d v a n , bu sralarda Y a s y a n a kar ken
disine katldn grdmz S k m en ve veziri C e n a h d d e v l e ile birlikte
kesin sonulu bir asker harekta hazrlanmaktayd. D u k a k , kalabalk ordu
376
suyla beraberinde T u t e k i n , Y a s y a n ve devletin teki emrleri olduu

halde, Haleb Seluklu Devleti topraklarna saldrarak ilerlemeye balad. Bunun
zerine R d v a n , veziri C e n a h d d e v l e ve S k m e n le birlikte hazrlad
gl ordusuyla harekete geerek Kmnesrinde, Kuvayk ay kysnda, D u k a k m kuvvetlerinin kar tarafnda karargh kurarak sava dzeni ald. Bu srada
D u k a k saflarndaki Y a s y a n , R d v a n n beraberinde yer alan S k m e n e Ey st (Trkmenler, stten ya, peynir vs. yaptklar iin bu sz sy
lenmitir), bu iki hkmdar kendi hkmranlklar iin savayorlar; sen hangi
sfatla onlarn aralarna giriyorsun? eklinde alayl szler sylemesi zerine S k
m e n Bunun sebebini, yarn grr, anlarsn" diyerek karlk verdi. Gerekten
ertesi gn (22 Mart 1097), iki taraf kuvvetleri arasnda yaplan savata, S k m e n in gsterdii byk cesaret ve yiitlikler sonucunda, D u k a k n ordusu kesin
bir yenilgiye uratld ve btn arlklar yama edildi. Bunun zerine D u k a k ,
Dmaka ekildi. Y a s y a n ise glkle valisi bulunduu Antakyaya gidebil
di. Unl Arap tarihisi I b n l e s r in ifadelerine gre, D u k a k , R d v a n a
tbi olmu ve dolaysyla onun adna, Dmak ve yrelerinde hutbe okutmak zo
runda kalmtr. Bylece melik R d v a n , Dmak zerinde hkimiyet kurmay
baarm oldu.
Dmak Seluklu Devleti hkjdar D u k a k la yaplan savatan sonra me
lik R d v a n ile atabeyi, veziri ve babal C e n a h d d e v l e arasnda gerginlik
balad. C e n a h d d e v l e , Rey savandan sonra Halebe gelip R d v a n n hiz
metine girerek devlet ilerini tam bir yetkiyle yrtm, ortaya kan eitli i
ve d sorunlarda, daima R d v a n n yannda yer alm ve onun en nde gelen
yardmcs olmutu. Bu anlamazln sebebi ilgili kaynaklarda yer almamakta ise
de eski dman Y a s y a n ve Haleb Batmlerinin, R d v a n katnda onun aley
hinde etki yapm olmalar mmkndr. Bylece kendisini Halebde gvencede
grmeyen C e n a h d d e v l e , bir gece gizlice kars (R d v a n n annesi), ya
knlar ve kendisine ait zel muhafz birliiyle Halebden ayrlarak kendi dirlik
leri arasnda yer alan Humusa gitti. Kendisinin buradaki nibi emr K a r a c a ,
onu karlayarak kent ve kalesini kendisine teslim etti. Bylece C e n a h d d e v
l e , Humusta, Haleb Seluklu devletinden ayr, fakat stat bakmndan Seluk
lulara tbi bir beylik kurmu oldu. C e n a h d d e v 1 e nin vezirlikten
ayrlmasndan ok gemeden Antakya valisi Y a s y a n , derhal Halebe R d v a n m yanna gelip onunla barp anlat ve yeniden onun hizmetine girerek
devletin sivil ve asker ynetimini zerine ald. Hatt R d v a n , onun kz i
e k H a t u n la da evlendi. Bylece Y a s y a n , R d v a n la daha sk bir
ibirliine balad.
F alm lerle ilikiler
Son olarak Kuds elegeiren Msr Fatmleri, asker ynden hkim olama
dklar btn Suriye ve Filistine manevi bakmdan hkmran olmak amacyla,
yeni bir giriimde bulundular (1097). Fatm halifesi M s t 1 i , melik R d v a n a
zel bir eli heyeti gndererek ona u nerilerde bulundu:
377
1 Fatm halifeliine tbi olmas,

2 Ynetimi altndaki memleketlerde snn hutbeyi kaldrp i hutbesi okut
turmas; hutbede, nce M s t 1 i , sonra veziri E f d a 1, daha sonra da kendi ad
nn ( R d v a n ) yer almas,
3 Btn bunlara karlk kendisine mal ve asker yardm yaplacak ve b
tn Suriyeye hkim olmas salanacak.
Melik R d v a n , Fatm halifesinin bu nerisini ald sralarda, i mnecci
mi E s a d n ilik lehindeki etkisi altnda bulunuyordu. Ayrca o, kardei D u k a k n elindeki Dmaka hkim olma arzusu yannda, Halebden ayrlp Humusta
kendisine muhalif olarak ayr bir beylik kuran eski veziri C e n a h d d e v l e ye
kar daha etkili ve kuvvetli duruma gemek amacyla, Fatmlerle ibirliine ka
rar verdi. Bu sebeple o, bata Haleb olmak zere, ynetimi altnda bulunan b
tn memleketlerdeki camilerde, snn hutbeyi kaldrp i hutbesi okutmaa
balad. Bylece Suriye ve Filistin Seluklularnin Haleb kolu, Msr Fatm ha
lifeliine, madd ve manev balarla balanmak suretiyle, tbi bir duruma geldi
ve Trk tarihinde ilk kez, bir Seluklu hkmdar i Fatm halifeliinin vasal
durumuna dm oldu. Seluklular tarihinin eitli devrelerinde, gerek hane
dan mensuplar, gerekse baz emrler, Msr Fatmleriyle ittifak ve ibirliine gi
rimilerse de bunlarn hibirisi, uygulama safhasna konmamtr. Ancak melik
R d v a n , bunu gerekletiren ilk ve son Seluklu hkmdar olarak tarihe ge
mitir. Fakat bununla birlikte R d v a n n bu kararna kar, btn sin Islm
dnyasnn tepkileri kendini gstermekle pek gecikmedi. yleki: R d v a n n
en yakn dostlar Y a y a n ve S k m e n , Halebe gelerek ona, Snn Islm
lemi aleyhine olan bu tutum ve kararndan derhal vazgemesini bildirdiler ve
kendisini iddetle knadlar. Ayrca Badat Abbas halifesi M s t a z h i r B i 1 1 a h , Byk Seluklu Devleti sultan B e r k y a r u k ve teki Islm memleketleri
hkmdarlar da R d v a n knamaktan geri kalmadlar. Bunun zerine melik
R d v a n , ancak drt hafta kadar i Fatm halifelii adna okuttuu hutbeyi,
yeniden Abbas Halifelii ve Byk Seluklu Devleti adna deitirmek zorunda
kald (Eyll 1097). Ayrca o, bata Abbas halifesi ve Seluklu sultan olmak ze
re, btn Islm memleketleri hkmdarlarna birer mektup gndererek onlar
dan zr diledi.
Melik R d v a n , /s m leminin dikkatini kendi zerinde toplayan i hutbe
si sorununu bylece 'imledikten sonra, Humusta ayr bir beylik kuran eski
veziri C e n a h d d e v l e ve kardei D u k a k a kar yeni bir sefer dzenledi.
R d v a n , beraberinde S k m e n ve Y a s y a n olduu halde, Humus zerine
harekete geti. Fakat bu srada Hallarn Antakyaya yrmekte olduklar ha
beri geldi. Bunun zerine plnlanan Humus ve Dmak seferlerinden vazgeildi.
R d v a n ve teki emrler, Hallarla mcadele hususlarn grp kararlatr
mak zere, Halebe dndler.
378
Haleb R eisinin ld r lm esi
Melik R d v a n , devlet ynetiminde baz deiiklikler yaptktan sonra kt

ve zulme varan davranlaryla devlet iinde huzursuzluk kayna haline gelen
Haleb reisi M i c e n n lkapl B e r e k t bertaraf etmee karar verdi. B e r e k t , akilik yapmakta iken Haleb Seluklu valisi A k s u n g u r tarafndan, cesa
ret ve yiitlii yannda, akileri iyi tand ve dolaysyla onlarla iyi mcadele
edebilecei dncesiyle, Haleb Reisliine atanmt. Gerekten B e r e k t , bu
grevi, A k s u n g u r ve T u t u zamanlarnda, baarl bir ekilde yrtm, fa
kat melik R d v a n devrinde ise vezir, kad ve teki devlet adamlarna bask ve
tahakkme balam, hatt aki, mfsit ve babozuk kimselerden oluturduu kuv
vetlerle Haleb Seluklu devletine hkim olma hazrlklarna girimiti. Bunun ze
rine melik R d v a n , sivil ve asker yksek devlet adamlaryla ibirlii yaparak
B e r e k t yakalatt ve kendisiyle ibirlii yapanlarla birlikte boyunlarn vur
durmak suretiyle ldrtt (1098 ortalar). Bylece uzun bir sre Haleb ve evre
sinde eitli zulm, ikence ve halkn mal ve paralarna elkoyma gibi eylemlerle
dehet, korku ve heyecan saan B e r e k t n bertaraf edilmesiyle blgede, hu
zur ve sknet yeniden salanm oldu.
Seluklu ordu sun un Antakya kuatmas
Eserimizin Giri ksmnda genel nitelikte deinildii zere, Orta-Dou Islm

leminin zellikle mezhep, saltanat ve hkimiyet atmalaryla alkand sra
larda, buraya ilk Hal hareketi (I. Sefer) balam, olduka uzun sren mcade
leler sonunda Hallar tarafndan. Urfa Kontluu, Antakya Prinkepslii ve Kuds
Krall kurulmutu. Bylece Orta-Douya yerleen Hallarla devaml mcade
lelerde Haleb Seluklu Devleti de bulunmutur.
Antakya valisi Y a s y a n , Hallarn Antakyaya yrmeleri zerine s
ratle ehre gelip savunma hazrlklarna giriti. ok gemeden Hal kuvvetleri
kent surlar nnde grnnce (Ekim 1097) Y a s y a n , bir yandan surlar tak
viye ederken, bir yandan da kent savunmas iin tehlikeli grd Hristiyan hal
k sur dna karmak suretiyle, kar nlemler almay ihmal etmedi. Ayrca o,
ok saydaki Hal kuvvetlerine kar iyi bir ekilde savunma yapabilmeyi sala
mak amacyla, olu e m s d d e v l e yi Haleb meliki R d v a n , Dmak meli
ki D u k a k , Humus emri C e n a h d d e v l e H s e y i n ve Mirdas emri
Ve s s a b ile Arap Kilpoullar kabilesi reislerine gndererek Acele yardm
isteinde bulundu. Y a s y a n , ayrca teki olu M e h m e d i de bata Byk
Seluklu imparatorluu'mm Musul valisi G r b o a olmak zere, Suru emri
A r t u k o l u S k m e n , Sincar emri A r s l a n t a , Samsat (Smeysat) emri
I l g a z i o l u S l e y m a n ve Diyarbakr yrelerindeki dier Trkmen beyleri
ne gndererek Hallara kar cihad harektna katlmak zere, sratle Antak
379
y a ya yardma gelmelerini bildirdi. Melik D u k a k n yanndan Dmak9tan

ayrlan Y a s y a n m olu e m s d d e v l e , sratle Halebe melik R d v a n
n katna gelip ondan Hallara kar Antakya savunmas iin asker yardm
isteinde bulundu. R d v a n , bu yardm isteini iyi karladysa da sefere biz
zat katlmayarak Haleb askerleriyle S k m e n in Trkmenlerinden oluan bir
asker birlii e m s d d e v l e nin emrine verdi. e m s d d e v l e , bu kuvvet
lerle Antakyaya gitmek zere iken kenti kontrol altnda tutan Hal atl birlikle
rinin saldrsna urad. Asi rma yaknlarndaki dar bir geitte yaplan
arpmada, Halebli askerler bozulup daldlar ve sonra da Halebe dndler
(Mart 1098). Bylece R d v a n n Antakya ya gnderdii kuvvetler, hi bir baa
rl harektta bulunamadlar. Esas itibariyle melik R d v a n , Orta - Dou slm
dnyas ve dolaysyla kendi Haleb meliklii iin ciddi bir tehlike haline gelen Ha
llara kar szkonusu asker harekta bizzat katlmayp, buna pek nem verme
di; nk bu harekta, kendisinin hasm durumunda bulunan kardei D u k a k
ile eski veziri Humus emri C e n a h d d e v l e d e katlmlard. Onun bu iki mu
halifi ile ayn safta arpmalara katlmaktan ekinmesi, yani kendisini gvence
de hissetmemesi gibi basit ve kiisel duygularn etkisiyle, szkonusu harekta
katlmad anlalyor. Btn Seluklu ve onlara tbi kuvvetlerin deta seferber
olduu bir zamanda, onlara katlmamasnn bir sonucu olarak, kendisine daima
sadakat ve ballk gstermi bulunan S k m e n bile onun hizmetinden ayrlp
melik D u k a k n hizmetine girdi. Bylece R d v a n n Haleb hkimiyetini deta
kendilerine borlu olduu Y a s y a n , S k m e n v e C e n a h d d e v l e gibi
ibilir ve yetenekli emirlerin desteinden yoksun bir duruma gelmi olmas ya
nnda, artk Haleb blgesine dayanan Hallarn ciddi bir tehlike yaratmas, onun
Haleb Devletini bsbtn zaafiyete uratacak bir safhaya gelmi bulunuyordu.
Antakya valisi Y a s y a n n yardm isteini ieren mektubunu alan Musul
emri G r b o a , Byk Seluklu mparatorluu sultan B e r k y a r u k un da
zel buyruu ile ordusunu hazrladktan sonra ilk Hal kontluunun kurulmu
olduu Urfay kurtarmak iin harekete geti. Kenti hafta sreyle (4-25 Mays
1098), kuatt ise de kont B a u d o u i n in iddetle savunmas karsnda baarl
olamad ve kuatmay kaldrmak zorunda kald. ok gemeden Urfadan ayrlan
G r b o a (25 Mays 1098) Diyarbakr ve Suriye kuvvetleriyle birlemek ze
re, geldii Mercdbkia bir sre bekledi. Melik D u k a k ve teki Suriyeli emir
lerin kuvvetleri de buraya gelmekte idiler. G r b o a nm gereksiz Urfa kuatmas
sebebiyle, zaman kazanan Hallar, Y a s y a n n savunduu kenti iddetle ku
atmay srdryorlard. Fakat kalabalk Seluklu ordusunun gelmekte olduu
nu rendikleri zaman byk bir tel ve korkuya kapldlar. Bir yandan, acele
savunma nlemleri alrken, bir yandan da bata B o h e m u n d , T a n c r e d ,
Go-
d e f r o i v e R a y m o n d olmak zere, birok Hal liderlerinin katlmasyla bir

toplant yapld ve kendileri aleyhine sonderecede ciddiyet kazanan durum m
zakere edildi. Bu mzakereler sonunda, B o h e m u n d un igalden sonra An
takya nn kendisine verilmesi ve sava srasnda btn Hal kuvvetlerine, yalnz
380
AL SEVM -ERDOAN MEKL
kendisinin kumanda etmesi benimsenip kabul edildi. Bakumandan sfatyla An

takya mn bir an nce alnmas hususunda byk abalar gsteren B o h e m u n d ,
kalenin burlarndan birisinin savunmasn yneten Ermeni asll F r z la ili
ki kurdu; 2 Haziran 1098 gecesi, Hal askerlerinin bulunduu burcun erefele
rine ipler attrlarak onlarn yukar kmalar saladktan sonra Antakya,
sabahleyin (3 Haziran 1098) Hallar tarafndan igal edildi. Kentin igalini re
nen Y a s y a n , ikaleni de debilecei ihtimaliyle, yannda birka kii ol
duu halde, ikalenin da ynndeki kapsndan kmak suretiyle, Antakyadan
ayrld. Fakat yolda iken ikalenin, direnii baar ile srdrdn renince
' Nasl olur da kentimi, ailemi ve yaknlarm byle brakarak giderim diyerek
sonderecede derin bir zntye kapld; ite byle bir ruh haleti iinde giderken
atndan yere derek ar bir ekilde yaraland. At srtnda gidemeyecek bir du
ruma gelen Y a s y a n , hadimleri tarafndan terkedilince yrede odun kesen
bir Ermeni tarafndan ba kesilerek ldrld.
Kalabalk Seluklu ordusunun banda Antakya zerine gelmekte olan G r
b o a , kentin Hallarca igal edildiini renince ordusunun bir ksmm Artah
ynne, dier bir ksmn da Antakyann kuzey-dousundaki Cisrlhadde ev
ketti. Seluklu kuvvetleri, bu yreleri Hal askerlerinden temizlemeyi baard.
ok gemeden Antakya ikalesinde bulunan Trk askerlerinin hl direndii ha
beri alnnca asl ana ordu, hzl bir yryle 7 Haziran 1098de Antakya nleri
ne geldi. Hemen hemen btn Seluklu ordusu, kentin ikale ile balantsnn daha
kolay olduu ve Hal mdahalesinin daha g yaplabilecei da ynnde karar
gh kurdu. Gerekten bu ynden yaplan savalarla Hal kuvvetleri daha ok yp
ratlyor ve etkisiz hale getiriliyordu; hatt Hallar bu ynden Trk saldrsn
nlemek amacyla, birka noktaya acele yeni surlar ina etmek zorunda kaldlar.
Bakumandan G r b o a , ikalede direnii srdren Y a s y a n m olu e m s d d e v 1 e ile de iliki kurarak, beraberindeki emr A h m e t i direnie yardmc
olmak zere, ikaleye gnderdi. Bir yandan ikale, br yandan kent surlar d
ndaki Seluklu kuvvetlerinin iki yanl basks altnda kalan Hal ordusu, ger
ekten zor durumlara dmt. zellikle yiyecek sknts onlar sonderecede
ciddi bir tehlikeye atm bulunuyordu; kentte, yiyecek sknts sebebiyle korku
ve mitsizlik havas hkim olmaa balad. Bakumandan B o h e m u n d , halk
arpmaa sevk amacyla, evlerini yakmak gibi ok sert bir nleme bavurmak
zorunda kald. Ayrca gece karanlndan faydalanp liman kenti Samandana
kaanlarn yarattklar panik yznden buradaki baz gemiler limandan ayrlmak
zorunluluu duydular. Sonlarnn iyiye gitmeyecei dncesiyle G u i 11 a u me de Grandmesnil, Etienne de Blois bata olmak zere, birka Hal lideri An
takyadan ayrlp, bu sralarda Hallara yardm etmek amacyla Akehirde ha
zrlklar yapmakta olan Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s a Hal
kuvvetlerinin Antakya da tamamen yok edildikleri haberini gnderdiler. Bu ha
ber zerine A l e k s i o s , Antakya Hallarna yardmdan vazgeti ve artk Ha
llarla stanbulda yapm olduu Suriyede
.lnacak yerlerden bazlarnn
381
Bizansa verilmesini ieren antlamann (1097) uygulanamayacan anlayarak

stanbula dnd. te yandan Antakyann dou ynnde karargh kurduunu
grdmz Seluklu ordusu, kumandanlar G r b o a nin tavsiyesi zerine,
bu kez, kentin nndeki ovaya inerek burada karargh kurdu, ayrca bir gvence
nlemi olarak kent ile karargh arasna bir hendek kazld. Antakyay kuatma
ve sktrmaya bu yeni cepheden devam etmeye balayan Seluklu ordusu, ne yazkki tam bir birlikten yoksundu. Bakumandanlk grevini yrten G r b o a ,
kuvvetleriyle birlikte kendisine katlan melik ve emirlere genellikle nem vermi
yor, kendi zel fikir ve kararlarnn uygulanmasn deta emrediyordu. Kuatma
savann devam ettii sralarda, Haleb Seluklu meliki R d v a n dan G r b o a ya bir eli heyeti gelmiti. Niin geldii anlalamayan bu eli heyetinin G r b o a ile grmeler yapmas, R d v a n m hasm durumunda olan melik D u k a k
ile emr C e n a h d d e v l e , daha nce ldrlmesinde etkili olduu A b a k o lu Y u s u f un kardei ile yaknlarn grnce kendisini gvencede grmemee
baladlar. Bundan baka, ordudaki Arap askerleriyle Trkmenler arasnda R d v a n n gnderdii eli heyetinin olumsuz giriimleri sonucunda, anlamazlk kt,
dolaysyla Trkmenler ordudan ayrldlar, ite bu sebeplerle birlik ve beraber
likten yoksun bir duruma gelen Seluklu ordusu, Hallar Antakya iinde kuat
m bulunuyordu. Kent surlar iinde ciddi bir biimde skp kalan Hallar,
27 Haziran 1098de, P i e r r e l H e r m i t e bakanlnda bir eli heyetini Sel
uklu bakumandan G r b o a ya gndererek Kendilerini serbest brakp, sasalim
memleketlerine
dnmelerini
salamak
artyla
Antakyay
teslim
edeceklerini bildirmek zorunda kaldlarsa da onlarn bu nerisi G r b o a ta

rafndan reddedildi. Bu durum karsnda hi bir ekilde kurtulu imknlar kal
mayan a, susuz bitkin ve btn mitleri krlm bulunan Hal askerleri arasnda,
P i e r r e B a r t h o l o m a e u s tarafndan Aziz Petrus KatedralVnde gya vaktiyle
H a z r e t i I s a nin brn delen mzran bulunmas (14 Haziran 1098) habe
rinin yaylmas olay, yeni bir evk, heyecan ve azmin olumasna sebep olmu ve
bylece onlara bu lm - kalm durumunda son bir mit olarak belirmitir.
te bu srada G r b o a , Hal ordusunu kent nlerindeki ovada savaa davet
etti. Alk, susuzluk ve dolaysyla lmle peneleen Hal ordusunu, anlalmaz
bir ekilde, deta yok olmaktan kurtarmay salayan G r b o a nin bu nerisi
zerine, Hal kuvvetleri byk bir sevinle Antakyadan kp ovada rahatlkla
hibir mdahaleyle karlamakszm sava hazrlklarna balad. Seluklu ordu
sunda bulunan emr ve kumandanlar, Hallarn bir tr kurtulularn salayan
bu klarna engel olunmasn srarla nerdiler ise de zaferi kesinlikle kazana
candan emin grnen G r b o a onlar dinlemedi. Hal ordusuyla, bakuman
dan G r b o a ya krgn bulunan melik ve emirlerin ynettii Seluklu ordusu
arasnda, Antakya ovasnda iddetli bir meydan sava balad. B o h e
m u n d , T a n c r e d , G o d e f r o i , H u g u e , I I . R o b e r t , patrik A d h e m a r vs. gibi ilerigelen Hal liderlerinin ynettikleri Hal kuvvetleri, Seluklu
ordusuna saldrya getiler. Daha henz arpmalarn balarnda Trkmen kuv
vetleri, saflardan ayrlp geri ekildiler. Daha sonra melik D u k a k , S k
A L SEVM-ERDOAN M ERL
382
m e n , C e n a h d d e v l e ve teki Seluklu emr ve kumandanlar da savaa de

vam etmeyerek memleketlerine dnmeye baladlar. Bylece kendi birlikleriyle
yalnz kalan bakomutan G r b o a da sava alann terketti. Daha sonra Ha
lebe gelen G r b o a , buradan askerleri iin gerekli olan adr, yiyecek madde
leri vesair eyleri aldktan sonra Musula dnd. te yandan Seluklu ordusunun
savamayarak geri ekilmesini hayretle karlayan Hal komutanlar, bunun bir
hile olduunu sandlarsa da ok gemeden gerei anlamakta glk ekmediler.
kalede hla direnmee alan Y a s y a n n olu e m s d d e v l e v e emr
A h m e t de aman ile Hallara teslim oldular ve Halebe dndler. Bakuman
danlk grevini stlenen G r b o a nin olumsuz ve isabetsiz kararlar, zellik
le beraberindeki melik, emr ve kumandanlara kar gsterdii sert ve nemsemez
davranlar sebebiyle, Byk Seluklu ordusunun, savasz bile yok olmaa mah
kum duruma gelmi olan Hal ordusu karsnda geri ekilmesi, gerekten o de
vir Orta - Dou Islm dnyas iin telfisi g bir kayp olarak tarihe gemitir.
Bu sonula, ynetim bakmndan Haleb Seluklu devletine bal olan ve konumu
dolaysyla Orta - Dou nun en nemli ve salam kalelerinden birine sahip olan
Antakya, Hallarn eline gemi, bylece Suriye ve Filistin, Hal istil ve iga
liyle kar karya gelmi oluyordu. Her ne kadar Hallar Antakyann igalin
den nce skk ve ok g durumda olmalar sebebiyle, R d v a n v e D u k a k a
Bizansn elinde bulunan memleketlerden baka hibir yere saldrda
bulunmayacaklar hususunda gvence verdilerse de, imdi Antakyay elegeirmelerinden sonra artk artlarn kendi lehlerine deimi olmas dolaysyla onla
rn bu gvence szleri geersiz bir duruma gelmi oluyordu.
A zaz'da isyan
Halebin kuzeyinde bir gnlk uzaklkta bulunan Haleb Seluklu ynetimin

deki Azazda bir isyan kt (Eyll 1098de). yleki: Kent valisi m e r , Lorenli
bir Fransz olan karsnn etkisiyle melik R d v a n a kar ayaklanarak Azazda bamsz bir ynetim kurduunu iln etti. Bunun zerine derhal harekete
geen R d v a n , Azaz iddetle kuatp sktrmaya balad. R d v a n a kar
koyamayacan anlayan vali, yine karsnn etkisiyle Antakya daki G o d e f r o i ya haber gnderip R d v a n a kar yardm ve ittifak nerisinde bulundu. Haleb
savunmasnda nemli bir konumda bulunan Azazm Hallarn eline gemesiyle
ilerde Halebin de dmesinde byk rol oynayabileceini dnen ve bu sebeple
burasnn Hal ynetimine alnmasn isteyen G o d e f r o i , R a y m o n d la bir
likte kalabalk bir Hal kuvvetiyle Azaza yneldi. Hallarn okluu karsn
da R d v a n , kuatmay kaldrp ekilmek zorunda kald. te yandan Hallar
da yakn bir yrede karargh kuran R d v a n dan ekindiklerinden Azaza gir
meye cesaret edemeyip geri ekildiler. Bunun zerine R d v a n , yeniden gelip
kaleyi kuatt. ok gemeden vali m e r , isyan brakp, yine eski grevinde kal
mak artyla R d v a n la anlaarak yeniden ona tbi oldu. Bylece Azazn Ha
llarn eline gemesi nlendi. Fakat bir sre sonra o, yine karsnn etkisiyle
383
R d v a n n aleyhine Hallarla iliki kurmas sonucunda, Halebde bulunduu

bir srada ldrld.
Amalar Kuds elegeirmek olan Hallar, gney ynnde Seluklu top
raklarnda ilerlemeye devam ettiler. Bu arada R a y m o n d , Haleb Seluklu dev
letine bal Rc kalesini elegeirdikten sonra bu kez, G o d e f r o i ile birlikte yi
ne Seluklu snrlar iinde yer alan Breye yryp kuatt. Bir sre direnmeye
alan ve Halebden yardm alamayan Seluklu askerleri, kalabalk Hal kuv
vetleri karsnda dayanamyarak ehir ve kalesini Hallara aman ile teslim et
mek zorunda kaldlar (Kasm 1098). ehri amanla teslim almalarna ramen
Hallar, Mslman halk kltan geirdiler, biroklarn tutsak alp Antakya ya
gnderdiler; ehir ve kaledeki btn mal ve paralara elkoydukta baka, geni
lde yama hareketlerinde bulundular. ehirdeki ulu camii de kiliseye evirdi
ler. Bu baardan sonra R a y m o n d v e Flandre kontu R o b e r t , Ermeni asker
lerinin de katld kalabalk bir Hal ordusuyla Haleb Seluklu devleti snrlar
ierisinde bulunan Maarretnnman zerine yryerek kuatmaya baladlar. Bu
nun zerine ehir valisi ve ilerigelenleri, melik R d v a n ve Humus emri C e n a
h d d e v l e den acele yardm istedilerse de hi bir olumlu cevap alamadlar.
Bylece kendi kaderleriyle babaa braklan muhafz kuvvetleri ve halk, ehir
ve kalesini say ve silh bakmndan ok stn olan Hallara kar mitsizce sa
vunuyorlard. Bir sre sonra Antakya prensi B o h e m u n d d a kalabalk kuvvet
lerle gelip kuatmaya katld. iddetle srdrlen Hal saldr ve basklar
karsnda Seluklu askerleri, ayn ekilde iddetle direniyor ve ehirlerini canla
bala savunuyorlard. Hallar iddetle srdrlen bu Trk direniini krp ehri
elegeirmek amacyla, tahtadan byk bir bur yaptlar ve bunu, ehir burlar
na dayayarak muhafzlarla daha yakn arpmalara giritiler. Sur muhafzlar
nn gece evlerine ekilmelerini izleyen Hallar, savunmasz burlardan ehre
inerek ksa zamanda elegeirdiler (Aralk 1098). Hallar direnmeleri sebebiyle
Maarretnnman halknn byk bir ksmm trl ikencelerle ldrdler, ka
dn ve ocuklar tutsak alp pazarlarda sattlar. Btn mal ve paralara el konul
duktan sonra ehir ar bir ekilde yama edildi, halka su verilmedii gibi, ehir
surlar, ev, cami ve mescitler tamamen tahrip edildi.
K ell b ozg u n u ve son raki olaylar
Maarretnnman elegeiren Hallar, daha sonra harekta devam ederek

yine Halebe bal kalelerden Cezr, Zerdana, Sermin ve Kelly da igal ettiler.
Bylece Suriye Seluklu devletinin bakenti olan Halebi deta evirmi bir du
ruma geldiler. Durumun ciddi boyutlara ulatn anlamakta ne yazkki ge kal
m olan melik R d v a n , zellikle stratejik konumu dolaysyla nemli olan Kell
kalesini geri almak iin harekete geti ise de Antakya prensi B o h e m u n d la
bu kale yrelerinde giritii savata, yenilgiye urad (Temmuz 1101). Bundan fay
dalanan Hallar, Halebe bal Kefertb ve Hzr kalelerini de igal ettiler.
384
Kell savandan bir sre getikten sonra B o h e m u n d , Halebi elegeirerek buradaki Seluklu devletini ortadan kaldrmak amacyla, geni asker hazr
lklar yapt. ok gemeden beraberinde T a n e r e d olduu halde, hazrlad
kalabalk kuvvetlerle harekete geerek Haleb yrelerine geldi; Hallar ehrin
d balantsn kesmek amacyla, yeni baz kaleler ina etmeye baladlar. Fakat
bu sralarda, Danimendli emri G m t e k i n in saldrlar karsnda g du
ruma den Malatya hkimi G a b r i e l in yardm ars zerine B o h e m u n d ,
Haleb yrelerinden ayrld. Bunu frsat bilen melik R d v a n , harekete geip y
relerdeki Hal depolarna saldrarak, eitli silh ve yiyecek maddelerini elege
irdi. Ayrca Humus emri C e n a h d d e v l e d e Hallara ait baz kk kaleleri
kurtarmay baard. Bu arada o, blgedeki btn rnlere de elkoydu. Bu sra
larda melik R d v a n , kendisine zel ulaklar gnderdii babal C e n a h d d e v I e ile bararak onu Halebe getirtti ve onuruna dzenledii lenlerle gnln
ald. Fakat C e n a h d d e v l e , ynetimindeki Humusa dndkten bir sre son
ra (Mays 1103de) Cuma namaz srasnda, suf klndaki Batn fedaisi tara
fndan hanerlenerek ldrld.
Humus emri C e n a h d d e v l e H s e y i n in ldrlmesini frsat bilen
Hal liderlerinden R a y m o n d , Humusu elegeirme hazrlklarna balad. Bu
nu haber alan C e n a h d d e v l e nin kars ( R d v a n n annesi), Halebe o
luna bir ulak gnderterek Humusu derhal gelip teslim almasn ve Hallara
kar savunmasn bildirdi. Fakat te yandan ehir ilerigelenleri, R d v a n n,
C e n a h d d e v l e yi destekledikleri iin, kendilerine iyi davranmayaca ku
kusuyla melik D u k a k a, Humusu teslim etmek zere, arda bulundular. Bu
sralarda D u k a k , Dmakta yoktu. Onun nibi durumunda olan emr A y t e k i n , hemen bir asker birlikte harekete geerek ehir ve kalesini D u k a k adna
teslim ald. Bunun zerine R a y m o n d ve R d v a n , Humus harektn durdu
rup memleketlerine dndler. Bylece Humus, Dmak Seluklu devleti snrlar
iine alnm oldu.
Haleb Seluklu topraklarna saldrya devam eden Ta n c r e d , Haleb yrele
rinde yeni bir asker harekta balad. zellikle Halebe bal Mslimiyede ka
rarghn kurarak, bu yreleri ar bir ekilde tahrip ve yama aknlarna uratt.
Melik R d v a n , ona kar hi bir nlem alamad. Bylece R d v a n n g bir
durumda olduunu anlayan T a n c r e d , onunla 7 bin altn, ok sayda at ve di
er baz hayvanlarn verilmesi, buna karlk alman Seluklu tutsaklarnn geri
verilmesi artlaryla bir antlama imzaland (1103 sonlar). Fakat ok gemeden
bu bar antlamasna ramen Antakya Hallar, yeniden Haleb yrelerine akn
lar yaptlar ve hatt Beserfs kalesini de elegeirdiler.
Hallarn bata Suriye Seluklu devletleri olmak zere, dier Byk Seluk
lu Devleti vasallarn ciddi ekilde tehdit etmeye balamalar ve ayrca Antakya
Hal prensi B o h e m u n d un Danimend emri G m t e k i n tarafndan tut
sak alnmas zerine, Trkiye Seluklu sultan I. K l A r s l a n Antakya Hal
larna kar bir sefer dzenlemeyi kararlatrd. Bu amala o, Haleb Seluklu
385
meliki R d v a n a bir eli gndererek Sefer srasnda ordusunun zellikle yi

yecek ihtiyalarnn salanmasn bildirdi. Bu haber zerine Haleb halk, sonderecede sevindiler ve komu yrelere mjde haberleri yolladlar. Fakat bir sre
sonra B o h e m u n d un 100 bin altn kurtulu akas karlnda serbest bra
klp Antakyaya dnmesi sonucunda, K l A r s l a n , Antakya seferinden
vazgeti.
Haleb evresindeki nemli kale ve stratejik yerlerin Hallar tarafndan aln
mas sonucunda, bu yreler geni lde Hallarn kontrol ve basks altna gir
miti. Bylece Haleb Seluklu devleti hayat bir tehlike altna girmi oluyordu.
Antakya ve Urfa Hal kuvvetlerinin Harran a kar harekta katlmalar ve dola
ysyla Haleb yrelerinden ayrlmalar sebebiyle, buralardaki Hal saldrlar dur
mutu. Bu sralarda (Mays 1104de) Musul Seluklu valisi k r m ve
Hasankeyf emri S k m e n in ynettikleri Seluklu ordusunun II. B a u d o u i n , J o s c e l i n , B o h e m u n d v e T a n c r e d in kumanda ettikleri byk Hal
ordusunu Harran yaknlarnda, Belh ay yrelerinde, ilk kez, byk bir bozgu
na uratmas, hatt B a u d o u i n ve J o s c e l i n in tutsak alnmas, btn Islm
lemini sevindirmiti, ite bundan faydalanan melik R d v a n , derhal harekta
balayarak Hal igalindeki birok kaleleri (Cezr, Fav, Sermin, Maarretmsrn
vs. gibi) yeniden elegeirdi ve birok Hal askerini de tutsak ald. Bu arada R d
v a n , Humusa bal Blis ve Fy kaleleri ile Selemiyeyi de elegeirdi (1104).
Bylece melik R d v a n n giritii bu baarl asker harekt sonunda, Haleb
savunmas iin nemli olan kaleler Hallarn elinden alnm ve buralardaki halk
da gvence ve skuna kavuturulmu oldu.
B o h e m u n d un asker yardm salamak iin Avrupaya gitmesi zerine, An
takya Hal prensliinin ynetimini zerine alan Ta n k r e d , dier Hal devlet
lerinden de yardm salayarak Haleb Seluklu topraklarna saldrya geti. O, ilk
nce Halebe bal nemli stratejik konumda bulunan Artah kalesine yryp ku
atmaya balad. Kale kumandannn yardm ars zerine R d v a n , atl ve ya
yalardan oluan kalabalk bir orduyla derhal Artahm yardmna gitti. Seluklu
ordusunun okluu karsnda T a n k r e d , kuatmay brakt gibi, R d v a n a
bar nerisinde de bulundu. zellikle I s p e h b u d S a b a v e nin etkisiyle ba
r nerisini reddeden R d v a n , derhal Hallarla savaa balad. Fakat bu s
rada Hallar, sava meydann terkettiler, bununla birlikte onlar, bir sre sonra
yeniden gelip savaa giritiler. arpmalarda Hallar kesin yenilgiye uratlm
lard. Fakat Seluklu ordu birliklerinin, igal ettikleri Hal kararghn yama
ya daldklar srada, Hallarn ani bir saldrs sonucunda, Seluklu kuvvetleri
ar kayp verdiler. Bunun zerine R d v a n , geri kalan kuvvetlerle Halebe dnd
(Nisan 1105). ilgili kaynaklarn ifade ettikleri gibi, bu yenilgi zerine, Haleb Sel
uklu devletine ait il, ile ve kaleler, bir Hal istil ve igaliyle babaa kald.
Nitekim ok gemeden T a n k r e d in kumandasndaki Antakya Hal kuvvetle
ri, Artah kalesini aldktan baka, daha nce R d v a n n kurtard nemli kale
leri de kolaylkla elegeirdiler. Bylece Haleb, Hallar tarafndan deta kuatlm
bir duruma gelmi oluyordu.
386
Hallara kar itlifak giriim leri
Melik R d v a n , Hal istil ve basklar sebebiyle g durumlara den Ha

leb Seluklu devletini bu ciddi tehlikeden kurtarmak iin birtakm giriimlerde
bulundu. Bu amala o, Mardin emri A r t u k o l u l l g a z i , daha nce bir sre
ibirlii
yapt
I s p e h b u d S a b a v e , Sincar
emri
Arslantao-
1 u A l p ile ilikiler kurarak Hallarla mcadele iin bir ittifak oluturmay

baard. Mttefikler bir araya gelip yaptklar toplantda, sultana kzgn bulunan
l l g a z i nin Musul ve yrelerinin Seluklu valisi k r m n ynetimin
deki memleketleri elegeirip buralardan salanacak asker ve paralarla Hallara
kar mcadeleye giriilmesi nerisi kabul edildi. Bunu uygulamak amacyla R d v a n ve mttefikleri, 10 bin kiilik bir kuvvetle Musul'a bal Nusaybine yr
yp kuattlar. arpmalar srasnda ar yaralanan A l p , Sincar a dnd. Ote
yandan Tanza lcalarnda tedavide bulunan k r m ,
derhal Musula gele
rek askerlerini toplayp Nusaybine yneldi. Fakat mttefiklerin kalabalk kuv

vetleri karsnda savaa cesaret edemedi ve R d v a n n beraberindeki baz
ilerigelen emirlerle ilikiler kurup onlara birtakm vaadlerde bulundu ve zellik
le R d v a n a da haberler gnderip Sen l l g a z i nin nasl er ve fesat dolu bir
emr olduunu iyi bilirsin. Eer onu yakalatp hapsedersen o zaman sana tbi olur,
Hallara kar asker ve mal yardmda bulunurum dedi. k r m n bu
nerisini, Hal mcadelesi siyasetine uygun bulan R d v a n , onu uygulamaya
karar verdi. Bu amala o, 1 1 g a z i yi yanna artarak ona Hallar, Haleb ve
yrelerini istil etmi durumdadr. Byk kuvvetlerle bize katlacak olan k r m le bar yapp, hep birlikte Hallara kar harekete geelim. Bylece bi
zim bu hareketimiz, slmn kffara kar bir ittifak olacaktr dedi. Fakat
B e r k y a r u k a kar mcadelede kararl olan ve kalabalk bir Trkmen kuvve
tine sahip bulunan l l g a z i , Sen, kendi bana buyrukmu gibi hareket ediyor
sun, halbuki u anda benim buyruum altnda bulunuyorsun. Nusaybin alnmadan
sana buradan ekilme izni vermem, aksi takdirde seninle savamaya bile hazrm
diyerek R d v a n n nerisi ve tavsiyesini sert bir ekilde reddetti. Bunun zeri
ne R d v a n , derhal onu tutuklatarak Nusaybin kalesine gnderip hapse attrd.
Fakat bu kez 1 1 g a z i ye bal Trkmenler, Nusaybin surlarna ve yrelere sald
r ve yamalara baladlar. Durumun kartn gren R d v a n , kendisine ait
kuvvetlerle Halebe hareket etti. Bylece R d v a n n abalaryla Hallara kar
oluturulan bu ittifak cephesi, k r m 5n siyas oyunlaryla dalp gitmi
oldu.
Baarszlkla sona eren Nusaybin harektndan sonra Suriyenin nemli ka
lelerinden birisi olan Efamiye, Haleb Seluklu devletinin hkimiyetinden kt.
yleki: Seluklu vasal H a l e f b i n M l i b in ynetiminde bulunan Efmiye, 1090 ylnda, T u t u tarafndan alnarak buraya baka bir vali atanmt. T u
t u un lmnden sonra I b n M l i b , Fatm halifesini Hallarla mcadele
etmek amacyla Efmiyenin kendisine verilmesi hususunda ikna etti ve bylece
yeniden Efmiyeye gelerek Fatmler adna ynetimi eline ald; frkat ok geme
387
den burada bamszln iln etti ve yine eskisi gibi yol kesip yre halknn mal
ve mlklerine elkoymaya ve dolaysyla huzursuzluk karmaya balad. Bunun
zerine melik R d v a n , Batn reisi E b T a h i r le ibirlii yaparak sevk edi
len fedailerle b n M l i b i Efmiye kalesinde ldrtmeyi baard. Bylece
bu kale yeniden Haleb Seluklu ynetimine alnm oldu (ubat 1106). Fakat bir
sre sonra kaledeki Batmler arasnda bir anlamazln kmasndan faydalanan
Ta n c r e d , Hal kuvvetleriyle Efmiyeye yrd ise de baarl olamad. Bu
nunla birlikte I b n M l i b in Efmiyeden kamay baaran olu M u s b i h ,
Antakyaya giderek T a n c r e d e snd ve ona, "Efmiyeyi elegeirdii takdir
de orada kendi vasal olarak ynetime devam edeceini syledi. Bunun zerine
Ta n c r e d , derhal Efmiyeye yryp kuatmaya balad. Kalede yeterli yiye
cek maddesinin bulunmamas sebebiyle, savunucular aman ile teslim oldular. Ka
ledeki Btn'lerin byk bir ksm ldrld. Bylece nl Efmiye kalesi
Hallarn eline gemi oldu (Eyll 1106).
Byk Seluklu Devletine tbi olan melik R d v a n n Batmlerle sk bir
ibirlii iinde olduunu haber alan sultan M u h a m m e d T a p a r , onu iddet
le knayarak Batmlerle ibirliine son vermesini bildirdi. Bunun zerine R d
v a n , Batmlerin byk bir ksmn Halebden kartarak faaliyetlerine son verdi
(1107/1108).
Melik R d v a n , daha nce deinildii gibi, Hal tehlikesine kar baarsz
lkla sona eren ittifak giriimine ramen, bu hususta yeni bir ittifak giriiminde
daha bulundu. yleki: M u h a m m e d T a p a r tarafndan Musul ve yreleri va
liliine atanan emr a v l , eski Seluklu valisi k r m n olu ve ehir
ilerigelenlerinin ars zerine, Trkiye Seluklu sultan I. K l A r s l a n m
Musula gelip hkim olmas sonucunda (Nisan 1107), ehirden ayrlp Sincara e
kildi. Bylece Musul, Trkiye Seluklu hkimiyetine gemi oldu. Bununla bir
likte Musulun Byk Seluklu Devleti valisi a v l , bir sre sonra ehri geri
almak amacyla Mardin emri A r t u k o l u I l g a z i nin yardmn saladktan
baka, k r m n askerlerinden nemli bir ksmn da elde etmeyi baar
d ve kuvvetli bir duruma geldi; derhal harekete geerek Dmak Seluklu devle
tinin ynetimindeki Rahbeyi kuatmaya balad. te bu sralarda melik
R d v a n , a v 11 ya bir mektup gndererek onu, Hallarla mcadele iin Su
riyeye ard. Fakat a v l , ona gnderdii cevapta Oce Musulu elegeirmesi hususunda kendisine asker yardmda bulunmasn, daha sonra da Suriyeye
gelip Hallarla mcadele edebileceini bildirdi. Onun bu nerisini olumlu bu
lan melik R d v a n , btn kuvvetlerini toplayarak a v 1 1 ya katld. Baskya
dayanamayan Rahbe teslim olmak zorunda kald. Daha sonra a v l , l g a z i ve
R d v a n m kuvvetlerinden oluan mttefik ordusu, Musul zerine yrd. Sultan
K l A r s l a n ile mttefikler arasnda Habur rma yrelerinde yaplan sa
vata, Dou - Anadolu beylerinin sultann saflarn terketmeleri zerine K
l A r s l a n , yenilgiye urad ve ok yamuru altnda girdii Habur rmanda,
kendisinin ve atnn zrhlarnn arl dolaysyla, boularak hayatn kaybetti
AL SEVM-ERDOAN MERL
388
(Haziran 1107). Bu zaferden sonra a v l , Byk Seluklu Devleti valisi olarak

Musula girip hkim oldu. Fakat a v l , daha nce R d v a n la yapt antla
ma artlarn yerine getirmedi, yani Hallarla mcadele iin R d v a n la bir
likte Suriye'ye gitmedi. Bu arada Musulun alnmasnda kendisine byk yardmda
bulunan mttefiki 1 1 g a z i yi de hapse attrd. Kendisinin de tutuklanmasndan
kukulanan melik R d v a n , kuvvetleriyle derhal Halebe dnmek zorunda kal
d. Bylece R d v a n n Hallara kar mcadele iin bu ikinci giriimi de ba
arszlkla sonuland.
T elbir sava
Birtakm olumsuz tutum ve davranlar sebebiyle sultan M u h a m m e d T a

p a r tarafndan Musul Seluklu valiliinden uzaklatrlan emr a v l , Mar
din emri II g a z i ile iliki kurarak ona Sultana kar birleme nerisinde
bulundu ise de, ona kar duyduu gvensizlik sebebiyle 1 1 g a z i , bunu kabul
etmedi. Bunun zerine a v l , yannda tutsak bulunan B a u d o u i n le anlap
onu serbest braktktan sonra sultann hizmetinden ayrlan I s p e h b u d S a b a ve ve baz Arap emirleriyle sultana kar bir ittifak yapt. S a b a v e , a v l ya Irakta kalnd takdirde daima sultann tehdidi altnda kalacaklarn, halbuki
Suriyede, yeteri kadar Mslman askerinin bulunmamas dolaysyla bu lkenin
Hal istilsna uradn ileri srerek Suriyeye hkim olmann kendileri iin
daha iyi olacan syledi. S a b a v e nin bu nerisini olumlu bulan a v 1 1 ve
mttefikleri, kuvvetleriyle birlikte Suriye ynnde harekete getiler. Bunu haber
alan melik R d v a n , derhal kuvvetlerini toplayp onlara kar harekete geti.
Ayrca o, Rakkaya giderek bir ksm topraklarn igal eden a v 1 1 ve mttefik
lerinin dman durumunda olan kalabalk Arap Nmeyroullar kabilesiyle on
lara kar bir antlama yapt, daha sonra da Halebe dnd. Sultan M u h a m
m e d T a p a r n nerisine ramen onunla antlamas mmkn olmayan a v 1 1 , Haleb Seluklu ynetimindeki Frat rma kysnda bulunan Blis kent ve
kalesini elegeirdi (Eyll 1108). Bunun zerine melik R d v a n , yakn komusu
Antakya prensi T a n c r e d e gnderdii mektupta, kendisine ait memleketleri istil
ve igal etmekte olan a v 1 1 ya kar bir ittifak nerisinde bulundu. Suriyede
yerlemesi halinde a v l nin Hallar iin de tehlikeli olacan dnen T a n c r e d , sratle asker hazrlklara balad. te yandan a v l da eski dostu Urfa
kontu B a u d o u i n v e J o s c e l i n i l e R d v a n v e T a n c r e d e kar bir ittifak
oluturmay baard. ok gemeden a v l , S a b a v e , A k s y a n , A l t u n
t a , S u n g u r , B a u d o u i n v e j o s c e l i n in kuvvetlerinden oluan olduk
a kalabalk
bir
ordu
ile,
R d v a n n gnderdii
askerle
desteklenen
T a n c r e d in kuvvetleri Telbir yrelerinde savaa tututular (Kasm 1108). id

detle yaplan arpmalarda Ta n c r e d , baarl oldu, birlikten yoksun mttefik
kuvvetleri olduka ar kayplar verdiler. Bylece R d v a n n katlmayp yal
nzca bir asker birlik gnderdii Telbir sava sonunda, a v l nin Suriyeye,
dolaysyla Halebp h?"
olma giriim ve plnlar da gerekleememi oldu. Bu
zaferden sonra meiik R d v a n ,
389
a v l nin igal ettii Blis kentini de kolayca
geri almay baard.

Seluklu ordu su n u n 1110 seferi
Yukarda grld zere, Telbir savanda iki dman cepheye ayrlan Ha

llar, ok gemeden birleerek zellikle Suriye ky blgesindeki nemli Msl
man ehirlerini (Trablusam, Banyas, Cbeyl ve Beyrut) elegeirdiler. Bunun
sonucunda bata melik R d v a n ve Dmak Seluklu emri T u t e k i n olmak
zere, Suriyedeki Seluklu vasal blgesel emirlerin Hallar karsndaki durum
lar ciddi ekilde tehlikeye dt. Hal istil ve igallerini dikkatle izleyen B
yk Seluklu devleti sultam M u h a m m e d T a p a r , Musul Seluklu valisi
M e v d u d , Mardin emri 1 1 g a z i ve Ahlat ah S k m e n ile dier yresel Arap
emirlerine birer mektup gndererek Hallarla mcadele iin derhal harekete
gemelerini bildirdi. Ksa bir sre sonra Cizrede toplanan byk Seluklu or
dusu, Mays 1110da, Urfa Hal Kontluuna kar harekete geerek Urfay kua
tp sktrmaya balad. Bunun zerine Kuds kral 1. B a u d o u i n , Antakya
prensi T a n k r e d v e Trablus kontu B e r t r a n d , derhal Urfa Hallarna yard
ma gittiler. Bu Hal kuvvetleriyle Ovada savap yok etme plnn uygulayan
Seluklu ordusu, kuatmay kaldrp Harrana ekildi (Temmuz 110). Bunu fr
sat bilen Urfa Hallar, dardan ok miktarda yiyecek maddeleri getirtip ehre
depo ettiler; ayrca yeni savunma nlemleri de aldlar. Seluklu ordusu ise onla
rn btn bu faaliyetlerine seyirci kald. Ancak Urfaya yardma gelen Hal kuv
vetleriyle Frat rma yrelerinde kk arpmalar yaplarak bir ksm askerleri
ldrld ve baz arlklar da elegeirildi. Daha sonra Seluklu ordusu, Urfay bir sre daha kuattysa da baarl olamad. Bylece Seluklu ordusunun bu
iik kar harekt baarl bir sonuca ulaamam oldu.
Seluklu ordusuyla Urfa harektna katlmam olan melik R d v a n , Antak
ya Hal kuvvetlerinin Urfa kontluuna yardma gitmesinden faydalanarak Ha
llarn eline geen Halebe bal baz yerleri geri ald, ayrca Antakya yrelerine
de aknlar yaparak birok tutsak ve ganimet elegeirdi. Antakya Hallarnin Ken
disinin bu asker harekt ile aralarndaki antlamay bozduunu bildirmeleri
ve 6 4Ta n k r e d in de Urfadan Antakyaya dnmekte olduu haberi zerine
R d v a n , derhal harektm durdurarak Haleb'e dnd. te yandan R d v a n '
n saldrlarm haber alan Ta n k r e d , Antakya ya gitmeyerek Haleb Seluklu top
raklarn istilya balad, birok yerleri tahrip ile ok sayda davar ve sr
elegeirdi. Daha sonra harektna devam eden T a n k r e d , Halebe bal nemli bir
kale olan Esaribe yryp kuatmaya balad ve zellikle yre iftilerini ho tu
tup btn rnlerini elegeirdi. Kaledeki Seluklu askerleri iddetle savunmada
bulunuyorlard; hatt adrnda uyuyan T a n k r e d i bile ldrme planlar ha
zrladlar, fakat bir Ermeninin ihbar sebebiyle buu gerekletiremediler. te
yandan Esarib asla elden karmak istemeyen R d v a n , T a n k r e d e 20 bin
altn karlnda bar nerisinde bulundu ise de kabul edilmedi. Esarib kalesin
390
de durum hi te iyi deildi. Kale hazinedar, altnlarla birlikte Hallara sn

mt. Kale iinde ok g artlarla savunmay srdren askerler, posta gverciniyle
gndermeyi denedikleri bir mektupla durumlarn R d v a n a bildirmek istedi
lerse de, mektubun Hallarn eline gemesi zerine, bu giriimlerinde de baar
l olamadlar. Melik R d v a n , T a n c r e d e ikinci kez bavurarak 30 bin altn
karlnda kuatmay kaldrmasn bildirdi; fakat o, bunu da kabule yanama
d. te yandan Esarib kale komutan, R d v a n dan hibir yardm salanama
mas zerine, savunmaya devam edemeyerek kaleyi Hallara teslim etmek zorunda
kald (1110/llil). Kaleyi elegeirmesine ramen Ta n k r e d , asker harektn dur
durmad; bu kez Halebin bat yresindeki nemli kalelerden Zerdana ve Bikisrl kalelerini igal etti. Bu yrelerdeki Mslman halk, baka yerlere goetmek
zorunda kald. te yandan melik R d v a n , nc kez bavurduu T a n c r e d
ile 20 bin altn, 10 ba at, bu ylk rnlerin Hallara verilmesi ve Hal tut
saklarn salverilmesi artlaryla bar yapt, imzalanan bu bar artlar sebe
biyle Haleb Seluklu devleti ciddi bir ekonomik krize dt, zellikle yiyecek
maddelerinin Hallara verilmesi, blge halkn alk tehlikesiyle babaa brak
t. Bu sebeple pek ok kimseler, daha gvenli yerlere ge hazrlanmakta idiler.
R d v a n , bu byk g nlemek amacyla, devlet hzinesine (Beytlmal) ait
birok araziyi ok ucuz fiyatlarla halka sattrd. Hatt tarlalarn sahipleri ile s
nr ve fiyatlarn belirleyen tapular (Temliknme) bizzat kendisi kaleme ald. By
lece melik R d v a n , bir tr toprak reformu nitelii tayan bir olumlu karar ve
uygulamasyla halkn gn durdurduu gibi, bo topraklarn iletilmesini de
salam oldu.
Suriye heyeti Badat ta
Antakya Hal prensi T a n c r e d in asker hareketleri sonucunda Hallar,

Haleb Seluklu topraklarn deta kuatma durumuna gelmilerdir. Bylece Ha
leb Seluklu Devleti, gerekten hayat bir tehlike iine dm bulunuyordu. Bu
sebeple melik R d v a n , dier devlet yneticileri ve halk, derin bir korku ve mit
sizlie kaplmlard. Kendilerine yardmda bulunabilecek tek bir devlet vard,
o da tbi olduklar Byk Seluklu Devleti idi. Bu itibarla Halebdeki Haim ai
lesinden birisinin bakanlnda, ehir ilerigelelerinden oluturulan bir heyet,
bu sralarda Badatta bulunan sultan M u h a m m e d T a p a r a gnderildi. Ha
leb Seluklu heyeti ve Suriyenin dier yresel emirliklerinden gelen heyetler, Ba
data sultann zel camiine giderek Cuma namaz srasnda, barp armaya,
feryat ve figan Suriyedeki Hal istilsnn nasl tehlikeli bir duruma ulatn
aklayp gsteriler yapmaya baladlar, Sultan ve halifenin bu ciddi durumla
hi ilgilenmediklerini, din gayretlerinden yoksun olduklarn sylediler. Hatt
heyecan ve taknlklar o derecede artt ki, camide hutbe okumakta olan hatib
aa indirilerek minberi paraland, bylece Cuma namaz klnamad. Fakat bir
sre sonra sultan tarafndan gnderilen bir hdim, Sultann Suriyeye yardm
iin Hallara kar sratle ordu gnderecei vadinde bulunduunu syledi. Bu
391
nun zerine camideki gsteriler son buldu. Bununla birlikte Suriyeli heyetler, bir
hafta sonra yine Cuma gn, bu kez, halifenin zel camiine giderek orada da ta
knla varan gsteri ve tahribat yaptlar. Bunun zerine halife M u s t a z h i r B i l
l a h , buna sonderecede kzm ve heyet mensuplarnn yakalanp hapse atlmasn
istemitir.
S elu k lu ordu sun un 1111 seferi
Bu olaylar zerine sultan M u h a m m e d T a p a r , Musul valisi M e v d u d u

bakomutan olarak grevlendirdikten baka, Hallara kar yaplacak cihat se
feri iin Islm lemindeki btn emr ve hkmdarlara mektuplar gndererek
arda bulundu; bir sre sonra Ahlat emri S k m e n , emr P o r s u k , Heme
dan emrleri I l b e y i ve Z e n g i , Meraga Seluklu valisi A h m e d i 1, Erbil em
ri E b u l h e y c a , I l g a z i o l u A y a z ve dier baz emrler, kuvvetleriyle
birlikte ehzade M e s u t v e M e v d u d un kuvvetlerine katlmak zere, memle
ketlerinden ayrldlar. Bakomutan M e v d u d , kuvvetleriyle birlikte Seluklu or
dusunun toplanma yeri olan Harran ovasna geldi, dier kuvvetler de buraya gelip
toplanmaya baladlar. Bu sralarda Seluklu vasal eyzer emri S u l t a n , ba
komutan M e v d u d a bir mektup gndererek Hallarn eyzeri ciddi ekilde
sktrmaya baladklarn, bu sebeple Seluklu ordusunun derhal Suriyeye
gelmesini bildirdi. Hallarla mcadele iin nceden belirlenmi bir plan ol
mad anlalan Seluklu ordusu, Frat rman geerek J o s c e l i n in yneti
mindeki Telbir nlerine gelip kuatmaya balad. Kalabalk Seluklu ordusu
karsnda baarl olamayacan anlayan J o s c e l i n , Seluklu emirlerinden A h m e d i 1 e gizlice para ve deerli armaanlar gnderdi ve ona Seluklu ordu
sundan ayrlp kendisine katlmasn, buna karlk istedii miktarda altn
vereceini bildirdi. Durumdan haberdar olan Seluklu emirlerinin kendisini id
detle knamalar karsnda A h m e d i l , J o s c e l i n e katlmad, fakat ok ge
meden kuvvetleriyle birlikte ordudan ayrlp memleketi Meragaya hareket etti.
Bunun zerine Seluklu ordusundaki dier emrler arasnda huzursuzluk ve an
lamazlklar bagsterdi. Bu sebeple dmesi bir gn meselesi haline gelen Telbirin kuatlmasna devam edilemedi (Austos 1111). Bu sralarda melik
R d v a n , bakumandan M e v d u d ve dier Seluklu emirlerine birer mektup
gndererek Gerekten mahvolmu durumdaym, bu yzden artk Halebden ay
rlmak istiyorum. Bu sebeple sratle bana yardma geliniz demek suretiyle iin
de bulunduu ok kritik durumu anlatmaya alt. Bunun zerine Seluklu ordusu
Haleb ynne hareket etti. Bir sre sonra Haleb yrelerine gelip konaklayan ka
labalk Seluklu ordusu, birtakm yamalara, halkn mal ve rnlerine elkoymaya balad. Kendilerini yoketmek isteyen Hallara kar yardm arsnda
bulunduu Seluklu askerlerinin bu kt hareketlerine sonderecede zlen me
lik R d v a n , bu ardan dolay deta piman olmu gibiydi. Bu sebeple o, Ha
llarla sava iin Seluklu ordusuna katdmadktan baka, onlarn herhangi bir
saldrsna kar da savunma nlemleri almaya balad. yleki: ehir kaplarn
392
kapatt gibi, askerlerini surlara yerletirip sava durumuna getirdi. Ayrca sevkettii hrsz ve soyguncular da Seluklu adrlarna gizlice girip yamalarda bu
lundular. Bylece Halebde, ehrin 17 gn daryla ilikisi kesilmesi sebebiyle,
yiyecek sknts ve dolaysyla huzursuzluk bagsterdi. te yandan emr S k
m e n , hastal sebebiyle kuvvetleriyle birlikte ordudan ayrlp memleketi Ah
lata dnd. Bu sralarda Dmak emri T u t e k i n , askerleriyle gelip Seluklu
ordusuna katld. Onun Ordunun Haleb nlerinde byle bo yere beklemesi ye
rine btn Suriyeye yaylp Hallarla savaa girimesinin daha doru olacan
bildirmesi zerine Seluklu ordusu, gneye Maarretnnmana yneldi. Bunun
la birlikte, R d v a n , T u t e k i n in orduya katlmasn ho karlamad ve bu
birlemeyi bozmak amacyla da baz siyas giriimlerde bulundu. yleki: R d
v a n , Seluklu ordusundaki baz emirlere gizlice mektuplar gndererek T u t e k i n i bertaraf iie onun ynetimindeki Dmak ve dier yerleri igal etmelerini
bildirerek onlar kkrtt. Bunun zerine durumu gerekten ciddileen T u t e
k i n , bakumandan M e v d u d un himayesi sayesinde tehlikeyi atlatm oldu. Bu
arada Seluklu ordusunda bir zlme bagsterdi. Ar hasta olan emr P o r
s u k , kuvvetleriyle birlikte ordudan ayrlmak zorunda kald. Bunun zerine M e v
d u d ve T u t e k i n in dndaki dier emrler de birer birer ayrlarak
memleketlerine dndler. Bylece Suriyede geni istil ve igallerde bulunan Ha
llara kar hemen hemen hibir baarl harekta giriemeyen Seluklu ordusu,
dalp gitmi, dolaysyla R d v a n n ciddi bir sarsnt geiren Haleb Seluklu
Devleti de btn problemleriyle babaa kalm oldu.
T utekin ile ittifak
Daha nceki ksmlarda birka kez grld zere, Hal istil, igal ve bas
ks yznden Halebde deta kuatlm bir durumda kalan melik R d v a n , e
itli yollarla gsterdii giriim ve abalarla Haleb Seluklu Devletini ve dolaysyla
ynetimi altndaki memleketleri Hallara kaptrmama azmini, her ne pahasna
olursa olsun, elinden brakmak istemiyordu. O, kuvvetlerinin azl sebebiyle, git
tike glenen Hallarla mcadele edemedii gibi, Halebe bal nemli kalele
rin elden kna da engel olamyor, hatt devletini kten kurtarmak iin
Hallara, zaman zaman para demek zorunda kalyordu. Ayrca devletine ait mem
leketlerdeki ekonomik dzenin de bozulmas sonucunda, yaam artlarnn ar
lamas sebebiyle, kendisine kar iddetli bir muhalefet de balamt, Bu sralarda
Antakya prensi Ta n k r e d , Halebin nemli bir kalesi olan Azaza saldrya ge
mek zere idi. Onu durdurmak amacyla R d v a n , 10 bin altn, at ve sair hay
van ve eya vermeyi nerdi ise de kabul edilmedi. Bu ciddi durum karsnda
R d v a n , aralarnn bozuk olmasna ramen Dmak Seluklu emri T u t e k i n e bavurarak onu Halebe davet etti. Bu ary kabul edip Halebe gelen
T u t e k i n ile imzalad antlamaya gre Her ikisi, gerekli durumlarda, bir
birlerine mal ve asker yardmda bulunacak, T u t e k i n , R d v a n a tbi olarak
adna Dmakta hutbe okutup para bastracaktr (1112 balar). Daha sonra D-
393
maka dnen T u t e k i n antlama gereince, D m ak'ta R d v a n adna hutbe
okutup para bastrd. Bununla beraber, bu antlama uzun srmedi. yleki: T u

t e k i n , Kuds kral I. B a u d o u i n in Dm aka bal baz yrelere saldrya
gemesi zerine, eski dostu Musul Seluklu valisi M e v d u d ve R d v a n a ba
vurarak Kendisine yardma gelmelerini bildirdi. Emr M e v d u d , beraberin
de baz emrler olduu halde, kuvvetleriyle birlikte, Suriyeye gelip T u t e k i n in
kuvvetleriyle birleti. Fakat R d v a n , ancak T u t e k i n ve M e v d u d un, bir
leik Hal kuvvetlerini Taberiyede yenilgiye uratmalarndan (Haziran 1113) he
men sonra, 100 atldan oluan bir kuvveti onlara gndermekle yetindi. Biraz nce
antlama yapt R d v a n n bu garip tutum ve davranna sonderecede kzan
T u t e k i n , onun adn, hutbe ve paralardan derhal kartt (Austos 1113). By
lece bu ittifak da hibir olumlu sonuca ulamadan bozulmu oldu.
M elik Rdvan'n lm ve tarih kiilii
Haleb Seluklu D evletinin hkmdar olan F a h r i i l m l k R d

v a n , kendisini olduka ypratan ve takattan dren iddetli bir hastalk sebe
biyle 10 Aralk 1113de H a lebde hayata gzlerini yumdu ve Mehedlm elike
gmld. Onun lmnden sonra devlet ynetimi bsbtn bozuldu ve dolaysy
la ilerigelen devlet yneticileri, onun kayb sebebiyle byk bir znt ve mit
sizlie kapldlar. Kaynaklardaki bilgilere gre melik R d v a n , iinde eitli
deerli eyann bulunduu bir milyon altn deerinde bir hazine brakmtr.
R d v a n H a lebde hkmdarlk tahtna oturduu zaman Suriye ve Filistin

Seluklu D evletinin biricik hkimi durumunda bulunuyordu. Fakat ok geme
den kardei D u k a k n, babas T u t u zamannda, devletin bakenti olan D makta ayr bir devlet kurmay baarmasndan sonradr ki, Suriye ve Filistin
Seluklu Devleti, Haleb ve Dmak olmak zere, iki ayr kola ayrlm oldu. Bu
nunla birlikte melik R d v a n , kardeinin Dmak taki hkmdarln tanma
yarak Suriye ve Filistin ile birlikte babasnn hkim olduu btn memleketleri
yalnz kendi hkmdarl altnda grmek ve birletirmek siyasetini ama edin
miti. O, bu amacn gerekletirmek iin birok kez giriimlerde bulunmu ise
de hemen hemen hi bir baar kazanamamtr. Bunun en nemli sebebini, ken
disinin pek kudretli bir kiilie sahip olmamas yannda, vaktiyle babasna hiz
met etmi olm alar d olaysyla etra fn d a toplanan, bata atabeyi
C e n a h d d e v l e H s e y i n olmak zere, Y a s y a n , A r t u k o l u S k
m e n ve l l g a z i , A b a k , A b a k o l u Y u s u f vs. gibi birok deerli ve ibilir emr ve kumandanlar hizmetinde tutmay baaramamasnda aramak yerinde
olacaktr. Bylece adlar geen emirlerin madd ve manev destek ve yardmlarn
dan yoksun bir duruma gelen R d v a n , babasnn hkim olduu memleketleri
elinde tutamad gibi, vaktiyle devletin zerinde kurulduu anavatan durumun
da bulunan Filistinin bile M sr Fatmlerinin eline gemesini nleyememi ve so
nunda hkmranlk alan, ancak Haleb ve evresini kapsayan bir devletin hkimi
durumuna dmtr. Onun, Dm ak kardeinden alp btn Suriye ve Filistin
394
hkimiyetini yalnz kendi zerinde toplama amacn gerekletirebilme arzusu u

runa, i Fatm devletiyle bir ittifak yapmas ve daha da ileri giderek H aleb ve
yreleri camilerinde snn hutbeyi kaldrp, ksa bir sre de olsa, i hutbesi okut
mas, o devir snn Islm lemi iin ho grlecek olumlu bir davran olarak
kabul edilmemi, bata Badat halifesi ve Seluklu sultan olmak zere, dier devlet
hkmdarlar tarafndan byk bir tepkiyle karlanmtr. Bunun zerine me
lik R d v a n , uygulama alanna koyduu bu kararn deitirmek zorunde kal
mtr. Seluklular tarihinde, imparatorluun yneticilerine kar muhalif duruma
den, gerek hanedan mensuplar, gerekse emrler, zaman zaman Fatmlerle it
tifak giriimlerinde bulunmularsa da hibir zaman R d v a n ' n yapt gibi, h
kmranlklar altnda tuttuklar memleketlerde snn hutbeyi kaldrp i hutbesini
okutmamlardr.
Hallarn Orta - Douya girileri ve sonunda Urfa, Antakya, Kuds ve Trablusamda birer devlet kurmalarndan sonra Haleb Seluklu devleti, teki blge
sel Mslman emrlik ve devletleri gibi, cidd ve tehlikeli bir duruma dmekten
kurtulamad. Bu devre iinde R d v a n , hkimiyet alanlarn geniletme yerine,
ynetimindeki ehir ve kalelerin savunmas ile uramak zorunda kald. Bu uurda
Hallara kar mcadele amacyla birleik bir Islm cephesi oluturmak iin,
birok kez giriimlerde bulunmu ise de, bazan mttefiklerinin zel kar ve ent
rikalar, bazan da kendisinin olumsuz, ekingen ve kukulu davranlar sonu
cunda baarl olamamtr. Btn bunlarla birlikte melik R d v a n n zellikle
Hallarn Suriye ve Filistine yerlemelerinden sonra karlat byk ve cidd
tehlikelere ramen 18 yl gibi pek ksa saylmayan bir hkmdarlk devresinde,
hkim olduu memleketlerin gven, skn ve mutluluk iinde yaayabilmeleri iin
itenlikle byk abalar gsterdii kansndayz. Haleb tarihisi I b n l a d m in, lmnden sonra Haleb ynetiminin sonderecede elim bir duruma geldiini
ve bu sebeple devlet erknnn onun yokluunu iddetle hissetmi olduklarn
zellikle belirtmesi, bu husustaki kanmz destekler nitelikte bulmaktayz.
meli k a l p a r s l a n
devri
Melik R d v a n n lm zerine, yerine 16 yandaki olu T a c d d e v l e A l p A r s l a n M u h a m m e d , hibir muhalefetle karlamakszm Haleb

Seluklu hkmdar oldu. Bu sralarda Haleb Seluklu Devleti, ok ciddi ve ha
yat nem tayan i ve d sorunlarla kar karya bulunuyordu. R d v a n n,
eitli sebeplerin etkisi altnda Halebde Suriye Batnleri iin bir propaganda mer
kezi kurulmasna izin vermesi sonucunda, bata reisleri E b T a h i r ve H a
k i m e l - M n e c c i m olmak zere, Batn dileri, Suriye ve zellikle H alebde
byk faaliyetler gstermekte idiler ve devlet ynetimine karmaya, ordu safla
rna girmeye balam bulunuyorlard. Gerek propagandalarnn etkisiyle, gerek
se mal ve can gvenliklerini salama bakmndan birok kimseler, Batn yanls
olmak durumunda kalyordu. Melik R d v a n m lm srasnda H alebde bu
lunan D e m l e o l u H s a m d d i n de onlarn etkisi altnda kalm, hatt
ynetimi altnda bulunan kk bir kaleye nib olarak b r a h i m A c e m adl
bir Batn disini atamt. Batmler, zellikle R d v a n n lmnden sonra deta
Haleb ynetimini ellerine alm bir durumda idiler. Bylece ite, etkili bir Batn
basks altnda bulunan Seluklu devletinin, dta, Hallarla olan ilikileri son
zamanlarda olduka kritik bir safhaya girmiti. zellikle Antakya Hal prensle
ri olan B o h e m u n d v e T a n c r e d in asker faaliyetleri sonucunda, Haleb ev
resindeki kaleler, birer birer elden km ve hatt onlara her yl 20 bin altn vergi
denmek zorunda kalnmt, ite T a c d d e v l e A l p A r s l a n , Haleb Seluk
lu D evletinin ynetimini., ite ve dta byle ciddi tehlikelerle babaa bulundu
u bir zamanda eline ald. Bu srada devlet ilerini, atabei olmas dolaysyla B a b a
adyla anlan ve babas R d v a n n hdimlerinden olan L 1 adl bir emr y
netiyordu. Vezirlik makamnda, R d v a n n deerli devlet adamlarndan E b u 1f a z 1, ordu kumandanlnda G m t e k i n v e Haleb yerli muhafz kuvvetleri
(Ahdas) kumandanlk grevinde ise Haleb reisi S i d bulunuyorlard. E b T a
h i r de R d v a n zamanndan beri Suriye Batmlerinin reisi olarak Halebde otur
makta idi. Bylece Haleb Seluklu Devletinin ynetici kadrosu, R d v a n
devrindeki kadrosunu korumu oluyordu.
A l p A r s l a n , tahta geer gemez ilk icraat olarak, vaktiyle babasnn koy
durduu birtakm vergileri kaldrd, daha sonra da bir criyeden olan kardei
396
M u b a r e k a h i l e z kardei M e l i k a h ldrtt. Mevcut kaynaklarda onun,

iki kardeini ldrme sebepleri belirtilmemise de A l p A r s l a n n, biraz tec
rbesiz bir gen olmas dolaysyla, btn devlet ilerini, bizzat kendi elinde tu
tabilme amacyla, atabei L 1 nn kkrtmasyla kardelerini ldrtm olduu
dnlebilir. lgili kaynaklar, vaktiyle babas R d v a n n, Haleb meliki olur
olmaz, E b T a l i b ve B e h r a m a h adl iki kardeini ldrdn ifade ile,
her iki olayda, ilgin bir benzerliin bulunduuna dikkat ekmilerdir.
D aim lerle mcadele
Babas melik R d v a n n kendilerine kar gsterdii hogr ve lml dav

ran sonucunda, devlet ynetimine szmay baaran ve dolaysyla etkili bir du
ruma gelmi olan Batnler, gen ve tecrbesiz A l p A r s l a n zamannda,
ynetimde etkinliklerini daha da arttrdlar ve kalabalk halk kitlelerini eitli
yntemlerle yandalar durumuna soktular. Devlet yneticileri ve H aleb ilerigelenleri, ar bir hale gelen bu Btn basksndan ciddi olarak endie duymakta
idiler. te yandan R d v a n devrinden beri H alebdeki Batn faaliyetlerini ya
kndan izlemekte olan ve zaman zaman duruma uyar niteliinde mdahalelerde
bulunan Byk Seluklu imparatoru sultan M u h a m m e d T a p a r , bu kez, gen
melik A l p A r s l a n a bir mektup gndererek Baban, Batnler konusunda bana
muhalefette bulunuyordu, fakat imdi senden, benim evldm olarak, onlar yok
etmeni istiyorum demek suretiyle Batmlerle mcadele edip onlar tamamyla
bertaraf etmesini bildirdi. Bu srada, bata Haleb reisi S i d olmak zere, kent
ilerigelenleri de melik A l p A r s l a n a Batnleri bertaraf etmesi konusunda
srekli uyar ve tavsiyelerde bulunmakta idiler ve Bu hususta kendisine yardm
da bulunacaklarn da bildirdiler. Bu uyar ve tavsiyeler zerine gen melik, derhal
harekete geti; bata Batn reisi E b T a h i r olmak zere, H alebde bulunan
teki Batn ilerigelenlerini birer birer yakalatp derhal boyunlarn vurdurttu.
Ayrca 200 kadar Batn yi yakalatp mal ve paralarna el koydurduktan sonra bir
ksmn hapse attrd ve bir ksmn da ldrtt. Kurtulabilenler H alebden ka
rak Suriyenin eitli kentlerine yerletiler, hatt bazlar da Hallara sndlar.
Bu arada Btn yanls D e m l e o l u H s a m d d i , H a lebden bir frsa
tn bulup kaarak Rakkaya gitti. Bylece melik A l p A r s l a n , babas R d v a n m yapmaya cesaret edemedii Btmleri bertaraf etme hareketini byk bir
baar ile sona erdirdi. Gerekten Suriyede, zellikle H a lebde yerleerek eitli
yntemlerle yanda salamay byk bir baar ile yrten ve bu sebeple gittike
oalan Batinleri bertaraf etme giriimi, gen melik iin vlmeye deer bir ha
reket olarak tarihe gemitir.
Tutekin ile ibirlii
Melik A l p A r s l a n , devlet ve Haleb ilerigelenlerinin destek ve yardmla

ryla Batmlere kesin bir darbe vurarak onlar bertaraf etmek suretiyle, devletin
hayat nem tayan bu i sorununu cesaretle zmeyi baarmt. Bununla bir
SELUKLU D E V LE TLE R TARH
397
likte Hallarla etkin bir mcadelede bulunabilmek iin, devletin iilerinde da

ha salam bir ynetim dzenine ihtiya duyulmakta idi. Mevcut ynetici kadrosu
ise bu dzenlemeyi yapabilecek bir durumda grnmyordu ve ayrca, ynetici
ler arasnda da bir ekime ve mcadelenin varl grlmekte idi. Bunun bir so
nucu olarak A l p A r s l a n m baz yakn devlet erkn, Dmak emri atabek
T u t e k i n e bavurarak onun yardmn salamasn kendisine tavsiye ettiler.
Bunun zerine gen melik, T u t e k i n e bir mektup gndererek H alebe gelip
devlet ilerini ve orduyu iyi bir dzene sokmasn bildirdi. Onun bu arsn
olumlu bulan T u t e k i n , A l p A r s l a n n gen yata, tecrbesiz ve bu se
beple kffrn ondan ekinmemesi ve dolaysyla H a leb in herhangibir tehlikeye
debilecei sebepleriyle, onun davetini kabulde hi bir saknca grmedi. Bununla
birlikte o, vaktiyle babas R d v a n n arsna uyarak H a lebe gidip onunla an
lamazla dtn gznne alm olmas dolaysyla, bu kez, derhal H alebe
gitmeyerek durumu grmek zere, A l p A r s l a n Dm aka davet etti; ayr
ca o, melik olarak ona tbilik ve balln gstermek amacyla, Dm akta Sel
uklu devleti sultan M u h a m m e d T a p a r n adndan sonra, onun adn
hutbelerde okutup, adna para bastrd (ubat 1114). T u t e k i n in ars ve
kendisine tbiyetini bildirmesi zerine melik A l p A r s l a n , kendisine yakn dev
let adamlaryla birlikte grmelerde bulunup kararlar almak iin Dm aka ha
reket etti. A l p A r s l a n ve beraberindekileri Dm akn iki konak nnde
karlayan T u t e k i n , onu Dmak kalesine kartarak vaktiyle amcas melik
D u k a k n oturduu meliklik tahtna oturttu; emrlik ilerigelenleri de kendisi
ne, ayakta tazimde bulundular. Melike, altn bir kap, deerli talarla ilenmi bir
ku, baz deerli eya ve birka at armaan olarak takdim edildi, ayrca berabe
rindeki heyete de deerli armaanlar verildi, sonderecede izzet ve ikramda bulu
nularak en iyi bir ekilde arland. Melik A l p A r s l a n ve beraberindekiler,
Dm akta mzakerelerde bulunup bir sre kaldktan sonra H alebe geri dnd
ler. Anlama uyarnca, devlet ilerini dzenleyip yoluna koymak zere, atabek T u
t e k i n de, beraberinde kalabalk bir asker birlik olduu halde, A l p A r s l a n ile
birlikte Mart 1114 tarihinde H alebe geldi. Fakat ok gemeden, T u t e k i n in
nderliinde Haleb ynetiminde tasarlanan dzenlemeye henz balanlmadan,
melik A l p A r s l a n m yksek dzeydeki devlet yneticilerini tutuklama, veya
ldrtmeye balamas, anlalmas g bir durum yaratt. Zira onun atabei du
rumunda bulunan ve devlet ynetimini tamamen kendi tekelinde tutmaya alan
L l , T u t e k i n in yapaca yeni dzenleme sonucunda, bertaraf edilme en
diesiyle, gen ve tecrbesiz melik zerine, kuvvetle etkili olarak onu, mevcut y
neticilere kar harekete geirtti. Bunun sonucu olarak A l p A r s l a n , L l ve
yaknlarnn geni apta yardm ve destekleriyle konuu T u t e k i n e haber ver
meden, nce Haleb ordu kumandan G m t e k i n ve teki ordu ilerigelenlerini tutuklatt, daha sonra da yetenekli ve ibilir veziri E b u l f a z l ile babas
R d v a n n gzde emirlerinden Haleb reisi S i d i yakalatp hapse attrd. Daha
sonra H alebden uzaklatrlan S i d in yerine Haleb Reisliine b r a h i m F u r a t atand. Bu arada A l p A r s l a n , babasnn hdimi A l t u n t a , hcipler-
398
den A l p t e k i n ve daha birok deerli emirleri ldrtmekten ekinmedi. Melik

A l p A r s l a n n kendisinden habersiz olarak giritii bu kanl hareketleri do
ru bulmayan ve bu sebeple sonderecede can sklan T u t e k i n , L l ve ya
knlarnn tam anlamyla hkim olduu Haleb ynetiminde tasarlanan dzenle
melere girime imkn bulamad. Kendisini, Dm aka kadar gelerek Haleb yne
timini dzenlemesi iin davet eden ve fakat H a lebde tam uygulama safhasna
gelindii srada, atabei L l nn etkisiyle bundan vazgeen A l p A r s l a n n ilgisiz tutumu ve hatt kendisiyle grmekten bile kanmas sonucunda T u
t e k i n , H alebe geli sebebi tamamen ortadan kalktndan, beraberindeki asker
s.'. .cu.'.eR ayrlarak Dmaka dnd. Torununun kendisine kar gi
riebilecei herhangi bir kt hareketten korkup ekinmesi dolaysyla R d v a n
n annesi de T u t e k i n ile birlikte H a lebden ayrlp Dm aka gitti.
ldrlmesi
Atabek T u t e k i n in H alebden ayrlmasndan sonra emr L l , Haleb

ynetiminin biricik ve rakipsiz hkimi oldu. Bunun sonucu olarak o, melik
A l p A r s l a n a hi danmakszn ynetimde tahakkme balad; birok kim
selerin mal ve paralarna elkoyduktan baka, E b u l f a z l b u kez, yeniden g
revine iade etti. Artk devlet ynetimiyle hi ilgilenmeyen A l p A r s l a n , elence,
zevk ve sefa ile gnlerini geirmekte, birtakm taknlklar yapmakta idi. Hatt
bir keresinde o, birok emr ve komutanlar Haleb kalesindeki bir yeralt odasn
da toplayarak onlara Burada, hepinizin boynunu birisi vuracak olursa buna ne
dersiniz demi, korku ve heyecana kaplan emr ve kumandanlar Ey Efendi
miz, biz senin kleleriniz ve senin buyruunun altndayz demiler ve sonunda,
ii biraz akaya dntrerek yeralt odasndan kmay baarmlardr. Bununla
birlikte devletin ilerigelen bu mlk ve asker yneticileri, A l p A r s l a n n bu
garip davranlarndan cidd ekilde endieye kapldlar. te yandan devletin tek
hkimi durumunda bulunan ve melikin, kendisine kar da herhangibir olumsuz
hareketinden endielenen atabek L l , bunu frsat bilerek A l p A r s l a n or
tadan kaldrmay planlad. O, bata emr K a r a c a olmak zere, birok ilerigelen
emr ve kumandann destek ve yardmn saladktan sonra Eyll 1114 tarihinde,
kaledeki odasnda bulunduu bir srada, melik A l p A r s l a n ldrtmeyi
baard.
Bir yla yakn bir sre Haleb Seluklu Devleti tahtnda kalan melik A l p A r s
l a n , ok gen, tecrbesiz ve heyecanl bir mizaca sahip olmas dolaysyla, y
netimde bir varlk gsteremedi; ancak, bata atabek L l olmak zere, teki baz
devlet ilerigelenlerinin etki, telkin, destek ve yardmlaryla Btnlerin H a lebdeki faaliyetlerine son vermeyi baard. Bununla birlikte o, Hal tehlikesine kar
nlem alma hususunda baarl bir giriimde bulunamad. Ancak ynetimde de
ta diktatrln iln eden atabek L i i l nn yetki kar uruna giritii k
krtmalar sonucunda devletin birok deerli mlk ve asker erknn, ya iten
el ektirmi, veya ldrtmekten ekinmemitir. Bylece A l p A r s l a n m bir yllk
hkmdarl tamamen L l nn kanl tahakkm altnda gemi oldu.
VI.
MELK SULTANAH DEVR
Ll nn dikta ynetimi
Haleb ynetimini kendi tekelinde toplayan atabek L 1 , melik A l p A r s 1a n ldrtmek suretiyle ortadan kaldrdktan sonra, daha henz alt yanda
bir ocuk olan kardei S u l t a n a h Haleb Seluklu tahtna geirdi. S u l t a n a h n bir tr nibi sfatyla kent kalesine de yerleen L 1 , yakn arkada
Y a r u k t a ordu kumandanlna getirdi; bylece devletin tek hkimi duru
muna gelmi oldu. L 1 , ilk icraat olarak E b u l f a z l n mal ve paralarna elkoyduktan sonra grevinden alarak, yerine E b u r r e c a y atad ise de ksa bir
sre sonra btn mal varlna elkoyarak onu da azletti, eski vezir E b u l f a z l
yeniden vezaret makamna getirdi. Daha sonra L 1 ve ordu kumandanlar, h
la Haleb iin ciddiyetini korumakta olan Hal tehlikesine kar, atabek T u t e
k i n veliteki blgesel Mslman emirlere mektuplar gndererek onlar yardma
ardlar. Fakat daha nce, melik A l p A r s l a n devrinde, devletin i ve d i
lerini dzenleyip nlemler almas iin kendisine bavurulup H a lebe davet edi
len, fakat tavsiye ve grleri alnmayan T u t e k i n , gvenememesi dolaysyla,
H a leb in bu arsna hibir cevap vermedii gibi, bavurulan teki emrler de
buna ilgisiz kaldlar. Bylece Haleb tarihisi I b n l a d m in belirttii gibi, Ne
gariptir ki, Haleb gibi, Kuzey - Suriyenin en nemli ve merkez durumunda bulu
nan kentine hibir Mslman emr sahip kmyor ve Hal tehlikesi de srp
gidiyordu . te yandan H alebdeki ekonomik durum da iyi deildi. Haleb top
raklarnn byk bir blmnde Hal istils ve igaline uramas sebebiyle, ok
az ekim yaplabiliyor, hzinede para kalmad iin ordu ve memleket ihtiyalar
karlanamyordu. Buna bir nlem almak amacyla L 1 , kad E b C n i m
M u h a m m e d in ynetiminde, Haleb blgesinde pek ok ky sattrd ve elde edi
len paralarn kale, ordu ve memleket ihtiyalarna sarf iini bizzat kendisi yrt
t. Bu sralarda, 29 Kasm 1114 gecesi, Kuzey - Suriyede, H alebi de etkisine alan
iddetli bir deprem oldu. H alebde bir ksm kale duvarlar ile Antakya Kaps
burcunu ykan bu deprem, birok insann lmne sebep oldu. Ayn ekilde H a
lebe bal Azaz ilesinin kalesi de harap oldu. Bylece, esasen gerek Hal tehli
kesi, gerekse i ynetimin zalim basks ile en kt ve mutsuz gnlerini yaayan
400
Haleb halk, deprem dolaysyla da yeni ve daha g yaam artlaryla babaa
kalma durumuna dm oldu.
Byk Seluklu sultanna bavuru
Haleb Seluklu Devleti nin ite ve dta ok hayat tehlikelerle babaa kal
mas, ynetimi tamamen elinde tutan atabek L 1 y cidd endielere dr

d. Daha nce, nlem ve are aramak amacyla bavurduu T u t e k i n ve teki
komu Mslman emirlerden herhangibir olumlu sonu alamamt. H alebi iin
de bulunduu bu g durumdan kurtarmak midiyle bu kez o, Byk Seluklu
imparatorluu sultan M u h a m m e d T a p a r a bir mektupla bavurarak R d v a n ve olu A l p A r s l a n n braktklar hzinelerle birlikte H a lebi kendisi
ne teslim edeceini ve bu sebeple asker gnderilmesini bildirdi, imparatorluun
vasallarmdan M ardin emri A r t u k o l u I l g a z i ile Dmak emri T u t e k i n in isyan halinde bulunduklarn ve ayrca Hallarla da ittifak yaptklarn
haber alan sultan M u h a m m e d T a p a r , her iki vasal emrin cezalandrmala
rna karar vermiti. Bu amala o, Hemedan emri P o r s u k u, a v u B e y ( C v u B e y ) ve G n d o d u ile birlikte Musul ve Elcezire kuvvetlerinin de
katlaca byk bir orduya bakumandan atayarak ona nce, isyan halinde bu
lunan I l g a z i ve T u t e k i n e kar savamas, onlar yola getirdikten sonra da
Hallara kar mcadeleye girimesi buyruunu verdi. Derhal harekete geen
P o r s u k un kumandasndaki kalabalk Seluklu ordusu, Frat rman gee
rek (Mays/Haziran 1115) Haleb ynne hareket etti. Ordunun H alebe yaklamakta
olduu sralarda emr P o r s u k , L l ve Y a r u k t a a sultann mektubunu
gndererek H alebin derhal kendisine teslimini istedi. Fakat ynetimi elinden
brakmak niyetinde olmayan L l , daha nce, kentin ve hzinesinin teslimi ko
nusunda sultana verdii szden dnerek P o r s u k a hibir cevap gndermedik
ten baka, imparatorlua isyan halinde bulunan I l g a z i ve T u t e k i n e eliler
gndererek H alebi kendilerine teslim edeceini, bu sebeple sratle H alebe
gelmelerini bildirdi. L l nn nerisini bu kez itenlikle yapld kansna
varan T u t e k i n , mttefiki 11g a z i ile birlikte derhal H a lebe gelerek Seluk
lu ordusuna kar savunma hazrlklarna giriti. te yandan Seluklu ordusu,
Blise eriince emr P o r s u k , H a lebin adlar geen iki emr tarafndan igal
edildii ve kendisiyle savaa hazr duruma geldiklerini haber ald; bunun zerine
ehre girmekten vazgeip yolunu deitirerek Dm aka bal olan H a m a ya y
ryp kuatt ve ok gemeden de igal etti. P o r s u k , sultann buyruu zerine,
burasn Humus emri H a y r H a n a verdi. te yandan T u t e k i n , I l g a z i
ve Haleb kumandan Y a r u k t a , mttefikleri olan Antakya prensi R o g e r in
yanma giderek ondan Dmak ve H a m a y , sultann ordusuna kar savunabil
meleri iin kendilerine asker yardmda bulunmasn istediler. Bunun zerine,
P o r s u k a kar giriilecek sava iin Kuds kral B a u d o u i n ile Trablus prensi
P o n s ve teki Hal kumandanlar, R o g e r ve mttefiklerine yardm amacyla,
Antakyaya geldiler. K mevsiminin yaklamakta olmas dolaysyla Seluklu or-
SELUK LU D E V LETLER TARH
401
duunun harektn srdrmeyip geri ekilecei ihtimalini dnen mttefikler,

saldrya gemeyi uygun bulmayp Efmiye kalesi nlerinde karargh kurdular.
Mttefik ordusu ile, eyzerde konaklayan Seluklu ordusu, birbirlerine kar sal
drya cesaret edemeyerek iki aya yakn bir sre, cephe alm bir durumda, bir
birlerini kolladlar. Eyll ortalarna doru, her iki taraf ekilip memleketlerine
gittiler. Bu arada Y a r u k t a d a kuvvetleriyle birlikte H a lebe geldi, fakat bilin
meyen bir sebeple L 1 tarafndan tutuklanp hapse atld.
Bu sralarda Seluklu ordusu, Hallarn elinde bulunan Kefertaba yryp
fethettikten sonra yine Hallarn elindeki Efmiye 9yi kuatt ise de salam surla
ra sahip olan bu kaleyi alamad; gneye inip Hal igaline urayan M aarretnnman zerine yrd. Seluklu kuvvetlerinin gelmesi dolaysyla bu blge halk,
byk sevin gsterileri yaparak birok yerleri yama ettiler. Bu arada ynetimi
Y a r u k t a a ait olan Buza, Seluklu kumandanlarndan a v u B e y tara
fndan elegeirildi. te yandan Seluklu ordusu, fetih giriiminde bulunmaks
zn Maarretnnman dan ayrlarak balarnda P o r s u k ve Rahbe emri C a n d a r
olduu halde, H a lebe yneldi. Fakat Haleb ynetimini elinde tutan L 1 , Sel
uklu ordusunun btn hareketlerini dikkatle izliyor ve bundan, mttefiki A n
takya prensi R o g e r i haberdar ediyordu. Seluklu ordusunun savunmasz olarak
nden gnderilen btn arlklar, H alebin gney-bat yrelerinde, Seluklu or
dusunun hareketini saat saat izleyip bilgi alan Antakya prensi R o g e r tarafndan
baskna uratlp tamamen elegeirildi ve bunlar getiren askerlerin hemen hepsi
kltan geirildi. Geriden blk blk gelen Seluklu kuvvetlerinden bir ksm
nn da R o g e r tarafndan tuzaa drlp yok edilmesi zerine, Seluklu ordu
su rana dnd. Bylece Haleb ve evresini Hal tehlikesinden kurtarmak
amacyla, Seluklu sultan M u h a m m e d T a p a r a bavuran L 1 , Haleb h
kimiyetinin elinden kaca dncesiyle, imparatorlua isyan halinde olan T u
t e k i n ve l l g a z i ile birlikte sultana kar Hallarla ittifak yapmak suretiyle,
H a lebi elinde tutmay baarm oldu.
Seluklu ordusunun Haleb yrelerinden ayrlmasndan sonra L 1 , bir s
reden beri hapiste tuttuu Haleb ordu kumandan Y a r u k t a balayarak ha

pisten kard ve ona, eskiden sahip olduu Buza vesair yerlerin ynetimlerini
geri verdi. Bununla birlikte Y a r u k t a , H alebde L 1 nn maiyyetinde ken
dini gvence altnda grmeyip Dm ak a T u t e k i i yanna giderek onun hiz
metine girmek zorunluluunu duydu. Onun geliinden ok memnun olan
T u t e k i n , kendisine Hallardan ald Hum us a bal Rafeniyye yi verdi.
Ll nn sonu
Gerek melik A l p A r s l a n , gerekse onu ldrttkten sonra yerine geirdi

i ocuk yataki S u l t a n a h zamanlarnda, H a lebde ynetime tam anlamyla
hkim olan hdim L 1 , iki yla yakn bir sre iinde, devletin tam bir kmaza
giren i ve d sorunlarn zmede hemen hi baar gsteremedi, hatt Haleb
iktidar uruna, tbi olduu Byk Seluklu Im paratorluuna kar Hallarla
402
oluturulan ittifaka dahi girmekten geri kalmad. Bylece kuku ve korkusu se

bebiyle Haleb ynetiminde kalmak istemedii anlalan L 1 , dikta ynetimi s
rasnda salad mal, hazine ve bir miktar askerle birlikte, azledilen veya
izlenmekten kaan birok emr ve devlet adamlarnn snak yeri haline gelen
Cber kalesine gitmek amacyla, H a lebden ayrld (1116). H alebin dou ynnde
Ndir kalesine gelince beraberinde bulunan emr S u n g u r , askerlere Melik
A l p A r s l a n ldrp hzinesini alarak kamakta olan L 1 y byle ser
best mi brakyorsunuz? demi ve daha sonra Trke olarak Tavan, tavan
diyerek onu avlamalarn bildirmitir. Bunun zerine askerler, nce gerekten L 1 ' nn avlanmakta olduunu sandlarsa da ok gemeden attklar oklarla onu
hemen orada ldrdler. L 1 nn ldrlmesinden sonra askerler, onun h
zinesini H a lebden gelen bir devlet temsilcisine teslim ettiler. Bylece L 1 nn
Haleb ynetimindeki tahakkm ve dikta rejimi sona ermi oldu.
Yarukla n ynelim i elegeirm esi ve icraat
Haleb Seluklu meliki S u t a n a h m diktatr nibi durumunda bulunan

atabek L 1 nn lmnden sonra Haleb ynetiminde uzun sreden beri g
rlen buhran daha da artt. L 1 nn H alebden kamas zerine kale, R d v a n n kz S u l t a n a h n ablas m i n e H a t u n un ynetimi altna
gemiti. Fakat ancak iki gn sonra, daha nce, T u t e k i n in hizmetine girdi
ini grdmz ve Haleb olaylarn yakndan izleyen eski Haleb ordu kumanda
n Y a r u k t a , byk bir ihtimalle T u t e k i n in tavsiyesi zerine, Dmaktan
sratle gelerek Haleb ynetimini, bir nib sfatyla eline almay baard. Baka
bir rivayete gre ise, kendisine, sultan M u h a m m e d T a p a r tarafndan Rahbe
ve Haleb ynetimi verilen ve ehri daha kolay elegeirmek amacyla, Rahbeye
yerleen A k s u n g u r P o r s u k , H alebden ayrlp dou ynne kamakta olan
L 1 ye, birka adam gndererek hile ile ldrtmeyi baard. Bunun zerine
A k s u n g u r , Rahbeden ayrlp Haleb ynne hareket etti. Ote yandan L 1 nn beraberinde bulunduu anlalan baz emrler, kuvvetleriyle birlikte hare
kete geerek Haleb ynetimini ellerine geirmek iin sratle H alebe yneldilerse
de R d v a n m hdimlerinden Y a r u k t a , onlardan daha abuk davranarak
H alebe gelip m i n e H a t u n dan ynetimi teslim ald. te yandan Halebi teslim
almak zere Blise erien A k s u n g u r (Mays 1117), Y a r u k t a a ve Haleb
halkna eliler gndererek Kentin kendisine teslimini istedi ise de cevap ala
mad. Bylece H alebe hkim olamayan A k s u n g u r , Blisten H um usa, daha
sonra da T u t e k i n in yanna Dm aka gitti. T u t e k i n , onu sonderecede
iyi bir ekilde arlad ve H a lebi elegeirmesi iin kendisine yardmda
bulunacana da sz verdi. Bylece S u l t a n a h m Haleb ynetiminin bana
gemeyi baaran Y a r u k t a , ilk i olarak, kendisi iin de herhangi bir harekete
girimelerini nlemek amacyla, hdim L 1 y ldren bir ksm H aleb aske
rini yakalatp etkisiz hale getirdi; ancak bunlardan bazlar, H alebden kaarak
A k s u n g u r un hizmetine girdiler.
SELUKLU D E V LETLER TARH
403
Haleb hkimiyetini kaybetmemek, yani A k s u n g u r un herhangibir hare
ketine engel olmak amacyla Y a r u k t a , daha nce, L l nn mttefiki ol

mu bulunan M ardin Artuklu emri 11g a z i ve Antakya Hal prensi R o g e r e
birer mektup gndererek onlar kendisine yardma ard. Bu ar zerine, derhal
kuvvetleriyle birlikte Haleb yrelerine gelen R o g e r , Y a r u k t a ile yapt an
lama gereince, M ekkeye giden haclarn para deyerek faydalandklar Haleb
- Selemiyye - Dmak yolu zerindeki Kubbe kalesi ile bir miktar para ald. By
lece Y a r u k t a n, H alebdeki iktidarn koruma uruna R o g e r le yapt bu
antlama sonunda, Haleb Seluklu ynetiminin zaten bozuk olan siyas ve ekono
mik durumu bsbtn buhranlar iine dm oldu. Daha henz ynetime atan
masndan bir ay gemeyen Y a r u k t a , ynetime tam anlamyla hkim olmak
amacyla, daha nce L l nn yapt gibi, kent kalesine karak oradaki ku
mandanlar bertaraf edip, kaleyi elegeirme giriimlerinde bulundu. Fakat henz
uygulama safhasna gemeden onun bu giriimini haber alan kumandanlar, bata
m i n e H a t u n olmak zere, S u l t a n a h n ablalarnn buyruu ile onu ya
kalatp grevine son verdikten sonra H alebden uzaklatrdlar. ok gemeden Y a
r u k t a n yerine, Haleb ordu kumandan E b u l m e a l i M u h s i n atand, kale
kumandanlna da R d v a n n hdimlerinden birisi getirildi.
D evletin ykl
Bundan nceki ksmlarda grld zere, H aleb Seluklu tahtnda bulu

nan S u l t a n a h n kk yata bir ocuk olmas dolaysyla, bir tr niblik
yetkileriyle ynetimi ellerinde tutan devlet adamlarnn tahakkme varan yne
timleri ve sk sk artrlan vergilerin halk zerinde yaratt ar durum yannda,
Hallarn srekli saldr ve basklar sonucunda, onlarla yaplan ve artlar, madd
ve manev ynden olduka ar olan antlamalarn dayanlmaz ykleri, devletin
otoritesini ve ekonomik durumunu cidd bir ekilde sarsmakta idi; yleki Haleb,
bir saldr sonucunda Hallarn eline geebilecek bir hale gelmi bulunuyordu.
Bylece Haleb iin durumun arln ve korkunluunu dnen yneticiler, Sel
uklu sultan ve teki Mslman hkmdarlardan yardm mitlerini keserek de
rin bir yes iine dmlerdi. Btn bu sebeplerle onlar, kent ilerigelenleri ve
kumandanlarndan oluan bir heyeti, ok sayda Trkmen kuvvetine sahip olan
ve uzun bir sre sultan M u h a m m e d T a p a r adna, Badat asker valilii g
revini baar ile yrtmesi dolaysyla, ynetim ilerinde beceri kazanan M ardin
Artuklu emri 11g a z i ye gndererek H alebe gelip ynetimi ele almasn ve Ha
llarla mcadele etmesini bildirdiler. M ard ine gelen Haleb heyetinin nerileri
ni kabul eden I l g a z i , beraberinde olu T e m r t a ve baz yakn adamlar
olduu halde, az sayda bir kuvvetle H a lebe geldiyse de bu kez, yneticiler ara
snda, kendisinin ieri alnp alnmamas konusunda anlamazlk kt. Bunun ze
rine 1g a z i , derhal Halebden ayrld; fakat onun ehre girmesine kar koyanlarn
ikna edilmesi sonucunda, bir ksm kumandanlar, sratle 11g a z i ye yetierek
ondan zr dileyip, geri dnmesini bildirdiler. Bunun zerine I l g a z i , onlarla
birlikte H alebe geldi; doruca kaleye kp teslim aldktan sonra buradaki asker
404
leri ve yneticileri kartarak kendi asker ve adamlarn yerletirdi. Bylece ml

k ve asker ynetimi eline alan 11g a z i , kalede meliklik saraynda oturan
S u l t a n a h v e aile bireylerini buradan kararak baka bir eve nakledip onlar
deta gz hapsine ald. Bylece Suriye ve Filistin Seluklu D evletinin Haleb Ko
lu fiilen sona ermi oldu (1117/18). Daha sonra I l g a z i , S u l t a n a h adna devlet
ilerini yrten E b u 1m e a 1i yi azlettikten baka, bunlarn hizmetinde bulu
nan teki btn yneticileri de tutuklatt. Fakat te yandan H a lebde ekonomik
durum henz dzelmemiti; halkn kendilerine yklenen ar vergileri deyeme
meleri sonucunda, vergiler toplanamyor glkle tahsil edilenler ise 1 1g a z i ve
askerlerinin ihtiyalarn bile karlayacak bir dzeyde bulunmuyordu. Haleb Sel
uklu D evletie bylece fiilen son veren I l g a z i , ynetimi eline ald zaman
melik R d v a n n brakt devlete ait hazine ve paralarn, sonradan ynetime
hkim olan nib niteliindeki hdim ve yandalar tarafndan tamamen bitirilmi
olduunu ve yiyecek depolarnn da bombo bulunduunu grd, ilk nlem ola
rak 11g a z i , bu hdim ve yandalarndan birounu yakalatp gasp ettikleri dev
lete ait mal ve paralar ellerinden alarak meliklik hzinesine iade etti.
Sultanah m eonu
Yukarda grld zere, I l g a z i tarafndan btn ailesiyle birlikte hkm

darlk sarayndan alnarak baka bir evde ikmete mecbur edilen S u l t a n a h
ve ailesi, babas 11g a z i ye kar isyan ederek bir ara H alebde ynetimi elegeiren S l e y m a n tarafndan H alebden uzaklatrld. Bunun zerine onlar, C ber kalesine gidip emr M 1i k in yannda oturmak zorunda kaldlar. Fakat ok
gemeden I l g a z i , H a lebe gelerek isyan bastrdktan sonra Cber kalesine s
np yerleen S u l t a n a h ve ailesini yeniden H alebe getirtti. I l g a z i nin l
m (19 Kasm 1122) zerine, nibi durumunda bulunan yeeni S l e y m a n ,
H alebe hkim olmakta glk ekmedi. Fakat I l g a z i nin lmnden istifade
eden Kuds kral II. B a u d o u i n , Haleb zerine yeniden saldrlara balyarak
Buza ve Bre gibi iki nemli kaleyi elegeirdi. Bu saldrlar durdurmak amacy
la S l e y m a n , kralla bar yaparak Esrib kalesini de terk etmek zorunda kal
d (Nisan 1123). Bylece Hallar tarafndan yeniden ve cidd bir ekilde kuatlm
bir duruma gelen Haleb, I l g a z i nin teki yeeni ve Hallara byk darbeler
vuran B e l e k G a z i tarafndan elegeirildi (Haziran 1123) ve bylece ehir, Hal
istilsna kar daha kuvvetli bir hale gelmi oldu. B e l e k , ynetimi elegeirmek
amacyla, herhangibir harekete girimesine meydan vermeden S u l t a n a h ve
ailesini, H a lebden karp H arrana gndererek orada ikmete mecbur etti. B e
le k in M enbic kuatmas srasnda, kaleden atlan zehirli bir okla yaralanp l
mesi zerine, beraberinde bulunan M ardin Artuklu emri I l g a z i o l u
Temrta (Demirta), Mays 1124de H alebe gelerek ehri hkimiyeti altna ald.
H aleb ynetiminde birtakm deiiklikler yapan T e m r t a , B e l e k tarafn
dan Harrana srlen S u l t a n a h buradan Mardine getirterek kalede bir oda
da hapsettirdi. Fakat ok gemeden S u l t a n a h , kaleden iplere tutunarak
kamay baard; nce D r ya, oradan da Hasankeyfe Artuklu emri S k m e n
405
o l u D a v u t un yanna gitti. Burada da ok kalmayan S u l t a n a h , H a lebe

yeniden hkim olmak amacyla, Suriyeye gelerek Seluklu vasal H ille emri D b e y s ile birleerek T e m r t a aleyhine bir ittifak yapt. Ote yandan H aleb ka
lesinde tutsak bulunan ve fakat T e m r t a ile yapt bir antlama sonucunda
salverilen kral II. B a u d o u i n , bu kez, T e m r t a aleyhine D b e y s ile bir
ittifak yapt. D b e y s , krala Haleb halknn Arap olmas dolaysyla, kentin
kolayca elegeirebilecei konusunda garanti verdi. Bylece T e m r t a a kar
D b e y s , S u l t a n a h ve II. B a u d o u i n den oluan bir ittifak meydana
gelmi oluyordu. H a lebi kesinlikle ellerine geirmeye karar veren mttefikler,
Haleb ynetiminin S u l t a n a h ile D b e y s e braklmas ve kentten elde edi
lecek mal ve paralarn Hallara verilmesi hususunda anlamaya vardlar. ok
gemeden mttefikler, T e m r t a m H a lebi savunma amacyla hazrlklarda
bulunmak iin M ard ine gitmesinden istifade ile harekete gemekte gecikmediler.
D b e y s ve J o s c e l i n , kendilerine katlan S u l t a n a h , Blis emr Artuklu
Y a s y a n , Devser kalesi hkimi I s a ve II. B a u d o u i n ile birlikte H a lebi
kuatp sktrmaya baladlar. ehir nlerinde Mslman kuvvetlerin 100, Ha
llarn da 200 olmak zere 300 mttefik adr kuruldu ve bunlarn zerlerinde
kraln, S u l t a n a h n ve D b e y s in bayraklar ekildi. te yandan T e m r
t a , H alebi Hal saldrsna kar gl bir savunma yapabilmek amacyla, as
ker toplamak zere, M ard ine gitmiti. H a lebde, kendisinin naibi olarak, 500 atl
bir kuvvetle amcaolu S l e y m a n ve hcib m e r ile kad E b u l f a z l bulunu
yorlard. Kenti kuatan kuvvetlerin giritikleri zulm ve irkin hareketler ve zel
likle rktalar D b e y s in Hallarla birlemi olmas gibi irkin ve haince
davran, H alebliler zerinde derin bir nefret duygusu uyandrd ve bunun bir
tezahr olarak onlar, zaman zaman surlar zerine karak kafiyeli olarak Ey
uursuz, hin D b e y s diye barmaktan kendilerini alamadlar. Kuatmann
uzun srmesi sonucunda halk, byk bir yiyecek skntsna dt. Her iki taraf
arasnda kuatmann kaldrlmas konusunda eliler gidip geldi ise de baar sa
lanamad. Kuatmann getirdii bu skk ve g durumdan bir an nce kurtul
mak amacyla, zel bir Haleb heyeti, gede karanlndan istifade ile gizlice
H a lebden kp M ard ine T e m r t a a giderek ona, H alebde ok sk ve da
yanlmaz bir bask altnda tutulduklarn ve bu yzden ciddi ve tehlikeli bir du
rumla kar karya geldiklerini bildirdiler. T e m r t a , heyete yardm vaadinde
bulundu ise de bu srada, H alebden gelen ve Halkn l eti yiyecek derecede
skntya dt ifadesini ieren mektubun bir tesadf eseri olarak eline ge
mesi zerine, buna sonderecede kzd ve u sefillerin yapt ilere baknz, iin
bu derecede sarpasardm gizleyip beni yardma aryorlar diyerek onlar id
detle azarlad ve H alebe gitmekten vazgeti, hatt yardmc kuvvet de gnderme
di. Bunun zerine gizlice M ard inden kamay baaran Haleb heyeti, M u su la
giderek ar hasta bulunan emr A k s u n g u r P o r s u k den H alebi kurtar
mas iin ricada bulundular. Ksa bir sre sonra iyileen A k s u n g u r un, kuv
vetleriyle birlikte Halebe gelmesi zerine, mttefik kuvvetler kuatmay brakarak
ekildiler.
VII.
DIMAK SELUKLU DEVLET
MELK DUKAK DEVR
Devletin kuruluu
Suriye ve Filistin Seluklu hkmdarlar T c d d e v l e T u t u , S l e y

m a n a h n lmyle sonulanan savaa girimesi ve bir buhrana sebep olmas
dolaysyla, kendisine kzgn bulunan kardei sultan M e l i k a h m gnln alp
yeniden tevecchn kazanmak amacyla, olu E b N a s r e m s l m l k D u k a k , ikinci kez hilafet bakenti Badat ziyaret etmekte olan (1092
sonlar) sultana gndermi ve hatt onun kzlarndan birisiyle nianlamt. Fa
kat bir sre sonra sultann Badatta lm zerine D u k a k , sultann kars T e r
k e n H a t u n ve olu M a h m u t ile birlikte imparatorluk bakenti sfahana
gitmiti. Daha sonra gizlice T e r k e n H a t u n dan ayrlan gen D u k a k , Sel
uklu saltanatnn kuvvetli aday B e r k y a r u k a gelerek onun hizmetine gir
diyse de, saltanat sorununda, babasyla hasm duruma dmesi dolaysyla, ondan
da ayrlarak babasna katld ve Rey savanda babasnn yannda yer ald. Fakat
savata T u t u un yenilip ldrlmesi zerine D u k a k , babasnn emirlerin
den A y t e k i n ve bir asker birlikle sava alanndan sa salim uzaklaarak D i
yarbakr zerinden H alebe geldi. Bu srada kardei R d v a n , H alebde bir
Seluklu Devleti kurmu bulunuyordu. Gen D u k a k , R d v a n n yannda ve
korumas altnda H a lebde oturmaya^balad. Fakat ok gemeden Dm akta ka
le ve kenti, babas T u t u adna hla elinde bulunduran hdim S a v t e k i n tara
fndan, gelip babasnn yerine ynetimi ele almak zere, davet edilmesi sonucunda
H a lebden byk bir gizlilik iinde ayrld ve gece gndz yol almak suretiyle D maka gitti. Kardeinin bu anlaml kan haber almakta artk ge kalm bulu
nan melik R d v a n , onu yakalatmak amacyla arkasndan birka atl gnderdiyse
de D u k a k elegeirmek mmkn olamad. te yandan Dm aka ulaan D u
k a k , hdim S a v t e k i n tarafndan karlanarak btn asker birlik ve kuman
danlarn onay ile babasnn yerine, Dmak Seluklu tahtna oturdu. Emr
S a v t e k i n , devletin btn ilerini ynetme yetkisine tek bana sahip bulun
makta idi. Ayrca Dm akta asker vali olarak S l r B a h t i y a r ve yerli mu
hafz (Ahds) komutan olarak da E m i n d d e v l e bulunuyorlard. Bylece
407
R d v a n tarafndan kurulan Halebden baka Dmakta da yeni bir Seluklu D ev

leti kurulmu oldu. Bylece T u t u un hkimi bulunduu Suriye ve Filistin Sel
uklu Devleti, onun lmnden sonra, bakentleri Haleb ve Dmak olmak zere,
iki kol halinde devam etmekte idi. Bununla birlikte byk evlad olarak melik R d
v a n , kardei D u k a k m devletin eski bakentinde kurduu devleti tanmaya
rak bata Suriye ve Filistin olmak zere, babasnn hkim olduu btn
memleketleri yalnz kendi ynetimi altnda grme planlarn uygulamak iin bir
ok kez asker ve siyas giriimlerde bulunmu ise de hi birisinde baarl bir
sonuca ulaamamtr.
E m r Tutekin Dmak ta
Melik D u k a k m Dm akta tahta gemesi ve burada bir Seluklu Devleti

kurmasndan bir sre sonra Z a h r d d i n E b M a n s u r T u t e k i n in
D u k a k n hizmetine girdiini gryoruz. Emr T u t e k i n , gen yalarnda
T u t u un hizmetine girerek yetenei, doruluu, sadakati, iyi yneticilii, adaleti
ve olumlu davranlar sayesinde, onun ilerigelen byk emrleri arasna girmeyi
baarm ve Ispehslr (ordu komutan) nvanna sahip olmutu. Hatt o, T u t u un sonderecede gven ve takdirini kazanmas dolaysyla, onun yokluu srasn
da, Dm akta niblik grevini bile yrtmtr. Onun her ynyle deerli ve
tecrbeli bir emr olmas sebebiyle T u t u , onu, 1093 ylnda, Silvan (Meyyafrikin) valiliine atayarak olu D u k a k n atabei yapmt. T u t u un saltanat
mcadelesinin son devresinde B e r k y a r u k ile yapt ve yenilip ldrlmesi
ile sonulanan savata dier baz emirlerle birlikte T u t e k i n de tutsak alna
rak hapse atlmt. Fakat ok gemeden o, emr A b a k , Y a s y a n ve teki
ilerigelen emirlerle, daha nce T u t u tarafndan tutsak alnarak Haleb kalesin
de hapse atlan emr G r b o a ve kardei A l t u n t a n serbest braklmala
rna karlk, salverilmeleri zerine, Suriyeye geldiler (Eyll 1095). Atabek
T u t e k i n , doal olarak Haleb meliki R d v a n n hizmetine girmeyerek esa
sen atabek bulunduu ve Dm akta ayr bir Seluklu Devleti kuran D u k a k n
yanna gelip hizmetine girmeyi yeledi. T u t e k i n , bata melik D u k a k olmak
zere, D m ak ta kent valisi B a h t i y a r ve devletin ilerigelen asker ve sivil er
kn tarafndan sevgi ve saygyla karland. Atabek T u t e k i n in tutsaklktan
kurtulup sasalim geliine sonderecede sevinen melik D u k a k , devletin btn
ilerinin ynetimini ona teslimde saknca grmedi. Bylece, daha nce kendisine
ayn grev verilen S a v t e k i n d e ikinci planda braklm oldu. Bununla birlikte
ok gemeden T u t u un nibi sfatyla, Dmak ve kalesinin korunmas grevi
ni yrten ve onun lmnden sonra da D u k a k n Dmak Seluklu tahtna
gemesinde birinci derecede rol oynayan S a v t e k i n in herhangibir olumsuz ha
rekete girimesini nlemek amacyla, bertaraf edilmesi planland. Melik D u k a k ,
atabek T u t e k i n ve teki ilerigelen asker ve sivil erknn birlikte verdikleri
karar uyarnca S a v t e k i n ldrlmek suretiyle bertaraf edildi. Bylece T u
t e k i n , devletin btn ilerinin ynetimini tekelinde toplad. Ayrca, melik R d v a n n atabei C e n a h d d e v l e H s e y i n in R d v a n n annesiyle
408
AL SEVM-ERDOAN MERL
evlendii gibi, melik D u k a k n dul annesi S a f v e t l m l k H a t u n ile de

evlenerek iktidarn akrabalk yoluyla daha da kuvvetlendirmeyi baard. Byle
ce Haleb ve Dmak Seluklu Devletlerinin ynetimleri, atabeklerin ellerinde top
lanm ve aa yukar birbirine benzer birer ynetim biimi kurulmu oldu.
T u t e k i n in Dmak Seluklu D evletinin ynetimini eline almasndan bir
sre sonra (1095), saltanat atmasnda T u t u a daima sadk kalp ondan hi
ayrlmam olan Antakya valisi Y a s y a n , R d v a n tarafndan vey babas
C e n a h d d e v l e nin tam yetki ile Haleb ilerini ynetmeye atanmasna kar
kmt. phesiz, C e n a h d d e v l e nin etkisiyle Haleb devletinde ikinci plana
den emr Y a s y a n , vezaretten azledilen E b u l k a s m ile birlikte Dmaka
gelerek D u k a k n hizmetine girdi ve hatt E b u l k a s m n da D u k a k m
vezirliine atanmasn salad. T u t u un deerli ve ibilir emirlerinden olan ve
Antakyay elinde bulunduran Y a s y a n m melik D u k a k n hizmetine gi
rip yannda yer almasna karlk R d v a n , Suru emri ve ok sayda Trkmen
kuvvetlerini buyruu altnda tutan A r t u k o l u S k m e n i kendi hizmetine
ald.
M elik Rdvan ile ilikiler
Melik R d v a n , babasnn lmnden sonra, T u t u a bal btn asker

ve mlk erknn onay ve yardmlaryla H alebi bakent seerek orada Suriye ve
Filistin Seluklu Devleti tahtna oturmutu. Fakat te yandan devletin eski ba
kenti olan Dm aktaki T u t u un nibi ve ilerigelen emirleri R d v a n n H a
lebe yerleip babasnn yerine melik olmasna taraftar grnmyorlard. Bunun
bir sonucu olarak Dm akta kurulacak ayr bir devletin ynetimini tekelinde tut
may planlatrdn grdmz hdin S a v t e k i n in byk abalaryla D makta ayr bir Seluklu Devleti kuruldu. Daha nce, babasnn elinde tuttuu
btn memleketlerin hkimiyetini yalnz kendisinde toplama ama ve siyasetini
gden melik R d v a n , yeni kurulan Dmak Seluklu D evletine raz olmad. El
cezire ve Dou - A na doluyu olduu gibi, Dm ak da kendi hkimiyetine almak
iin birka kez asker ve siyas giriimlerde bulundu. Daha nceki Blmde ay
rntl olarak grld zere R d v a n , 1096 ylnda, melik D u k a k n, ata
bek T u t e k i n ve mttefikleri emr Y a s y a n ve A r t u k o l u I l g a z i ile
birlikte kentte bulunmad bir srada Dm ak kuatt ise de baarl olamad.
Dm ak kesinlikle Haleb devletine balamak isteyen melik R d v a n , sz-
konusu bu baarsz kuatma harektndan sonra Aralk 1095/0cak 1096 tarihin

de, Dmak zerine ikinci kez sefer hazrlklarna balad. Fakat melik D u k a k n
hizmetinde ve dolaysyla mttefiki durumunda bulunan Antakya valisi Y a s y a n , Dm aka gidip durumu D u k a k a bildirdi. Bunun zerine D u k a k ve
T u t e k i n , kentte geni savunma nlemleri aldlar. Bir sre sonra Dmak n
lerine gelen R d v a n , kent surlarnn salam ve dayankl olmasndan baka, Y a s y a n n da kardeine katlmas dolaysyla, kenti kuatma cesaretini dahi
gstermedi ve Halebe dnmek zorunda kald.
409
Suriye ve Filistin Seluklu D evletinin btn hkmranln kendi zerinde
toplamay ama edinen R d v a n , rakipleri durumunda bulunan kardei Dmak

meliki D u k a k ile onun mttefiki Antakya valisi Y a s y a n a kar birka kez
daha asker harekta giriti; baarl Antakya saldrlar yannda Dm aka kar
belirli bir stnlk ve zafer kazanamad. Bununla birlikte R d v a n , bu kez, n
ce Y a s y a n n ynetimindeki Antakyay istil ve feth edip, daha sonra da
zayf duruma deceini umduu Dmak zerinde basklarn srdrmek niye
tinde idi. Bu amala o, Antakya zerine saldr hazrlklarna balad, ite bu s
rada, R d v a n n btn hareketlerini yakndan izleyen emr Y a s y a n m,
mttefiki durumunda olan melik D u k a k katnda giriimlerde bulunmas sonu
cunda, D u k a k n savunmay brakp H a lebe kar saldr durumuna getiini
grmekteyiz. Melik D u k a k , T u t e k i n , Ispehbud S a b a v e ve Y a s y a n
ile birlikte Haleb'e bal yrelere kar saldrya geti. Bunun zerine melik R d
v a n , kalabalk bir orduyla harekete geerek Dmak kuvvetlerini Mart 1097de,
K m nesrinde karlad. Yaplan sava sonunda D u k a k n kuvvetleri ar bir ye
nilgiye urayarak Dmaka ekilmek zorunda kaldlar. Bylece R d v a n , Dmak
zerinde geici de olsa bir stnlk kazand gibi, yakn komusu ve hasm emr
Y a s y a n da etkisiz bir duruma getirmeyi baarm oldu.
Antakya ya yardm
Hallarn Urfay igal ile burada bir kontluk kurmalarndan (Mart 1098)
sonra Antakya ya yrmeleri zerine, kent valisi emr Y a s y a n , bata tbi
olduu Byk Seluklu Devleti sultan B e r k y a r u k olmak zere, Elcezire ve
Suriyedeki Seluklu vasal melik ve emirlere Antakyaya yardma gelmelerini
bildirdi. Bunun zerine D u k a k , kuvvetleri ile birlikte, beraberinde atabei T u
t e k i n , baz kumandanlar olduu halde, Dmaktan hareket etti. Melik D u k a k ,
emr Y a s y a n n olu e m s d d e v l e ve Humus emri C e n a h d d e v 1e ile birlikte hareketle Antakyaya gitmek zere, eyzer yaknlarna gelip konak
ladlar. D u k a k ve beraberindeki kuvvetler, burada Hallarn bir ksm kuvvetleri
zerine ani bir saldrya geerek onlar geri ekilmek zorunda braktlar.
te yandan Hallarn Antakyay kuatmaya balamalar zerine, kent valisi

Y a s y a n m da bavurusu sonucunda, sultan B e r k y a r u k un buyruu ile
Hallara kar mcadele iin, bakumandan atanan imparatorluun Musul vali
si emr G r b o a , btn hazrlklarn tamamladktan sonra Urfay, Hal kont
luundan geri almak amacyla harekete geti. Sultann ars gereince, cihat
seferine katlacak olan Elcezire ve Suriye emr ve melikleri ise G r b o a nm
kuvvetlerine M ercdabkta katlacaklard. Bu amala melik D u k a k ve atabei
T u t e k i n de Dmak kuvvetleriyle M ercdabka hareket ettiler. Melik D u k a k m banda bulunduu kuvvetler, Telmennes kalesi nlerine geldikleri za
man kale halknn, Hallara mektup gndererek onlar Suriyeye yrmeleri
hususunda tevik ettikleri ortaya karld. Bunun zerine, kaleye kar harek
ta giriilerek iddetle kuatlmaya baland. Fakat ok gemeden D u k a k , savunma
410
sava yapmayan halka ceza olarak belli bir miktar kesim kestirdi; ancak bir ks
m sonradan denmesi kararlatrlan para iin rehineler alnarak Dm aka gn
derildi. Daha sonra Suriye ordusu, kuzey ynnde yoluna devam ederek
M ercdabka geldii sralarda, baarsz Urfa kuatmasn brakp buraya gelen
G r b o a nin ordusuyla birleerek (Mays 1098 sonu) Antakya ynne hareket
ettiler. Seluklu ordusu 9 Haziran 1098 tarihinde Antakya nlerine geldii zaman
ikale dnda kent, Hallar tarafndan igal edilmi bulunuyordu. Dier kuman
danlarn muhalefetine ramen Trk ordusunun bakumandanlk grevini yr
ten G r b o a , sava Antakya ovasnda yapmak zere Hallarn kent dna
kmalarna izin verdi. Bunun zerine daha arpmalarn balarnda, G r b o a ya cephe alan emr ve kumandanlar sava meydann terkettiler. Melik D u k a k , sava srdrmeyen teki emrler gibi, S k m e n ve C e n a h d d e v l e
ile birlikte kuvvetlerinin banda olduu halde, hibir arpmaya girmeden sa
va alanndan ekilip Dm aka dnd. Bylece D u k a k n Hallara kar gi
ritii Antakya harekt da baarl olmadan sona ermi oldu.
Gney - dou An adolu 'ya sefer
Daha nce deinildii zere T u t u , sultan M e l i k a h n lmnden son

ra B e r k y a r u k a kar saltanat mcadelesine balad sralarda, Kuzey - Su
riye ve M u su ldan sonra Gney-dou Anadolu blgesine gelerek burasn da
hkimiyetine alm, Silvan,blgeye vali olarak atad ve olu D u k a k a ata
bek yapt T u t e k i n e vermiti. Fakat Rey savanda tutsak alnp hapse at
lan, daha sonra salverilen T u t e k i n , Silvana emr A l t a nib olarak
braktktan sonra Dm aka gelip D u k a k n hizmetine girmiti. T u t e k i n in buradan ayrlmasndan sonra bu blge Byk Seluklu imparatorluuna tbi
olan eitli Trk emirlerinin - A 11 a Silvanda, S a d r A m id de, a h r u h Hani
ve Erzende, K z l A r s l a n , Siirt ve Behmurdda, Trkmen M u s a Hasankeyf de
ve Y e l t e k i n Bitliste olmak zere- ynetimleri altna geti, ilgili Blmde g
rld zere, T u t u un lmnden sonra olu R d v a n , babasnn hkim
olduu memleketlere kendisinin de hkim olmas yolunda, birok kez giriimler
de bulunmu, dolaysyla Gney-dou Anadolu blgesine de bir sefer dzenlen
mi ise de baarl olamamt. Bu kez melik D u k a k , babas zamannda, Genel
Vali sfatyla, bir sre ynetimini elinde tuttuu bu blgenin yeni emirlerinin ken
disine itaatini salamak amacyla 1099/1100 yhnda, bir miktar kuvvetle Dmaktan
karak Rahbe yoluyla Gney-dou Anadolu blgesine ynelip, daha nce nib
olarak atanm olan A 11 a n ynetimindeki Silvana geldi. ok gemeden bl
genin btn emrleri, katna gelerek kendisine itaat ve ballklarn arzettiler.
Bu sralarda melik D u k a k , halka zulm yaparak mal ve paralarna elkoyan emr
A 11a m veziri E b B e k r i tutuklatt ve elegeirdii mal ve paralar geri ai
di. D k a k , ayrca kad E b B e k r ile ibirlii yapanlar tutuklatp btn mal
ve paralarna elkoydurdu. D u k a k , blgede hkmranln bylece salamla
trdktan sonra Dm aka dnd.
411
Tancred ile atma
Daha nceki blmlerde de deinildii zere, Hallar, Urfa, Antakya ve Ku

dste birer devlet kurmay baardktan sonra hkimiyet alanlarn Mslmanlar
aleyhine geniletmek amacyla Suriye ve Filistine srekli olarak asker hareket
ler dzenlemekte idiler. Ayn amala Kuds kral G o d e f r o i d e B o u i l i o n ve
Taberiyye prensi T a n c r e d , Taberiyye glnn dou tarafnda bulunan zengin
ve verimli Belka blgesindeki Sevd topraklarn igale hazrlanyordu. Bylece
bu blge mallarn Filistin limanlarna sevkedebileceklerdi. Ayrca kral da szkonusu blgeyi krallk snrlar iine almak niyetinde idi. Bu amala T a n c r e d ,
Mays 1100 balarnda, kraldan ayr olarak hazrlad kuvvetlerle Cevlna dek
saldrlarn srdrme plann uygulayacakt. Yakn komusu Hallarn, memle
keti S evda saldr hazrlklarn haber alan Arap emri, tbi olduu melik D u k a k a bir eli ile bavurup Hallara kar ondan acele yardm isteinde bulundu.
Bunun zerine D u k a k , ona 500 atl gnderdi. te yandan T a n c r e d , kuvvet
leriyle Sevd topraklarna saldrarak birok ganimet ve tutsak elegeirdi. T a n c
r e d , bu ganimet ve tutsaklarla asl H al birliine ulamak zere, geri dnerken
D u k a k m gnderdii atl kuvvetlerin saldrsna urad; yaplan arpmalar
da Hallar olduka ar kayp verdiler; T a n c r e d glkle gece yars, krala
katlabildi. Durumu bylece renen kral, Dmak kuvvetlerinin herhangi bir yeni
saldrsna kar kuvvetlerini hazrlamaya balad. te yandan Seluklu atl kuv
vetleri, bu baardan ve Hal birliklerini devlete tbi Sevd yrelerinden uzak
latrdktan sonra Dm aka dndler. Fakat kral G o d e f r o i nin Kudse
dnmesine karlk Taberiyyeye gidip bir sre kalan T a n c r e d , Sevd toprak
larna hemen her gn yama aknlarna girimekten geri kalmad. Batl bir Ha
l kaynana gre melik D u k a k , bu aknlara son vermesi iin T a n c r e d e bir
miktar altn ve armaanlar gnderip bar arsnda bulundu. Bar konusunda
kraln da onayn alan T a n c r e d , cevap olarak Dm aka alt tecrbeli svari
den oluan bir eli heyeti gnderdi ve D u k a k a Ya Dm ak terk etmesi veya
Hristiyanl kabul etmesi nerisinde bulundu. Buna sonderecede kzan D u
k a k , szkonusu neriye karlk olarak gelen elilere, Ya Islmiyeti kabul, ve
ya lm tercih etmelerini bildirdi. Ancak Islmiyete geen birisi dnda, be
valye ba kesilmek suretiyle ldrld. Be elisinin bylece ldrlmesini haber
alan T a n c r e d , derhal kuvvetlerini toplayp yeniden Sevd arazisine yrye
rek ondrt gn sreyle yreyi yama aknlarna tbi tuttu. Memleketinin bu H a
l istils karsnda melik D u k a k tan hibir asker yardm alamayan Sevd emri,
bu aknlar durdurmak amacyla Taberiyye prensi T a n c r e d in vasal olmak ve
vergi demek zorunda kalmtr.
Batdoin'e baskn
Urfa kontu B a u d o u i n , Danimendli G a z i G m t e k i n tarafndan tut
sak alman (1100) Antakya prensi B o h e m u n d u kurtarmak ve Malatya prensi
412
G a b r i e l i Danimendli basksndan kurtarmak amacyla, kt baarsz se

ferden U rfa ya dnmt. Bu srada Kudsten gelen eliler, kendisine Kardei
G o d e f r o i nm ldn ve kendisinin krallk tahtna oturmasnn
kararlatrldn bildirdiler. Bunun zerine B a u d o u i n , yeeni B a u d o u i n d u B o u r g u, kendi vasal olarak Urfa Kontluu ynetimine atadktan son
ra 2 Ekim 1100 tarihinde, bir miktar kuvvetle Antakya zerinden Kudse hareket
etti. B a u d o u i n , genellikle Hallarn denetiminde veya igalinde bulunan k
y yolundan, yolda kendisine katlan birok Hal kuvvetleriyle Kudse gitmekte
idi. te yandan bunu haber alan melik D u k a k , bir basknla onu elegeirmek
iin Humus emri C e n a h d d e v l e ile birlikte kuvvetleriyle, Beyrut ynnde
harekete geti. Cebele ve Trablusam zerinden yoluna devam eden B a s d o u i n , tarih dar bir yoldan Beyrutu yaklamakta idi. te bu sralarda D u k a k ve
C e n a h d d e v l e nin kuvvetleri, ok g ve skk duruma den ve bu se
beple panie kaplan B a u d o u i n ve kafilesine saldrya getiler. Yaplan arp
malarda birok Hal askeri ldrld; gece karanlndan istifade ile ekilmeyi
baaran B a u d o u i n , Kasm 1100de Kudse gelerek yaplan bir trenle, len
kardei G o d e f r o i nin yerine krallk tahtna oturdu.
slm kaynaklarnda bulunmamasna ramen bir Hal kaynanda belirtil
diine gre melik D u k a k , kral B a u d o u i n e bir eli heyeti gndererek Bu

sava srasnda tutsak alp hapse att ve boyunlarn vurdurmak suretiyle ldr
mek istedii 45 Seluklu askerini salvermesini istedi. Kralm bunlar Ancak
para karlnda teslim edebileceini bildirmesi zerine, 50 bin Bizans altn
nn denmesi hususunda anlama yapld; bylece hayatlar kurtarlan Seluklu
tutsaklarn Dm aka gnderilmeleri salanm oldu.
Ccbele nin alnmas
Lzkiyenin gneyinde bulunan Cebele, Dou - Akdenizm salam surlara sa
hip ve alnmas g bir kenti idi. Buras Trablusam emri A l i I b n A m m a r a

tbi olan I b n S l e y h a nm ynetiminde bulunuyordu. Koyu bir ordu yanda
olan I b n S l e y h a , tbi olduu I b n A m m a r a isyan ile bamszln iln
ettikten baka C ebelede Fatmler adna okutmakta olduu i hutbesini de kald
rarak Badat Abbas halifesi adna snn hutbesi okutmaya balad. Bunun zer'.e I b n A m m a r , melik D u k a k a bavurup onu, Cebeleye yryerek D~
mak Seluklu Devletine katlmas hususunda ikna etti. Derhal harekete geen
D u k a k , beraberinde T u t e k i n olduu halde, Cebeleye gelerek kuatp s
ktrmaya balad ise de baar salayamad ve kuvvetleriyle birlikte Dm aka
geri dnd (1100/1101).
Melik D u k a k m szkonusu kuatmasndan sonra Cebele, Suriye ve Filistin
ky kentlerini gvence altnda tutabilmek amacyla, buray elegeirmeye alan
Hallar tarafndan birka kez kuatld. Ancak surlarn dayankl olmas dolay
syla igali mmkn olmad. Bununla birlikte I b n A m m a r dan da yardm ala
mayan ve gittike artan Hal basksn nleyecek bir gce sahip olmayan
S ELUK LU D E V LE TLE R TARH
413
b n S l e y h a , T u t e k i n e bir ulak gndererek Cebeleyi D u k a k a teslim

etmek istediini, buna kar da kendisini, para, hazine ve ailesiyle birlikte bir
asker birliin korunmas altnda, hilfet bakenti Badata, gndermesi hususun
da, melik D u k a k katnda giriimde bulunmasn bildirdi (1101). T u t e
k i n , I b n S l e y h a nin bu ilgi ekici nerisini olumlu bulmu ve hatt olu
B r i yi Cebeleye gndermek istiyordu. Fakat D u k a k m bu sralarda D iyar
ba k rda bulunmas dolaysyla, bu konuda onun onayn almakszn bir karar ve
remiyordu. Temmuz 1101 tarihinde, D m aka dnen D u k a k , atabeinin Cebele
hususundaki kararn uygun buldu; bunun zerine B r i , bir miktar kuvvetle
Cebeleye gnderildi. ok gemeden Cebeleyi B r i ye teslim eden I b n S l e y h a , btn arlklaryla Dm aka geldi. I b n S l e y h a nin btn bu hareket
lerini yakndan izleyen I b n A m m a r , derhal D u k a k a bir eli gndererek
I b n S l e y h a nin kendisine teslim edilmesi halinde, onun para ve hzine
sinden baka, kendisine 300 bin altn vereceini bildirdi. Fakat onunla yapt
anlamaya sadakat ve vefa gsteren D u k a k , onun bu nerisini kabul etmeyerek
b n S l e y h a y, btn mal varlyla yeterli sayda bir asker birlik eliin
de, Badata gnderdi. Fakat te yandan Cebele yenetimini eline alan B r i ve
yaknlar, halka kar sonderecede kt davranlarda bulunmaya ve hakszlklar
yapmaya baladlar. Bu durum karsnda Cebele halk, Trablusam emri
b n A m m a r a B r i hakknda ikyette bulunarak Ondan bir nib istediler
ve kenti derhal teslim edeceklerini bildirdiler. Bunun zerine b n A m
m a r , Cebeleye sratli bir asker birlik gnderdi. Halkn yardmyla ehre ko
laylkla giren bu birlik, yine halkn desteiyle B r i ile yapt sava kazandktan
baka onu tutsak da aldlar. Derhal Trablusamda b n A m m a r n katna
karlan B r i , sonderecede izzet ve ikram grd. Daha sonra onu Dm aka gn
deren I b n A m m a r , ayrca babas T u t e k i n e bir mektup yazp B r i ve
arkadalarnn Cefceiedeki kt hareketlerini anlatarak Kentin Hal istilsna
uramamasn salamak amacyla, byle bir harekete girimek zorunda kaldn
bildirdi. Bylece ynetimi, ksa bir sre iin Dmak Seluklu Devletine bala
nan Cebele, yeniden Trablusam emirliine gemi oldu.
Trablusana yardm seferi
Kuds n igali ve burada bir Hal Krall t nm kurulmasn izleyen gnler

de R a y m o n d d e S a i n t G i l l e s , Fransa ya dnp bir sre sonra kalabalk
bir Hal ordusuyla stanbul zerinden (1100) Suriyeye gelmekte iken Eskiehir
- Ereli arasnda, Trkiye Seluklu sultan I. K l A r s l a n tarafndan ar
bir yenilgiye uratlarak hemen hemen btn ordusu yokedildi. Daha sonra g
lkle Antakya ya gelen R a y m o n d , burada prens T a n c r e d tarafndan hapse
dildi ise de Hal ilerigelenlerinin araclyla hapisten kurtarld (1101). Daha sonra
Trablusamn kuzeyindeki ky kenti Antartusu igal ederek Trablusam tehdit
eder bir duruma geldi. Bylece Hal bask ve tehlikesi altndaki Trablusam kenti
iin, ciddi bir durumun ortaya ktn gren emr b n A m m a r , Melik D u -
414
k a k ile Humus emri C e n a h d d e v l e ye ulaklar gndererek Trablusam

snrlarna dayanan R a y m o n d un herhangibir saldrsna kar acele yardm
isteinde bulundu. D u k a k , bu sefere katlmayp iki bin kiilik bir kuvvet gn
dermekle yetindi. te yandan emr C e n a h d d e v l e Humusta bulunmad iin
yerine nib olarak brakt emr Y h z , Humus kuvvetlerinin banda, Trab
lusam ynne hareket etti. Dmak ve Humus birlikleri, Trablusam nnde,
I b n A m m a r m kuvvetleriyle birletikten sonra R a y m o n d u karlamak ze
re, Antartus ynne hareket ettiler. te yandan Mslman kuvvetlerinin ileri ha
rektn haber alan R a y m o n d , beraberindeki kuvvetlerle Antartus yaknlarna
gelip karargh kurarak birliklerini sava dzenine hazrlad. Mttefik kuvvetle
ri, Hallara kar koldan saldrya getiler. Humus kuvvetleri arpmalarn
hemen balarnda, bilinmeyen bir sebeple tutunamayp bozgun halinde dald
lar; ok gemeden, bu kez, Dmak birlikleri de ayn ekilde bozguna urayp ge
ri ekildiler. Humus ve Dmak askerlerinin bozulup savatan ekilmeleri zerine
R a y m o n d , btn kuvvetleriyle direnmeye alan Trablusam birliklerine kar
saldrya geerek onlar yenilgiye uratt. Mttefik kuvvetler bu savata olduka
ar kayplar verdiler. Sava alanndan kaabilen Trablusam, Dmak ve Humus
kuvvetleri memleketlerine dndler (Nisan 1102). Bu baar zerine R a y m o n d ,
ok gemeden Dou - Akdenizin nemli liman kentlerinden olan Trablusam
kuatmaya giriecektir.
Rahbe ve Humussun alnmad
Suriye lnn kuzey - dousunda ve Frat rmann sa kysnda yer alan

Rahbe, Byk Seluklu imparatorluu nun Musul emri G r b o a nin yne
tim blgesinde bulunmaktayd. G r b o a nin lm (Eyll 1102) zerine, onun

maiyyeti emirlerinden K a y m a z , kent ynetimini elegeirdi. Vaktiyle babas T u
t u un hkimiyetinde bulunan R ahbenin emr K a y m a z m eline getii ha
ber alan ve burasnn, hkmranl altna alnmasn, kendisi iin bir tr hak
sayan melik D u k a k , beraberinde T u t e k i n olduu halde, kuvvetleriyle bir
likte Rahbe zerine hareket etti. D u k a k , kenti kuatp sktrd ise de almay
baaramayp Dm aka geri dnd. Aralk 1102 tarihinde emr K a y m a z n l
m zerine, kent ynetimi kz A m i n e ile evlenen emir H a s a n n eline geti.
Emr H a a n , Seluklu hkimiyetini tanmayarak hutbeyi yalnz kendi adna
okutmakla kalmad, ordu ve kent ilerigelenlerini de yakalatp hapse att ve onla
rn mal ve hzinelerine elkoydu. te yandan Rahbedeki ynetim deiikliini ha
ber alan melik D u k a k , yine T u t e k i n ile birlikte sratle Rahbeye gelip
kuatmaya balad. Emr H a s a n m zulm ve basklarndan sonderecede g du
ruma den ve yiyecek sknts eken halk, kenti D u k a k a teslim etti. Bylece
Rahbeye giren D u k a k , ikaleye ekilen H a s a n n nerisi zerine, kendisi ve
ailesi iin a m a n verdi ve bylece ikale de teslim oldu (Nisan 1102). Halka kar
iyi davranlarda bulunan D u k a k , kent ilerini dzene koyup buraya M u h a m
m e d e y b a n yi nib olarak atadktan sonra Dm aka dnd (Nisan 1103).
Bylece Rahbe, Dmak Seluklu D evletine balanm oldu.
SE L U K LU 'D E V LE T LE R TARH
415
Humus emri C e n a h d d e v l e H s e y i n , elegeirmekte ge kald Rahbe
seferinden sonra, R d v a n Blmnde deinildii zere, Hum usta Mays 1103

Cuma gn, Batn fedaileri tarafndan ldrlmt. Emirlerinin lm zeri
ne, Hum usta heyecan ve karklklar bagsterdi. Bu sebeple kentin Trk hal
kndan pek ou Dmaka kat. Bu durumdan faydalanmak isteyen R a y m o n d ,
Hum usu elegeirmek iin asker hazrlklara balad. Ote yandan C e n a h d
d e v l e nin ldrlmesinden sonra kars, olu melik R d v a n a haber gnde
rerek Hum usu gelip teslim almasn bildirdi. Bu ary haber alan Humus
ordu kumandanlar, vaktiyle C e n a h d d e v l e safna gemeleri sebebiyle, R d v a n n kendilerine pek olumlu davranmayaca dnce ve korkusuyla derhal
D u k a k a bir eli heyeti gndererek Kenti kendisine teslim edeceklerini bil
dirdiler. Bu srada melik D u k a k , henz Rahbeden dnmemiti. Dmakta D u k a k n naibi durumunda bulunan eski kumandanlardan A y t e k i n , vakit
kaybetmeden kuvvetleriyle Hum us a gelerek kent ve kalesini teslim ald. Fakat
ok gemeden Dm aka gelip durumu renen D u k a k , T u t e k i n ile birlik
te derhal Humus a geldi; yneticiler ve kumandanlar itaat arzederek kent ve ka
lesini bizzat kendisine teslim ettiler. te yandan ehri elegeirmek zere,
kuvvetleriyle harekete geen R a y m o n d ile annesinin ars zerine Humus a
gelmekte olan melik R d v a n , Humus un D u k a k tarafndan alndn re
nince memleketlerine geri dndler. Bylece D u k a k , Dmak Seluklu D evleti nin ynetimi altna alnan Hum usta ileri yeniden dzene soktu, halka iyi
muamelelerde bulundu ve ldrlen C e n a h d d e v l e nin ocuklarn alarak
Dm aka dnd.
Dukak n lm ve tarih kiilii
Dokuz yl gibi pek ksa olmayan bir sreyle (1095-1104) Dmak Seluklu Devleti
tahtnda oturan e m s l m l k E b N a s r D u k a k , ok gen yalarda,
uzun sren bir hastala tutulmutu. Bu sebeple o, perhiz yapmak zorunda kal
m, normal gda alamam, vcudunun kuvvetten dmesi zerine de bu kez, ve
reme yakalanm ve gn getike takatten dp zayflamaya balamt. Onun artk
yaamndan mit kesilince annesi S a f v e t l m l k H a t u n , yanna gelerek
Dnd vasiyetini yapmasn, bylece devlet ileriyle olunun durumunun
ne olaca hususunu belirtmesini sylemesi zerine D u k a k , Atabek T u t e k i n in kendisinden sonra yine devlet ilerini yrtmesini, lenz bir yandaki
olu T u t u un tahta karlmasn, onun yetimesine ihtimam gsterip himaye
etmesini vasiyet etti. ok gemeden melik D u k a k , Haziran 1104de hayata gz
lerini yumdu. Cesedi annesinin, kentin kuzey - dousunda Meydanlahdarda,
kente hkim bir tepe zerinde yaptrd, byk bir mescid avlusunda bulunan
ve Kubbetttavvs adyla anlan mezarla gmld.
D u k a k , babas T c d d e v l e T u t u un lmnden sonra, zellikle onun
hizmetinde bulunmu olan emirlerin byk destek ve abalaryla Dm aka gele
rek burada aabeyi R d v a n n H a lebde kurduu Seluklu D evletinden ayr
bir Seluklu Devleti kurmay baarmt. O, hkmdarlnn ilk yllarnda, b
416
yk evld sfatyla, babasnn brakt Seluklu devletinin tek hkmdar olmay

amalayan melik R d v a n n saldr ve basklar karsnda, bata atabeyi ve ba
bal T u t e k i n olmak zere, babasnn ibilir emr ve kumandanlarnn ken
disine sadakat ve destekleri sayesinde, Dmak'taki hkmranln korumay ba
ard. Zaman zaman biraz sert ve daima kukulu bir tabiata sahip olan aabeyi
R d v a n n maiyyetinde bulunan deerli ve ibilir emirlerin, kendi hizmetine
girmeyi yelemeleri, D u k a k n onlarn kiiliklerine sayg gsterip deer ver
mesiyle ilgili olsa gerektir. zellikle atabeyi ve babal Haleb Seluklu D evletinin bir numaral adam niteliini tayan C e n a h d d e v l e H s e y i n in bile
R d v a n n hizmetinden ayrlp Hum usta ayr kk bir beylik kurmas ve her
frsatta D u k a k ile ibirlii yapmas, bunun en gzel rneini oluturur sanrz.
Onun baarsnn tek ve nemli sebebini, vaktiyle babasnn hizmetinde bulun
mu olan deerli emr ve devlet adamlarn biraraya getirmesi ve Dmak Seluk
lu ynetimini onlarn ibilir ellerine brakmasnda aramann yerinde olaca
kansndayz. O, Hallarn Suriye ve Filistinde birer devlet kurarak yerlemele
rinden sonra onlara kar bata tbi olduu Byk Seluklu imparatorluu ol
mak zere, btn Islm devletlerinin giritikleri mcadelelere kuvvetleriyle
katlm ve ayrca, kendisinin Dmak Seluklu Devleti, Haleb Seluklu Devleti
gibi, Hallarn srekli saldr ve basks altnda olmamakla birlikte zaman za
man blgesel olarak da onlarla mcadelelerini srdrmekten geri kalmamtr.
Babasnn bakenti Dm akta devletini kuran D u k a k da, aabeyi R d v a n
gibi, babasnn hkim olduu blge ve kentleri kendi hkmdarl altna almay
denemi ve her giriiminde de baarl olmutur. Bylece onun devrinde devletin
snrlar, genellikle Dou - Akdeniz ky blgeleri dnda, B usr dan H a m a ya
dek uzanmakta ve ayrca Rahbe ve Gney - dou Anadolu blgesini kapsamakta
idi. Gerekten onun, melikliin snrlarndan ok uzaklarda bulunan Rahbe ve
Gney - dou Anadolu blgesine hkim olma azmi yannda, Cebele emri I b n S 1e y h a y, zengin hzinesinden baka 300 bin altn gibi byk bir para karl
nda teslim etmesini bildiren dman Trablus hkimi I b n A m m a r n bu
nerisini reddederek ahde vefada gsterdii sadakati, belirtilmeye deer bir er
dem tamaktadr.
Devletin ykl
Melik D u k a k n lm zerine vasiyeti uyarnca, kk olu T u t u , D mak Seluklu tahtna geirildi ise de ynetim, tamamen T u t e k i n in elinde
toplanm bulunuyordu. T u t e k i n , devlet zerindeki hkimiyetini daha sa
lam temeller zerine oturtmak amacyla kent halkna, asker ve mlk erkna son
derecede iyi davranm, onlara geni apta ihsanlarda bulunmu, dolaysyla onlarn
sayg ve takdirlerini kazanmtr. Bylece T u t e k i n , D u k a k n lmnden
sonra elinde tuttuu devlet ynetimini dzenli bir duruma getirmi oldu.
Melik D u k a k , lmnden nce, kendisine kar herhangibir olumsuz hare
ketinden kukulanm olabilecei oniki yandaki kardei M u h y i d d i n E r -
SELUK LU D E V LET LER TARH
417
t a , Baalbek valisi G m t e k i n e gndererek Onun Baalbek kalesinde

tutuklu olarak kalmasn istemiti. Fakat D u k a k n lmnden sonra T u
t e k i n , grnte hizmetinde bulunduu T c d d e v l e T u t u un ocuu ola
rak E r t a n hapiste kalmasn doru bulmad; bununla beraber onun baz
emirlerle ibirlii yaparak kendisini bertaraf edip Dmak Seluklu tahtna bir
asker darbe ile gemesini nlemek amacyla, G m t e k i n e bir mektup gn
dererek E r t a hapisten karp Dm aka gndermesini bildirdi. ok ge
meden Dm aka gelen E r t a parlak bir trenle karlayarak ona itaat arzeden
T u t e k i n , adna hutbe okutmakta olduu henz bir yandaki T u t u un ye
rine onu, emr, kumandan ve askerlerin de onaylarn almak suretiyle, Dmak
Seluklu tahtna oturttu; bylece kendisi de eskiden olduu gibi, devlet ilerinde
tek yetkili olarak makamn korumu oldu (Eyll 1104). Fakat olunun tahta gei
rilmesine ramen E r t a n annesi, T u t e k i n in kars S a f v e t l m l k H a t u n un, kocas ile ibirlii yaparak kendisini ldrtp torunu
T u t u un yeniden Dmak tahtna gemesini salayaca hususunda E r t a
srekli olarak kkrtyordu. Ayrca T u t e k i n in, bata emr A y t e k i n olmak
zere, muhalifleri de korku ve endie iinde kvranan E r t a a Dm aktan giz
lice kamasn, Baalbeke giderek oradaki emr ve kumandanlarla birleip, H a
llarn da yardmn saladktan sonra Dm aka yeniden gelip kenti T u
t e k i n den alarak Seluklu tahtna oturmasn tavsiye ettiler. Bunun zerine,
ocuk yataki E r t a , Ekim 1104de, A y t e k i n ile birlikte gizlice Dm aktan
ayrlp, kararlatrld gibi Baalbeke deil de eria vadisinin dou ynndeki
Havran taraflarna gittiler; burada kendilerine T u t e k i n in muhaliflerinden
birok kimseler de katld. Ayrca onlar, Kuds kral I. B a u d o u i n e mektupla
bavurarak ondan yardm istediler. Kraln buna olumlu cevap vermesi zerine E r t a v e A y t e k i n , birlikte Kudse gidip B a u d o u i n i l e mzakerelerde bulu
narak onu, Dm aka saldrmas, veya yrelerine yama ve tahrip akmlarmda
bulunmas hususunda tevik ettiler ve hatt kral ikna edip, bunu, kesinlikle ger
ekletirmek iin Kudste bir sre kaldlar. Fakat Fatmlerin, iinde Sudanl
larn da yer ald kalabalk bir orduyla Filistini Hallardan kurtarma harektna
balamak zere bulunmalar sebebiyle B a u d o u i n , b u kez, onlarn nerilerini
kabulden vazgeti. Hal yardmndan midini kesen E r t a , A y t e k i n ile bir
likte Kudsten ayrldktan sonra Suriye ln geerek daha nce Dmak Sel
uklu ynetimine balandn grdmz Rahbeye giderek ynetimi eline ald
(Nisan 1104). E r t a , oradan da dou ynne hareket ettiyse de yolda ld.
E r t a n Dm aktan ayrlmas zerine T u t e k i n , hutbeyi yeniden D u k a k n olu T u t u adna okutmaya balatt. Fakat ok gemeden onun da l
mesi ve D u k a k n soyundan Dmak tahtna geecek baka bir ehzadenin
bulunmamas sebebiyle, Dmak Seluklu Devleti fiilen sona ermi oldu. Bundan
sonra Dm akta T u t e k i n in atabey lik ynetimi kurulacak, onun lmnden
(11 ubat 1128) sonra da yerine geecek olan olu B r i nin adna izafeten B riler Hanedan D evri balayacaktr.
Suriye
ve Filistin
Seluklular Soy Kt
418
TRKYE SELUKLU
DEVLET
SLEYMANAH DEVR
D evletin kuruluu
Anadolu fatihi ve Trkiye Seluklu Devleti nin ilk hkmdar K u t a l m o l u S l e y m a n a h , Byk Seluklu imparatorluu sultan A l p A r s l a n m lm(1072) zerine ve olu M e l i k a h m tahta getii sralarda, lke iin
de ortaya kan birtakm karklklar srasnda, kardeleri M a n s u r , A l p i l i k
ve D e v 1e t ( D o 1a t ) ile birlikte muhtelif Seluklu emir ve kumandanlarnn fe
tihlere devam ettikleri Anadolu'ya gelip Frat rma boylarnda ve Urfa yrele
rince fetihlerde bulunmakta idi. Bylece S l e y m a n a h m k kez tarih
sahnesine Gney-dou Anadolu blgesinde ktna tank oluyoruz. Bu sralar
da Seluklu imparatorluuna tbi olarak Filistinde kurulan Trkmen Beylii,nin
bana geip fetihlere devam eden A t s z dan, Fatmlerden A kky almak su
retiyle ayr bir beylik kurmak isteyen onun maiyyeti emirlerinden k 1 , S
l e y m a n a h dndaki Kutalm oullarndan ( M a n s u r , A 1p i 1i k ve
D e v l e t ) birisine bir mektupla bavurarak Sen, Seluklulardan olup sultan s
llesine mensupsun, sana itaat ile senin hizmetinde bulunursak bununla eref duyar
ve nrz; sultan ailesinden olmayan A t s z a tbi olmak istemiyoruz de
dikten sonra onu bertaraf edip Suriye ve Filistine hkim olmann g olmadn
bildirdi ve Eer A t s z yenip onu bu lkeden uzaklatracak olursak Msr
Fatm devleti de bize yardmda bulunacaktr diyerek ona gneye Filistine gelip
birlikte fetih yapmasn nerdi. k 1 nn bu nerisi zerine Kutalmolu,
bir kardei ve amcaolu ile birlikte Taberiyyeye gelip k 1 ye katld ve Msr
Fatm devletine tbi olduklarn resmen iln ettiler. Bylece Suriye ve Filistin
de, A t s z n tbi olduu Byk Seluklu imparatorluuna kar, ii Msr Fat
m halifeliini tanyan ve iinde, Seluklu hanedanna mensup ehzdelerin de
yer ald bir ittifak kurulmu oldu. Onlarn bu giriimlerini yakndan izleyen
A t s z , k l v e mttefiklerine kar derhal harekete geerek onlar Taberiyyede, 1075 ylnda, yenilgiye uratt, tutsak ald k l ve olunu ldrtt,
fakat yine tutsak ald Kutalmoullarn zel bir koruma altna alarak duru
mu, bir eliyle sultan M e l i k a h a arzetti. te yandan kardelerinin tutsak ol
duu haberini alan S l e y m a n a h , sratle Suriyeye inip Seluklu vasal
422
M i r d a s o l u N a s r n ynetimindeki H alebi kuatt ise de ald bir miktar

hara karlnda kuatmay kaldrd ve daha gneye inerek A t s z a zel bir
ulak gndererek Tutsak kardelerinin kendisine teslimini istedi . S l e y m a n a h , isteinin yerine getirmemesi zerine, buradan ayrlp Bizans ynetiminde
ki Antakyaya yryp kuatt, fakat 20 bin altn karlnda bar yaplmas
sonucunda, kuatmay kaldrd. S l e y m a n a h , daha sonra yeniden Haleb y
relerine gelip A t s z a yardma gelmekte olan bin Trkmen atlsna saldrp
onlar yamaladktan sonra tekrar Antakya yrelerine dnd. S l e y m a n a h ,
giritii bu Kuzey-Suriye harektndan sonra A na doluya dnerek yeniden fetih
lere balad. O, ksa zamanda, Orta-Anadolu zerinden, daha nceleri de Seluk
lu aknclarnn harekette bulunduklar Marm ara Denizi ynne hareketle 1075
ylnda, stanbulun hemen yambanda, byk ve tarih bir Bizans kenti olup
salam surlara sahip bulunan znik'i fethetti ve burasn temelini atmakta olduu
Trkiye Seluklu D evletinin bakenti yaparak devletini kurdu. Bunun zerine
sultan M e l i k a h , kendisine Trkiye Seluklu Devleti H km dar ferman
(menr), Badat Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h da h ilat (zel giysi)
ve ferman ile birlikte Nsrddevle, Ebulfevris ve Rknddin nvan ve l
kaplarn gndermilerdir. Bylece S l e y m a n a h , Seluklu aknclarnn M ar
mara Denizine kadar harektta bulunduklar btn A n a d olu yu feth etme
planlarn uygulama safhasna koymaya balam bulunmaktadr. Hatt onun,
H z . P e y g a m b e r in stanbul mutlaka fethedilecektir; onu fetheden ku
mandan, ne iyi bir kumandan, onu fetheden ordu ne iyi bir ordudur dedii
Bizans bakenti stanbulu fethedip Rum eli yakasna geerek fetihlerini orada da
srdrmeyi planlam olmas da mmkndr.
S l e y m a n a h , devletini kurup bakent setii znike yerletii sralar
da, Bizans ciddi tehlikelere srkleyen isyanlar bagsterdi. Bir yandan Rumeli
ordusu kumandan N i k e p h o r o s B r y e n n i o s Edirnede (1077), te yandan
Anadolu ordusu komutan N i k e p h o r o s B o t a n i a t e s , Anadolu da imparator
M i k h a i l D u k a s a kar ayaklanarak imparatorluklarn iln ettiler. Ktah
y a dan stanbula yryen B o t a n i a t e s , durumunu kuvvetlendirme amacyla
beraberindeki, daha nceleri Bizansa snan E r b a s a n znikte bulunan S l e y m a n a l a gnderip ittifak nerisinde bulundu. Devletinin snrlarn ge
niletmek isteyen S l e y m a n a h , ona iki bin kiilik bir Seluklu kuvvetiyle
yardmda bulundu. Bylece Trk kuvvetleriyle daha da glenen B o t a n i a t e s ,
1078 ylnda, Bizans tahtn elegeirip imparator oldu. ok gemeden yeni impa
rator, skdarda adrlarda konaklayan Trk kuvvetlerini, R u m elide impara
torluunu iln eden N i k e p h o r o s B r y e n n i o s a kar gnderdi. te
Bizans n iinde bulunduu bu karklklardan faydalanan S l e y m a n
a h , devletinin snrlarn Marmara, Karadeniz ve Akdeniz ynlerine doru ge
niletti. Bunun sonucunda o, ksa zamanda, Bursa ve yrelerinden baka, btn
Kocaeli yarmadasna hkim olarak skdar ve Kadkye kadar ilerledi, hatt
Bizansn Anadolu kysnda gmrk daireleri kurarak boazdan gelip geen ge
423
milerden vergi almaya balad. Bylece stanbul Boaz, Seluklu-Bizans snrn

oluturmutu. S l e y m a n a h n devletini kurup baarl fetihleri sonucunda,
zellikle 1080 ylnda, Azerbaycandan kalabalk Trk kitleleri A na doluya ak
maya balad; bylece A n a d olu da Trk nfusu sratle ve gittike oalmakta idi.
te yandan bitip tkenmeyen i buhranlarn yaratt huzursuzluklar sebebiyle
eitli rklardan oluan yerli halklar da ( Erm eni, Sryani vs. gibi) S l e y m a n
a h n ynetimini benimsediler. Ayrca byk arazi sahiplerinin hizmetinde a
lan ve tutsak muamelesi gren kyller, uygulad m ir toprak rejimi sayesinde,
Seluklu ynetiminde hrriyetlerini elde ettikleri gibi, toprak sahibi de oldular.
S l e y m a n a h n kurduu Trkiye Seluklu Devletinin, kendi adna zel
para bastrp hutbe okuttuu hususunun tespit edilememesi sebebiyle hukuk ba
kmdan Byk Seluklu imparatorluuna (Sultan M e l i k a h a) tbi bir devlet
olduu grlmektedir. Ayrca S l e y m a n a h n, Islm kaynaklarnda, her ve
sileyle sultan M e l i k a h a tbi olduu hususunda, ak ve kesin kaytlar yer
almaktadr.
Mansur n b ertaraf edilm esi
S l e y m a n a h , balangta devletin ynetimini aabeyi M a n s u r la bir

likte yrtmekte idi. Fakat daha sonra M a n s u r un, taht elegeirmek amacy
la kardei S l e y m a n a h aleyhine Bizans imparatoru N i k e p h o r o s
B o t a n i a t e s ile ibirlii ve ittifak giriiminde bulunmas zerine S l e y m a n
a h , durumu, sultan M e l i k a h a bildirdi. Bunun zerine M e l i k a h , impa
ratorluun byk emirlerinden P o r s u k u bir Seluklu kuvvetiyle Iznike yollad
ve sonunda M a n s u r u bertaraf ettirerek Trkiye Seluklu D evletininin yne
timinin S l e y m a n a h n zerinde kalmasn salad. Bylece emr P o r s u k un seferinden sonra daha da glenen S l e y m a n a h , Bizanstaki taht
atmalarndan istifade ile snrlarn devaml olarak geniletme frsatlar elde
ediyordu. yleki: N i k e p h o r o s M e l i s s e n o s , imparator B o t a n i a t e s e
kar S l e y m a n a h la bir anlama yapp Denizli ve Ankara yrelerindeki kent
ve kaleleri Seluklulara vermiti. te yandan mttefiki S l e y m a n a h m bu
hareketi zerine B o t a n i a t e s , gnderdii kuvvetlerle Seluklu bakenti zniki
kuatt, fakat M e l i s s e n o s la Eskiehir taraflarnda bulunan S l e y m a n a h m harekete gemesi zerine, kuatmay kaldrmak zorunda kald. M e l i s
s e n o s , taht elegeirmek iin Seluklu kuvvetleriyle birlikte Kadkye kadar
ilerlediyse de kendisinden daha nce harekete gemi bulunan A l e k s i o s K o m n e n o s , 1081 ylnda Bizans tahtna geip imparatorluunu iln etti. Yukarda
grld zere, S l e y m a n a h , Marm ara, stanbul Boaz ve hatt Karade
niz kylarna kadar olan yerleri elegeirmi idi. S l e y m a n a h m kazand
bu baarlar karsnda aresiz kalan yeni imparator A l e k s i o s K o m n e n o s , vergi olarak ok miktarda para vermek suretiyle, S l e y m a n a h la bir
anlama yapt ve Seluklularn B oaz terk ile Drakon (Dragos deresi) suyuna
kadar ekilmelerini salad (1081). Bu antlama sonucunda S l e y m a n a h , M ar
424
mara Denizi kylarna kadar deta btn Anadolu 'ya fiilen hkim olduunu B izanshlara kabul ve tasdik ettirmek suretiyle, byk bir baar elde etmi oluyordu.
Bu sralarda S l e y m a n a h n days D a n i m e n d o l u G m t e k i n A h m e t , Amasya, Sivas, Tokat tarafnda Danimendli beyliini kurmakla

megul idi; ayrca Fetih D n em inde de belirtildii zere, S 1e y m a n a h n
valisi ve mezar hl ankrda bulunan K a r a t e k i n , Sinop, Kastamonu ve
ankry fethedip Seluklu snrlarna almay baard. Dou-Karadeniz kylar
ise buradaki Trk kitlelerinin, devletin kurulduu blge olmas bakmndan M a r
mara blgesine g etmeleri sonucunda yeniden Bizansn eline geti. Bununla
birlikte bu blgeyi elegeiren T h e o d o r G a b r a s , Trabzonda bamsz bir du
kalk kurmu ve Trklerin yardmyla Bizansllara kar buradaki hkimiyetini
srdrmt. Frat rma boylarnda ise Ermenilerin birtakm kk prenslik
leri grlmektedir: Bizansllar, XI. yzyln balarndan itibaren (imparator II.
B a s i l den balayarak) mezhep ayrlklarndan baka birok kanl isyanlara gi
rien doudaki Ermeni prensliklerini ortadan kaldrdktan sonra halkn da OrtaAnadolu ve ukurovaya srmlerdi. Artk siyasal birlik ve ynetimden yoksun
sade birer Bizans yurtta olarak yaayan Ermeniler, bir millet haline A n a d olu
ya gelip yurt tutan ve kendilerinin din inan ve faaliyetlerine asla mdahalede
bulunmayan Seluklu Trklerini bir kurtarc olarak karlamakta idiler. zel
likle Malazgirt savandan sonra genileyen Trk istil ve fethi karsnda Anado
lu daki Bizans hkimiyetinin sratle kmesinden istifade ile Van Gl blgesi
Ermenilerinden Bizans generali P h i l a r e t o s B r a c h a m i o s , Bizans a tbi
olmayarak nce M ara a, daha sonraca Malatya, Harput, Palu, Elbistan, Tarsus
ve Urfaya hkim oldu; bylece o, snrlar ukurovadan Gney-dou Anadolu
blgesine kadar uzanan bir Ermeni prenslii kurdu. Bununla birlikte P h i l a r e
t o s , bir yandan gya Bizansa tbi grnmekte, br yandan da Byk Seluklu
imparatorluu na yllk vergi demek ve dolaysyla tbiyet arzetmek suretiyle
prensliinin devamn salamakta idi. Bylece bu Erm eni prenslii, Trki
ye Seluklu D evletinin, dou ve gney-dou blgelerinde, dier Trk lkeleriyle
olan ilikilerini keser bir durum yaratmakta idi.
S l e y m a n a h , Bizansla Dragos Suyu Antlamasn yaptktan sonra zel
likle Gney-dou Anadolu blgesinde bir Ermeni prensliinin kurulmas zeri
ne, 1082/83 ylnda, Gney-dou Anadoluya bir sefer dzenleyerek Tarsus, Adana .
Misis, Anazarba ve yrelerini fethetti ve hatt M alatyay da vergiye balad. Bu
sralarda o, Msr Fatmlerine isyan ile bamsz bir ynetim kuran Trablusam
hkimi i inanl E b T a l i b I b n A m m a r a bir eliyle bavurup, yeni fet
hetmi olduu ehirler iin kad ve hatip gndermesini istedi. Ayrca S l e y m a n
a h , fethettii bu ehir ve kalelere Seluklu vali ve kumandanlar atadktan sonra
bakent Iznike dnd.
Antakya'nn fethi
S l e y m a n a h , bir sre sonra ynetimi P h i l a r e t o s un Ermeni prens

liine balanan Antakyann asker valisi (hne) Trk asll I s m a i 1 in ars
425
zerine, devletin ilerigelen emirlerinden E b u l k a s m znikte brakp 300 at

lyla Antakyaya, hareket etti. O, ehre hkim olmak isteyen Suriye Seluklu h
kmdar T a c d d e v l e T u t u ile, kentten her yl Byk Seluklu
mparatorluu adna vergi almakta olan Musul emri e r e f d d e v l e M s
l i m in kendisinin gelmekte olduu haberini alabilecekleri ve herhangi bir aske
r harekta geebilecekleri ihtimalini dnerek, geceleri devaml hareket,
gndzleri de vadilerde konaklamak suretiyle kuzeyden gneye btn Anadolu
yu oniki gecede geti. Bir sre sonra gizlice Antakya nlerine erien S l e y m a n
a h , vali s m a i l ve P h i l a r e t o s un olu B a r s a m a ile ibirlii sonucunda,
bu srada, kuvvetleriyle birlikte kendisine katlan M e n c e k o l u adl bir Trk
men beyiyle birlikte Faris Kapsndan girmek suretiyle, 12 Aralk 1084de ehri,
12 Ocak 1085 te de bir sre direnen ikaleyi fethetti. Bylece Antakyaya, tama
men hkim olan S l e y m a n a h , halka hi dokunmayarak aman verdi ve al
nan tutsaklar karlksz salverdi. O, Trk askerlerine Hristiyan halka iyi
davranmalar, onlardan hibir ey almamalar, evlerine girmemeleri ve kzlary
la evlenmemeleri hususunda bir emirnme kartt ve halka sonderecede adil
davrand. Daha sonra S l e y m a n a h , ehirdeki Kawasyana kilisesini camie
evirtti ve burada, 17 Aralk 1084 Cuma gn de 110 mezzin tarafndan okunan
ezandan sonra kalabalk bir cemaatla cuma namaz klnd. S l e y m a n a h ,
elegeirilen pek ok ganimetleri ucuz fiyatla da olsa dar kartlmayp ehir
iinde satlmasn emretti; Hristiyan halkn dilei zerine, Meryemana ve Azizcercis adlarnda iki kilise ina edilmesine izin verdi. ehirde baz imar faaliyetle
rinde de bulunan S l e y m a n a h , ortaalar Hristiyan leminin en kutsal
kentlerinden saylan Antakyann fethini zel bir eli heyetiyle sultan M e l i k
a h a arzetti; buna sonderecede sevinen sultan, bakent sfahanda fethi kutla
ma trenleri yaptrp mjde davullar vurdurmutur. Ayrca devrin nl airi
M u h a m m e d E b v e r d ( lm: 1113), bu fetih dolaysyla bir kaside kale
me almtr. Bu kasidenin kaynaklara geen beytinin evirisi yledir:
Kumla kapl hi baslmam bir tepe zerinde, kumral atn aln (yelesi) gibi
bir ate parlad.
Sen, mstahkem yerlerini (kalelerini) s k e n d e r den beri genileten (ya
yan) Bizans (R u m ) Antakyasn fethettin.
Senin soylu atlarn (svarilerin) Bizans memleketlerini inedii zaman (on
larn nnde) korkularndan eilip bklen sarn Rum kadnlar, ocuklarn
drdler.
Antakyann fethinden sonra S l e y m a n a h , Bagras, skenderun, D erbesak, Gaziantep, Artah, Hrim, Telbir vs. kaleleri birer fethetti. Yine 1085 yl
iinde, S l e y m a n a h n emirlerinden B u 1d a c , Ceyhan rma yreleri.

Gksn ve Rban ehir ve kalelerini fethedip Seluklu devleti snrlar iine al
may baard. Fakat te yandan S l e y m a n a h n Antakyay fethile Haleb ka
plarna dayanmas, zellikle, btn Mezopotamyadan baka H a lebi de ynetimi
426
altna almak suretiyle, Kuzey-lrak ve Kuzey-Suriyede tek bana hkimiyet kur

ma plan ve uygulama abalar iinde bulunan, Byk Seluklu Devleti adna yl
lk vergi ald ve dolaysyla ehre sahip olmak isteyen vasal Musul emri
M s l i m i harekete geirdi. S l e y m a n a h , daha nce, ehir hkimi P h i 1a r e t o s tan almakta olduu yllk vergiyi, bu kez, ehre hkim olduu iin ken
disinden isteyerek, aksi takdirde, sultana isyan etmi olacan bildiren
M s l i m e Sultana itaat ile hkim olduum memleketlerde, onun adna hutbe
okutup para bastrmak, benim biricik iarmdr. Ben, Antakya ve dier kffar
memleketlerini ancak onun varl yznden, T a n r nin benim elimde fethet
tirmi olduunu kendisine bildirdim. Benden istediin vergiye gelince, daha n
ceki Antakya hkimi kfir idi, bu sebeple kendisi ve adamlar iin bavergisi (cizye)
veriyor ve bylece kendilerini Islm cihadndan koruyorlard. Halbuki imdi A n
takya hkimi olan ben, ok kr Mslmanm v e T a n r nin cihad buyruunu
yerine getirmekteyim. Antakya artk Mslmanlarn eline gemi bulunuyor. Ben,
bir Mslman olarak sana nasl bavergisi derini eklinde bir cevap gnderdi.
Fakat ok gemeden her iki taraf arasnda Kurzhil yresinde yaplan savata,
M s l i m yenilgiye urad gibi, hayatn da kaybetti. Bylece S l e y m a n a h ,
Seluklu vasal olmasna raman, Mezopotamya ve Kuzey-Suriyeyi iine alp b
tn Suriye ve Filistin'e kadar yaylma planlaryla genilemekte olan M s 1i m in
Arap emirliine son vermi ve zellikle Kuzey-Suriyede, Trk hkimiyet ve yer
lemesinde nemli bir adm atmtr. Bu savatan sonra S l e y m a n a h , bu s
ralarda erif E b A l i I b n l h u t e y t nin elinde bulunan H alebi kuatmaya
balad, ayn zamanda gnderdii kuvvetlerle blgedeki Maarretnnman, Kefertab, Km nesrin vs. kent ve kalelerini fethile buralara vali ve kumandanlar ata
d. Fakat ok gemeden S l e y m a n a h , ehirde direnen I b n l h u t e y t nin
ars zerine, Haleb yrelerine gelip karargh kuran ve beraberinde, kendisiy
le aras ak bulunan Trkmen emri A r t u k B e y de bulunan Suriye ve Filistin
Seluklu meliki T u t u ile, Aynu Seylem yrelerinde, 5 Haziran 1086da yapt
savata yenilgiye urad gibi, bunu, gururuna yediremeyerek intihar etmek su
retiyle, hayatn da kaybetti. Savatan sonra S l e y m a n a h n cesedini bizzat/
tespit eden T u tu , Biz sizlere zulmettik, sizleri, bizlerden uzaklatrdk di
yerek her ikisinin mensup olduklar A r s l a n Y a b g u v e M i k i l aileleri ara
sndaki eski krgnl dile getirdi. T u t u , onu en iyi kefenlerle kefenlettikten
sonra M s 1i m in mezarnn bulunduu Haleb Kapsna defnettirdi. Fakat ok
gemeden sultan M e l i k a h , Kuzey-Suriye hkimiyeti iin vasallar arasnda or
taya kan bu kanl buhran ve zellikle T u t u a, Anadolu fatihi Trkiye Sel
uklu Devleti hkmdar S l e y m a n a h n lmne neden olmas dolaysyla
sert bir mektup gnderdikten baka, ayn yln (1086) sonbaharnda, KuzeySuriyeye bir sefer de dzenleyecektir (Bu konuda ayrntl bilgi iin bk. Sultan
Melikah D evri).
Aa yukar yarm yzyl sren bir mcadele sonucunda, fethedilerek ebedi

yen bir Trk yurdu olarak kalacak olan Trkiyede ilk Trk devletinin temellerini
427
atma erefine sahip olan K u t a l m o l u E b u l f e v r i s R k n e d d i n S I e y m a n a h m ilgili btn kaynaklar, Anadolu Fatihi ve Gazi nvanlarm al
dn belirtmilerdir. Onun D ou-Rom a ve dolaysyla Bizans imparatorluunun,
Pers ve Islm istillarna kar ina ve takviye ettikleri ok saydaki mstahkem
yer ve kalelerin savunduu A na dolunun fethedilip yeni bir Trk yurdu haline
getirilmesinde, ok erefli ve esiz bir yeri vardr. Onun bu fethi sayesinde Adalar
Denizi ve Akdenize erien Trkler, Avrupa milletleriyle iliki kurma imknn
bulduklar gibi, Avrupa ortalarna kadar fetihler yapacak olan Osmanl impara
torluunun fetih planlarna nclk edilmi olmas bakmndan da nemli sayl
maldr.
Ebulkasm n ynetimi
S l e y m a n a h n lmnden sonra, Antakya seferine giderken devlet i

lerini yrtmek zere, bakent znikte brakt emr E b u l k a s m , derhal y
netimi tekelinde toplad. ok gemeden o, E b u l g a z i H a a n B e y i Kayseri
ve yrelerine vali atad gibi, daha nce Bizansla yaplan Dragon Suyu Antla
masn bozarak M arm ara kylan ile B oaza kar kuvvetler gnderip aknlarda
bulundu. Bu arada fethedilen Kios (G em lik) ky kentindeki limanda, Bizansla
denizden de mcadele amacyla, gemi yapmna balad. Btn bunlardan baka
onun zmir Trk beyi a k a ve Balkanlardaki Peenek Trkleriyle Bizansa kar
ilikiler kurduu da rivayet edilmektedir. E b u l k a s m n bu hareketleri ze
rine, Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s , Trk asll T a c i k ile B u
t u m i t e s kumandasnda iki ayr kuvvet gndererek Trkiye Seluklu bakenti
zniki kuatp sktrd ise de Byk Seluklu Devleti sultan M e l i k a h n
emr P o r s u k u kalabalk bir Seluklu atl kuvvetiyle znike gnderdii haberi
zerine, Bizans kuvvetleri ekilmek zorunda kaldlar. Bunun zerine E b u 1k a s i m , ekilen Bizans kuvvetlerine yetiip onlarla savat, onlar yenilgiye urat
tktan sonra da zm iti fethetti. Bununla beraber E b u l k a s m , P o r s u k un
iznike yaklamas zerine, Bizans ile bar yapmak zorunda kald, hatt davet
edildii stanbula da gitti. ok gemeden zniki kuatan emr P o r s u k , Bizansn
mdahalesi zerine kuatmay brakp ekilmek zorunda kald (1086/87). Sultan
M e l i k a h , P o r s u k tan sonra yine ilerigelen Seluklu emirlerinden B o z a n bir atl kuvvetiyle iznike gnderdi. B o z a n , Bizanstan da yardm alan
E b u l k a s m znikte iddetle kuatp sktrd ise de ehri elegeiremeden
Ulubat Gl taraflarna ekildi. te yandan E b u l k a s m , znikin kendisine
verilmesini salamak amacyla ar armaanlarla sfahana gidip sultan M e l i k a h n katma kmak istedi ise de kabul edilmedi ve znik konusundaki istei
de reddedildi. Bunun zerine geri dnmek zorunda kalan E b u l k a s m , yolda
B o z a n tarafndan yakalanp ldrld. Bu sralarda znikte E b u l g a z i H a
a n bulunuyordu. B o z a n ise ehri alamadan geri sfahana dnd.
II.
I. KILI ARSLAN DEVR
Tahta k ve Bizans la ilik iler
S l e y m a n a h m lmnden sonra Trkiye Seluklu Devleti, 1086-1092

yllar arasnda alt yl hkmdarsz kalm, ancak nce emr E b u 1k a s m , da
ha sonra da E b u l g a r i devlet ilerini yrtmlerdir. Sultan M e l i k a h , KuzeySuriye hkimiyeti iin imparatorluun yasallar arasnda ortaya kan buhran ber
taraf etme amacyla kt Kuzey-Suriye seferi srasnda, Antakyaya geldii za
man S l e y m a n a h n veziri T a h i r o l u H a a n n yannda bulunan
S l e y m a n a h n kars ve pcuklar K l A r s l a n ile D a v u t K u
l a n A r s l a n alarak sfahana gitmi idi. M e 1i k a h n lmnden sonra or
taya kan saltanat atmalar srasnda K l A r s l a n , kardei ile birlikte
Iznike geldi (1093). Bizans kuvvetlerinin kuatmas altndaki ehirde bulunan
E b u l g a z i , ehrin ynetimini derhal kendisine teslim etti. Sultan nvanyla tahta
oturan K l A r s l a n , E b u l g a z i nin yerine emr M u h a m m e d i znik
asker kumandanlna atad.
nke ve Tarherm i ir Beylikleri
Bundan nceki blmlerde grld zere, Anadoluda Trk fetih ve yer

lemesi devam ettii ve ayrca Bizansn Balkanlardaki Peenek Trkleriyle u
ramak zorunda k a ld sralarda, z m ir ve evresinde, a k a ve
T a n r b e r m i B e y 1er tarafndan Seluklu devletine tbi olmayarak bam
sz iki Trk beylii kurulmutur. Seluklu-Bizans mcadelesi srasnda (aa-yukar
1078-1081), Bizansllar tarafndan tutsak alman ve yetenei sayesinde, asalet nvan kazanan a k a B e y , Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s un tah
ta gemesi (1081) zerine, stanbuldan ayrlarak zm ire gelip, Bat-Anadolu
ilerinden toplad Trkmen kuvvetleriyle ehri Bizanllardan almay baard.
Aa-yukar hu sralarda T a n r b e r m i adl baka bir Trk beyi de Hristi
yan lemince kutsal bir ehir saylan Efes (Ephesos)i ele geirip, burada a k a dan ayr bamsz bir Trk beylii kurmu idi. a k a B e y , Adalar Denizi
kylarnda ve I-E gede bulunan Trkleri bir araya getirdikten baka Bizansta
kazand deneyleri sayesinde, kuvvetli bir donanma meydana getirdi. ok ge-
429
meden o, harekete geerek Urla ve Foa ky kentlerini elegeirdikten baka M i

dilli, Sakz, Sisam, stanky, Rodos ve dier adalar fethedip hkimiyeti altna
ald. Ayrca o, Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s un N i k e t a s K a s t a m o n i a t e s kumandasnda gnderdii donanmay ar bir yenilgiye urata
rak bir ksmn batrd, bir ksmn da elegeirdi. Bu baar zerine a k a
B e y , bir yandan, stanbul yaknlarna kadar gelen Balkanlardaki Peenekler,
br yandan da bu sralarda, S l e y m a n a h n lmnden sonra znik Sel
uklu ynetimini eline alan E b u l k a s m ile ilikiler kurmak suretiyle, Bizans a
kar bir ittifak cephesi oluturma giriimlerinde bulunmakta idi. Onun btn
bu giriimlerini gzden uzak tutmayan imparator A l e k s i o s K o m n e n o s , Da l a s s e n o s v e O p o s komutasnda, yeni bir donanma sevkedip a k a B e y in zm irde bulunduu sralarda, Sakz adasna bir karma yaptrd. Bunun zerine
Sakza gelip donanmasnn bana geen a k a ile Bizans kuvvetleri arasnda id
detli arpmalar balad. Sonunda D a l a s s e n o s ile a k a arasnda yaplan
anlamadan ok gemeden sonra a k a nin adadan ayrlmasn frsat bilen D a
l a s s e n o s , Sakz kolayca elegeirdi, fakat dier adalar alma giriimi baarl
olamad. Bununla birlikte donanmasn gittike oaltp kuvvetlendiren a
k a B e y , anakkale Boaz ve Gelibolu yarmadasn elegeirmek suretiyle, s
tanbul zerine yrme ve Bizansa hkim olma planlar yapmakta idi. Bylece
Bizans, Trakya da Peenekler, M arm ara ynnde Trkiye Seluklular, zmir ve
evresinde de a k a B e y in bask ve tehdidi altna girmi bulunuyordu. Bu ciddi
durumdan kurtulmak isteyen A l e k s i o s K o m n e n o s Volga rma yrelerin
den Balkanlara arkm olan Kumanlarla ibirlii yaparak Peenekleri ar ve
kanl bir ekilde yenilgiye uratt (29 Nisan 1091), bylece Peenek tehlikesini or
tadan kaldrd. Mttefiki Peeneklerin kalabalk Bizans-Kuman ordular tarafn
dan deta imha edilmelerine ramen a k a B e y , zm irde devaml olarak
donanmasn kuvvetlendirme faaliyetlerinde bulunmakta idi. te yandan,''zm iri
ele geirerek ikinci dman a k a y bertaraf etmek isteyen Bizans imparato
ru, I o a n n e s D u k a s karadan, D a l a s s e n o s u d a denizden zm ire a k a zerine evketti. a k a , kardei Y a 1v a la birlikte M idilli adasna karma
yapan Bizans kvetleriyle baarl savalar yapt ise de bu srada, ortaya kan
iddetli bir frtna sebebiyle, D a 1a s s e o s la bar yapp zm ire ekilmek zo
runda kald. Bununla birlikte Girit ve Kbrs adalarnda Bizansa kar kan is
yanlardan faydalanan a k a B e y , bu kez, karadan harekete geerek anakkale
Boazna kadar ilerledi; Edrem iti fethettikten baka Boazn Asya tarafnda bu
lunan gmrk kenti Abidos (Nra burnunun dousunda) u kuatm idi; o, ayrca
zm irden bir donanmay da anakkale Boazna sevkelme hazrlklarna bala
mt. Bu sralarda, Bizansllarm M arm ara kylarndaki Seluklu topraklarna
saldrya gemeleri zerine, sultan K l A r s l a n , zm ir Trk beyi a k a ile,
kzyla evlenmek suretiyle, ibirlii ve ittifak yaptktan sonra emr M u h a m m e d in kumandasnda gnderdii kuvvetlerle Bizansllar yenilgiye uratt ve Uluhat
Gl ve Kapda yrelerini fethetti; fakat M u h a m m e d , daha sonra, Bizans
ordusuna yenilip tutsak alnd. te yandan zm ir Trk beyi a k a nin kuvvetli
430
bir donanmayla saldrya geip Ege adalarndan bazlarn elegeirerek Abidosu

kuatmas zerine, imparator A l e k s i o s , ona kar, bir yandan D a l a s s e n o s komutasnda bir donanma sevkederken, br yandan da sultan K l A r
l a n a bir mektup yazp onun, a k a B e y e kar harekete gemesini salad.
Sonunda denizden ve karadan saldrya geen Seluklu ve Bizans ordular arasn
da kalan a k a B e y , ziyarete gittii kaynbabas K l A r s l a n tarafndan
ldrlmek suretiyle ortadan kaldrld. Bylece Bizansla bar yapan sultan, tut
saklktan kurtard emr M u h a m m e d i znikte brakarak Ermeni G a b r i e 1 in elinde bulunan M alatyay kuatp sktrd ve Hallarn Iznike
yneldiklerini haber almca da kuatmay brakp znike geri dnd.
ilk H allarn yok edilmedi
XI. yzyln sonlarna doru, Bat-Avrupada, Vatikan kilisesinin nderliin

de, H z . s a nm doduu kent olan Kuds Mslmanlardan kurtarmak iin
harekete geilmesi fikri hkim olmu idi. Papa II. U r b a n n gsterdii byk
abalar sonunda, bata P i e r r e l H e r m i t olmak zere, Fransz, Alman ve tal
yan liderlerinin kumandasnda harekete geip stanbula gelen ok sayda (600
bin) disiplinsiz ilk Hal kitleleri, imparator A l e k s i o s tarafndan Austos
1096da, Anadolu yakasna geirildiler. Emr M u h a m m e d ve sultan K l A r
l a n n kardei D a v u t K u l a n A r s l a n , Hristiyan ve Mslman ayrt etmek
sizin geni yama ve kymlar yapa yapa ilerleyen bu Hal kitlesini zmit
yaknlarnda ar bir yenilgiye uratp ok byk bir ksmn kltan geirdiler,
sa kalanlar ise stanbula kamak zorunda brakldlar.
Izn ik in kayb
Szkonusu yenilgi zerine, Avrupa da hazrlanp harekete geirilen ve askej>

lik sanatn iyi bilen zrhl valyelerden oluan dk ve kontlarn kumandasnda
ki ordular, talya ve Balkanlar zerinden stanbula geldiler. Hallar, imparator
A l e k s i o s ile Bizanstan yardm ve destek almalarna karlk, A nadoluda elegeirecekleri yerleri Bizansa brakacaklar hususundan bir antlama yaptlar
ve Bizansa Ballk ant itiler (Ocak 1097). ok gemeden Bizans gemileriyle
Anadolu yakasna geirilen Hallar, Bizans kuvvetleriyle birlikte Trkiye Sel
uklu Devleti bakenti zniki kuatp sktrmaya baladlar. Durumu renen
sultan K l A r s l a n , kuatmakta olduu Malatya dan znik yrelerine gelip
kuatmay yararak ehre girebilmek iin srekli olarak saldrlarda bulunduysa
da baar salayamad ve geri ekilmek zorunda kald. Bunun zerine kentteki
Seluklu askerleri, 19 Haziran 1097de yaplan bir anlama gereince, 22 yldan
beri Seluklu bakenti olan znik Bizansllara teslim edildi. ehirdeki Seluklu
hzinelerini bizzat alan A l e k s i o s , ehrin yamalanmasna izin vermedii gibi,
iindeki Trklere de ok iyi davrand ve onlarn kurtulu akas karlnda sal
verilmelerine msaade etti. te yandan znikten ekilen K l A r s l a n H a
llar Anadolu ilerinde karlamak amacyla D a n i m e n d C m t e k i n
431
A h m e t G a z i ile Kayseri Seluklu emri H a s a n a Sratle gelip kendisine

katlmalarm bildirdi. ok gemeden K l A r s l a n n komutasnda topla
nan Seluklu ordusu, Eskiehir ovasnda, Hallarla giritii iddetli bir meydan
savanda (Temmuz 1097), genellikle ksa snglerle ve oklara sahip bulunmalar
ve zrhsz olmalar yznden, batan aa zrhl ve uzun mzrakl Hal valye
leri karsnda yiite savap onlara ar kayplar verdirmelerine ramen baar
l olamadlar ve dolaysyla geri ekildiler. Bylece Trkiye Seluklular, Marmara
ky blgesini brakp Orta-Anadoluya ekilerek toplanmaya baladlar. Sultan
K l A r s l a n , Eskiehirden Konyaya erien ve zaman zaman Seluklu kuv
vetlerinin basknlarna urayan Hallara kar Danimendli G m t e k i n A h
m e t G a z i , emr H a a n ve dier Seluklu emirleriyle birlikte Ereli
yrelerinde yeni bir savaa giriti ise de burada da baarl olamad. Bununla bir
likte emr H a a n , kuzeye ynelip Kayseriye doru ilerleyen ok saydaki bir
Hal ordusuna kar yiite savat. Emr H a a n , daha sonraki yllarda, yine
Hallarla, ekilmek zorunda kald da eteklerinde giritii arpmalarda e
hit oldu (Aa yukar 1109/10 yl iinde). Onun, yamalarnda kahramanca sa
vat bu daa, kendi ad (Haan Da) verilmi, bu yrelerde trbe ve ziyaretghlar
kurulmu ve H a a n B e y in kffara kar gsterdii yiitlikler, yzyllarca Trklerin anlarnda yaam ve yaamaktadr. Anadoluda pek fazla bir direnile kar
lamayan bu Hal kolu, Kayseri, Gksn ve Mara yoluyla gney ynne hare
ket ederken, Glek Boaz zerinden ukurovaya inen baka bir Hal kolu da
Seluklu ynetiminde bulunan bu blge ehirlerini elegeirmitir.
Bu Hal harekt sebebiyle Trkiye Seluklu D evletinin byk apta zaafiyete uramasndan faydalanan Bizansllar, btn Adalar Denizi kylarna hkim
olduklar gibi, Seluklu ynetimindeki Karadenizin baz ky yrelerini de ele
geirmede pek glk ekmediler; ayrca ukurovada Hallarn eline geen kent
ve kalelere de sahip oldular.
Sultan K l A r s l a n , Trkiye Seluklu Devletini ciddi olarak sarsan Hal
harektnn sona ermesinden sonra bakent znikin de Bizansn eline gemesi
sebebiyle Konyay bakent yapm ve Trkleri Orta-Anadolu da toplamaya bala
mt. Sultan, Danimendli G m t e k i n A h m e t G a z i nin Hallar M a
latya yrelerinde yenilgiye uratmas (1101) zerinde harekete geme Hal
ordusunu Iznik-Eskiehir arasnda iyice yprattktan sonra bu kez, A h m e t G a z i ile birlikte Amasya yrelerine erien bu Hal ordusunu bu kez ar bir yenil
giye uratp yok ettiler. K l A r s l a n , ayrca Akehir-Konya-Ereli yolundan
Suriyeye inmekte olan baka bir Hal ordusunu Ereli yrelerinde deta imha
etti (1101). Bylece o, Hallara Trkiyede byk darbeler vurduu gibi, artk
onlarn bir daha Anadolu yoluyla Suriyeye geen mitlerini de krm oluyordu;
hatt onun bu baars sonucunda Bizans imparatoru A l e k s i o s , K l A r
l a n la yapt bir antlama gereince, M arm ara kylar ile zmir ve Antalya nn
Bizansa braklmasna karlk A na doluda Bizansa geen blgeleri Seluklula
ra geri verdi. K l A r s l a n , Bizansla yapt bu anlamadan sonra Halla
432
rn bask ve zulmnden bkan Elbistan Ermenilerinin bavurusu zerine, harekete
geip Mara ve yrelerini Hallarn elinden alm, daha sonra da H aleb Seluk
lu meliki R d v a n n ars zerine, Antakya Hal prensliine kar bir sefere
kmaya karar vermiti. Fakat mttefiki durumunda bulunan Danimendli A h
m e t G a z i nin M alatyay fethettikten sonra tutsak ald Antakya Hal pren
si B o h e m u n d v e R i c h a r d kurtulu akas karlnda serbest brakmas
sonucunda, ortaya kan anlamazlk zerine, bu seferden vazgeti.
Seluklu hkim iyetinin yaylmas
Sultan, yukarda belirtildii zere, Mara blgesini Hallardan temizledik

ten sonra G m t e k i n A h m e t in lm zerine yerine geen olu Ya b a s a n n eline geen M alatyaya yryerek kuatmaya balad, baskya
dayanamayan Y a b a s a n , amanla kenti sultana teslim etmek zorunda kald
(Eyll 1105). Bylece M alatyay fethile Danimendlileri tbiiyeti altna alan K
l A r s l a n , btn Trkiyede Seluklu hkimiyetini salamak ve bylece si
yas birlii kurmak amacyla, douya yneldi. Bu sralarda Dou ve Gney-dou
A nadoluda Byk Seluklu Devletine vasal statyle bal bulunan birtakm Trk
beylikleri ( Y n a l o l u b r a h i m Diyarbakrda , K z l A r s l a n Siirtte,
A l p t e k i n Erzende, S k m e n e l - K u t b Ahlat ve evresinde, u b u k o l u M u h a m m e d H arputta v e Z i y a d d i n M u h a m m e d de Silvanda) bu
lunuyordu. K l A r s l a n , nce Silvana gidip burasn devletine balayp naib
atad bura hkimi M u h a m m e d e ayrca Elbistann da ynetimini verdi. Sul
tann bu seferi srasnda, Erzurum Saltuklu ve Ahlattaki Skmenli emrler d
nda, blgenin dier emirleri, kendisine tbiiyetlerini arzederek Hallara kar
onun emrine girdiler. Sultan, beraberinde, yukarda adlar geen emrler olduu
halde, Urfa Hal kontluuna kar harekete geip Urfay kuatt (1106). Fakat
o, Musul Seluklu valisi k r m n Harran kendisine teslim edeceini bil
dirip, davet etmesi zerine, kuatmay brakp Harrana gitti; fakat ok gemeden
hastalanmas sebebiyle M alatyaya dnmek zorunda kald. Bylece K l A r s
l a n , Dou ve Gney-dou Anadolu seferi ve dolaysyla Urfa kuatmasn tamam
layamad.
Sultann lm
Byk Seluklu Devleti sultan M u h a m m e d T a p a r tarafndan Musul ve

yreleri Seluklu valiliine atanan emr a v l S a k a v u nun ehre yryerek
vali k r m bozguna uratp ldrmesi zerine, Musul ilerigelenleri, k r m n olu Z e n g i yi vali olarak tandlar ve bu sralarda M alatyada
bulunduunu grdmz K l A r s l a n davetle ehri kendisine
vereceklerini bildirdiler. Beraberinde Am id ve Harput beyleri olduu halde, der
hal harekete geen sultan, Nusaybinde kendisini karlayan Musul, ilerigelenleriyle birlikte ehre girdi ve M u h a m m e d T a p a r adna okunan hutbeyi kendi
adna deitirdi ve baz atamalar yapmak suretiyle (olu a h i n a h melik, emr
433
B o z m da atabeklie), ehir yneticilerini deitirdi; bylece Musul, Trkiye

Seluklu Devleti snrlar iine alnm oldu (19 Nisan 1107). Fakat te yandan M u
su lun sultan K l A r s l a n tarafndan fethini haber alan emr a v l , M a r
din Artuklu emri l l g a z i , Haleb Seluklu meliki R d v a n ve k r m n
bir ksm askerleriyle birlikte hareketle, Rahbeyi elegeirip M usula yrmek zere
idi. Bunun zerine harekete geen K l A r s l a n ile a v l ve mttefikleri
arasnda, H obur rma yrelerinde yaplan savata, beraberindeki beylerin a v l
tarafna gemeleri sonucunda, esasen kuvvetleri az olan K l A r s l a n , pek
ok yiitlikler gstermesine ramen yenilgiden kurtulamad, kendisinin ve atnn
zrhlarnn arl sebebiyle, ok yamuru altnda girdii Habur rmanda bou
larak hayatn kaybetti (13 Haziran 1107). Ancak bir sre sonra bulunan cesedi
Silvana gtrlp orada defnedildi ve daha sonra yaplan trbeye Sultan Trbesi
(Kubbetssultan) ad verildi. Ynetiminde daima adil davranm olan sultan K
l A r s l a n n lm, tebaas Mslim ve gayr Mslim halk arasnda derin zn
t yaratm, hatt eski Ermeni tarihilerinden Urfal M a t e o s , Sultann lm
sebebiyle Hristiyanlar byk matem tuttular; nk o, her bakmdan iyi ve tatl
bir zatt ifadesiyle bu hususu belirtmitir. Ayrca Malatya Sryanileri, ehir h
kimi G a b r i e l e kar K l A r s l a n m ynetimini yeledikleri gibi, Elbis
tan Ermenileri de Hallara kar sultann tebaas olmay itenlikle kabul
etmilerdir. Sultan K l A r s l a n , onbe yllk saltanat zamannda, bir yan
dan Bizans, br yandan da Hallarla ok zor artlar altnda, mcadelelerde
bulunmu, ayrca Trkiyedeki feodal durumda bulunan Trk beyliklerini hki
miyeti altna almak suretiyle Anadolu birliini kurmada byk aba va baar
gstermi olan bir Trk sultan olarak tarihe gemi ve arkasnda a h i n a h , M e s u t , A r a p ve T u r u l A r s l a n adlarnda drt erkek ocuk brak
mtr.
Sultan K l A r s l a n m lmyle sona eren savatan sonra emr a v l
sultann olu a h i n a h v e B o z m m savunduklar M u su la yryp elegeirdi v e a h i n a h sultan M u h a m m e d T a p a r a gnderdi. A m anla kur
tulan emr B o z m , sultann karsyla birlikte Malatya ya gelmi ve sultann
en kk olu T u r u l A r s l a n Trkiye Seluklu Devleti sultan olarak iln
ettirmitir. Fakat daha sonra sultan M u h a m m e d T a p a r , yannda bulunan
a h i n a h , Malatya ya gndererek T u r u l A r s l a n tahttan indirip Sel
uklu sultan yapt. Fakat ok gemeden a h i n a h , daha sonra ayrntl ola
rak anlatlaca zere, yalnz bana Trkiye Seluklu sultan olmay baard.
Bizans saldrs
Sultan K l A r s l a n m lmn ve Trkiye Seluklu D evletinin ciddi

bir sarsnt geirmesini frsat bilen Bizans imparatoru A l e k s i o s , derhal hare
kete geerek Edremit-Antalya arasndaki memleketleri igale balad, blgede otu
ran Trkleri, ar bir kyma da tbi tuttu. Bizansn bu zulm ve vahetinden
kurtulabilen Trkler, karalar giyerek Trkiye ilerine ekilmek zorunda kald
434
lar. Bizansllarm Trklere kar giritii bu kym hareketleri zerine, zellikle

Hallara kar baarl mcadeleleri sebebiyle ad efsaneleen Kayseri Seluklu
emri H a a n B e y , toplad kuvvetlerle Trklere imha hareketini uygulayan
ve bu sralarda A laehirde bulunan F i l o k a l e s zerine yrd ve ehri iddet
le kuatt. Fakat H a a n B e y in, kuvvetlerini e ayrp zmir, Krkaa, B er
gama ve Kk Menderes yrelerindeki Kelbianosa sevketmesini frsat bilen
F i l o k a l e s , saldrya geip H a a n B e y i yenilgiye uratt (1109/10). Bu olay
dan sonra kaynaklarda, H a a n B e y hakknda herhangi bir bilgi yer almamak
tadr. Ote yandan Trkiye Seluklu Devleti nin ciddi bir buhran iine dmesinden
ve paralanmasndan istifade eden ve ukurovada bir prenslik kurmaya alan
Ermeniler ile, Mara, Elbistan ve Ceyhan blgesini igale alan Hallar, Trk
topraklarna devaml olarak saldrlarda bulunmakta idiler. Bunun zerine hare
kete geen 12 bin kiilik bir Seluklu ordusu, ukurova y fethe giritii gibi, G o g V a s i 1 in elindeki Keban yrelerindeki Pertus kalesine kadar fetih hareketleri
ni srdrd ve Erm enileri Gksuna kadar ekilmek zorunda brakt; ayrca Cey
han rma yreleri de Hallardan temizlenip kurtarld.
III.
AHNAH DEVR
<E|hta k ve Bizans la almalar
Sultan I. K l A r s l a n n olu a h i n a h , Byk Seluklu Devleti sul

tan M u h a m m e d T a p a r n yannda bulunduu sralarda, sultann emriyle
veya ondan gizlice kaarak Trkiyeye gelip, nce Malatya, sonra da Konyada Trki
ye Seluklu D evletinin nc sultan olarak tahta oturdu. a h i n a h m devri
ve tarih kiilii hakknda pek ayrntl bilgiye sahip olamadmz gibi, imdiye
dein onun adna baslm bir para veya bir kitabe de elimize gememitir. a
h i n a h , tahta getii yl (1110), Bizansllarm eline geen Alaehire kar bir
Seluklu kuvveti gnderdiyse de buradaki Bizans valisi K o n s t a n t i n G a b r a s tarafndan yenilgiye uratld, bunun zerine a h i n a h , Bizansla bar
yapmak zorunda kald. Bununla birlikte imparator A l e k s i o s un hastaln
frsat bilen a h i n a h , Seluklu kuvvetlerini yeniden Bizans topraklarna sevkedip Iznike kadar olan blgeyi istil ile denetimi altna ald. Ayrca Seluklu
emrleri M u h a m m e d ve M o n o l o g , Bursa ve Ulubat zerinden ileri hareket
lerini srdrerek anakkaleye kadar ulatlar; bu arada Edremit ve Karaaa
da Seluklu kontrolne geti. Bu Seluklu asker hareketleri zerine A l e k s i o s , znik Bizans valisi K o m i t z e s i Seluklulara kar gnderdi, fakat yaplan
savata, ar bir yenilgiye urayarak tutsak alnd. Bunun zerine A l e k s i o s ,
bizzat harekete geip Eskiehir yrelerinde engebeli araziden Ktahyaya doru
ilerledi ve bu blgede bulunan bir ksm Seluklu kuvvetlerini bozguna uratt.
Derhal kar saldrya geen emr M u h a m m e d , Eskiehir yrelerindeki Trk
menlerle birlikte imparatoru izledi ve ona ypratc darbeler indirdi. A rtk sava
a devam edemeyen A l e k s i o s , stanbula dnmek zorunda kald. Fakat bir yl
sonra sultan a h i n a h m, bu sralarda Trkiyeye geden kesif Trkmen kit
leleriyle harekete geeceini haber alan imparator, eitli milletlerden olutur
duu bir orduyu A nadoluya gnderdi, kendisi de znik zerinden Ulubat ve
Manyas Gl yrelerine geldi; Seluklu kuvvetlerini izlemek amacyla da bir miktar
kuvvet evketti ise de bunlar, Seluklulara eriemediler. te yandan Seluklu akn
clar, bu blgedeki Bizans memleketlerini aknlara urattlar. Bunun zerine ye
niden harekete geen A l e k s i o s , K o m i t z e s i, Seluklu emri B o a nin
436
savunduu B olvadine gnderirken, baka bir Bizans kuvvetini de Seyitgazi ze

rine evketti. Bu sralarda, bu blgeye hareket eden Seluklu emri M o n o l o g ,
Bizans komutan B a r d a s geri ekilmek zorunda brakt, imparator, kendisi
ne katlan B a r d a s ile birlikte Akehiri igal etti; bu sralarda Seluklu kuvvet
leri Bizans ordusunu ypratma hareketlerinde bulunmakta idiler. Fakat ok
gemeden sultan a h i n a h , A l e k s i o s ile yapt meydan savanda baar
l olamayp geri ekildi; bununla birlikte Seluklu kuvvetleri, Bizans ordusunu
gece basknlaryla bir hayli kayp verdirerek yprattlar. Fakat ok gemeden kar
dei M e s u t un kendisine kar harekete getiini haber alan sultan a h i n a h ,
Seyitgazi yrelerinde giritii bu seferde baarl olamayan A l e k s i o s la bulu
up bir bar antlamas imzalamak zorunda kald. te yandan, beraberinde, kaynbabas Danimendli emr G a z i olduu halde, harekete geen M e s u t , Konya
Seluklu tahtn elegeirdikten sonra Seyitgazi yrelerinde bulunan kardei a
h i n a h zerine yrd. Bu srada a h i n a h m, kardei M e s u t un hare
kt hakknda bilgi almak iin gnderdii birka kii, yolda bulutuklar
M e s u t la anlap hile ile geri a h i n a h a geldiler ve ona Konya yolunun
gvencede olduunu bildirdiler. Bunun zerine Konya ynne hareket eden a
h i n a h , bir sre sonra kardei M e s u t un ordusuna rastlad. Bylece adam
larnn ihanetine uradn anlayan a h i n a h , Bizans imparatoruna snmak
amacyla sratle geri dnerek Akehir ynlerinde bulunan bir kaleye girmek ze
re iken M e s u t un kuvvetleri tarafndan kskvrak yakaland ve derhal gzleri
kr edildikten sonra Konyaya gtrld (1116); bylece a h i n a h n saltanat
devresi de sona ermi oldu; fakat ok gemeden, gzlerinin tamamen kr olmad
ve dolaysyla saltanat mcadelesine giriebilecei ihtimaliyle sultan M e s u t ,
onu bodurarak ldrtt (1118).
I.
zzeddi n m e s u t
devri
z z e d d i n M e s u t un Trkiye Seluklu saltanatna gemesinden aa yu

kar iki yl sonra Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s lm ve yerine
II. I o a n n e s K o m n e n o s (1118-1143) gemiti. Esasen srdrlen Seluklu fe
tihleri srasnda, Denizli ve yrelerinin Bizanstan geri alnmas ve bu blgedeki
fetihlerin geniletilmesi zerine I o a n n e s , bir sefer dzenleyerek buradaki Sel
uklu valisi B a a r a y yenilgiye uratp D en izliyi yeniden elegeirerek stan
bu la dnd. Bununla birlikte I o a n n e s , Seluklu asker hareketlerinin zellikle
Bat ve Gney-Anadoluda yeniden younlamas zerine, 1120/21 ylnda, bu bl
geye yeni bir sefere karak Uluborlu ve Antalya yrelerinde baz yerleri elege
irdi. Fakat Peenek Trklerinin Balkanlar, Trakya ve Makedonyada geni apta
aknlara girimeleri sebebiyle, stanbula dnmek zorunda kald, bylece Seluk
lu aknclar, Bizans topraklarna kar yeniden harekete geme frsat buldular.
Bu sralarda D ou-Anadoluda siyas durum yle idi:
Gney-dou Anadolu, Suriye ve Filistinde Hallarla mcadeleler devam eder
ken, Erzincan, Kemah ve Divrii blgesinde hkim olan Mengceklilerle Malat

Seluklu meliki T u r u l A r s l a n arasnda atmalar olmakta idi.
Memleketinin istilya uramas zerine M e n g c e k o l u s h a k , Trabzon
Rum hkmdar K o n s t a n t i n G a b r a s la T u r u l A r s l a n ve Danimendli
G a z i ye kar bir ittifak yapt ve Gmhaneye bal iranda, 1120 ylnda ya
plan savata, s h a k ve G a b r a s yenilgiye urayp tutsak alndlar. Bu savalar
da ve zellikle Hallara kar srdrlen mcadelelerde T u r u l A r s l a n n
atabeyi Artuklu B e l e k G a z i , byk baarlar kazand ve nemli roller oyna
d. B e l e k , ayrca Malatya, Harput ve Palu yrelerinde yama hareketlerinde
bulunan Gerger Ermenilerine kar 1121 ylnda, bir sefer dzenleyerek onlar
yola getirdi. Ayn ylda, Kpaklarla ittifak yapmak suretiyle daha da glenen
Grc kral II. D a v i d , Grcistanda klayan Trkmenlerle , zellikle Tiflisteki
Mslman halka kar bask ve iddet politikas uygulamakta, ayrca irvan y
relerine dek uzanan memleketleri istil etmi idi. Irak Seluklu devleti sultan
M a h m u t un buyruuyla harekete geen sultann kardei Gence ve Erran bl
gesi meliki T u r u l , M ardin Artuklu emri 1g a z i , Bitlis ve Erzen emri T o ya
438
g a n A r s l a n , Grclerle yaptklar savata (1121), ar bir ekilde yenilgi ve

bozguna uradlar. Bunun zerine sultan M a h m u t , 1122 ylnda, Grcistana
bir sefer yaparak irvan elegeirdi ise de devlet iinde i sorunlarn ortaya k
mas sebebiyle buradan ayrlmak zorunda kald. Bunu frsat bilen Grcler, ye
niden istillara giritiler; fakat Hallara da byk darbeler vuran I l g a z i nin
lm sebebiyle onlara kar yeni bir sefer yaplamad.
Danimendli hkimiyeti
Sultan M e s u t devrinde, zellikle emr G a z i nin Danimendli tahtnda bu

lunduu devrede (1115-1134), Trkiyedeki siyasi hkmranln Seluklulardan
Danimendlilere getiini gryoruz. Gerekten sultan M e s u t u Trkiye Sel
uklu sultan yapan emr G a z i , sultan K l A r s l a n tarafndan fethedilen
ve lmnden sonra da olu T u r u l A r s l a n m ynetimine geen Malatya y
Aralk 1124de ele geirdi, bylece buradaki Seluklu hkimiyeti de sona ermi
oldu. Fakat te yandan Ankara ve Kastamonuda hkmran bulunan sultan M e
s u t un kardei melik A r a p , M e s u t la savaa tutuup onu yenilgiye uratt
ise de Bizans imparatoru II. I o a n n e s ten yardm salayan M e s u t , bu kez kaynbabas emr G a z i ile birlikte A r a p yenilgiye uratt. Fakat melik A r a p ,
bir yl sonra (1127) Trk ve Ermenilerden salad kuvvetlerle oluturduu bir
orduyla, sultan M e s u t ve emr G a z i ile yapt savalarda, nce baarl oldu
ise de Malatya yresinde yenilgiye urad ve Bizansa snmak sorunda kald. Bu
baarlardan sonra emr G a z i , M alatyadan Bat-Anadoluya kadar uzanan bl
gelerde tam bir hkimiyet kurmay baardktan baka kuzeyde Karadeniz kyla
rn da hkimiyeti altna ald. Daha sonra emr G a z i , H al liderlerinden II.
B o h e m u n d kumandasndaki Hal ordusunu ukurovadaki Anazarba kalesi
yrelerinde ar bir yenilgiye uratt, hatt bu savata B o h e m u n d da hayatn
kaybetti (1130). Bu zaferden sonra emr G a z i , ukurovadaki baz Erm eni kale
lerini de fethetti. Ote yandan emr G a z i ve sultan M e s u t un doudaki bu me
guliyetlerini frsat bilen Bizans imparatoru I o a n n e s , Kastamonuyu elegeirdi,
fakat ok gemeden emr G a z i , burasn yeniden fethetmeyi baard. Fakat da
ha sonra sultan M e s u t ve emr G a z i nin Bat-Anadolu kylarnda fetihlere
girimeleri zerine I o a n n e s in, yeniden harekete geip Kastamonuyu elegeirmesi zerine, Amasya ve ankr Seluklu valileri A l p A r s l a n ve T u
r u l ile birlikte b r a h i m , n a l v e A y d o d u adlarndaki emrler imparatora
tbi olmak zorunda kaldlar. Bunun zerine emr G a z i de kar harekta bala
yarak Kastamonuyu yeniden elegeirdikten baka Albara kalesini de fethetti. Ote
yandan I o a n n e s , ordusuyla harekete geerek Kastamonu ve ankr kentleri
ni kuatt. ankry elegeirdi, tutsak alnan Trkler, stanbula gnderildi., Ve
fat eden babas emr G a z i nin yerine Danimandli tahtna geen (1134) melik
M u h a m m e d , btn anlamazlklar bir tarafa brakarak sultan M e s u t la
bir ittifak yapp I o a n n e s e kar mcadeleye girierek ankr ve yrelerini
Bizanstan kurtardlar (1135). Bu savalardan sonra melik M u h a m m e d , 1136
ylnda, Hallara kar harekete geip, Mara zerine yrd ve Gksnu fet
439
hetti. Bu arada A f i n kumandasndaki bir Trk birlii Suriyedeki Lzkiye ky

kentine kadar aknlarda bulundu. Bunun zerine imparator I o a n n e s , Erm eni
ve Hallara kar ukurovaya bir sefer dzenleyerek Tarsus, Adana, Misis ve
Anazarbay elegeirdi; bu arada Antakya ve Urfa Hal prensleri, imparatora gelip
Kendisine tbi olduklarn bildirdiler. te yandan sultan M e s u t , ordusuyla
imparatoru izleyerek ukurovaya gelmi idi. imparatorun Kuzey-Suriyede istil
harektnda bulunduu sralarda, sultan M e s u t , Adana yrelerini istil ile gayri
M slim halkndan birounu tutsak alp gtrd. Bylece Seluklu sultan tara
fndan sktrlan Hal ve Ermenilerden artk yardm ve destek alamayan I o a n n e s , sultan M e s u t 1la bir bar antlamas yapmak zorunda kald,
imparatorun baarsz ukurova ve Kuzey-Suriye seferinden stanbula dnn
den sonra sultan M e s u t , Mara yrelerine saldrp (1138), Hal ve Erm eniler
den tutsaklar ald. Bu sralarda Danimendli melik M u h a m m e d de Keban,
Feke ve Kzlda fethedip Zublas kalesini kuatm idi (1139). Daha sonra sultan
M e s u t ve melik M u h a m m e d , Bizansa kar asker hareketlerini srdrd
ler. Melik M u h a m m e d , Bizans a geen Karadeniz ky blgelerini fethetti, daha
sonra da Elbistan ve yrelerinden saldrya geen Hallar yenilgiye uratt. Bu
sralarda sultan M e s u t da Sakarya rma boylarna kadar fetihlerini uzatmak
ta idi. Bu arada Trabzon hkimi K o n s t a n t i n G a b r a s d a Bizans aleyhine Sel
uklularla bir ittifak yapmak suretiyle, bamsz bir hale gelmiti, imparatorluk
aleyhine gittike gelimekte olan bu asker ve siyas hareket ve etkinlikler zerine
I o a n n e s , 1139 ylnda, ordusuyla harekete geip N iksar kuatt ise de artan
Seluklu saldr ve basks sebebiyle kuatmay brakmak zorunda kald ve 1141
ylnda, stanbula dnd. Bunun zerine sultan M e s u t , Pamfilya blgesini
( Gney-bat Anadolu) fethe balayarak U luborluyu kuatp sktrmakta idi; bu
arada dier Seluklu kuvvetleri de Antalya yrelerine saldrlarda bulunmakta
idiler. Bu asker hareketleri durdurmak amacyla imparator I o a n n e s , 1142 y
lnda, harekta balayp Beyehire kadar ilerleyerek Beyehir GZndeki adala
r igal etti ve Seluklulara bal olan Hristiyan halk Konyaya srd. Daha sonra
ukurovaya giden I o a n n e s , burada 1143 ylnda ld.
Seluklu-Danimendli atmalar
Danimendli hkmdar melik M u h a m m e d in lm (Aralk 1141/42) ze

rine, oullar arasnda kan yetki atmalar sonucunda, Danimendli devleti
nin Anadoludaki siyas kudreti zayflad ve dolaysyla Trkiye Seluklu Devletinin
lkedeki hkimiyeti yeniden nem ve kuvvet kazand. Sultan M e s u t , melik M u h a m m e d in olu Z n n u n u (dier oullar Y u n u s ve b r a h i m idi), bir
leen amcalarna kar destekledi ve hatt Malatya Danimendli meliki
A y n d d e v l e ve Sivas meliki Y a b a s a n a kar harekete geerek Sivas
alp M alatyay kuatt (Haziran 1143). Fakat sultan, M a n u e l K o m n e n o s un kumandasndaki Bizans ordusunun ukurova seferinden dnnde Seluklu
topraklarna girmeleri zerine kuatmay brakt. II. I o a n n e s in lmnden
sonra yerine en kk olu I. M a n u e l K o m n e n o s un (1143-80) tahta ge
440
mesi srasndaki ciddi ve zayf durumdan istifade eden sultan M e s u t , A y n d d e v l e nin ynetiminde bulunan Ceyhan ve Elbistan kent ve yrelerini feth ile
olu K l A r s l a n blgeye melik olarak atad (1144) ve daha sonra da M a
latya ya ynelerek kenti kuatmaya balad. Fakat yeni Bizans imparatoru M a n u e l in kuvvetli bir orduyla Seluklu lkesine ynelmesi zerine, kuatmay
brakmak zorunda kald. Sultann Danimendli devletine kar giritii asker ha
rekt karsnda Y a b a s a n v e A y n d d e v l e , ona kar cephe aldktan ba
ka Bizansllarla da bir ittifak yaptlar. Bu ittifak zerine M a n u e 1, sultan
M e s u t a kar harekete geip ukurovaya kadar ilerleyerek buradaki Erm eni
lerle Seluklular aleyhine bir antlama yapt, fakat hastalanmas sebebiyle stan
b u la geri dnd. Bunun zerine sultan M e s u t , Bizansllarm Erm eni ve
Hallarla olan ilikilerine engel olmak amacyla Brakena kalesini fethetti (1146).
Trkiye Seluklu D evletinin snrlarn, A na doluda Bizans aleyhine geni
letmesini salayan asker hareketleri durdurmak amacyla imparator M a n u e 1,

kalabalk bir orduyla bir sefere karak Bat-Anadolu ynnde harekete geti ve
Menderes rma havzasnda Seluklular tarafndan fethedilen kentleri elegeirdikten sonra Konya ynne hareket etti. Akehir yrelerine eritii zaman ilk kez
bir Seluklu ordusuyla savaa giriti. Bu sralarda sultan M e s u t , M alatyay ku
atmakta idi. Seluklular, kalabalk Bizans ordusu karsnda geri ekilmek zo
runda kaldlar; Bizanshlar Akehir *i igal ile atee verdiler. te yandan sultan
M e s u t , sratle gelerek Konya yrelerinde M a n u e 1 ile giritii savata Bizans
ordusunu kesin bir yenilgiye uratt. Bu yenilgiden sonra M a nu e 1, sultan M e
s u t la bir kez daha savaa cesaret edemedi. Bununla birlikte II. Hal seferini
oluturan Hal ordularnn harekete gemesi zerine, sultan M e s u t , M a n u e 1 ile, daha nce Bizans tan ald Antalya ve el yrelerindeki birtakm yerleri
ve Brakena kalesini Bizansa brakmak suretiyle bir bar antlamas imzalad.
H allarla savalar
Kuzey-Suriye ve Irak Trk Atabekler D evletinin nl hkmdar I m a d e d -
d i n Z e n g i nin 1144 ylnda Urfa Hal kontluunu ortadan kaldrmas zeri

ne, Fransa kral V II. S a i n t L o u i s ve Alm an imparatoru III. K o n r a d n
komutalarndaki kalabalk Hal ordular (II. Hal seferi) harekete geirildi. A l
man imparatorunun kumandasndaki ordunun znik zerinden Eskiehir ynne
ilerlemekte olduunu haber alan sultan M e s u t , Eskiehir yrelerinde Ekim
1147de bu Hal ordusunu ar bir bozguna uratp deta imha etti, biroklarn
da tutsak ald. Alm an imparatoru K o n r a d , dalardan, ormanlardan kaarak
cann glkle kurtarabildi. te yandan K o n r a d n bu hezimetini haber alan
Fransa kral L o u i s , emrindeki orduyla znik, Balkesir, Bergama ve zmir ze
rinden Seluklu kuvvetlerinim saldrlar karsnda hrpalana hrpalana Deniz
liye ulaabildi. Buradan Antalyaya giderken zaman zaman Seluklu ve aralarnn
ak olmas sebebiyle Bizans kuvvetlerinin saldrlarna urad ve olduka kayp
lar verdi. Bizans ve Hallara kar kazand bu zaferler sonucunda sultan M e
s u t , Seluklu hkmranln Anadolu da yeniden kurmu ve kffara kar
441
kazand bu baarlar dolaysyla Badat Abbasi halifesi, kendisine hilatler gn

dermek suretiyle tebriklerde bulunmutur. Sultan M e s u t , daha sonra Hallar
ve Danimendlilerle mcadelelere girimitir. yleki: Sultan, beraberinde olu
K l A r s l a n olduu halde, 1149 ylnda, Hallar tarafndan igal edilen M a ra, 1150 ylnda da Gksn, Behisni, Gynk, Gaziantep, Dlk ve Rban kent
lerini fethettikten baka Telbiri de kuatt; fethettii bu kent ve kaleleri, olu
K l A r s l a n n ynetimine brakt. Bu sralarda damad atabek N u r e d d i n M a h m u t , Danimendliler ve Artuklular da Hallara kar saldrlara ba
layarak nemli baarlar kazandlar.
Sultan M e s u t , zellikle Hallarla giritii bu mcadeleler srasnda, D a
nimendli hkmdar Y a b a s a n m 1151 ylnda, Karadeniz kylarna saldr
mas ve bu sralardaki Malatya Danimendli hkmdar Z l k a r n e y n i l e kendi
aleyhine bir anlama yapmas zerine (1152) harekete geerek Y a b a s a n savamakszn itaat altna aldktan sonra Malatya zerine yryp kuatt. Savaa
cesaret edemeyen Z l k a r n e y n v e annesi, sultann katna kp itaatlarn arzettiler. Bunun zerine M e s u t , kendisine tbi olarak ynetimi yeniden Z 1k a r n e y n ve annesine brakt. Bylece sultan, Sivas, Malatya ve Kayseride hkm
sren Danimendli emirlerinin kendisine tbi olmalarn salam oldu. Bu se
ferden sonra M e s u t , Ermeni prensi II. T o r o s un Anazarba, Misis, Tarsus ve
A d a n a y igal etmek suretiyle, buralardaki Bizans hkimiyetine son verdikten
baka Trkiye Seluklu memleketlerine de saldrlarda bulunmas zerine, damad
Danimendli Y a b a s a n ile birlikte harekete geti. Fakat T o r o s un itaat
arzetmesi zerine, savamakszn geri dnd. Bununla birlikte ok gemeden To r o s un Hallarla da ibirlii yapp yeniden harekta balamas zerine sultan,
bu kez, daha byk bir orduyla ukurovaya inip Osmaniyeye kadar ilerledi;
bu sralarda ortaya kan veba salgn ve atlar telef olan Seluklu ordusunun ya
ya kalmas ve arlaan iklim artlar sebepleriyle, seferini tamamlayamadan geri
dnmek zorunda kald. ok gemeden sultan, hastaland, leceini hissederek
Trkiye Seluklu Devletini olu K l A r s l a n , a h i n a h ve D o l a t
( D e v l e t ) arasnda bltrd ise de seferlerinde daima beraber gtrd E l
bistan meliki K l A r s l a n Seluklu tahtna oturttu ve dier iki olunu ona
tbi kld. Bu son icraatndan ok gemeden sultan M e s u t , 1155 ylnda hayata
gzlerini yumdu. Trkiye Seluklu D evletini Danimentlilerin hkimiyetinden
kurtararak devleti deta yeniden ihya eden sultan t z z e d d i n M e s u t , gerek
Bizansllara gerekse, Hallara kar byk baarlar elde ederek devletinin s
nrlarn geniletmeyi baa' i, lkedeki eitli gayri Mslim tebaaya adil dav
ranm, memleketin birok erlerinde (zellikle bakent Konyada) imar faali
yetlerinde bulunmu, hatt onun, Amasya yrelerinde Simre adnda, iinde camiiler, zaviyeler ve su tesislerinin bulunduu bir kent ina etmi olduu da riva
yet edilmitir. Romania (Rom allar lkesi) adyla anlan Anadolu, sultan M e s u t
devlerinden itibaren Turkia (Trkiye) olarak sylenip yazlmaya balanmtr. Bu
nunla birlikte Anadolu lkesi, Islm kaynaklarnda Diyar Rum (R um diyar) ve
ya yalnzca Rum olarak kaydedilmitir.
V.
II. KILI ARSLAN DEVR
Babas sultan M e s u t tarafndan 1144 ylnda, Elbistan melikliine atanan K l A r s l a n , Hallara kar baarl savalarda bulunmu, hatt onlarn elin
de bulunan Mara, Gksn, Behisni ve Rban kent ve kalelerini fethetmeyi
baarmt. Babasnn ukurova seferinden dndkten sonra 1155 ylnda vefat
zerine Konya Seluklu tahtna oturdu; daha nce babas tarafndan Ankara ve
ankr melikliine atanan kardei a h i n a h ile D o l a t ve eniteleri Kayseri
Danimendli emri Z n n u n v e kardei Sivas emri Y a b a s a n kendisine tbi
bulunuyorlard. Fakat ok gemeden K l A r s l a n , taht iddiasyla harekete
geen D o l a t etkisiz duruma getirdikten sonra Kayseri ve Elbistana yryen
Y a b a s a n ile savaa girimek zere idi ki, zellikle din adamlarnn araya gir
mesiyle aralarnda bir bar imzaland. Ote yandan Seluklu devletinin bu i ka
rklklarn frsat bilerek Seluklu topraklarna saldrp halkn baka yerlere
sren Seluklu vasal Erm eni prensi T o r o s un kardei S t e f a n a kar hare
kta giriti. Mara ve Gksna giren sultan, ehirden srlenleri geri getirtip mal
ve mlklerine kavuturdu, daha sonra Pertus kalesine ekilen S t e f a n itaate
mecbur ettikten sonra Konyaya dnd (Austos 1157). Bununla birlikte o, devle
tin gney snrlarn Ermeni saldrlarndan korumak amacyla S a n c a r a h
E reliye, A r g u n a h N id eye v e T u r u l a h da Elbistana melik olarak
atad, bylece Ermenilere kar nlemler alm oldu.
Nureddin Mahmut la anlamazlk
Sultan, gneyde Seluklu topraklarna saldran enitesi Musul atabeki N u

r e d d i n M a h m u t a kar Hallarn da desteini alarak kalabalk bir orduy
la harekta balad. Bunun zerine, N u r e d d i n , igal ettii Seluklu
memleketlerini boaltp ekilmek zorunda kald (1157). Ote yandan sultann kuv
vet ve kudretinin sratle artp Trkiye Seluklu devletinin snrlarn geniletme
si zerine, ona kar, Bizans imparatoru M a n u e l K o m n e n o s ile Musul atabeki
N u r e d d i n M a h m u t , bir ittifak yaptlar. Derhal asker harekta balayan
M a n u e l , Ermenilere kar ukurovaya bir sefere kt ise de kendisine kar
balatlan bir isyan sebebiyle geri stanbula dnd. Fakat bir yl sonra yeniden
443
harekete geerek ulat Eskiehir yrelerinde Seluklu kuvvetlerinin basknlar

sonucunda, olduka ar kayplar verdi ve arlaan k artlar sebebiyle yeni
den stanbula dnd. Onun bu baarsz harektndan faydalanan Seluklu atl
kuvvetleri, sparta ve Denizli yrelerine kadar, birok kez, aknlara giritikleri
gibi, Danimendli emri Y a b a s a n d a Bafra ve nyeyi elegeirdi. Bunun ze
rine M a n u e 1, geni bir siyas saldrya geerek K l A r s l a n a kar, Y a b a s a n , saltanata gemesini destekleme vaadiyle sultann kardei Ankara ve
ankr meliki a h i n a h , Kayseri Danimendli emri Z n n u n ve kardei M a
latya emri Z l k a r n e y n ile bir ittifak yaptktan baka, gneyde Hallardan
da yardm salad. Bu ciddi durum karsnda sultan, M a n u e l v e Y a b a s a n a
zel eliler gnderip (1160), anlama nerisinde bulundu ise de her ikisinden
de red cevab ald. Bu arada o, Konyaya gelmekte olan Erzurum emri S a 11u k un kz olan karsn tutsak alarak kardei Z n n u n ile evlendiren Y a b a s a n a
kar harekete geti ise de Bizans askerlerinden yardm alan Y a b a s a n a ye
nildi. Bu kez siyasi saldrya geen K l A r s l a n , N u r e d d i n M a h m u t
un kardei E m r i M r a n ile birlikte M a n u e l e stanbula giderek bir
antlama yapmay baard. ok gemeden sultan, bat ynnden Y a b a s a n a
kar harekta balarken, doudan da, bu sralarda, sultann mttefiki durumunda
olan Harput Artuklu emri K a r a A r s l a n , Mardin emri N e c m e d d i n A l p
ve Erzen ve Bitlis emri F a h r e d d i n D e v l e t a h da saldrya geerek M alat
ya ili topraklarna girdiler; sratle ilerleyen sultan ise Sivas elegeirmiti. te
yandan Y a b a s a n , damad a h i n a h m yanna Ankara ya ekildi ve ora
da Austos 1164de ld. Bundan faydalanan K l A r s l a n , derhal Ankara
ve ankr illerine giderek kardei a h i n a h a saldrp yenilgiye uratt gi
bi, Danimendlilerin elinde bulunan Elbistan, Darende, Gedk ve Tohma suyu
yrelerini elegeirdi (1165) ve nihayet Kayseri ve Zamanty da alarak Z n n u n un Danimendli emirliine son verdi. Daha sonraki yllarda (1171), Malatyay D a nimendoullar ndan almak suretiyle, btn A n a d olu da Seluklu hkimiyetini
kurma yolunda nemli bir baar elde etmi oldu. Fakat te yandan N u r e d
d i n M a h m u t , kendisine snan a h i n a h , Danimendli ve bir ksm A r
tuklu emirleriyle K l A r s l a n a kar bir ittifak yaparak mttefiklerini
sultana tbi olan Sivastaki Danimendli emri s m a i l e gnderdikten baka,
sultana da Z n n u n un Kayseriye dnmesini, a h i n a h n hapse atlan o
cuklarnn salverilmesini bildirdi. Sultann pek olumlu bir cevap vermemesi ze
rine atabek N u r e d d i n , Mara, Gksn ve Behisni kent ve yrelerini
elegeirirken, Sivastaki mttefikleri de Kayseriye doru ilerlemekte idiler. te
yandan K l A r s l a n , N u r e d d i n in destek ve yardmlaryla Sivas n Z n n u n tarafndan alnmas ve N u r e d d i n in de Seluklu topraklarn istils ze
rine, harekete geerek ona kar yrdyse de aralarnn bulunup
N u r e d d i n in igal ettii Seluklu memleketlerini geri vermesi, sultann da
Z n n u n un Sivas ve dier Danimendli memleketlerinde hkmdarln ka
bul etmesi artlaryla bir antlama imzaland. Fakat N u r e d d i n in 1174 y
lnda lm zerine, K l A r s l a n , bir yl sonra (1175), bata Sivas olmak
444
zere, Niksar, Komana, Tokat ve yrelerini yeniden elegeirdi, Z n n u n da B i

zans'a kap snmak zorunda kald; bylece uzun yllar Anadolu hkimiyeti iin
Seluklularla mcadelelere gireen Danimendli ailesinin ynetim ve hkmran
lklar kesin olarak ortadan kaldrlm ve dolaysyla A nadoludaki mill birliin
kurulmasnda byk bir engel alm oldu.
M ryokefalon (M yriokephalon) zaferi
Daha nce grld zere, imzalanan anlama uyarnca Seluklu-Bizans ili

kileri dosta, srdrlmekle birlikte Bizans snrlarnda, zellikle Eskiehir y
relerinde, youn bir ekilde oalan devlete bal Trkmen kitleleri, Denizli,
Krkaa, Bergama ve Edrem ite dein Bizans memleketlerine aknlarda bulun
makta ve zellikle kaleleri tahrip etmekte idiler. Ote yandan Bizans imparatoru
M a n u e 1, bu aknlar durdurmak amacyla, A na doluya yeni kuvvetler gnder
mekle birlikte dzenleyecei bir sefer iin de asker hazrlklara balad. Onun
bu hazrlklarn haber alan K l A r s l a n , ona bir eli heyeti gndererek Da
ha nce yaplan bar antlamasnn yenilenmesini nerdi, fakat imparator, B i
zansa yneltilen Trkmen aknlarnn durdurulmas, Bizansa snan Danimendli
emri Z n n u n ile ehzade a h i a h n, daha nce ynetiminde bulunan mem
leketlerin Bizansa braklmas artlaryla buna raz olacan sultana bildirdi.
Bu artlar kabule yanamayan sultan, atl kuvvetler sevkedip Denizli yrelerine
kadar olan Bizans topraklarn ar bir ekilde tahrip aknlarna uratt. impara
tor, Bizans kuvvetlerinin eliinde, nce ehzade a h i n a h , daha sonra da
Z n n u n u Anadoluya gnderme giriiminde bulundu ise de K l A r s l a n n ald nlemler karsnda baarl olamad; a h i n a h v e Z n n u n , yeni
den Bizansa kamak zorunda brakldlar. Bunun zerine sultann ikinci bar
nerisini de reddeden M a n u e 1, iinde, Frank, Peenek, M acar ve Srp kuvvet
lerinin de bulunduu byk bir orduyla 1176 yl ilkbaharnda, harekete geerek
Denizli ynnde ilerledi; fakat ularda bulunan kalabalk Trkmen kuvvetleri,
Bizans ordusunu iddetle ve devaml olarak ypratmakta idiler. K l A r s
l a n , Bizans ordusunu, dar ve sarp Miryokefalon (Kum danl) vadisinde pusuya
drerek yapt byk bir meydan savanda, Bizansa ar bir darbe indirmi,
bylece M alazgirtten sonra Bizansa kar ikinci kez byk bir zafer kazanlm
oidu (Eyll 1176). A r bir yenilgiye urayan M a n u e 1, Seluklulara kar ina
ettirdii Eskiehir ve Uluborlunun dousundaki Sublaion mstahkem mevkileri
ni yktrmay kabul ettikten baka, Seluklu devletine sava tazminat olarak 100
bin altm demek zorunda kalmtr. Bu zafer sonucunda, gya A n a d olu ya yeni
den hkim olmak isteyen Bizansn btn aba ve giriimleri sona erdirilerek ar
tk bundan sonra Seluklular karsnda savunmada kalmas salanm ve
dolaysyla stnlk yeniden Trkiye Seluklu Devletine gemitir. Zaferden son
ra sultan K l A r s l a n , bata Badat Abbas halifesi olmak zere, btn Is
lm hkmdarlarna birer fetihnme gndererek kffar Bizansa kar kazand
byk zaferi mjdelemitir.
SELUK LU D EVLETLER TARH
445
Selklu-Eyyub ilikileri
Sultan K l A r s l a n , Bizansa vurduu bu byk darbeden sonra hl

Danimendlilerin elinde bulunan Malatya zerine yryp bir sre kuattktan
sonra ehri amanla teslim ald (Ekim 1178) ve Danimendlilerin Malatya ubesi
de bylece ortadan kaldrlm oldu. Daha sonra K l A r s l a n , Eyyub h
kmdarlar S a l h a d d i n e gnderdii bir eli araclyla Vaktiyle N u r e d
d i n M a h m u t un elegeirdii Seluklulara ait Rban kalesinin geri verilmesini
istedi (1179), fakat reddedilmesi zerine, kalenin alnmas iin sevkedilen ordu,
S a l a h a d d i n tarafndan yenilgiye uratld. Bununla birlikte Anadolu birlii
ni kurmaya alan sultan, bir yl sonra (1180) damad Diyarbakr ve Hasankeyf
Artuklu emri N u r e d d i n M u h a m m e d e kar harekete geti, o da S a 1 h a d d i n e snd. ok gemeden S a l h a d d i n in Seluklu lkesine yrmesi
zerine K l A r s l a n , veziri h t i y a r d d i n H a s a n gndererek S a
l h a d d i n ile bir bar antlamas imzalad; bylece her iki hkmdarn ara
sndaki gergin hava ve sava durumu, ortadan kaldrlm oldu. Bu anlamadan
ok gemeden sonra K l A r s l a n ve S a l a h a d d i n , zellikle ukurova
daki Trkmenlere kar saldrya geen Ermeni prensi II. R u p e n e kar hare
kete geerek onu itaat altna almlardr. Fakat 1182 ylnda, S a l h a d d i n in
Diyarbakr ve Silvan kalelerini alarak Dou-Anadoluya hkim olma abalar ze
rine, Seluklu-Eyub ilikileri yeniden bozulmaya balayacaktr.
Miryokefalon meydan sava yenilgisinden sonra stanbula dnen M a n u e 1 i n
sultanla imzalad antlama artlarn yerine getirmemesi zerine K l A r s 1 a n n A t a b e k adl bir emrinin kumandasnda sevkettii Seluklu ordusu, Ayd m a kadar olan Bizans memleketlerini istil ettiyse de bu emr, arpmalarda
hayatn kaybetti. Bununla birlikte Seluklu istil ve fetih hareketleri, durmak
bilmeden srp gitmekte idi. K l A r s l a n , M a n u e l in lmnden (1180)
iki yl sonra Uluborlu, Ktahya, Eskiehir ve yrelerini fethederek Seluklu s
nrlar iine ald; hatt bu arada Antalya da kuatldysa da fethedilemedi. Yap
lan btn bu fetihlerle ilgili olarak sultan, Malatya Sryan patrii M i k h a i l e
fetihname nitelii tayan bir mektup gnderdi. Sultann Bizansa kar giritii
bu asker hareketleri srasnda, Byk Seluklu Devleti sultan S e n c e r in, Karahtay ve Ouzlar tarafndan yenilgiye uratlmasndan sonra Trkistandan Ana
dolu ynne zaman zaman byk Trkmen kitleleri ge balad. Bylece Ana
d o lu da Trk nfusu Bizans aleyhine oalmakta ve Trkleme de o lde srat
kazanmakta idi.
lkenin blnmesi
Sultan K l A r s l a n nin uzun, yorucu ve baarl saltanat devresi sonunda,

yalanp takattan dmesi ve dolaysyla seferlere gidememesi sebebiyle, oullar!
arasnda sultan olma arzusu ortaya kt. K l A r s l a n , devleti, hanedan men
suplarnn, yani hkmdar oullarnn ortak mal sayan eski Trk feodal devlet
tresine uyarak, lkeyi onbir olu arasnda
446
1 K u t b e d d i n M e l i k a h a Sivas ve Aksaray,
2 R k n e d d i n S l e y m a n a h a Tokat ve yreleri,
3 N u r e d d i n S u l t a n a h a Kayseri ve yreleri,
4 M u g i s e d d i n T u r u l a h a Elbistan,
5 M u i z z e d d i n K a y s e r a h a Malatya ,
6 M u h y i d d i n M e s u t a Ankara, ankr, Kastamonu ve Eskiehir,
1 G y a s e d d i n K e y h s r e v e Uluborlu ve Ktahya yreleri,
8 N a s r d d i n B e r k y a r u k a h a Niksar ve Koyluhisar,
9 N i z a m e d d i
A r g u n a h a Amasya,
10 A r s l a n a h a Nide ,
11 S a n c a r a h a Ereli ve gney u blgesi
olmak zere, bltrd ve onlar buralara melik olarak atad (1186). Bylece K
l A r s l a n , sultan sfatyla Konyada oturmakta, oullar ise kendisine tbi
birer melik olarak atandklar ehir ve yrelerini ynetimleri altnda tutmakta
idiler. Bu hukuk statye gre, her melik, kendi adna hutbe okutup para bastr
makta, yaptklar binalara kitabe yazdrmakta ve hatt komu lkelerle eitli ili
kilerde bulunmakta idiler, fakat sultan nvann kullanamyorlard. Bylece
Trkiye Seluklular, bakent Konya ya bal onbir devlete ayrlm oldu. Bu b
lnmelere ramen Anadolu da Seluklu lkesi snrlar Bizansa kar korunduk
tan baka, fetihlere de devam edilmekte idi; Bizans u blgelerinde bulunan
G y a s e d d i n K e y h s r e v , R k n e d d i n S l e y m a n a h ve Trkmen
ler, Karadeniz, Kastamonu, Safranbolu ve Bat-Anadolu da Bizans'a kar baa
rl mcadelelerde bulunarak birok ve kaleleri fethettiler.
H allarla m cadele ve saltanat atmalar
S a l h a d d i n E y y u b nin Hallara byk darbeler indirmesi ve zel

likle Kuds fethederek buradaki Hal krallna son vermesi zerine, Avrupadan
Alman imparatoru F r i e d r i c h B a r b a r o s s a komutasndaki byk Hal or
dusu, 1190 ylnda A n a d olu ya gelip Seluklu snrlarna girdi. Hallar, impara
torun sultan K l A r s l a n la dost olmas ve beraberinde Seluklu elilerinin
bulunmas sebebiyle kolaylkla yollarna devam edebileceklerini umuyorlard. Fakat
Bizans u blgelerinde bulunan Trkmenler, zaman zaman basknlar yaparak on
lara ar kayplar verdiriyorlard. Hallar, ilk kez, Akehir yrelerinde Seluklu
ordusuyla savaa girdiler (1190). Ankara meliki M u h y i d d i n M e s u t ile Ulu
borlu meliki G y a s e d d i n K e y h s r e v in bu savata Seluklu ordusunun
banda bulunduklar anlalyor. Yaplan savata her iki taraf da ar kayplar
verdi, fakat Seluklu kuvvetleri, stn Hal ordusu karsnda, yeniden sava
mak zere, Konyaya ekildi. F r i e d r i c h B a r b a r o s s a komutasndaki Hal
ordusu ile melik K u t b e d d i n M e l i k a h n kumandasndaki Seluklu kuv
447
vetleri arasnda Konyada yaplan sava sonucunda, Seluklular yiite dmesine ramen zrhl Hal kuvvetlerine kar stnlk salayamad, bu sebeple
K l A r s l a n ve M e l i k a h , imparatorla bar yapmak zorunda kaldlar. By
lece Uluborlu, Alaehir ve Konya savalarnda ar kayplar veren Hallar, Ka
ram an zerinden u k u ro va ya indiler. B ilin dii zere, F r i e d r i c h
B a r b a r o s s a , girdii Silifke aynda boularak hayatn kaybetti.
Sultan K l A r s l a n , Seluklu lkesini onbir olu arasnda bltrdkten
birka yl sonra kardeler arasnda saltanat mcadeleleri balad. Sivas meliki
K u t b e d d i n M e l i k a h , bakent Konyaya gelip, babasn bask altna ala
rak kendisini veliaht iln ettirmeyi baard (Ekim 1189). Daha sonra o, grnte
babas adna hareket etmekte ise de dier kardelerine kar saltanatn kurmada
aba gstermekte idi. Sonunda sultan K l A r s l a n , en kijk olu Uluborlu
meliki G y a s e d d i n K e y h s r e v in yanna giderek onu veliaht iln etti ve
onunla birlikte Konyaya yryp hkim oldu. ok gemeden K l A r s
l a n , K e y h s r e v le birlikte u Trkmenlerinin desteini salayan teki olu
M e l i k a h n ynetiminde bulunan Aksaray kuatma srasnda hastaland ve
gtrld Konya da 80 yanda olduu halde, hayata gzlerini kapad (Austos
1192); bylece veliaht G y a s e d d i n K e y h s r e v , Trkiye Seluklu Devleti
sultan oldu. Sultan K l A r s l a n , byk siyas ve asker yetenei, uzak g
rll yannda, ynetimi altnda yaayan eitli Mslman ve Hristiyan halk
lara ve bilim adamlarna kar gsterdii efkat, hogr ve adil davranlaryla
Trk tarihinin byk hkmdarlarndan birisi saylr. Danimendli hkimiyetini
ortadan kaldrarak Trkiyede nill birlik, btnlk ve gvenlii salamada b
yk bir baar elde etmitir. Onun 1176 ylnda, Bizansa ar bir darbe vurarak
devletin siyas kuvvet ve kudretini doruk noktasna getirmesi, Trkiye tarihinin
ok nemli bir dnm noktasn oluturur.
VI.
I. GIYASEDDN KEYHSREV N LK SALTANATI
Babas II. K l A r s l a n n lmnden sonra Trkiye Seluklu Devleti sul
tan olan I. G y a s e d d i n K e y h s r e v , daha babasnn salnda, melik ola
rak u blgelerinde oturan Trkmenlerin byk bir ksm kendisine tbi olduu
halde, gerek Bizans ve gerekse Hallara kar aabeyleri M u h y i d d i n M e
s ut ve K u t b e d d i n M e l i k a h la birlikte baarl mcadelelerde bulunmu
idi. Sultan K e y h s r e v in ilk saltanat be yl (1192-1196) srd; bu sre zar
fnda, eitli sebeplerle (zellikle ok ihtirasl melik K u t b e d d i n M e l i k a h n lm) dier kardelerinin rekabet ve muhalefetleriyle pek karlamad ve
dolaysyla tahtn korumada herhangi bir glk ekmedi. Bylece serbest kalan
K e y h s r e v , Bizans imparatoru III. A l e k s i o s un, zellikle Konya-Istanbul
arasnda ticaret kervan ileten Seluklu tacirlerini hapsedip mallarna elkoymas zerine, asker harekta balayarak Menderes rmana kadar olan Bizans top
raklarn fethetti, tutsak ald Hristiyan halk, vaktiyle imparator M a n u e 1
tarafndan halknn zm ite srld Akehire yerletirdi, onlara toprak, ziraat
aletleri ve tohumluk dattrarak ziraat yapmalarn salad ve onlardan be yl
vergi almad. Bylece Hristiyanlar, kendilerine iyi davranlarda bulunan, refah
ve mutlulua kavuturan sultana sonderecede balanp sevgi duydular. Sultann
bu icraatn haber alan dier birok Bizans Hristiyan ahali, Seluklu lkesine
yerlemek zere, sknt iinde bulunduklar kendi zyurtlarn terkettiler, by
lece birok Bizans kenti boalm oldu (1196); hatt btn bu Hristiyan ahali,
sonradan Bizansla bar yaplmasna ramen memleketlerine geri dnmeyerek
mutlu yaamlarn srdrdkleri Seluklu lkesinde kalmay yelediler. Bu olay,
Seluklu sultanlarnn lkedeki, imar, iskn ve retimi artrma yolunda nasl yo
un bir aba iinde olduklarn gsteren gzel rneklerden biri saylr. Fakat ok
gemeden sultann kardei II. R k n e d d i n S l e y m a n a h n Konya ze
rine yryerek Seluklu tahtn ele geirmesi sonucunda, I. K e y h s r e v in bi
rinci saltanat sona ermi oldu (1196).
VII.
II. RKNEDDN SLEYMANAH DEVR
teki kardeleri arasnda en yetenekli, kudretli, air, bilim ve sanatla urap
ilgi duyan S l e y m a n a h , Tokattaki meliklii devresinde, dier kardeleriy
le atmalara girmeyip Bizansla mcadelelere girierek Karadeniz kylarna ka
dar ( Samsun) olan yerleri fethetmi idi. Daha sonra o, baz kardeleriyle de
anlaarak ordusuyla birlikte Sivas ve Kayseri zerinden bakent Konyaya yr
yp kuatmaya balad, sonunda kardei sultan K e y h s r e v in iddetle savun
duu ehri Sultan ve ailesine aman ile istedii yere gitmelerine izin vermesi
artlaryla teslim alp Trkiye Seluklu Sultan sfatyla tahta oturdu (1196/97).
ok gemeden S l e y m a n a h , kardeleri A r s l a n a h tan Amasyay, B e r k y a r u k a h tan da Niksar ald; bu arada dier kardei Elbistan meliki T u r u 1 a h ise kendisinin sultanln tanyarak itaat etti. Sultann bu i sorunlarla
meguliyetinden istifade eden Bizans imparatoru III. A l e k s i o s (1195-1203), Ka
radenize gnderdii bir donanmayla Samsundaki ticaret gemilerine saldrtarak
mallarna elkoydu, bazlarn da tutsak ald. Kendisine yaplan bavuru zerine
S l e y m a n a h , imparatora bir eli heyeti gnderip Mal ve alnan tutsakla
rn geri verilmesini bildirdi ve neticede yaplan antlamayla Bizansllar, Seluklu
devletine yllk vergi dedikten baka, elegeirdikleri mallar iin de tazminat ver
meyi kabul ettiler. te yandan sultan S l e y m a n a h m gerek i mcadeleler
ve gerekse Bizansla megul olmasn frsat bilen Seluklu vasal Ermeni prensi
II. L e o n , Toros dalarndan hareketle Ereli ve Kayseriye kadar Seluklu top
raklarna saldrya geti. Bunun zerine sultan, 1199 ylnda, harekete geerek
Ermenileri Toroslarm gneyine srd gibi, A da naya dein ilerleyerek asi L e o n u yeniden itaat altna ald.
Dou ve Gney-dou da fetihler,
G rclerle sava
Gerek Bizans ve gerekse Ermenilere kar kazanlan bu baarl siyas ve as

ker hareketlerden sonra S l e y m a n a h , Trkiyedeki birlii kurma amacy
la, Eyyublere dayanarak kendisine tbi olmamakta direnen kardei Malatya meliki
M u i z z d d i n K a y s e r a h a kar harekete geerek Malatya y kuatp ele-
450
geirdi (Haziran 1200), bylece devletinin snrlarn, sultan II. K l A r s

l a n zamanndaki Frat rma yrelerine kadar uzatm oldu. Bu durum
karsnda Erzincan ve Divrii Mengckl (Mengcekli) hkmdar B e h r a m a h v e T u r a n a h , sultana tbi olduklar gibi, Harput Artuklu emri N i z a m e d d i n de S l e y m a n a h a tbiiyetini bildirdi. S l e y m a n a h ,
A n a d olu nun fethi srasnda Erzurum ve evresinde kurulmu olan Trk Saltuklu beyliinin, kralie T h a m a r a devrinde (1184-1211) Grc istil ve igaline u
ramas zerine, Grc seferine kmaya karar verdi. Bu amala o, Sivasta ordusunu
hazrladktan sonra Erzurum a yneldi; bu srada Erzurum meliki B e h r a m a h
ile dier Trk hkmdarlar kuvvetleriyle birlikte kendisine katldlar. Erzuruma
gelen sultan, Saltuklu hkmdar N a s r e d d i n M u h a m m e d in olumsuz tu
tum ve davranlar zerine, onu hapsedip btn Saltuklu memleketlerini Trki
ye Seluklu Devleti snrlar iine almak suretiyle bu ailenin buralardaki
hkimiyetine son verdi. S l e y m a n a h n asl amac, Dou-Anadolu toprak
larna devaml saldrlarda bulunan Grclere kar bir sefer dzenlemek idi. Bu
seferin siyasi sebebiyle birlikte dqygusal yannn da bulunduu hakknda baz kay
naklarda bilgiler yer almtr. Rivayete gre, Grc kraliesi T h a m a r a , ak
olduu S l e y m a n a h a bir mektupla bavurup evlenmek istemi, S 1e y m a n a h n bunu reddetmesi zerine kralie asker gnderip, savaa balam
tr. Esasen, S l e y m a n a h , beraberinde kardei T u r u l a h , Erzincan
meliki B e h r a m a h , Artuklu, Saltuklu ve Trkmen kuvvetleri olduu halde,
Grcistan zerine yrmt. Karlkl eliler araclyla gnderilen sert mek
tuplardan sonra, iinde aman Kpaklann da yer ald Grc ordusu ile Sel
uklu ordusu arasnda, Micingerd kalesi yrelerinde iddetle yaplan bir sava
sonunda (1202), Seluklu ordusu ar bir yenilgiye urad ve S l e y m a n a h ,
beraberindeki emr ve meliklerle birlikte Erzuruma ekilmek zorunda kald. Gr
clerin basknyla balam olan bu savata, Grcler birok Trk askeri ldr
m, pek ok ganimet elegeirip, aralarnda B e h r a m a h n da bulunduu
tutsaklar almlardr. Fakat B e h r a m a h , daha sonra kurtulu akas karl
nda tutsaklktan kurtulup Erzincana dnmtr. Bu Grcistan bozgununa ra
men A n a d olu da Seluklu hkimiyeti devam etti: M ardin Artuklu emri A r t u k
A r s l a n , M ard ini kuatan Eyyub hkmdar M e l i k l a d i l e kar S l e y
m a n a h a itaat ile bavurduu gibi, Diyarbakr ve Hasankeyf Artuklu emri
II. S o k m a n da Seluklu tbiiyetine girdi; bylece Seluklu hkmranl M a r
din ve Diyarbakr yrelerine dein uzatlm oldu. Bu arada Samsat Eyyub h
kmdar E f d a 1da sultana bir eli gndererek Seluklularn tbiyeti altna girmeyi
kabul ettiini bildirdi. Bununla birlikte sultan en ok dndren ve uratran
kardei melik M u h y i d d i n M e s u t un Ankara bakent olmak zere, Eskie
hir, Bolu, ankr ve Kastamonu ehir ve yrelerini elinde tutup hkimiyet sr
drmesi idi. Btn amac, Anadoluda Seluklu hkmranlk ve kudretini salamak
olan S l e y m a n a h , kardeinin hkimiyetine son vermek zere harekete ge
ip Ankaray uzun bir sren kuatmaya tbi tuttu ve sonunda ehri elegeirerek
kardeinin hkmranlna son verdi. Ksa sren hkmdarl zamannda, Trkiye
451
Seluklu Devletini i atmalardan kurtarp mill birlii kurmada ok byk ba
arlar kazanm olan II. R k n e d d i n S l e y m a n a h , yeni bir Grcistan

seferine gitmekte iken Konya-Malatya arasnda hastalanp hayata gzlerini yum
du (6 Temmuz 1204). Cesedi Konyaya getirilip kaledeki Trbeye (Knbedhane)
gmlmtr. Onun lmnden sonra kendisinin beraberinde bulunan emrler,
olu III. z z e d d i n K l A r s l a n tahta kardlar. Daha henz ocuk yata
bulunan K l A r s l a n , aa-yukar sekiz ay kadar saltanat srm, bu ksa
devrede Seluk Devleti, babas zamanndaki kudret ve kuvvetini koruduu gibi,
lkeden de herhangi bir toprak kayb olmamtr. Fakat ok gemeden I. G y a e d d i n K e y h s r e v , ikinci kez Seluklu saltanatn elde etmitir.
VIII.
I. GIYASEDDN KEYHSREV N KNC SALTANATI
I.
G y a s e d d i n K e y h s r e v , 1196 ylnda Trkiye Seluklu Devleti sul
tanln kardei II. R k n e d d i n S l e y m a n a h a brakmak zorunda kal
ndan, yeniden saltanata gelii olan 1205 ylna kadar dokuz yl sren macera
dolu bir hayat srd. O, saltanatn yeniden elde etmek midiyle bir sre Kozanda kaldktan sonra kardeleri T u r u l a h v e K a y s e r a h n yanlarnda E l
bistan ve Malatya da kaldktan sonra Eyyub hkmdar M e l i k l a d i l in
yanna H alebe, daha sonra, nce Diyarbakra, oradan da Ahlatah B a l a b a n m
yanna gitti. K e y h s r e v ziyaret ettii hibir hkmdarn S l e y m a n a h a
kar saltanat elegeirmede kendisihe yardmc ve destek olmamas zerine, A h
lattan Karadenize giderek oradan bir gemiyle vaktiyle babas K l A r s l a n m
ok hrmet ve sayg grd stanbula gidip Bizansa snd. ok gemeden impa
rator A l e k s i o s , onu Bizans n ilerigelen devlet adamlarndan Menderes vadisi
(M ilet) hkimi M a n u e l M a v r o z o m e s in kz ile evlendirdi. Fakat o, H al
larn (Ltinlerin) stanbulu igalleri zerine (1204), kaynpederinin yanna git
mek zorunda kald. te yandan sultan S l e y m a n a h n lmnden sonra
kk yataki III. K l A r s l a n n tahta karlmasna kar kan Seluklu
emri M b a r i z i i d d i n E r t o k u ile Seluklularn hizmetine girmi olan D a
nimendli b e y l e r i M u z a f f i r d d i n M a h m u t , Z a h r e d d i n I l i v e B e d r e d d i n Y u s u f un byk abalar sonucunda, Menderes vadisinde bulunan
K e y h s r e v , zel bir eliyle (Hacip Z e k e r i y y a ) Seluklu tahtna oturmak
zere, Konyaya davet edildi. Derhal harekete geen K e y h s r e v , daha nce
meliklik yapt U luborluya gelip burada hazrlad ordusuyla Konya zerine
yryerek ehri kuatt ise de ieri giremedi. Fakat bu srada, babas K l A r s
l a n m asker ss olan Aksarayda, sultan olarak kendi adna hutbe okutmaya
karar verilmesi zerine, bu kez, Konyaklar, Aksarayllardan nce davranp e
hirde K e y h s r e v adna hutbe okuttuktan baka, tahta karmak zere, onu
Konya ya davet ettiler. Bunun zerine K e y h s r e v , derhal ehre gelip Trkiye
Seluklu Devleti tahtna oturdu (ubat 1205) ve yeeni III. K l A r s l a n a
da Tokat ynetimini vermeyi kararlatrdysa da atanmas gerekleemedi. Byle
ce sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v , aabeyi II. R k n e d d i n S l e y -
453
m a n ah tarafndan siyas birlii kurulmak suretiyle, salam temeller zerine

oturtulmu bir devletin sultan olmu bulunuyordu. K e y h s r e v , ilk i olarak
oullar I z z e d d i n i M alatyaya, A l e d d i n K e y k u b a d Danimend ili
ne, C e l l e d d i n K e y f e r i d u n u da Koyluhisara a;. .nt; fakat bu kez on
larn, eski feodal statde olduu gibi, adlarna para bastrp hutbe okutmalarna,
bakentin izni olmakszn komu devletlerle sava ve bar yapmalarna msaade
edilmedi; bylece onlar, merkeze bal birer vali sfatyla grevlerini srdrmeye
baladlar. Sultann itaatli kardei M u g i s d d i n T u r l a h , yine Saltuk
ilinde (Erzurum) melik olarak brakld gibi, teki kardei M u i z z d d i n K a v
se r a h da Urfa ynetiminde brakld. Ayrca Dou ve Giineydou-Anadoluaki
Artuklu, Mengckl ve Eyyub emirleri, kendisine tbi olduklarn bildirdiler.
Bu arada Grclerin Azerbaycanla birlikte Ahlatahlar ve Saltuk ilini istil edip
yama ve tahribatta bulunmalar zerine T u r u l a h da onlara karlk ola
rak Grcistana saldrp Grcleri bozguna uratarak pek ok tutsak ve ganimet
ler elegeirdi (1205).
Samsun'un kurtarl, Antalya nn fethi
Hallarn Bizans bakenti stanbulu igal ile burada bir Ltin devleti kur
malarndan sonra T h e o d o r o s L a s k a r i s , 1206 ylnda, znik ve yrelerin
de bir devlet kurdu, ayrca Komnenos ailesinden A l e k s i o s ve D a v i d ,
Karadeniz kylarnda, bakenti Trabzon olan baka bir devlet kurup ( Rum Ponts) (1204-1461) snrlarn geniletmeye baladlar. Fakat A 1e k s i o s un bu ya
ylma ve genileme politikas, Trkiye Seluklu devletinin aleyhine bir durum
yaratmakta ve dolaysyla Asyadan gelip Karadeniz ve A vrupaya ulaan ulusla
raras transit ticaret (kervan) yolu tehlikeye dm bulunmakta idi. Ayrca A 1e k s i o s un Samsunu igale girimesi zerine, sultan K e y h s r e v , harekete
geerek onu yenilgiye uratp Samsun ve yrelerini yeniden Seluklu snrlar ii
ne ald. Bylece Asya-Avrupa transit ticaret yolu da gvence altna alnm oldu.
Bu arada sultan, kaynpederi M a n u e l M a v r o z o m e s e Denizli, Honas ve de
nize kadar uzanan Menderes vadisini iine alan blgenin ynetimini vermek su
retiyle gittike glenen L a s k a r i s in yaylma politikasna kar bir tr nlem
alm oluyordu. Trkiyeden geen ticaret yollarnn ekonomik adan nemini bilen
sultan K e y h s r e v , Samsunu kurtarmakla Karadeniz uluslararas ticaret yo
lunun gvenliini saladktan sonra, bu kez, Avrupa ve M srdan gelen ticaret
gemilerinin urak yeri olan ve dolaysyla Akdenizde nemli bir ihracat ve itha
lat liman durumunda bulunan Antalya ;nn fethine giriti. Bu sralarda ehir A 1d o B r a n d i n i adl bir Italyanm elinde bulunuyordu. A nadolun un dier
yerlerinde olduu gibi, Ltin-Rum yetki atmas sebebiyle Antalya yolu ve li
mannda gven kalmam, zellikle Asya ve A frikadan gelen gemiler soyulmaya
balamt. Bunun zerine derhal harekete geen sultan K e y h s r e v , ehri id
detle kuatp sktrmaya balad; fakat A l d o B r a n d i n i nin K brstan yar
dm alp iddetle direnmesi sebebiyle baarl olamayp ekilmek zorunda kald.
454
Bununla birlikte sultan, Ltin ynetiminden memnun olmayan ehir Rumlarnn

daveti zerine, kuatmay yeniden balatt ve ok gemeden de ehri hcumla ele
geirdi (5 Mart 1207); ehir valilik ve kumandanlna (sba) M u b a r i z d d i n E r t o k u u atad. Akdenizin nemli bir liman durumunda olan
Antalyann fethi sonucunda, Trkiye Seluklu lkesi ktisad bakmdan ok b
yk gelimeler gsterdi; bylece Seluklular, ilk kez, Avrupallarla ticar iliki
lere girip antlamalar yaptlar. Ayrca sultan, daha nce, mal ykl gemileri soyulan
tacirlere tazminat denmesi hususunda zel bir buyruk kard gibi, ticaret ge
mi ve kervanlarndan alnan bac ve gei vergilerini de kaldrtt.
E rm eniler ve Bizans'la m cadeleler
II. S l e y m a n a h m lmnden sonra ortaya kan buhranlardan fayda

lanan vasal ukurova Ermenileri, Seluklu lkesine saldrlarda bulunduktan ba
ka Toros dalarndan geen Trkiye-Suriye kervan yolunun gvenliini de bozmaya
baladlar, ayrca Gksn ve Elbistana da basknlar yaptlar. Bunun zerine sul
tan K e y h s r e v , 1208/09 ylnda, Ermenilere kar harekta giriti, sonunda
skk bir duruma den Ermeni prensi L e o n la Seluklu tbiiyetine sadakat
gstermesi, Trkiye-Suriye ticaret yoluna saldrmamalar artlaryla bir bar
imzalad.
znik imparatoru L a s k a r i s , sultann bu baarl asker hareketlerini ve fe
tihlerini, dolaysyla Seluklularn Anadoluya hkim bir duruma gemelerini ho
karlamyor, buna kar sultan K e y h s r e v de znik devletinin kuvvetlenmesi
ni istemiyordu. Bu sebeple sultan, stanbul Ltin imparatoru ( H e n r i ) ile bir
antlama yapt. Bu srada znik tahtn elegeirmek isteyen III. A l e k s i o s da
sultana gelip yardm isteinde bulundu. te btn bu sebeplerle G y a s e d d i n K e y h s r e v , beraberinde A l e k s i o s olduu halde, L a s k a r i s e kar
harekete geerek, Denizli-Ladik arasndaki Antiochia kenti yrelerinde onunla
giritii iddetli savata, Seluklu ordusu, galip durumda iken bizzat arpmala
ra katlan sultann ehit edilmesi zerine, panie kaplp geri ekilmeye balad.
Savata Bizans ordusu da ok ar kayplara urad, yleki hangi tarafn galip ve
ya malup olduu anlalamad (5 Haziran 1211). Daha sonra sultann cesedi, Kon
y a ya getirtilip Sultanlar T'rbesi ne defnedildi (Haziran 1211). teki Seluklu
sultanlar gibi, hr dnce ve geni din hogrye sahip olan sultan I. G y a e d d i n K e y h s r e v , adil, bilginleri korur, imar, ziraat ve kltr etkinlikle
rini tevik ederdi; zellikle o, Antalyann fethi zerine, Trkiyeyi, uluslararas
ticaret yolunun merkezi konumuna getirmi ve dolaysyla devletin ekonomik du
rumunu sonderecede kuvvetlendirmitir.
IX.
I. ZZEDDN KEYKYUS DEVR
Sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v , ehit olarak lmnden sonra geride
Izzeddin Keykvus, Aleddin Keykubad veCelleddin K e y
f e r i d u n adlarnda erkek ocuk brakmt. ok gemeden Kayseride top
lanan devlet erknnn Malatya meliki bulunan K e y h s r e v in byk olu I.
I z z e d d i n K e y k v u s u saltanat tahtna geirmeye karar verip, onu Kayse
ri ye davet etmeleri sonucunda, ehre gelen K e y k v u s , 20 Temmuz 1211de t
renle Seluklu tahtna oturdu. Fakat ok gemeden kardei Tokat meliki
A l e d d i n K e y k u b a d , beraberinde, kuvvetleriyle birlikte amcas Erzurum
meliki M u g i s d d i n T u r u l a h , u emri Danimendli Z a h r d d i n l i
ve vasal ukurova Ermeni prensi II. L e o n olduu halde, taht iddiasyla Kayseri
zerine yryp sultan K e y k v u s u iddetle kuatt. Kuatmann uzamasn
dan mitsizlie kaplan sultan, zellikle Kayseri valisi C e l l e d d i n K a y s e r in, youn giriim ve abalaryla, nce L e o n un, daha sonra d a T u r u l a h n kuatmay brakp memleketlerine dnmesi saland; bunun zerine baarl
olamayacan anlayan A l e d d i n K e y k u b a d da Ankaraya dnp savunma
nlemleri ald. Bylece Kayseri tehlikesinden kurtulan K e y k v u s , Konyaya
gelip byk bir trenle Seluklu tahtna oturdu, devlet erknna hilatler verdi
ve emrlerin dirliklerini (kta) birer menurla (ferman) yeniledikten baka, bata
Badat Abbas halifesi N s r L i d i n i l l a h olmak zere, komu lke hkm
darlarna, tahta getiini bildiren zel mektuplar gnderdi. Buna karlk olmak
zere, bu hkmdarlar da kendisine deerli armaanlarla kutlamalarda bulun
mak amacyla zel eliler gnderdiler. zellikle halifenin sultana birtakm nvanlar verdikten baka ona, inan, Bilge ve Kutlu gibi Trke lkaplarla hitap
etmesi ve Ftvvet alvar gndermesi dikkat ekicidir. Bu arada znik imparato
ru L a s k a r i s de sultana, beraberinde, Alaehir savanda tutsak alnan S e y f d d i n A y a b a , 30 bin altm ve ok deerli armaanlar bulunan zel bir eli
gnderdi; eli, babasnn ehit olmas dolaysyla sultana taziyette bulunduktan
baka, tahta geiini kutlad ve bar nerisinde bulundu. Sultan, L a s k a r i s in bu nerisini o zamanki siyas artlara uygun bularak kabul edip her iki devlet
arasnda bir bar antlamas imzalad.
456
Sultan z z e d d i n K e y k v u s , lkede huzursuzlua sebep olan kardei

A l e d d i n K e y k u b a d tam anlamyla itaat altna almak amacyla, Konya
da ordusunu hazrlayp Ankara zerine yryerek onu iddetle kuatp sktr
maya balad. Kuatmann uzun srmesi ve direnmenin baar salayamayacan
anlayan K e y k u b a d , Kendisine ve kent halkna dokunmayp aman vermesi
artyla sultana teslim oldu. Bylece Ankaray teslim alan K e y k v u s , sanca
n ehir burlarna diktirdi; sarayndan alnan K e y k u b a d , Malatya yrele
rindeki Minr (veya Masara) kalesinde hapse atld (1212/13).
T ic a r anlamalar ve Sinop un fetli
i z z e d d i n K e y k v u s , lkesinin i ve d sorunlarn olumlu bir ekilde

zmledikten sonra zellikle Trkiye topraklarnda younlaan uluslararas ti
caret yollar dolaysyla, vaktiyle babas sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v in uygulad siyaseti srdrerek birtakm ekonomik etkinliklerde bulunmutur.
yleki: nce sultan, Avrupa-Trkiye arasnda bir ticaret kprs durumundaki
Kbrs (kral H u g u e ) ile ilikiler kurarak bir ticaret anlamas imzalad (Ocak
1214); bylece babas K e y h s r e v in Antalya y fethinden beri Seluklu-Kbrs
krall arasnda oluturulan dostluk ve antlama yenilenmi oldu. Bu antlamay
la her iki devlete ait tacirlerin, birbirlerinin lkelerine serbeste girip kmalar,
ticaret yapmalar, batan gemilerin mallarna elkonulmas, korsan saldrlarna u
rayanlarn her iki lkeye snmas hakknn verilmesi, lmleri halinde ise onla
rn her trl mal varlnn ait olduu devlete teslimi salanm oldu. Ayrca
sultann, Venediklilerle de bir ticaret anlamas yapt belirtilmitir.
i z z e d d i n K e y k v u s , Akdenizde Trkiye ticaretini gven altna alp iler
hale getirdikten sonra uluslararas ticaret yoluyla dorudan doruya ilgili bulu
nan Sinop limannn da Seluklu snrlar iine alnmas gerekiyordu. znik ve Trab
zon Rum devletleri arasndaki bu blge hkimiyeti uruna srdrlen ekimeler
sebebiyle Sinop ve evrelerinde gvenliin bozulmas ve dolaysyla ticaret yolu
nun ilerliini kaybetmesi zerine, Sinop hakknda geni bilgi toplayan sultan,
Sivasta hazrlad ordusuyla Sinopa yneldi. Bu srada, Sinopu almak iin ha
rekete geen Trabzon Rum hkmdar A l e k s i o s , avlanmakta iken Sekuklu
askerleri tarafndan tutsak alnp sultana getirildi. ehrin fethinde yardmc olur
midiyle sultan, A l e k s i o s la birlikte Sinopa yryp kuatmaya balad, fa
kat A l e k s i o s un ehrin alnmas hususundaki giriimleri olumlu bir sonu ver
medi. te yandan B e h r a m adl bir Seluklu kumandannn bin kiilik bir
kuvvetle gemileri yaktrmak suretiyle, Sinopun denizden olan balantsn kes
meyi baarmas sonucunda A 1e k s i o s un Seluklu tbiliini kabul ile Trab
zona dnmesi, isteyen kimselerin ehirden kmalarna izin verilmesi artlaryla
Sinop, sultana teslim edildi (3 Kasm 1214). Sultan birka gn Sinopta kalarak
ehrin ynetimi, imar, kltr ve ticaret ilerinin dzene konulmas hususunda
birok faydal etkinliklerde bulunduktan sonra ehirden ayrld. Karadenizin bu
nemli liman kentinin fethedilmesi dolaysyla sultan, Glip Sultan (Sultanlglip) nvann almtr.
457
Sinopun fethinden sonra sultan I z z e d d i n K e y k v u s , daha nce, kar
dei A l e d d i n K e y k u b a d ile giritii saltanat, mcadelesinden istifadeyle

Ulukla, Ereli, Karaman il ve kalelerini igal etmi olan Seluklu vasal uku~
rova Erm eni prensi L e o n a kar harekete geip igal edilen yerleri yeniden ele
geirdi (1215/16). Bylece Erm eniler Toroslarm tesine atlm oldu.
Antalya nn kurtarl ve Erm eni seferi
Bu sralarda, daha nce G y a s e d d i n K e y h s r e v devrinde, Seluklu h

kimiyetine getiini grdmz (5 Mart 1207) Antalyadaki Hristiyan halk, Sel
uklu muhafz kuvvetlerini gafil avlayp el\i elegeirmilerdi. Bunun zerine
Konyada dzenledii ordusuyla derhal harekete geen sultan, Bizans ve Hallar
tarafndan savunulan ehri denizden ve karadan iddetle kuatt ve ok geme
den de Antalyay yeniden fethetmeyi baard (22 Ocak 1216). ehir sbalma
ibilir ve deneyli kumandan M u b a r i z d d i n E r t o k u u atadktan sonra
bakent Konyaya dnd.
Sultann szkonusu Antalya seferi srasnda, ukurova Ermenilerinin Antak
y a y igal etmeleri zerine, Hallarla olan antlamalar bozulmu, bu sebeple
her iki taraf arasnda iddetli bir gerginlik ve dmanlk ortaya kmt. lkenin
gneyinde cereyan eden bu olaylar gzden uzak tutmayan ve bunu frsat bilen
sultan, 1216 yl ilkbaharnda, ordusuyla Kayseri zerinden M ara a gelip Yabanlu ovasnda karargh kurdu. Bu arada o, Haleb Eyyub hkmdar M e 1i k z z h i r e Ermenilere kar ortak asker harekta girimelerini bildirdi. Fakat
bu hkmdarn eitli sebeplerle harekta balamamas ve ok gemeden de l
m (Ekim 1216) zerine, I z z e d d i n K e y k v u s , Mara Seluklu emri N u s r e t d d i n le birlikte Ermeni topraklarna girerek m m ve Saimbeyli (Han)
kalelerini fethetti. Daha sonra sultan, L e o n un kuvvetlerini Toros dalarnda,
Ceyhan rma zerindeki Keban (G aban ) kalesi yrelerinde ar bir yenilgiye
uratt ve birok ilerigelen Ermeni prensini de tutsak ald. Bu yenilgi zerine L e o n , sultana deerli armaanlar gnderip af diledi ve Ermeni tutsaklarn ba
vergisi karlnda salverilmesi, baz snr kalelerinin Seluklulara braklmas,
Erm eni prensliinin yeniden Seluklu tbiiyetine girmesi, gerektii durumlarda
500 Ermeni askerinin Seluklu hizmetine verilmesi, her yl 20 bin altn vergi den
mesi ve sultann, L e o n u vasal Kozan Erm eni prensi olarak tannmasn ieren
bir menr vermesi artlaryla bir bar antlamas imzalamak zorunda brakl
d (1218). Bylece Ermeniler, bir kez daha Trkiye Seluklu Devleti tbiiyeti alt
na alnd gibi, Trkiye-Suriye ticaret yolu da gvence altna alnp iler bir duruma
getirilmi oldu.
E yyublerde ilik iler ve lm
Dzenledii bu seferler dolaysyla yorgunluunu gidermek ve k geirmek

zere, Antalyaya giden sultan I z z e d d i n K e y k v u s , bu arada, Erzincan
Mengckl devleti hkmdar F a h r e d d i n B e h r a m a h n kz S e 1-
458
u k H a t u n la da evlenmi idi. Sultan, Antalyada bulunduu sralarda bile lke

ileriyle yakndan ilgileniyor ve zellikle Haleb zerinde younlaan olaylar dik
katle izliyordu: Haleb Eyyub hkmdar M e l i k z z h i r in lm ve yerine
kk yalardaki olu M e l i k l a z i z in tahta gemesini frsat bilen komu devlet
hkmdarlar, H alebi elegeirme planlar hazrlamakta idiler. Bunun zerine bir
ksm Haleb emirleri, sultan ehri teslim etmek zere H a lebe davet etmeleri so
nucunda, derhal harekete geen I z z e d d i n K e y k v u s , Samsat Eyyub h
kmdar melik E f d a 1 ile H a lebi kendisine brakmas, buna karlk Seluklu
tbiiyetine girmesi ve nihayet melik E r e f in elindeki Urfa ve Harran illerinin
Seluklu hkimiyetine gemesi artlaryla bir anlama yaptktan sonra, kuvvet
leriyle kendisine katlan E f d a 1, Mara emri N u s r e t d d i n v e dier Seluk
lu emirleriyle Elbistan zerinden geerek Merzuban, Rban ve Telbir kalelerini
fethetti. Sultann Telbiri emr N u s r e t d d i n e vermesi zerine melik E f d a l , sultann H a lebi kendisine vermeyecei hissine kapld, ayrca sultana kar
kanlar da melik E r e f zerinde olumsuz propagandalara giritiler. Ote yan
dan Haleb hkmdar M e l i k l a z i z in atabeki i h a b d d i n T u r u l , D i
yarbakr hkimi melik E r e f e bavurup yardm isteinde bulundu. Bunun
zerine melik E r e f , Mardin Artuklu emri A r t u k A r s l a n la birleerek H a
lebe ynelmi idi. Bu sralarda sultan, M en b ici fethetmi bulunuyordu. Bu ara
da M e l i k l a z i z e bal Derbesah emri A l e m d d i n K a y s e r ile Behisni
emri A l t u n b o a isyan ile sultana katldlar. Fakat M u b a r i z d d i n B e h
r a m a h kumandasndaki Seluklu kuvvetlerinin, melik E r e f tarafndan ye
nilgiye uratlmas, melik E f d a 1 in melik E r e f ile birlemesi, gnderilen
casuslarn sultan aleyhine geni apta propaganda etkinliklerinde bulunmalar
ve zellikle sultann, Hallar Dimyat seferine tevik ettii haberleri karsnda
ihanete uradn anlayan sultan I z z e d d i n K e y k v u s , M e n b ic ten geri
dnmek zorunda brakan melik E r e f , onu bir sre izledi ve fethedilen kaleleri
yeniden elegeirdi. imdiye dek giritii btn seferlerden baar ve zaferle dn
m olan sultan, ihanete uradn sabit fikir haline getirmi, bu nedenle ar
bir ruh bunalma kaplm, bunun sonucunda phelendii baz emirlerini bir
evde toplattrp yaktrmak suretiyle ldrtmtr. Szkonusu baarszl bir trl
kabullenmeyen sultan K e y k v u s , yeni bir intikam seferi dzenledi; bu arada
da Diyarbakr Artuklu emri N s r d d i n M a h m u t , Erbil hkmdar M u z a f f i r d d i n G k b r i ve dier baz yresel emirlerle, gittike kudreti ar
tan melik E r e f aleyhine antlamalar yapt. Daha sonra mttefiklerinin de
katld byk bir orduyla M alatyaya ulat. Fakat o, iddetlenen hastal sebe
biyle tedavi iin getirildii Viranehirde vefat etti. Cesedi, Sivasta yaptrd D rifa daki trbesine gmld (Aralk/Ocak 1220). Sultan I. I z z e d d i n
Keykvus, sekizbuuk yl sren saltanat devresinde, Trkiye Seluklu Devleti
nin siyas ve ktisad bakmlardan ykselmesinde ok byk abalar gsteren, zel
likle Trkiyeyi o devir dnya ticaretinde byk rol oynayan bir lke durumuna
getiren ve baarl bir siyaset izleyen byk bir Trk hkmdar olarak tarihe
gemitir.
I. ALAEDDIN KEYKUBAD DEVR

D c v U 'liu y k c li. (io i'ia i
Sultan z z e d d i n K e y k v u s un lmnden sonra Seluklu tahtna ge

ecek bir olunun olmamas veya rivayete gre, ok kk yata bulunmas sebe
biyle, Seluklu ailesinden sultan olacak birisinin tespiti iin bata vezir
M e c d d d i n E b b e k i r olmak zere, devletin ilerigelen erkn ( S e y f e d din A yaba, P e r v a n e e r e f d d i n M u h a m m e d , M u b a r i z d din a v l , M u b a r i z d d i n B e h r a m a h , Z e y n d d i n Baar a,
e m s e d d i n H a m z a ve vezirin olu N i z a m e d d i n A h m e t ) toplanp sal
tanat adaylar olan Erzurum meliki M u g i s d d i n T u r u l a h , Koyluhisar
meliki C e l l e d d i n K e y f e r i d u n ve Minar kalesinde kapiste bulunan A l
e d d i n K e y k u b a d n durumlarn mzakere ettiler ve sonunda A l e d
d i n K e y k u b a d n tahta geirilmesine karar verdiler. Derhal hapisten kartlan
A l e d d i n K e y k u b a d , Sivasa gelerek byk bir trenle Trkiye Seluklu
tahtna oturdu. Bir sre sonra bakent Konyaya gelen sultan, burada da daha
byk ve grkemli bir trenden sonra saltanat tahtna kt. ok gemeden B a
dat Abbas halifesi N s r L i d i n i l l a h , zel bir eliyle hilat, menur vesair
gibi, saltanat ve hkimiyet almetleri gnderdi. Bu sralarda Moollar, byk is
til hareketlerine balayp Kafkasya ve K rm a kadar Asya ve Dou-Avrupa y ya
kp ykmakta idiler. Bu durum karsnda sultan A l e d d i n K e y k u b a d ,
szkonusu istilnn Trkiyeye de yneltilebilecei dncesiyle, siyas ve asker
nlemler alma gereini duydu. O, aabeyi z z e d d i n K e y k v u s zamannda
ilikilerin bozulduu Trkiye Seluklu devletinin dou ve gneyde komu duru
mundaki Eyyublerle (Melik E r e f ) evlilik suretiyle dostluk kurdu (1221), ayr
ca Konya , Kayseri ve Sivas gibi byk ve nemli kentlerin sur ve kaleleri yeniden
ve sratle ina ettirildi. Ote yandan Abbas halifesinin de kendisinden asker yar
dm istemesi zerine, sultan, emr B a l a b a n K u t l u komutasnda bebin ki
ilik bir Seluklu asker birliini Badata gnderdi. Bununla birlikte sultan,
Moollarla dostane bir siyaset uygulamay yeliyordu. Fakat Moollarn Badat
istilden vazgemesi zerine halife, bu srada E rbile gelmi bulunan Seluklu kuv
vetinin geri dnmesini bildirdi.
460
AL SEVM-ERDOAN MERL
Alanya nn fethi
Sultan A l e d d i n K e y k u b a d , herhangi bir M ool saldrsna kar l

kede savunma nlemleri aldktan ve zellikle Konya surlarnn yenilenme iini bi
tirdikten sonra vaz Kayseride geirmi ve daha sonra da lke iin Mool
tehlikesinin imdilik mevcut olmamas sebebiyle Alanya (Aliyye, KalonorosJnm
fethi seferine kt. Bu srada Alanya, K i r ( K y r ) Y a r t adl birisinin elinde
id i; Antalya-Alanya arasndaki Alara kalesi de K y r V a r t n kardeinin yneti
minde bulunuyordu. Ordusuyla ehre erien sultan A l e d d i n K e y k u b a d ,
Alanya'y karadan ve denizden iddetle kuatt. ehir, bir saldryla alnmak ze
re idi ki, K i r Ya r t , Antalya subas M u b a r i z d d i n E r t o k u a bavu
rarak Hayatna dokunulmamas, ehrin teslimine karlk Alaehir ve yrelerinin
ynetiminin kendisine verilmesi ve kzn sultana vermesi artlaryla kenti sulta
na teslim edeceini bildirdi. Durum sultana arzedildi; onun onay alnnca da
Seluklu ordusu ehre girip teslim ald. Daha sonra ehre giren A l e d d i n K e y
k u b a d , ehrin Kalonoros adnn, kendi adna izafetle Aliyye olarak deiti
rilmesini, kale ve ehrin imar ve jnasn, bir tersane yaplmasn bir fermanla
emretti (1223) ve k geirmek zere Antalyaya gitti; bu arada yolu zerindeki
Alara kalesi de fethedildi. Bylece yeniden ina ettirilen (Saray, cami, medrese,
hamam vs.) Alanya, ortaalarda, Akdenizin ihracat ve ithalatn yapld ok
nemli bir ticaret liman olarak byk ekonomik etkinliklerin merkezi durumu
na geldikten baka, Seluklularn burada denizcilie balamalar ynnden de
nemini bir kat daha artrmtr.
Devlet yn eticileri arasnda anlamazlk
Aliyye nin fethinden ok gemeden sonra, sultanla devletin ilerigelen emir
leri durumunda olan S e y f e d d i n A y a b a , Z e y e d d i n B a a r a , M u b a

r i z d d i n B e h r a m a h ve B a h a e d d i n K u t l u c a vs. gibi emrler
arasnda siyas yetki ve hkimiyet atmas ortaya kt. Sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v zamanndan beri sultanlarn Seluklu tahtna kmalarnda
byk rol oynayan bu emrler, deta bir sultan gibi hkmetmeye, her frsatta do
rudan doruya devlet ilerine karmaya baladlar, hatt gnlk yaantlar bile
sultann kinden daha grkemli idi, bu sebeple muhafz ve yandalarnn saylar
da gnden gne artmakta idi. Bylece sultann lke ve devlet zerindeki hkm
ranl ikinci dereceye dm gibiydi. Onlarn bu tutum ve davranlarndan ha
berdar olan sultan, onlara kar hemen dorudan bir mdahaleye girimeyerek
durumu imdilik bylece idare etmekte, ancak zel meclislerde onlardan ikyet
te bulunmakta idi. Fakat adlar geen emrler, S e y f e d d i n A y a b a nin Kay
seri deki kknde, hile ile sultan davet edecekleri bir len dzenleme ve bu
srada da sultan tahtan indirip kk kardei Koyluhisar meliki C e l l e d d i n K e y f e r i d u n u Seluklu tahtna karmaya karar verdiler. Fakat durum,
sultann yakn nib H o k k a b a z o l u S e y f e d d i n tarafndan renilip, A n
talyada bulunan sultana bildirilince sultan, derhal Antalyadan Kayseriye gele
461
rek, saylar takriben 24 kii olduu rivayet edilen bu emirleri, bazlarn

ldrtmek, bazlarn da hapse attrmak suretiyle, bertaraf etti (Haziran 1223).
Bylece devlet iinde devlet durumuna gelmi olan bu emirlerin ortadan kalkma
syla Trkiye Seluklu Devletinin merkeziyeti ynetimi, yani sultann hkm
ranl, daha gl bir duruma gelmi ve lke de yeniden siyas istikrara kavumu
oldu.
E rm eni seferi
Szkonusu bu i przleri bylece bertaraf etmeyi baaran sultan A l e d

d i n K e y k u b a d , Trkiye-Suriye kervan yolunu keserek tccar mallarna el
koyan ve dolaysyla Seluklu ticaretine engel olan ukurova Ermenilerine kar
bir sefer dzenlemek zorunda kald. Bu srada, len L e o n un kz s a b e t l e nin Antakya Hal prensi I V . B o h e m u n d un olu F i l i p ( P h i l i p p e ) i l e
evlenmesi sebebiyle Hallar, Ermeni memleketlerini igale giritiler. Bunun ze
rine hapse attklar F i 1i p i kurtarmak isteyen B o h e m u n d un Ermenilere
kar, sultanla bir antlama yaparak onunla bir ittifak oluturmasna karlk, E rm eniler de Haleb Eyyub hkmdar i h a b d d i n T u r u l ve Kbrs Hal
laryla bir ittifak yaptlar (1225). Derhal harekete geen sultan, emr
M u b a r i z d d i n a v l , babas G y a s e d d i n K e y h s r e v in kaynpe
deri olan K o m n e n o s M a v r o z o m e s ve M u b a r i z d d i n E r t o k u ku
mandasnda olmak zere, karadan ve denizden kuvvetler sevkedip, Ermeni ve Kbrs
Hallarna kar asker harekta giriti. Emr E r t o k u , denizden Manavgat,
A nam ur vesair ky kalelerini fethile Silifkeye kadar ilerlerken, karadan hareke
te geen dier Seluklu ordusu da Gksu, Silifke ve Mara zerinden ukurova
ya indi ve m m kalesini fethetti. Bunun zerine, bu sradaki Ermeni prensi olan
H e t u m , sultana bavurup ''Seluklu vasalln yeniden kabul ile birok nem
li kaleleri Seluklulara brakma, gerektiinde bin kiilik bir Ermeni kuvveti gn
derme, her yl denen vergiyi iki katna karma artlaryla bir bar imzalamak
zorunda brakld (1225). Bylece Ermeniler yeniden, fakat bu kez daha ar art
larla Trkiye Seluklu devletine tbi olduklar gibi, Trkiye-Suriye ticaret yolu
da gvence altna alnp tekrar iler bir duruma getirilmi oldu. Sultan, el bl
gesinin ynetimini emr K a m e r d d i n L a l a ya brakp, zellikle ularda yo
unlaan Trkmenleri buralara yerletirdikten sonra Trkiyenin dou blgelerinde
vukuubulan olaylar dolaysyla ordusuyla ekilmek durumunda kalmtr.
Artuklu, Eyyub ve M eugcklierle ilikiler
Sultan A l e d d i n K e y k u b a d , bu baarl seferden sonra k boyunca or

dusunu hazrlad. Sultan, Seluklu vasallmdan kp M sr hkmdar M e 1i k l a d i l e tbi olan ve ayrca Moollardan kap Azerbaycana gelerek
Dou-Anadoludaki siyas olaylara karmaya balayan C e l l e d d i n H r e z m a h ile kendisine v e M e l i k l e r e f e kar bir ittifak yapan Diyarbakr A r
tuklu emri M e s u t a kar harekete geti (1226); beraberinde emr
462
E s e d d d i n A y az v e M u b a r i z d d i n a v l olduu halde, M alatyaya

geldi. Sultann, emr a v l ve A y a z kumandasnda sevkettii kuvvetler, M e s u t a ait Adyaman, Khta ve emikezek kalelerini iddetle kuatmaya giriti
ler. Skk duruma den M e s u t , siyaset deitirerek bu kez, M e l i k l e r e f e
bavurdu. Bunun zerine M e l i k l e r e f , sultana eli gnderip Emr M e
s u t a kar giritii asker harekt durdurmasn ve elegeirdii yerleri
terketmesini bildirdi ise de buna sonderecede kzan A l e d d i n K e y k u
b a d , harekta devam etti; sonunda yaplan savata, 16 bin kiiden oluan Eyyub ve Artuklu, ordusu kesin bir ekilde bozguna uratld. Bylece, ok gemeden
Adyaman, Khta ve emikezek kaleleri kolaylkla fetholunarak Seluklu snr
lar iine alnm oldu (Austos 1226). Fakat elde ettii btn bu baarl asker
hareketlere ramen A l e d d i n K e y k u b a d , C e l l e d d i n H r e z m a h n Dou-Anadolu snrlarna ulamas ve zellikle M ool tehlikesinin bagstermesi karsnda, Eyyubler ve Artuklularla dosta ilikiler kurmay yeledi ve hatt
M e l i k l a d i l in kz G z i y e H a t u n la evlenmek suretiyle (1227), bu dost
luu daha da kuvvetlendirdi.
Bu sralarda D ou -A na doluda taht kavgalar ve dolaysyla siyas deiiklik
lerin olmas, sultan A l e d d i n K e y k u b a d n dikkat nazarndan kamamakta
idi: Trkiye Seluklu devleti vasal Erzincan Mengckl emri F a h r e d d i n B e h r a m a h n lmnden (1225) sonra Mengckl tahtna olu D a v u t a h geti ve ayn ylda, Erzurum Seluklu meliki M u g i s d d i n T u r u l a h n lm zerine de yerine, olu C i h a n a h melik oldu. Trkiye Seluklu
devletine tbilikten ayrlmak isteyen yeni Mengckl hkmdar D a v u t a h ,
baz giriimlerde bulunmakta idi. Onun Seluklu vasallndan ayrlmas giriim
lerini ho karlamayan Mengckl emirleri, kendisini uyardlarsa da o, bunlar
dinlemedi, hatt bazlarn da hapse attrd. Fakat onun bask ve izlemelerinden
kurtulan baz emrler, sultana snp durumu ona arzettiler. Bunun zerine D a
v u t a h , birok deerli armaanlarla, bu srada Kayseri de bulunan sultann ka
tna kp tbiiyetini arzetti. Fakat bununla birlikte Erzincana dnen D a v u t a h ,
bir sre sonra bu kez, Erzurum meliki C i h a n a h , sultana kar kkrttktan
baka, C e l l e d d i n H r e z m a h ve Eyyub hkmdar M e l i k l e r e f e
de bavurarak sultana kar onlarn yardmlarn istedi. Bu sralarda Akdeniz k
ylarnda bulunan sultan A l e d d i n K e y k u b a d , D a v u t a h m bu yeni gi
riimlerini haber alnca derhal Kayseriye gelip hazrlad ordusunu ona kar
Erzincana gnderdi, Mengckl kale ve kentleri birer birer elegeirdi; bu ara
da D a v u t a h n sultanla grme istei reddedildi ve Seluklu muhafzlar
nn eliinde kendisine dirlik olarak verilen Akehir ve Ilgna gnderildi. Erzincan
Mengckl devletinin bylece ortadan kaldrlmasndan sonra sultan, melik M u z a f f i r d d i n M u h a m m e d in ynetimindeki bu beyliin ebinkarahisar ko
lunun hkm srd yerleri, devletin snrlar iine almak zere,
M u b a r i z d d i n E r t o k u u grevlendirdi. Derhal harekete geen Seluk
lu ordusuna kar direnmenin faydaszlm anlayan M u z a f f i r d d i n , teslim
463
oldu ve kendisine dirlik olarak verilen Krehire girdi. Bylece Mengiickl bey
lii, D ivrii kolu dnda ortadan kaldrlm oldu. Sultan, olu G y a s e d d i n K e y h s r e v i Mengck iline melik, E r t o k u uda ona atabek olarak
atad. ok gemeden sultan, Eyyublere tbi olan amcasnn olu R k n e d d i n C i h a n a h n ynetimindeki Erzurum u da almak iin harekta balad
ise d e C i h a n a h n kendisine tbiiyet arzetmesi ve dolaysyla herhangi bir a
tmaya girmek istememesi sebebiyle harekt durdurdu, bylece Eyyublerle dost
luk ilikilerini korumu oldu.
Stdak seferi
M oollarn, Trkistandan Gney-Rusyaya kadar uzanan lkeleri istillar
srasnda (1223 yl balarnda), Krm kysndaki nemli bir ticaret kenti olan
Sudak igal etmeleri zerine, tcir ve zenginler, deerli servetleriyle Trkiye
kylarna gelerek Seluklulara sndlar. Seluklu vasal durumunda bulunan
Trabzon Rum devletinin, Sudaka Rum lar yerletirme ve dolaysyla hkim ol
maya almas zerine sultan A l e d d i n K e y k u b a d , ilk kez, denizar bir
sefer dzenledi. Kastamonu u beyi H s a m e d d i n o b a n n kumandasn
daki gemilerle gnderilen Seluklu ordusu Sudak fethetti (1227). Bu arada H
s a m e d d i n o b a n , Kpak ve Rus hkmdarlarnn Seluklulara tbiiyetini
salamay da baard. Emr o b a n , Sudakta din bir tekilt kurduktan ve
ehirde bir muhafz birlii braktktan sonra Kastamonuya dnd. Bylece Trkiye
Seluklu devletinin denizar bir sefer yapacak kadar kuvvetli bir donanma mey
dana getirmesi, dikkate ayan tarih bir olay ve baar saylr. Yaplan aratrma
larda, Sudak ehrinin Moollarn 1239 ylnda yeniden ele geirmelerine kadar
Seluklu hkimiyetinde kald tahmin edilmektedir.
Trabzon Rum lar ve H rezm lilerle atma
Trabzon Rum lar , sultan A l e d d i n K e y k u b a d n Dou-Anadolu daki

asker etkinliklerinden faydalanarak Sinopa kadar saldrlarda bulundular, bu
radaki ve Samsundaki Seluklu gemilerini yamalayarak tutsaklar aldlar. Bu
nun zerine sultan, bir yandan kendisinin, br yandan olu G y a s e d d i n
K e y h s r e v v e M u b a r i z d d i n E r t o k u un ynettii kuvvetlerle der
hal harekete geerek Sinop, Samsun ve nyeye kadar olan kylar Rumlardan
temizledi ve daha sonra da Trabzon zerine yryp ehri denizden ve karadan
iddetle kuatt. Fakat ehir dmek zere iken bir yandan elverisiz hava artla
r, br yandan da ehrin savunmada iddetle direnmesi karsnda, Seluklu or
dusu geri ekilmek zorunda kald; bylece Trabzonun fethi gerekleemedi (1228).
Bilindii zere, buradaki Rum devleti, a aan Osmanl hkmdar F a t i h S u l
t a n M e h m e t tarafndan Austos 1461de ortadan kaldrlacaktr.
M ool istils sebebiyle yklan byk Hrezmahlar devleti hkmdar A 1a e d d i n M u h a m m e d in lmnden sonra Moollarla mcadeleler yapa ya
pa ekilen olu sultan C e l l e d d i n H r e z m a h M e n g b i r t , 1225
164
ylnda Azerbaycana gelerek Meraga kentini kendisine bakent yapp bu blgede

hkmranln srdrerek M ool istilsn durdurma faaliyetlerinde bulunmak
ta idi. Bu amala o, Trkiye Seluklu Devleti sultan A l e d d i n K e y k u b a d la
herhangi bir M ool istilsna kar, karlkl gnderilen eliler vastasyla, iliki
de bulunarak dostluk kurdu. Fakat ok gemeden sultan C e l l e d d i n in Austos
1229da, A hlat' kuatmas ve Erzurum meliki C i h a n a h n ona tbi olmas ve
onu, sultan K e y k u b a d a kar kkrtmas, te yandan da Eyyub hkmdar
M e l i k l e r e f in A l e d d i n K e y k u b a d , her iki devlet hkmdarlar
na kar kkrtmas sonucunda, sultan K e y k u b a d ile C e l l e d d i n H r e z m a h n aras ald. Bununla birlikte sultan A l e d d i n , Mool tehlikesine
kar kendisiyle ibirlii yapacan bildirdi ise de C e l l e d d i n , onun bu ne
risini benimsemedi ve Ahlat kuatmasna devam etti. Trkiye Seluklu lkesinin,
C e l l e d d i n ve C i h a n a h n herhangi bir saldrsna uramas ihtimalini d
nen A l e d d i n K e y k u b a d , Eyyub hkmdar M e l i k l e r e f ile bir
ittifak yaptktan sonra ilk nlem olarak 12 bin kiilik sekin atl kuvvetini Erzin
can'a gnderdi, daha sonra da 20 bin kiiliki bir ordunun banda Kayseri'den
hareketle Sivas'a geldi; M e l i k l e r e f in kumandasndaki 10 bin kiilik Ey
yub ordusu da buraya gelip, Kzlrmak yrelerinde birleip konakladlar. te
yandan kaynaklarda Islm m Kubbesi (Kubbetl-islm) olarak vasflanan devrin
medeniyet ve kltr merkezi olan A hlat' 1230 ylnda igal ile tahrip eden sultan
C e l l e d d i n H r e z m a h , C i h a n a h la birlikte Seluklu-Eyyub ordu
suna kar harekete geti. Bylece Moollara kar birlemesi gereken iki Trk
ordusu, Erzincan Akehiri'nde Yassimen ovasnda savaa tututular. U gn s
ren bu savata, nce Seluklu ncleri, ar bir yenilgiye uradlarsa da daha sonra
ksa bir srede duruma hkim olarak, C e l l e d d i n ve C i h a n a h n ordusu
nu ar bir bozguna urattlar. C i h a n a h la birlikte birok Hrezmli kuman
danlar tutsak alnd. te yandan sultan C e l l e d d i n ise beraberindeki az bir
kuvvetle Harput , Ahlat ve Malazgirt yoluyla Azerbaycan'a kat. Bylece sava
kazanan sultan A l e d d i n K e y k u b a d , M e l i k l e r e f ile birlikte Erzu
rum'a yryerek tutsak amcazedesi C i h a n a h affetti ve Saltuklu ilinin mer
kezi durumunda olan Erzincan' teslim ald, M e l i k l e r e f ede Ahlat' verdi.
M oollara kar nlem ler
Fakat bu olaydan bir sre sonra artk zayf bir duruma den C e l l e d
d i n H r e z m a h izleyen M oolla r'n 1231 ylnda, D ou-A nadolu'ya gire
rek Eyyub ve Artuklu kentlerini istil ve tahrip etmeleri ve hatt Sivas yaknlarna
kadar ilerlemeleri zerine sultan A l e d d i n K e y k u b a d , durumu yakndan
grp tespit iin K e m a l e d d i n K m y r Sivas'a gnderdi. K e m a l e d d i n ,
Erzurum Seluklu kumandan M u b a r i z d d i n E r t o k u i l e durumu gr
t, sonunda Moollar, Grclerin kkrtp D ou-A nadolu'ya sevkettikleri kan
sna vard. Grcleri cezalandrmak iin Erzurum'da toplanan Seluklu ordusu,
Grcistan'a yrd ve birtakm kent ve kaleleri fethetti. Seluklu ordusuna kar
465
koyamayan Grc kraliesi R o s u d a n , K e m a l e d d i n K a m y r a bar ne

risinde bulunarak Seluklu yasalln kabul etmek zorunda kald. Fakat btn
bunlarla birlikte sultan A l e d d i n K e y k u b a d , Mool akmlarnn Sivasa ka
dar uzatlmas sebebiyle lkesini savunma nlemleri almak durumunda idi. Bu
amala o, 1232 ylnda, Mool han O g e d e y e bar iin bir eli gnderdikten
baka, C e l l e d d i n H r e z m a h ve M ool aknlar sonucunda ciddi bir
ekilde tahrip edilen Dou-Anadolu blgesini, Seluklu hkimiyetine almay ve
muhtemel bir M ool istilsn da lkesinin snrlarnda karlamay kararlatrd.
Bu sebeple sultan, K e m a l e d d i n K m y r 1232 ylnda bir Seluklu ordu
suyla bu blgeye sefere gnderdi. K e m a l e d d i n , ksa zamanda Ahlat, Van, Bitlis,
Adilcevaz ve evrelerini Trkiye Seluklu Devleti snrlar iine katt ve harap
olan kaleleleri onartt. Bundan baka Ahlat ve yreleri Seluklu subas S i n a n e d d i n K a y m a z , sultann buyruu zerine, Dou-Anadolu blgesinde avare
dolap soygunlar yapmakta olan H rezm li askerlerin beyleriyle ( K a
y r H a n , B e r e k e t H a n , A r s l a n T o g u H a n vs. gibi) Tatvanda gr
erek onlarn 12 bin kiilik askerleriyle birlikte Seluklu hizmetine girmelerini
salad. Daha sonra sultan, bu Hrezmli beylere lkenin orta blgelerinde dirlik
ler verdi.
E yyuhlerle atmalar
te yandan, sultann, Ahlat ve evresindeki kentleri Seluklu hkimiyetine

almas zerine, daha nce, buralar ellerinde tutan Eyyubler harekete getiler.
yleki: M sr hkmdar M e l i k l k m i l , dier btn Eyyub hkmdarla
ryla birlikte topladklar 100 bin kiilik byk bir orduyla 1234 ylnda, H alebKayseri kervan yolundan Trkiye snrlarn aarak ilerlemeye baladlar. Bunun
zerine sultan, Seluklu, Hrezm, Grc, Frenk ve Rus askerlerinden oluan 100
bin kiiden fazla bir orduyla onlara kar harekete geti; K e m a l e d d i n K m y a r kumandasnda gnderilen kuvvetler, Eyyublerin yolu zerindeki btn va
di, geit ve boazlar (Akaderbend, Duzahdere yolu vs. gibi) kontrol altna aldlar.
Zor duruma den Eyyub ordusu, M e l i k l k m i l aleyhine ortaya atlan bir
takm olumsuz propagandalarn da etkisiyle Besni ve Adyaman taraflarna e
kilmek zorunda kald; bununla birlikte Eyyublere tbi durumda olan Harput
Artuklu hkmdarnn ( I z z e d d i n A h m e t ) onu Harput zerinden harekta
daveti zerine M e l i k l k m i l , ordusunu o yne kaydrd ise de derhal kar
harekta balayan B e h r a m a h , a v l , A l t u n a b a v s . gibi byk emirle
rin ynettii Seluklu ordusu, Harput nlerinde giritii savata, Eyyubleri ke
sin bir yenilgiye uratt, Eyyub ve Artuklu kuvvetlerinin savunduu Harput kalesini
de fethetmeyi baard (Austos 1234). Bylece Harput Artukoullar emirlii so
na erdii gibi, Siverek'te bulunan M e l i k l k m i l de yenilgiyi kabul ile M
sra dnmek zorunda kald. Birka ay sonra sultan A l e d d i n K e y k u b a d m
(1235), Anadolu birliini kurma amacyla, henz Eyyublerin elinde bulunan
Gneydou-Anadolu blgesine, Kayseri subalna atad deerli ve yetenekli
466
devlet adam K e m a l e d d i n K m y a r kumandasnda gnderdii 50 bin kii

lik Seluklu ordusu, ksa zamanda, Am id dnda, Urfa, Siverek, Harran, Rakka
ehir ve kalelerini fethetmeyi baard, btn buralara Seluklu vali ve kuman
danlar atand. Fakat bununla birlikte ok gemeden Msr ve Suriye Eyyub h
kmdar M e l i k l k m i l in sevkettii Eyyub ordusu, Seluklularn fethettii
btn bu ehir ve kaleleri drt ay gibi ksa bir zamanda geri alarak blgede geni
apta kym ve tahribatta bulundu, elde ettii saysz ganimetleri Msra gnder
di. Bu Eyyub istils zerine sultan A l e d d i n K e y k u b a d n Ta c e d d i n P e r v a n e kumandasnda gnderdii Seluklu ordusu ve Hrezmli kuvvetler,
Am id kalesini kuatt ise de salam ve almaz surlar sebebiyle baarl olamad
ve 1236 ylnda, geleek yl yeniden harekta balamak zere geri ekildi. Bu
nunla birlikte A m id i kesinlikle fethetmeyi kararlatrlan sultan, KayserV de b
yk bir ordu hazrlatmakta idi.
Bu sralarda byk Mool han O g e d e y , sultan A l e d d i n K e y k u b a d a
e m s e d d i n m e r adnda bir eli gndererek Kendisine T a n r tarafndan
verilen dnya hkimiyetini (Moollar, bu inanc, Trklerden almlardr) kabul
etmesi halinde, kendisiyle bar halinde bulunulacan bildirdi. Onun bu ne
risini sevinle karlayan sultan, O g e d e y H a n a deerli armaanlar gnderdi.
KayserV de hazrlklarn bitiren sultan, eitli milletlerden ( Seluklu, Hrezm,
Ermeni, Rus, Grc, Frenk vs. gibi) oluturduu ordusunu burada Mehed ova
snda toplad. te yandan btn Eyyub melikleri, M e l i k l k m i l in memle
ketlerine hkim olmas sebebiyle ona kar Seluklu sultan ile ittifaklar yaptlar.
Sultan A l e d d i n K e y k u b a d , Mehed ovasnda toplad ordusuna Rama
zan bayram dolaysyla geit resmi yaptrdktan baka, ilerigelen devlet adamla
r ve yabanc lke elileri iin byk bir len dzenledi. Bu srada da kk
olu z z e d d i n K l A r s l a n kendisine veliaht yaptn aklayp, hilat
giydirdi ve btn Seluklu devlet adamlarna bunu kabul etmeleri iin ant iirdi.
Fakat sultan, bu len srasnda, yedii ku etinden zehirlerek 30 Mays 1237de
hayata gzlerini yumdu.
17 yldan fazla saltanat sren, eitli kaynaklarda Byk Sultan olarak vasf
lanan A l e d d i n K e y k u b a d , Trkiye birliini kurmada kazand deerli
siyas ve asker baarlar yannda, Trkiyenin ekonomi ve kltr bakmlarndan
da geliip ykselmesinde esiz hizmetlerde bulunmutur. ok nem verdii eko
nomik siyaseti sebebiyle giritii birok seferler sonucunda, lkeden geen ulus
lararas ticaret yollarnn gvenliini salad gibi, gelimesi iin de birok deerli
kervansaraylar yaptrm idi. Bilim, kltr ve sanat ehline daima nem verip, bizzat
korumas altna alm olan A l e d d i n K e y k u b a d , Mool istils sebebiyle
lkelerinden kaan Trkistan ve Iranl bilim adamlar, air, edip ve sanatkrlar,
Trkiyeye yerletirip himayesine almak suretiyle, Anadoluda Trk kltr ve uy
garlnn daha ok gelimesinde nemli bir rol oynamtr; bu ekonomik ve kl
tr etkinlikleri yannda, byk Seluklu kentlerini salam surlarla evirtmi, cami,
medrese, kpr, tersane, hastahaneler yaptrm, zellikle Aliyye, Beyehir G -
467
inde bir tepe zerindeki Kubadbad, Kayserideki Keykubadiyye ve Konyada

ki saraylar ve kendi adna yaptrd hastahane (Darifayi Aly) anlmaya deer
nitelikteki aheserler arasnda yer almlardr. Onun byk tarih kiilii, kud
ret, kuvvet ve adaleti yannda, A na doluyu her bakmdan bayndr ve mutlu bir
Trkiye haline getirmesi, kendisinin U lu K e y k u b a d olarak hatralarda yaa
masnn nemli bir etkeni olmutur.
XI.
II. GIYASEDDN KEYHSREV DEVR
G erilem e ve k dnem i
Sultan A l e d d i n K e y k u b a d ld zaman G y a s e d d i n K e y h s
r e v , z z e d d i n K l A r s l a n ve R k n e d d i n adlarnda ocuk brak
mt. Sultan, salnda z z e d d i n K l A r s l a n kendisinden sonra tahta
gemesi iin veliaht yapmsa da jlerigelen devlet adamlar S a a d e t t i n K p e k ,
emseddin Altunaba, Taceddin Pervane, Lala Cemaled
d i n F e r r u h v e G r c o l u Z a h r d d e v l e nin giriimleri ve aldklar
nlemler sonucunda, teki olu G y a s e d d i n K e y h s r e v i Kayserideki Keykubdiye saraynda Seluklu tahtna oturttular. Olen sultann arzusuna kar olan
bu karar ve uygulamay, Hrezm emri K a y r H a n , K e m a l e d d i n K m y a r ile H s a m e d d i n K a y m e r , nceleri kabule yanamadlarsa da sonra
dan katna gelip yeni sultan kutlam ak zorunda k ald lar. Sultan
I I . G y a s e d d i n K e y h s r e v , Seluklu tahtna oturduktan daha nce, ba
basnn salnda Kayseri'ye gelmi bulunan elileri kabul ettikten sonra yine ba
basnn O g e d e y H a n a gndermek iin hazrlad eliyi Moolistan'a gnderdi.
Sultan, Eyyub hkmdarlar M e l i k l k m i l ve M e l i k n n a s r ile babas
zamannda yaplan antlamalar yeniledi (Austos 1237) ve M e l i k n n a s r m
kzkardei G z i y e H a t u n la evlenmesine karlk kendi kzkardei M e l i
k e H a t u n un da M e l i k n n a s r ile evlenmesine izin verdi; bylece Haleb
Eyyub hkmdarn kendisine tbi klarak daha yakn bir ibirlii salam ol
du. ok gemeden dier Eyyub melikleriyle ( M e l i k l m u z a f f e r , M e l i k l m c a h i t ) , Artuklu em irleri de sultana tbi oldular. Bylece sultan
K e y h s r e v , M sr Eyyub hkmdarna kar kuvvetli bir ittifak kurmu ol
du. Kendi aleyhine gelien bu ittifak datmak amacyla M e l i k l k m i l , or
dusuyla H aleb'e kar harekta baladysa da yolda hastalanp ld (1238).
Saadettin K p e k 'in tahakkm ve sonu
S a a d e t t i n K p e k ve yandalarnn aba ve etkinlikleriyle saltanata ge

en G y a s e d d i n K e y h s r e v , kendisine muhalif duruma geen Seluklu dev
let adamlar ve Hrezm beylerine pek gvenemiyordu. Durumu iyi deerlendiren
469
S a a d e t t i n K p e k , kendisinin, bu muhaliflerini ortadan kaldrmas hususun

da, gen yataki sultan srekli olarak etkiliyordu. Bunun sonucunda K e y h s
r e v Hrezmlilerin ba durumunda olan K a y r H a n Pnarba kalesinde
zindana attrd, ok gemeden de o, bu ar zindan hayatna dayanamayp ld
(1237). Bunun zerine Hrezm bey ve askerleri, Seluklu hizmetinden ( Kayseriden) ayrlarak Urfa yrelerine ekildiler ve btn bu blgeleri yama aknlarna
urattlar, bu arada kalabalk bir Trkmen kitlesi de kendilerine katld. Bunun
zerine K e m a l e d d i n K m y a r kumandasnda harekete geen bir Seluklu
ordusunu bozguna uratmay da baardlar. Hrezmliler, Gney-dou A na dolu '
da bir sre bamsz bir ekilde yaamlarn srdrdler. Hrezmlilerin bylece
bertaraf edilmesinden sonra S a a d e t t i n K p e k , muhalif yerli emr ve devlet
adamlarn ortadan kaldrma giriimlerinde bulundu: Seluklu devletine yllarca
byk hizmetlerde bulunmu olan K e m a l e d d i n K m y a r , e m s e d d i n A l t u n a b a , H s a m e d d i n K a y m e r v e T a c e d d i n P e r v a n e gibi
ok deerli ve yetenekli devlet adamlarn sultan kkrtarak birer birer bertaraf
etmeyi baarm, hatt ehzade I z z e d d i n K l A r s l a n ile R k n e d d i n i
hapse attrp, bir rivayete gre, ok gemeden ldrtm, anneleri A d i l i y y e H a
t u n u da Ankarada yaynn kirii ile bodurulmak suretiyle ldrtmtr. A r
tk sultan G y a s e d d i n in herhangi bir saltanat rakibi kalmam grnmekte
ise de Eyyublere kar kazand Samsat zaferinden (Temmuz 1238) sonra S a a
d e t t i n K p e k , Seluklu hanedanna mensup olduunu bir tertip ve dzenle
ileri srerek tahta gemeyi bile planlamakta idi. Durumu ge de olsa anlayan sul
tan G y a s e d d i n K e y h s r e v Sivas subas H s a m e d d i n K a r a c a nn
yardm ve desteiyle Kubadbad saraynda, S a a d e t t i n K p e k i ldrtmek
suretiyle ortadan kaldrtt (1238). Bylece Trkiye Seluklu Devleti onun tahak
kmnden kurtulmu oldu. Sultan, byk ve deerli devlet adamlarnn ortadan
kaldrlmalar sonucunda, geride kalabilen ikinci derecedeki devlet adamlar du
rumunda bulunan M h e z z i b d d i n l i yi vezirlie, Isfahanl e m s e d d in M u h a m m e d i niblie, V e l i y y e d d i n T e r c m a n Pervanelie, nl
tarihi I b n B i b i nin babas M e c d d d i n M u h a m m e d i Tercmanla ve
C e l l e d d i n K a r a t a y da Hassa Hazinesine atad. Daha sonra sultan, szl
durumunda bulunduu Grc kraliesi R o s u d a n ( R u s u d a n ) m kz ve Trki
ye Seluklu lkesinde G r c H a t u n adyla tannm olan T a m a r a ( T h a m a r a ) ile evlendi.
H rezm lilerin durumu
zellikle S a a d e t t i n K p e k in gen ve tecrbesiz sultan K e y h s r e v

zerinde olumsuz faaliyetleri sebebiyle ortaya kan tehlikeli i buhranlarn ber
taraf edilmesinden sonra devlet hizmetinden ayrlp Gney-dou Anadolu ve KuzeySuriye'de asker feodal bir sistemle ynetilen ve bu blgelerde yama ve soygunlar
yaparak Suriye-Trkiye arasndaki uluslararas ticaret yolunu deta kapatan H
rezmliler, eli olarak gnderilen M e c d d d i n M u h a m m e d araclyla, ye
niden devlet hizmetine alnmak suretiyle, tbi duruma getirildiler. Bununla birlikte
470
Hrezmlilerin ok gemeden yeniden yama ve soygun hareketlerine balamalar
zerine, tbi Eyyub ve Artuklu hkmdarlarnn bavurusu sonucunda, sevkedilen Seluklu birlikleri, Harran'da Hrezmlileri yenilgiye urattlar; elegeirilen
Harran, Eyyublere braklrken fethedilecek olan Am id kenti de Seluklularn
olacak idi. Bu amala sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v in Sivas subas M u b a r i z e d d i n a v l ve Niksar subas M u b a r i z e d d i n Y a v t a kuman
dasnda gnderdii ordu, 1240 ylnda A m id ' i kuatt, ok gemeden ehir 400
bin dirhem karlnda ve ehir halknn mevcut haklarnn korunmas, vergi
den muaf tutulmas artlaryla emr F a h r e d d i n D i n a r den teslim alnd.
Bylece Am id, Seluklu snrlarna alnm oldu; bu arada Siverek, Ergani, er
mik, Akl vs. kaleler de fethedilip buralara Seluklu asker ve muhafzlar yerle
tirildi; Diyarbakr subalma da M u b a r i z e d d i n I s a C a n d a r getirildi.
Baba ayaklanmas
Bat ynnde gelimekte olan byk Mool istils sebebiyle Trkiyeye s

np Gney-dou blgesi ve Suriye snr blgesinde younlaan ve genellikle aman inanca bal gebe Trkmenler, bu blgelerde oturan Hrezmlilerin yama
ve tahrip hareketlerine parelel olarak, gebe hayat tarzlarnn (sosyal ve din ba
kmdan) deiik olmas sebebiyle, buralardaki yerleik halkla uyuamamakta ve
geimlerini salamak iin geni apta yama hareketlerine girimekte ve huzuru
bozmakta idiler. Ayrca bu blgelerde, Hristiyanlarla birlikte ar i ve nihayet
M ani ve Pavlak inanlara sahip Hristiyan zmreler yaamakta idiler, ite byle
bir blgeye gelen yar Islm ve aman inanlarn koruyan gebe Trkmenler
arasnda, Samsat yrelerinde, Horasanl B a b a I l y a s (veya B a b a R e s u l ) adl,
daha ok aman inanlara bal, Islmiyeti henz hazmedememi bir Trk ey
hi, din ve siyas amalara sahip olup peygamberlik iddiasnda bulunarak gebe
Trkmenleri etrafna toplamay baard ve onlarn lkedeki adaletsiz ve haksz
ynetime kar harekete gemelerini istedi. Daha sonra o, Amasya taraflarna gi
derek orada faaliyetlerini srdrd. Bununla birlikte B a b a I l y a s n Urfa y
relerindeki Hrezmlilerle de ilikilerini kesmemesi, siyas ortam kendi lehine nasl
deerlendirdiini gstermesi bakmndan ilgintir. Bir sre sonra o, Amasya ya
giderek burada da faaliyetlerini srdrmeye balad; bunun zerine de, Seluklu
kuvvetleri tarafndan kent kalesinde kuatld, ite bu sralarda kendisinin hali
felerinden olan ve Adyaman (ya da Kefersud)da bulunan B a b a I s h a k d a sul
tan G y a s e d d i n K e y h s r e v e kar Tanr yolundan ayrlp kt bir yaam
srmesi nedeniyle cihat iln etti (1240). ok gemeden bu cihat arsna kat
lan Kefersud, Khta, Adyaman ve yrelerinde yaamakta olan byk Trkmen
kitleleri, bu ayaklanmaya katldlar, blgede geni apta yama ve tahrip hareket
lerinde bulundular ve kendilerine katlmayanlar acmaszca ldrdler. Bunun
zerine sultan, onlara kar Malatya sbas M u z a f f i r d d i n A l i i r i (iki
kez) bir miktar kuvvetle gnderdi ise de bu kumandan yenilgiden kurtulamad.
Bu baar zerine isyanc Trkmenler, B a b a I l y a s ile birlemek amacyla Amas
471
ya taraflarna yneldiler. Durumun ciddiyeti karsnda Kubadbada giden sul
tan G y a s e d d i n K e y h s r e v , asilere kar Amasya subalna atad

M u b a r i z d d i n A r m a a n a h gnderdi. A r m a a n a h , B a b a I I y a s ldrmeyi baard ise de T a n r P e y g a m b e r i olduuna inandkla
r B a b a 11y a s n hibir fani insan tarafndan ldrlemeyeceine ve onun
ge kp meleklerin yardmn salayacana inanan Trkmenler, hayat hie
sayarcasna arpp A r m a a n a h ldrdler; daha sonra B a b a l y a s a
bal olduklar iin B aba adn alan bu Trkmenler, B a b a s h a k n komuta
snda Konya ynnde ilerlemeye baladlar. ok gemeden onlar, N e c m e d d i n B e h r a m a h kumandasndaki 60 bin kiilik Seluklu ordusu karsnda,
zellikle ordudaki Hristiyan askerlerin korkmadan savamalar sonucunda, Kr
ehire bal Malya ovasnda, kesin bir yenilgiye uratlp B a b a s h a k la bir
likte hemen tamamen yok edildiler (1240). Bylece Trkiye Seluklu Devletini
ciddi ekilde sarsan bu tehlikeli din, siyas ve ekonomik hareket bastrlm ve
dolaysyla lke skna kavuturulmu oldu.
Seluklu-Eyyub gergin lii
Baba ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra, kendisinden nceki Trkiye Sel

uklu sultanlarnn Anadolu Trk birliini kurma yolundaki faaliyetlerini sr
drmek isteyen sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v , 1241 ylnda, ordusunu

Kayseride toplayarak Eyyub hkmdar i h a b d d i n G a z i ye ait olan Sil
van zerine yrd; Seluklu vasal am Eyyub hkmdar M e l i k s s a l i h -
in M e l i k l m u a z z a m kumandasnda gnderdii kuvvetler de Seluklu

ordusuyla birleti. te yandan Hrezm ve Germiyanl Trkmen kuvvetlerinin yar
dmn salayan i h a b d d i n G a z i de m id zerine yrmekte idi. Nerdeyse her iki taraf arasnda sava balamak zere idi. Fakat M ool tehlikesine kar
Mslman hkmdarlarn birlemesini isteyen Badat Abbas halifesi M u t a n s r n araya girmesi sonucunda, i h a b d d i n G a z i nin Seluklulara tbi
olmas artyla her iki taraf arasnda bir antlama yapld.
K eeda sava
Trkiye snrlarna yaklam olan Mool ordusu kumandanlna atanan (1241)
B a y c u N o y a n , Baba isyan dolaysyla Seluklularn zayf dmesini frsat

bilerek 1242 sonbaharnda, Erzurum zerine yryerek iddetle kuatt ve ok
gemeden de subas S i n a n e d d i n Y a k u t un savunduu ehri igal ile tah
rip etti. Bylece Moollar, artk Trkiyeyi istilya balam bulunuyorlard. Bu
nun zerine, btn Trkiyeyi hedef alabilecek herhangi bir Mool saldr ve istil
harektna kar nlemler alnmaya baland. yleki: ilk olarak sultan G y a e d d i n K e y h s r e v , btn Eyyub hkmdarlarna eliler ve deerli arma
anlar gndererek Moollara kar birlikte hareket edilmesini bildirdi, hatt
kendilerine baz Seluklu memleketlerini dirlik olarak vereceini de bildirdi ise
de sadece vasal Haleb hkmdar M e l i k n n a s r S a l h d d i n b u arya
472
oluulu bir cevap vererek iki bin kiilik bir asker birlik gnderdi. Seluklu vasal
durumunda olan Erm eniler de 300 atl gnderdilerse de sonradan savaa katl
madan geri dndler. Sultan, Haleb kuvvetleri ije cretli Grc, Frank ve K p
ak askerlerinden oluan 80 bin kiilik byk ordusunu Sivasa ulatrd. Ibilir
ve deneyli Seluklu devlet adamlarnn ve kumandanlarn Silh ve yiyecek mad
delerinin ok olduu Sivasta kalnmasn, buraya kadar gelip yorgun decek olan
M ool ordusuyla savaa giriilmesini nerip tavsiye ettilerse de herhangi bir sa
vaa katlmam olan birtakm emr ve kumandanlarn heyecanl ve srarl istek
leri zerine, sultann emri gereince, ordu Sivastan hareketle Zara-Suehri
arasnda, savunma bakmndan uygun bulunan Kseda'a ulaarak buradaki ova
da konaklad. te yandan iinde Grc ve Ermenilerin de yer ald B a y c u N o y a n kumandasndaki Mool ordusu da Kseda'a yakn olan Akehir yresindeki
ovaya gelmi bulunuyordu. Yine burada da deney sahibi devlet adamlarnn ve
kumandanlarn Savunmada kalnmas nerisi reddedilerek 20 bin kiilik bir
Seluklu nc kuvveti, Moollara kar saldrya geti; gebe Trklerin sava tak
tiini uygulayan Moollar, nce -sahte bir ka yaptlarsa da sonradan sratle ge
ri dnp kar saldrya geerek Seluklu nc kuvvetlerini yok ettiler. Bu durum,
ovaya inmekte olan btn Seluklu ordusunda da byk bir tel ve panik yarat
t; baz Seluklu kumandanlar ordu saflarn terkettikleri gibi, sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v de alayarak Tokat ve Ankara zerinden Antalya' ya kat, hatt
stanbul'a gitme giriiminde bile bulundu. Bylece basz kalan Seluklu ordusu,
Moollarla savamakszn dald ve dolaysyla yenilgiye urad (4 Temmuz 1243).
te yandan Seluklu ordusuna rastlayamayan Moollar, bunun bir sava hilesi ve
taktii olabileceini dnmlerse de ok gemeden durumu anlamada glk
ekmediler. Bylece nc savandan sonra 80 bin kiilik koskoca bir Seluklu
ordusu, sultann korkak ve yeteneksizlii, deneyli devlet adamlarna nem ver
memesi ve taktik yanllklar sebepleriyle, Trk tarihinin hi bir dneminde bir
ei daha grlmemi olan perian bir duruma dt. Bu sonu zerine Moollar,
Seluklu ordughndan saysz ganimetler elegeirdiler. Bu kolay ve ucuz zafer
den sonra B a y c u N o y a n , Sivas'a yneldi. Hrezm'de bulunduu sralarda M o
ol istilsnn nasl acmaszca srdrldn bizzat gren Sivas kads
N e c m e d d i n , ehir ilerigelenleriyle birlikte deerli armaanlarla B a y c u N o
y a n a gidip itaatini bildirdi, bylece ehir ykm ve kymdan kurtuldu, fakat B a y c u nun buyruuyla, sultann buradaki hzinesine elkonulduu gibi, ehir gn
yama edildi. Daha sonra Kayseri zerine yryp kuatan M ool ordusu, emr
S a m s a m d d i n K a y m a z ve suba F a h r e d d i n A y a z rt kumandasnda
kahramanca direnen ehri, H a j u k o l u H s a m adl bir Ermeninin ihaneti
sonunda, igal ile geni apta ykm ve kymlarda bulundu. Moollar, Sivastan
Azerbaycan'a dnerlerken istedikleri altnlar alamadklar Erzincan' da tahrip
ile byk kymlara urattlar. Bu korkun ve dehet verici M ool istils kar
snda, Trkiye'den zellikle varlkl kimseler, Haleb'e katlar. Bu arada sultan
G y a s e d d i n K e y h s r e v in annesi ve teki aile bireyleri, Haleb'e gitmekte
iken Seluklu vasal ukurova Ermeni prensi H e t u m tarafndan yakalanp M o -
473
ollara teslim edildiler; teki Trk kafileleri yine Ermeniler tarafndan saldrya
urayarak tamamen yama edilip soyuldular.
M erk ez hkim iyetin k
Kseda felketinden sonra Trkiye Seluklu Devleti, merkez hkimiyetini
kaybetmi, sultan, Antalyaya ekilmi, lke, sanki basz kalm gibiydi. Bundan
faydalanan ukurova Ermenileri ve Trabzon Komnenoslar, M ool vasalln ka
bul ettiler; znik1teki Bizans devleti ise Seluklularla dostluklarn srdrmekte
idiler. Bu srada Amasyada bulunan vezir M h e z z i b d d i n A l i , ehir ka
ds ile birlikte deerli armaanlarla Azerbaycanda M ugan ordughna dnm
bulunan B a y c u N o y a n a gidip, Trkiyede 100 binden fazla bir asker kuv
vetin ve daha pek ok salam kalelerin bulunduunu, oysaki bu kuvvetlerin Ksedada savamadklarn, bu bakmdan btn Trkiyenin istil ve elegeirilmesinin
ok zor olduunu ve uzun yllara gerek bulunduunu ifade ile Bar kabul
etmelerinin isabetli olacan bildirdi. Bunun zerine B a y c u N o y a n i l e Moollara yllk 360 bin gm para, 10 bin koyun, bin sr ve deve verilmesi art
laryla bir bar imzaland. te yandan sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v ,
Moollarla bar yapldn haber alnca Antakyadan Konyaya geldi. Bu bar
anlamasn gerekletiren M h e z z i b d d i n A l i nin Konya ya dnp haberi
vermesi zerine ehirde byk sevin gsterileri yapld. Ancak bir M ool kuman
dan olan B a y c u ile imzalanan bu barn Bat-M oollarnn ba olan B a tu H a n m onaylamas amacyla nip Isfahanl e m s e d d i n M u h a m m e d in
bakanlnda, itil rma azndaki Saray ordughnda oturmakta olan hana bir
eli heyeti gnderilmi ve szkonusu bar anlamas, salam esaslara balanarak
yeniden dzenlenip tasdik edilmitir. Sultan, vezir M h e z z i b d d i n A 1i nin lm zerine, vezarete atad Isfahanl e m s e d d i n M u h a m m e d e bu
baarsndan dolay imdiye dein hi bir vezire verilmemi olan btn lke i
lerinin yrtlmesi grevini vermitir.
B a t u H a n la imzalanan bu bar antlamasyla, Kseda bozgun ve felke
tinden sonra itaattan kan vasal ukurova Erm eni krallna kar bir asker ha
rekta izni alnm idi. Vezir Isfahanl e m s e d d i n kumandasndaki Seluklu
ordusu, Namrun Ermeni senyr K o n s t a n t i n in de destek ve yardmlaryla
ukurovaya inip Tarsusu kuatt. Bu srada arlaan doa artlar sebebiyle Sel
uklu kuvvetlerinin hareket yetenei zayflam ve ayrca yiyecek sknts da ba
gstermiti. Ayrca sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v in de ld haberinin
gelmesi zerine, ordu geri dnmek zorunda kald. Bununla birlikte Ermeni pren
si H e t um ile Trkiye Seluklu devletine yeniden tbi olmas, sava tazminat
demeleri, yllk vergi vermeleri, Tarsusa karlk Brakena kalesinin teslimi art
laryla bir bar yapldktan sonra Seluklu ordusu Konyaya dnd. Seluklu or
dusunun Tarsusu kuatmas srasnda Aliyyede bulunan sultan, iki imekte iken,
aa yukar 25 yalarnda olduu halde, birden bire fenalap lm idi (1245/46).
474
Yeteneksizlii, ahlk bozukluklar, iki, elence ve kadnlara dknl ve

korkakl, S a a d e t t i n K p e k in tuzana derek ciddi devlet adamlarn
bertaraf etmesi sebepleriyle Trkiye Seluklu Devletin basz brakp felketin
uurumuna itmi olan sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v den sonra devlet y
netiminde deerli, ibilir ve idealist insanlarn kalmamas sonucunda, lkede ge
nel bir k ve gerileme dnemi balamtr.
XII.
II. ZZEDDN KEYKVUS
VE SONRAK OLAYLAR
Tahta k ve ynetim de aarintk
Sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v in lmnden sonra I z z e d d i n K e y k v u s , R k n e d d i n K l A r s l a n ve A l e d d i n K e y k u b a d adlarn

da, henz kk yalarda erkek ocuu kald. Sultan, daha salnda,
G r c H a t u n dan olan A l e d d i n K e y k u b a d veliaht atamsa da ve
zir Isfahanl e m s e d d i n , C e l l e d d i n K a r a t a y , F a h r e d d i n E b b e k i r vs. gibi ilerigelen devlet adamlar, eski Trk tresine uyarak byk ocuk
olan I z z e d d i n K e y k v u s u grkemli bir trenle tahta kardlar. Isfahanl
e m s e d d i n vezirlik, C e l l e d d i n K a r a t a y saltanat niblii, e m s e d
d i n H a s o u z beylerbeyilik ve F a h r e d d i n E b b e k i r d e pervane makam
larna atandlar. Fakat bu srada 1246 ylnda G y k H a n n tahta kmas
dolaysyla Moolistan'da yaplacak trene sultan I z z e d d i n K e y k v u s da
vet edildi; fakat yeni sultann lke dna kmas durumunda, i ve d huzursuz
luklarn kabilecei ne srlerek yerine, kardei R k n e d d i n K l A r s l a n
Moolistan9a gnderildi. Bununla birlikte ok gemeden, yukarda adlar geen
Seluklu devlet adamlar arasnda amansz bir yetki atmas ba gsterdi; so
nunda vezir Isfahanl e m s e d d i n , muhaliflerini bertaraf ile duruma hkim
olmay baard, hatt sultann annesi B e r d l i y e H a t u n la da evlenmek su
retiyle, iktidarn daha da kuvvetlendirdi. Bununla birlikte beylerbeyi Erzincan
l I e r e f e d d i n M a h m u t , vezirin bu hareketini Seluklu hanedanna kar
saygszlk ve hakaret sayarak yandalarnn ok olduu Erzincana ekildi ve top
lad kuvvetlerle isyana balad, fakat kendisine kar gnderilen Seluklu ordu
su karsnda tutunamayp teslim oldu, ok gemeden de olu ile birlikte
ldrlmek suretiyle ortadan kaldrld. Bu olaydan sonra vezir e m s e d d i n ,
sanki bir hkmdarm gibi lkeyi ynetmeye balad. Fakat bir sre sonra, lke
nin u blgelerinde, sultan A l e d d i n in olu olduu iddiasyla A h m e t adl
birisi, Trkmenleri etrafna toplayarak isyana balad, fakat zerine gnderilen
Seluklu kuvvetleri karsnda yenilgiye urad ve bertaraf edildi. Bu olayn bas
trlmakta olduu sralarda, G y k H a n n tahta kmas trenlerine gitmi
476
bulunan R k n e d d i n K l A r s l a n m han tarafndan, Trkiye Seluklu sul

tan, B a h a e d d i n T e r c m a n n da vezirlie atanmas zerine, vezir e m e d d i n M u h a m m e d , sultan z z e d d i n K e y k v u s ile birlikte kap
isyana balad ise de ilerigelen erdemli Seluklu devlet adamlarndan C e l l e d d i n K a r a t a y , buna engel olarak lkenin yeni bir kargaaya dmesine mey
dan verm edi. Fakat b ir sre sonra, M o o lla r n v e z irli le atad
B a h a e d d i n T e r c m a n , M oollarn emri zerine, Mart 1249da Ifahanl
e m s e d d i n i yakalatp ldrtt.
KARDE YNETM
(1249-1254)
Mool Byk Han G y k tarafndan Seluklu sultan yaplan R k n e d
d i n K l A r s 1a n m saltanatn kendi zerinde bulunduunu iddia etmesine
ramen, lkede yeni bir karklk ve huzursuzluun ortaya kmasn istemeyen
C e l l e d d i n K a r a t a y , U kardein, yani I z z e d i n K e y k v u s , R k
n e d d i n K l A r s l a n ve A l e d d i n K e y k u b a d m birlikte saltanat tah
tna gemelerini, adlarnn yaa byklklerine gre, hutbe, sikke ve kitabelerde
okunup yazlmasn nerdi ise de kabul grmedi. Bunun zerine, K l A r s
l a n ve K e y k v u s un kuvvetleri, Konya'ya bal Ruzbe ovasnda, savaa tutu
tular (Haziran 1249); K e y k v u s un galip gelmesi zerine, C e l l e d d i n
K a r a t a y n nerisi olan karde saltanat yrrle kondu, kendisi de sal
tanat nibliinden ayrlp her sultann atabei grevini stlendi. Bylece dev
let ynetimindeki buhran sona ermi oldu. Fakat bununla birlikte Seluklu devlet
adamlarnn kiisel ihtiras ve karlarm n planda tutma abalar, otorite ve hu
zurun yeniden bozulmasna neden oluyordu. zellikle Mool han B a t u yu de
erli armaanlarla ziyaret edip, ondan yeni grevler alan birtakm Seluklu devlet
adamlar, bakent Konya'ya gelip merkez ynetim tarafndan atanan devlet er
knnn grevlerine sahip kyorlar, bylece devlet, sanki iki bal bir ynetimle
ynetilme durumunda kalyordu. z z e d d i n K e y k v u s , Moollarn srarla
ryla Kayseri'den Moolistan'a ( B a t u v e M e n g H a n l a r a ) hareket ettii s
ralarda, nl devlet adam C e l l e d d i n K a r a t a y ld (Kasm 1254).
K e y k v u s , K l A r s lan. m tek bana saltanata getirilmesini nlemek ama
cyla, K a r a t a y m lmn ileri srerek Moolistan seyahatinden vazgeip Kon
ya'ya dnd ve yerine, kardei A l e d d i n K e y k u b a d gnderdi. Bununla
birlikte A l e d d i n K e y k u b a d m Moolistan'dan sultan olarak dnecei
haberi, dier iki kardeini ( z z e d d i n K e y k v u s ve R k n e d d i n K
l A r s l a n ) ve dolaysyla bunlara bal devlet adamlarn endieye drd;
bunun sonucu olarak Erzurum'a ulaan A l e d d i n K e y k u b a d , lalas hdim
M u s 1i h vastasyla zehirlenerek ldrld (1254); bylece C e l l e d d i n K a r a t a y n glkle kurmay baard U karde saltanat bozuldu, dolaysy
la saltanatta da iki karde kald; bununla birlikte her ikisi arasmdaki ilikiler
477
de olumsuz ynde gelimekte idi. yleki: I z z e d d i n K e y k v u s un, iki, ka

dn ve elenceye dkn olmas, devlet adamlarn tedirgin ediyor ve ona kar
honutsuzluk yaratyordu, ite bu sebeple K l A r s l a n , kyafet deitirmek
suretiyle, yakn adamlaryla birlikte Kayseri ye gelerek Seluklu tahtna oturdu.
Bylece Kayseri ve Konya sultanlar arasnda yaplan birok mzakerelerde an
lama salanamaynca, iki taraf kuvvetleri arasnda, Ahmetfisar yresinde yap
lan savata (1254) K l A r s l a n , yenilgiye urad ve hatt tutsak alndktan
sonra, nce Amasya, daha sonra da Burgulu kalesine gnderilerek hapsedildi. By
lece I I . I z z e d d i n K e y k v u s , tek bana Trkiye Seluklu tahtnda kalm
oldu.
Yn elim de M ool basks
Bu devirde, B a y c u N o y a n v e teki Mool devlet adamlar ve kumandanla

r iin, anlama ile yllk denen miktarlardan baka, birok kez, altn da gnde
rildi. Bu isteklerini nlemek amacyla, Adliye Nazr (Adalet Bakan) F a h r e d d i n A l i , 100 bin gm para ve deerli armaanlarla B a t u H a n a gnderile
rek bu tr istekleri nleyen bir ferman almay baard. Fakat bu durum, B a y
c u N o y a n n houna gitmiyordu; ayrca H 1 g u nun Iran ve bat lkelerine
Genel Vali olarak atanmas zerine, B a y c u , Mugan ordughndan ayrlmak zo
runda kald, yaylak ve klak bulma amacyla, ikinci kez, Trkiyeye bir sefer d
zenledi. Bu sralarda Trkiyede baz Erm eni hareketleri ve Trkmen
ayaklanmalar, devletin iinde bulunduu buhran daha da artrmakta idi. Sel
uklulardan klak ve yaylak isteyen B a y c u N o y a n , ordusuyla Aksaraya gel
dii zaman Seluklu devlet adamlarndan bir ksm B a y c u nun isteinin yerine
getirilmesini, dier bir ksm ise H 1 g u nun batya atanmas sebebiyle, onun
durumunun zayfladn ileri srerek B a y c u ile savaa giriilmesini nerdi
ler; ok gemeden Seluklu ordusu, Aksaray yaknlarndaki Sultan H an yrele
rinde, B a y c u N o y a n la yapt savata, yenilgiye urad (Ekim 1256). Bunun
zerine sultan I z z e d d i n K e y k v u s , ailesi ve yakn adamlaryla birlikte Kon
yadan ayrlp Aliyyeye kamak zorunda kald. M ool ordusunun Konyay igal
ve tahrip amacyla harekete gemesi zerine, Saray Khyas (Ustaddr) N i z a m e d d i n A l i , byk abalar gsterip halktan toplamay baard altnlar, B a y
c u N o y a n a gtrp takdim etti, bylece ehir, kym ve tahribattan kurtulmu
oldu; bununla birlikte B a y c u , ehrin d surlarn yktrmaktan geri kalmad.
K SULTAN YNETM
ok gemeden B a y c u , I z z e d d i n K e y k v u s u yanna artt, fakat
sultann gitmemesi zerine, torunu Y i s u t a y bin atl ile onu izlemeye gnder
diyse de sultan Iznike gidip Bizansa snmak zorunda kald. Bunun zerine B ay c u nun buyruu ile R k n e d d i n K l A r s l a n , Burguludaki hapisten
478
karlarak Konyaya getirilip Seluklu tahtna oturtuldu (Mart 1257). Bununla

birlikte ilerigelen Seluklu devlet adamlar, Aksaray yrelerinde ordugh kuran
B a y c u N o y a n a giderek onunla bar antlamas imzaladlar. Ancak K
l A r s l a n n tek bana sultanl pek uzun srmedi. yleki: Ilhanl hkm
dar H 1 g u nun Badat seferine karken B a y c u N o y a n birlikte
gtrmesini frsat bilen i z z e d d i n K e y k v u s , znik Bizans imparatoru
I I . T h e o d o r o s L a s k a r i s ten asker yardm salayarak Mays 1257de Kon
ya ya yryerek Seluklu tahtna oturmay baard; K l A r s l a n ise M u i n e d d i n S l e y m a n ile birlikte nce Kayseri, daha sonra da Tokata ekilmek
zorunda kald. Bir sre sonra o, H 1 g u dan bir yarl alarak saltanat yeni
den elde etmeyi baard. te yandan Trkiye'1deki Moollara kar deta cihat iln
eden i z z e d d i n K e y k v u s , ayn zamanda da H 1 g u ya bir eli heyetiyle
bavurup sultanln srdrmek istemekte idi. Fakat sonunda H 1 g u , lkeyi
M e n g K a a n n yarl gereince, Tebrizde huzuruna gelen i z z e d d i n K e y
k v u s ve R k n e d d i n K l A r s l a n arasnda, Sivastan Bizans snrna
kadar olan memleketlerin K e y k v u s un, Sivastan Erzuruma M oollarn s
nrna kadar olan yerlerin de K l A r s l a n n olmak zere, iki ynetim bl
gesi halinde bltrd. Ayrca Seluklular, her yl Moollara, 200 bin altn, be
yzer at ve katr vereceklerdi. Bylece, her iki sultan, bu karara uymak duru
munda kaldlar (Temmuz/Austos 1258). Bundan sonra i z z e d d i n K e y k v u s ,
gayri Mslim daylaryla Kubadbad ve Antalyada elence lemine dald v e H lgunun elilerine yllk vergiyi de vermemeye balamd. te yandan I V . R k
n e d d i n K l A r s l a n ve btn ynetim ilerini yrten P e r v a n e M i n e d d i n S l e y m a n , M oollarla ibirlii yapp iyi ilikiler kurmak suretiyle
onlar, i z z e d d i n K e y k v u s aleyhine fitneleyip kkrtmakta idiler. K e y k
v u s ise Moollarla bozulan ilikileri dzeltmek iin pek ok abalar sarfetti, hatt
1261 ylnda, birok deerli armaanlarla H 1 g u ya gitmek zere yola kty
sa da A l n c a k N o y a n n kalabalk bir orduyla Trkiye snrlarn ap Aksa
raya yneldiini haber alnca lkenin savunmasn kumandanlarna brakarak
derhal geri dnp Antalyaya gitti. Sratle Konya zerine yryen M ool ordu
su, Altunaba kervansaray yrelerinde, Seluklu ordusunu ar bir yenilgiye u
ratt. Bu srada z z e d d i n K e y k v u s , Moollar 1260 ylnda, Ayncludda
kesin bir yenilgi ve bozguna uratan ve daha sonra M sr Trk M emlkl hkm
dar olmu bulunan B a y b a r s n yardmn salama yolunda abalar sarfetti,
fakat olumlu bir sonu alamad; bir sre sonra da, artan M ool basks karsnda
1262 ylnda, aile bireyleri ve yakn emirleriyle birlikte Antalyadan bir gemiye
binerek stanbula eski dostu imparator M i k h a i l P a l e o l o g o s un yanma gi
dip Bizansa snd. Bununla birlikte K e y k v u s , Altm ordu hkmdar B e r e k e H a n ile M em lkl sultan B a y b a r s n Moollara kar bir ittifak
giriimlerinden faydalanmaya alt. Fakat bu sralarda, gelien siyas durum do
laysyla imparator M i k h a i l , z z e d d i n K e y k v u s u hapse attrd gi
bi, beraberindekilere de insanlk d davranlarda bulundu (1262). ok gemeden
B e r e k e H a n n, onun Seluklu sultanna ve kendisine gnderilen Memlkl
479
elilerine kar giritii dmanca muameleler karsnda gnderdii 20 bin kii

lik bir ordu, Balkanlardaki Bizans memleketlerini istil ettii gibi, I z z e d d i n K e y k v u s ve ailesini hapisten kurtarp B e r e k e H a n a getirdiler.
Kendisine Sudak ve Solhad kentleri dirlik olarak verilen I I . I z z e d d i n K e y
k v u s , Krm kylarnda 1279/80 ylnda, srdrmekte olduu mutlu hayata
gzlerini yumdu. Bylece Trkiye Seluklu tahtnda K l A r s l a n tek bana
kalm oldu.
XIII.
IV. RKNEDDN KILI ARSLAN DEVR
M uineddin Sleyman'n dikta ynetim i
P e r v a n e M u i n e d d i n S l e y m a n n Moollar katndaki byk aba

ve baarl etkinlikleri sonunda, Trkiye Seluklu tahtna oturtulan R k n e d
d i n I V . K l A r s l a n zamannda, btn iktidar, onbe yl sreyle
(1262-1277), yine Moollara dayanarak, ok zeki, dirayetli ve ibilir bir devlet adam
olan deerli vezir M h e z z i b d d i n A l i nin olu olan M u i n e d d i n S
l e y m a n n eline geti; yleki o, btn Trkiye Seluklu lkesinde tek yetkili
kii haline geldi; bu bakmdan I V . K l A r s l a n ve I I I . G y a s e d d i n de
virlerine Pervane D e v r i' demek daha doru olacaktr. A rtk btn yetkileri te
kelinde toplayan M u i n e d d i n P e r v a n e , devletin yksek makamlarna kendi
yandalarn atamak suretiyle tam bir hkimiyet kurdu. Trkiye Seluklularnn
M ool basks ve i atmalar sebebiyle zayf bir duruma dmesinden faydala
nan Trabzon Komnenoslar, Karadeniz'in ok nemli bir ticaret liman durumunda
olan Sinop'u 1259 ylnda elegeirdiler. Uluslararas Seluklu ticareti bakmn
dan byk nem tayan Sinop'un yeniden Seluklu snrlarna alnmas konusunda,
sultan K l A r s l a n ve M u i n e d d i n P e r v a n e , A b a k a H a n dan gerek
li izni aldlar. Bunun zerine harekete geen Seluklu ordusu, kenti uzun sren
bir kuatmadan sonra 1266 ylnda, kurtarmay baard. Bu zaferden sonra kud
reti daha da artan M u i n e d d i n S l e y m a n P e r v a n e , Sinop' un kendisine
verilmesini sultan K l A r s l a n dan istedi. Ona kar duracak bir durumda
olmayan sultan, P e r v a n e nin bu isteini yerine getirerek ehri ona verdi. By
lece ilerde, sultann bu iznine dayanlarak Sinop'ta Pervaneoullar Beylii ku
rulacaktr. Fakat bir sre sonra yaplan youn dedikodular sonunda,
K l A r s l a n ile M u i n e d d i n in aras iyice ald. Bunun sonucunda, dev
let ynetimindeki hkimiyet ve yetkilerini sultanla paylamak istemeyen ve onu
deta bir rakip olarak grmeye balayan P e r v a n e , sultan, trl entrikalar e
virerek Moollarn da desteini ve hatt Ilhanl hkmdar A b a k a H a n n iz
nini almak suretiyle, Aksaray'da, 1266 ylnda, bir len srasnda, yemeine zehir
koydurttu ve ok gemeden de yaynn kiriiyle bodurarak ldrtt. Bylece M u
i n e d d i n S l e y m a n , ihtirasl emelleri iin, gen yataki (28-30 yalarnda)
sultan I V . R k n e d d i n K l A r s 1a n ldrtmekten ekinmedi.
XIV.
III.
GIYASEDDN KEYHSREV DEVR
Sultan K l A r s 1a n n ldrlmek suretiyle bertaraf edilmesinden son

ra daha ok kk yataki olu I I I . G y a s e d d i n K e y h s r e v , Seluklu
tahtna oturtuldu ve btn ilerigelen devlet erkn, onu sultan olarak tandlar.
Daha nce sultan K l A r s l a n devrinde olduu gibi, M u i n e d d i n S l e y
m a n P e r v a n e , devletin yksek ynetim makamlarna kendi yaknlarn ata
d iin, bu devirde de eski yetki ve kudretini korumakta idi. Bununla birlikte
P e r v a n e S l e y m a n , kendisine yakn hissetmedii ve dolaysyla rakip gr
d deerli Seluklu vezirlerinden S a h i p F a h r e d d i n A l i yi, vaktiyle (1271)
K rm da bulunduu srada, sultan I I . I z z e d d i n K e y k v u s la iliki kurup
ona yardm etmesini -bundan bizzat kendisinin de haberdar olmasna ramen- iha
net sayarak grevinden alp Osmanck kalesinde hapse attrd. Fakat S a h i p A t a nn kk olunun A b a k a katnda giriimde bulunmas zerine, A b a k a , onu
huzuruna getirtip muhakeme etti ve zellikle T o k u N o y a n n yardm sayesin
de hayatn kurtard gibi, vezirlik makamn da elde etmeyi baard (1275). te
yandan Trk Memlkl hkmdar B a y b a r s n elileriyle A b a k a H a n a gi
den M u i n e d d i n S l e y m a n , kendisini srekli bask altnda tutmakta olan
Hann kardei A c a y N o y a n v e ordu kumandan S a m a g a r N o y a n A b a k a ya ikyet edip Trkiye'deki grevlerinden alnmalarn bildirmesi zeri
ne, A b a k a H a n , gizli kalmas artyla onun isteini yerine getireceini bildirdi.
Fakat onun bu giriimini rendii anlalan A c a y , S l e y m a n a daha ar mu
amelelerde bulunmaya balad.
Baybars la ilikiler
Bununla birlikte Moollara pek gvenemeyen P e r v a n e , bu kez 1272/73 y

lnda, Trkiye halknn Moollara kar deta kendilerini bir kurtarc olarak gr
dkleri B a y b a r s a bir eli heyeti gnderip Sultan G y a s e d d i n K e y
h s r e v ve hkmranlna dokunmamak artyla Moollara kar Trkiyeye
bir ordu gndermesini bildirdi. Fakat ok gemeden A b a k a H a n n A c a y ve
S a m a g a r N o y a n l a r Trkiye'deki grevlerinden almas zerine, dolaysyla
her ikisinin baskdarndan kurtulan M u i n e d d i n S l e y m a n , B a y b a r s * -
482
m, ordusuyla gelecek yl geleceini bildirmesini olumlu karlad. Ancak B a y b a r s , bir yl sonra (ubat 1275) ordusuyla Trkiyeye yneldi ise de tela den
M u i n e d d i n P e r v a n e , derhal ona ulaklar gndererek ibirlii ve ittifak
nerisinin bu yl uygulanmasnn mmkn olmadn, bu sebeple seferini gele
cek yla ertelemesini bildirdi. Bu haber zerine B a y b a r s , Erm eni krallna
kar saldrya geip ukurovay istil etti. Ayn yl iinde (1275) A b a k a H a n ,
kardei A c a y N o y a n , Trkiyedeki grevinden alp yerine, T o k u N o y a n
atad ve Bata M u i n e d d i n P e r v a n e olmak zere, btn Seluklu devlet
adamlarnn T o k u N o y a n n iznini almadka herhangi bir konuda karar
vermemelerini bildirdi; bylece artk Trkiye Seluklu Devletinin ve dolaysy
la M u i n e d d i n P e r v a n e nin devlet ynetimi zerindeki yetkileri sona ermi
olduu gibi, P e r v a n e de Moollar katndaki gven ve itibarn byk lde
kaybetti. Fakat A b a k a , Mays/Haziran 1275de, A c a y N o y a n yeniden Trk
iyeye gnderdi ise de T o k u ve M u i n e d d i n P e r v a n e nin Urmiyede A b a k a H a n a birlikte gidip ikyette bulunmalar zerine, durumu inceleten
A b a k a , A c a y yeniden Trkiyedeki grevinden ald (Temmuz 1275). Bir s
re sonra A b a k a H a n m buyruuyla harekete geen 30 bin kiilik M ool ve Sel
uklu ordusu, Tirk Memlkl devletine ait Bre kentini kuattysa da elegeiremedi
(Aralk 1275). Fakat ok gemeden S l e y m a n P e r v a n e , dier Seluklu devlet
erknyla anlap B a y b a r s la yeniden iliki kurdu ve onun, Moollara kar
ordusuyla Trkiyeye gelmesini istediyse de B a y b a r s Bu seferi ancak gele
cek yl sonlarnda yaplabileceini bildirdi. te yandan, Seluklu hanedan ile
akrabalk kurmak suretiyle Trkiyede M ool hkimiyetini daha ok kuvvetlendi
receini dnen A b a k a H a n , I V . K l A r s 1a n n kz S e 1 u k H a
t u n ile olu budist A r g u n un evlendirilmesini emretti, bunun gerekletirilmesi
iin S l e y m a n P e r v a n e , E m i n e d d i n M i k i l , vezir F a h r e d d i n A l i , S e l u k H a t u n ile birlikte Tebrize giderek gelini saraya teslim et
ti (Mays 1276) ve kendisi de A b a k a H a n n huzuruna kt.
H alrolu ieyan
Bu srada Anadolu Beylerbeyi H a t r o l u e r e f e d d i n M e s u t , Mool

lara kar Kayseride Pnarba nda isyana balad ve B a y b a r s a Derhal Trki
yeye gelmesini bildiren haberler gnderdi. Bunun zerine B a y b a r s , keif ama
cyla, emr B e d r e d d i n B e k t u t kumandasnda alt bin kiilik bir kuvveti E l
bistana gnderdi. H a t r o l u ve yandalar buna sonderecede sevindiler. Fakat
bununla birlikte B a y b a r s , Bu hususta acele edilmemesini, daha nce S l e y
m a n P e r v a n e ye sz verdii zere, ancak bu yl sonunda gelebileceini, ayr
ca ordusunun byk bir ksmnn M srda bulunmas sebebiyle, derhal harekete
geemeyeceini bildirdi, fakat yine de o, S e y f e d d i n B a l a b a n kumanda
snda bir asker birlii Trkiyeye gndermekten geri kalmad. te bu sralarda
M u i n e d d i n Sl eyman Per v ane , Sahip F a h r e d d i n A l i , E m i
n e d d i n M i k i l , T a c e d d i n M t e z ve M ool Noyanlar M e n g , T i
483
m u r , T o k u v e T u d a v u n , 3 0 bin kiilik bir Mool ordusuyla Trkiye'ye dn

mlerdi (Eyll 1276). Kayseri-Sivas arasndaki Gedfete M ool ve Seluklu kuv
vetleri, ayaklanmay ksa zamanda bastrdlar ve yakalanan H a t r o l u e r e f e d d i n M e s u t , muhakeme edildikten sonra baz emrler ve birok Trkmen
beyleriyle birlikte idam edildi. H a t r o l u , muhakemesi srasnda, Bu ayak
lanmann S l e y m a n P e r v a n e nin kkrtmas yznden baladn ve onun,
Memlkl hkmdar B ay b a r s ile mektuplatn aklamsa da yine de lm
den kurtulamamtr (Ekim 1276). Bu olaydan sonra Moollar, gvensizlikleri se
bebiyle Seluklu devlet erknn gzaltnda tutmaya baladlar.
Baybars n Anadolu seferi
Trk Memlkl hkmdar M e l i k z z a h i r R k n e d d i n B a y b a r s ,
bata S l e y m a n P e r v a n e olmak zere, birok Seluklu emr ve beylerinin

daveti, lkesine kaan devlet adamlarnn teviki, zellikle Trkiye halknn put
perest Moollara kar kendisini bir kurtarc olarak grmeleri sebebiyle, 30 bin
kiiden oluan ordusuyla Nisan 1277de harekete geerek Elbistan'a geldi. Bunun
zerine T o k u v e T u d a v u n N o y a n l a r n ve S l e y m a n P e r v a n e nin ku
mandalarndaki Mool, Seluklu, Grc ve Ermeni kuvvetlerinden oluan ordu
da Elbistan ynne hareket etti. A kaderbend'de M emlkl ve M ool kuvvetleri
arasnda yaplan nc savanda, M oollar bozguna uratldlar. ok gemeden
Elbistan ovasnda asl ana kuvvetler arasnda yaplan savata (Nisan 1277) ise M o
ollar ar ve kesin bir yenilgiye uradlar; onlardan ok sayda tutsak alnd
gibi, pek ok Mool askeri de ldrld. Bu savata Seluklu kuvvetleri ciddi olarak
savamadktan baka, birok emr ve asker de gnll olarak tutsak olmak sure
tiyle Memlkller tarafna gemilerdi. Bu yenilgi zerine S l e y m a n P e r v a n e , sratle Kayseri'ye gelip, burada bulunan sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v
ve bata vezir F a h r e d d i n A l i olmak zere, baz Seluklu devlet adamlaryla
birlikte bir M ool intikamndan korkarak Tokat'a ekildiler. Bu byk ve nemli
zaferden sonra B a y b a r s , KaysrV ye geldi (Nisan 1277) ve byk sevgi ve tak
dir gsterileriyle karland, deta ehirde bir kurtulu bayram kutland; zel
bir trenle Keykubadiye sarayndaki Seluklu tahtna oturan B a y b a r s , kendi
sini bir eliyle tebrik eden S l e y m a n P e r v a n e yi artp makamna otur
masn bildirdiyse de P e r v a n e , bunu kabul etmedi ve ondan onbe gnlk bir
mhlet istedi, bu arada da Mool intikamndan korkusu sebebiyle A b a k a H a n la
iliki kurarak ona olan sadakat ve balln bildirmekten geri durmad. Kayse
ri'de bir hafta kalan B a y b a r s , ordusunun yiyecek sknts sebebiyle M sr'a
dnmek zorunda kald. Bylece S l e y m a n P e r v a n e nin iki ynl siyaseti,
tereddd ve kararsz tutum ve davranlar sebebiyle, B a y b a r s m Trkiye'yi
putperest M ool tahakkmnden kurtarma yolundaki bu nemli tarih giriimi,
sonusuz kald. Sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v ve dier Seluklu devlet
adamlaryla Tokat'a ekilmi bulunan S l e y m a n P e r v a n e , Elbistan'daki
Mool-Seluklu ordusunun bozgun ve yenilgisini A b a k a H a n a bildirdi. Esa
484
sen bu yenilgiyi daha nce haber alm olan A b a k a , hazrlatt 30 bin kiilik
bir orduyla Trkiye'ye geldi (Haziran 1277); bu arada P e r v a n e , sultan K e y
h s r e v ve vezir F a h r e d d i n A l i de derhal ona katldlar. Doruca savan
yapld Elbistan'a gelen A b a k a , aralarnda T o k u v e T u d a v u n N o y a n l a r n cesedlerinin de bulunduu M ool llerini grnce sonderecede zld, bu
arada hi bir Seluklu emr ve askerinin cesedine rastlamaynca daha da ok ga
zaba geldi ve P e r v a n e nn Moollara ihanet ettii kansna vard. Kzgn A b a k a , ' btn Trkiye Seluklu kentlerinin yama ve tahrip edilmesini, halknn,
zellikle Trkmenlerin ldrlmesini emretti; dolaysyla geldii Kayseri de Mool
askerleri tarafndan yama edildi ve aralarnda bilim ve din adamlarnn da bu
lunduu pek ok kimse ldrld. Bu arada A b a k a nn veziri e m s e d d in C v e y n , H a n ehirlerin tahrip ve halknn ldrlmesi emrinden
vazgeiremedi, ancak Sivas n bir ksmn satn alp tahripten kurtarabildi.
M uineddin Pervane nin sonu
A b a k a , Trkiye' nin ynetimini kardei K o n k u r t a y N o y a n a brakp

zellikle Karamanllar yola getirmesini emrettikten sonra beraberinde S l e y
m a n P e r v a n e ve vezir F a h r e d d i n A l i olduu halde, yolu zerinde bulu
nan kent ve ileleri yamalaya yamalaya Azerbaycan'a dnd. A b a k a ,
Ilhanllarn yazlk merkezi olan Van G l 'nn kuzeyindeki A lada 'a geldi, bura
daki Mool Noyan ve kumandanlaryla P e r v a n e nin durumu hakknda mza
kerelerde bulundu ve sonunda, onun ihaneti tespit edildi ve F a h r e d d i n A l i nin
onu kurtarma giriimlerine ramen beraberindekilerle birlikte idam edildi (Austos
1277). M u i n e d d i n S l e y m a n , bylece Trkiye Seluklu Devleti tarihinde,
Mool tahakkm ve basksna ramen onbe yl sreyle, siyas zeka ve mahareti
sayesinde, ynetimi tekelinde tutmu, lkede huzur ve sknu salamada esiz bir
baar gstermitir. Onun lmnden sonra Trkiye Seluklu Devleti deta sahipsiz
kald, ynetime elkoyan M oollarn sebep olduklar buhranlar ve huzursuzluk
lar srp gitti. Bununla birlikte Moollarn gvenini kazanan vezir F a h r e d
d i n A l i , samimi olarak Seluklu devletini ayakta tutmaya alyordu.
Karam anoullarm n isyan
U Trkmenlerinin ve son olarak H a t r o l u e r e f e d d i n in bertaraf
edilmesinden sonra M ool bask ve zulmne kar direnme ve mcadeleyi Karamanoullar stlendiler. Daha nce H a t r o 1u ile de bir ittifak yapm olan
K a r a m a n o l u K e r i m i i d d i n M e h m e t B e y , M em lkl hkmdar
B a y b a r s tan grd destekle isyana balad ve ynetimi altnda tuttuu E r
menek, Mut, Silifke, Anam ur vs. yerlerdeki Moollar tamamen imha etti. Bunun
zerine, Mool ve Seluklu kuvvetleriyle kendisine kar sevkedilen Ermenek Sel
uklu valisi B e d r e d d i n b r a h i m i Gksu derbendinde yenilgiye urattk
tan baka, Seluklu Sahiller emri H o c a Y u n u s u yenip pek ok ganimet
elegeirdi. Bu iki baar zerine durumu daha da kuvvetlenen M e h m e t B e y ,
485
E ref ve Menteeoullar ile bir ittifak yaparak hkimiyet alanlarn geniletti. Bir
sre sonra Aksaray'a yryp baarl olamayan M e h m e t B e y , bu kez, mca

delesini mer bir hale sokmak iin sultan I z z e d d i n K e y k v u s un olu ol
duunu iddia ettii G y a s e d d i n (veya A l e d d i n ) S i y a v yanna
getirterek trenle Seluklu Sultan iln etti. Bylece beraberinde S iy a v ol
duu halde, Mentee ve Erefoullar kuvvetleri ve kalabalk bir Trkmen ordu
suyla birlikte harekete geen M e h m e t B e y , Seluklu bakenti Konya zerine
yryerek ehrin, beraberindeki Seluklu sultan S i y a v e teslimini iste
diyse de kabul edilmedi. Bunun zerine M e h m et B e y , saldrya geip 14 Ma
ys 1277de ehri elegeirdikten sonra, genellikle kaynaklarda Kk drme
ve lnetleme amacyla Cim ri sfatyla kaydedilen S i y av Sultan, A lddnya ved-din, Ebul-feth lkaplaryla ve ok grkemli bir trenle Konyada Sel
uklu tahtna oturttu, kendisi de onun veziri oldu. Bu trenden hemen sonra
ehirdeki Seluklu ilerigelen devlet adamlar, onu sultan olarak tanmak zorun
da kaldlar, ayrca S i y a v adna hutbe okutulup para da basld. Bu trenden
sonra vezir M e h m e t B e y , dzenledii bir D ivan toplantsnda, Bugnden
sonra D iv a n da, Sarayda btn devlet daire ve toplantlarmda, meydanlarda,
Trkeden baka bir dil kullanlmayacaktr eklinde ok nemli bir karar al
drtt (Mays 1277). Bu arada o, S i y a v un merluunu daha da kuvvetlen
dirmek iin onu, amcas I V . K l A r s l a n m kzyla evlendirme giriiminde
de bulundu. Daha sonra M e h m e t B e y v e S i y a v , Germiyanl Trkmenleriyle, kendilerine kar harekete geen vezir F a h r e d d i n A l i nin oullar N u s r e t d d i n H a a n ve T a c d d i n H s e y i n ile Kozaa yrelerindeki
Altunta kynde yaptklar savata, onlar ar bir yenilgiye urattlar, her iki
karde de arpmalar srasnda hayatlarn kaybettiler (26 Mays 1277). Bu baa
r zerine S i y a v ve M e h m e t B e y , Afyonkarahisar baarsz bir kuat
madan sonra Konya'ya dndler (Haziran 1277). Kazandklar bu zaferden sonra
S i y a v ve M e h m e t B e y , hkimiyet alanlarn, Ankara'dan itibaren BatA nadolu'da Adalar Denizi kylarna kadar uzattlar. Fakat ok gemeden M ool
ehzadesi K o n g u r t a y , K h e r g e N o y a n , Ilhanl veziri e m s e d d i n G
v e y n , sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v ve vezir F a h r e d d i n A l i nin
ynettikleri byk M ool ve Seluklu ordusu, Karaman zerine yryerek bura
daki Trkmenleri bozguna urattktan sonra Konya'ya yneldiler. Bunun zerine
S i y a v ve M e h m e t B e y , gizlice ehirden katlar. Daha sonra S i y a v ten ayrlan M e h m e t B e y , Seluklu kuvvetleri tarafndan M ut ovasnda, adam
laryla birlikte yakalanarak ba kesilmek suretiyle ldrld; onun Konya'ya
getirilen ba halka gsterildi. Daha sonra harektn srdren Seluklu ve M o
ol ordusu, Pnarba yresinde, Sakarya rma taraflarna doru hareket halin
de yakaladklar S i y a v le savaa giriip yenilgiye urattlar. Bana kara bir
kilim rtlen A l e d d i n S i y a v , sultann katnda ba kesilip derisi yz
lerek iine saman doldurulduktan sonra ehir ehir dolatrlp halka gsterildi
(Haziran 1278).
486
M ool tahakkmnn artmas
Ilhanl hkmdar A b a k a H a n , Alada yaylasnda bulunduu srada, S
l e y m a n P e r v a n e nin ldrlmesinden aa yukar bir ay sonra kardei K o n g u r t a y ve im paratorluk v e ziri e m s e d d i n C v e y n yi T rk i

yeye gnderdi; kardeini, Trkiye'de bozulan dirlik ve dzeni yeniden kurup ko
rumak ve C v e y n yi de Seluklu mliyesini M ool mal sistemine gre dzen
lemekle grevlendirdi. Bununla birlikte Trkiye'de istenilen huzur vê skun
salanamad gibi, Seluklu lkesinin btn gelirlerine M oollar tarafndan elkonuldu. te bu sralarda, Krm'da yaayan I I . z z e d d i n K e y k v s un
(lm 1278) veliaht yapt olu G y a s e d d i n M e s u t , Krm dan ailesi ve
yaknlaryla birlikte Kayseri'ye geldi (1280). Beraberinde Kastamonu beyi o b a n o l u M u z a f f i r d d i n olduu halde, nce Mool valisi S a m a g a r ziya
ret ettikten sonra A b a k a H a n n huzuruna kan M e s u t , ondan izzet ve ikram
grd, kendisine Erzurum, Erzincan, Sivas, Diyarbakr ve H a rp u t'un ynetimi
verildi. Fakat A b a k a H a n n lm (1282) zerine yerine Mslman A h
m e t T e k u d a r , Ilhanl hkmdar olunca, Trkiye Seluklu lkesini, sultan
G y a s e d d i n K e y h s r e v ve G y a s e d d i n M e s u t arasnda bltrd.
Bundan pek memnun olmayan G y a s e d d i n K e y h s r e v , K o n g u r t a y v e
vezir F a h r e d d i n A l i ile birlikte durumu grmek zere, A h m e t T e k u
d a r a gitmek iin yola ktysa d Ilhanl devletinde saltanat mcadelelerinin
balamas sebebiyle, bir sre Erzurum'da bekledi; daha sonra o, mcadelelerden
galip kan A r g u n H a n n katna ktysa da sultanln kurtaramad; zira A r
g u n H a n , bu sralarda Tebriz'de bulunan G y a s e d d i n M e s u t u Trkiye
Seluklu sultan yapt gibi, kendisini de A h m e t T e k u d a r ve K o n g u r t a y
ile ibirlii yapt gerekesiyle sultanlktan azletmi idi. Daha sonra Erzincan'a
gnderilen K e y h s r e v , ok gemeden A r g u n H a n n grevlendirdii adam
lar tarafndan yaynn kiriiyle bodurulmak suretiyle ldrld (1284).
XV.
II. GIYASEDDN MESUT DEVR
(lk Saltanat)
Sultan G y a s e d d i n M e s u t , Kayseride tahta ktktan sonra ubat 1284
balarnda Konyaya gelerek burada da trenle Trkiye Seluklu tahtna oturdu
ve sultan iln edildi. te yandan A r g u n H a n , 1285 ylnda zellikle Trkmen
hareketlerini durdurmak amacyla kardei G e y h a t u yu 20 bin kiilik bir M o
ol ordusuyla Trkiyeye gnderdi. Erzincanda yaylak ve klak kuran G e y h a t u nun ve Trkiyedeki dier btn Mool askerlerinin her trl giderleri Seluklu
devlet hzinesinden karlanmakta, bu vesileyle ciddi skntlar ekilmekte idi;
bu sebeple devlet hzinesi boald, yleki vezir F a h r e d d i n A l i , bir ksm gi
derleri Afyonkarahisardaki kendi zel hzinesinden karlamak zorunda kald.
Fakat bu sralarda Seluklu saltanat iin yeni bir anlamazlk ve dolaysyla a
tma olayna tank oluyoruz. yleki: I I . G y a s e d d i n K e y h s r e v in an
nesi, saltanat, iki torunu ile sultan M e s u t arasnda bltrlmesini istiyordu;
bunu gerekletirmek iin de beylerbeyilik nerdii Karamanolu G n e r i ve
saltanat niblii verdii E r e f o l u H a l i l B e y lerle ibirlii yapt. htiyar
vezir S a h i p A t a F a h r e d d i n A l i nin byk abalarna ramen anlama ol
mad. Karamanl ve Erefoullan kuvvetlerinin destek ve yardmlaryla K e y h s r e v in iki olu, Mays 1285de, Konyaya getirilip Seluklu tahtna oturtuldular,
sultan M e s u t ise Kayseriye kamak zorunda kald. Fakat ok gemeden F a h
r e d d i n A l i ye bal H a s B a l a b a n , kuvvetleriyle Konyaya gelerek duru
ma hkim oldu, yakalanan K e y h s r e v in annesi ve iki torunu, A r g u n
H a n n emriyle yaplan muhakeme sonucunda, bu iki ocuun K e y h s r e v in ocuklar olmad tespit edildikten sonra balar kesilip Trkmenlere yollan
d, valide sultan ise Sivrihisara gnderildi. Bu olaylardan sonra G e y h a t u , hl
karklk iinde bulunan Konyaya geldikten bir sre sonra (Nisan 1286 balar)
sultan M e s u t da bakente gelmi idi. zellikle G e y h a t u nun ehre gelmesi
sonucunda, Karamanllarn hareketlerini imdilik durdurmalarna ramen G ermiyanl Trkmenler, Beyehir ve yrelerini yama aknlarna uratmakta idiler,
hatt kendilerini izleyen M ool ve Seluklu kuvvetlerine bir basknla ar kayp
lar verdirdiler, fakat sonunda yenilerek ekilmek zorunda kaldlar. Btn bu is-
488
yan ve atmalar sonucunda artk mcadeleyi srdrmek istemeyen Karamanl,

Germiyanl ve Erefoullar beyleri, Konyaya gelip sultan M e s u t un katna
karak itaatlarn bildirdiler (1288 balar).
I I . G y a s e d d i n M e s u t devrinin nemli olaylarndan birisi de Seluk
lular tarihinde en uzun (40 yldan fazla) bir sre Trkiye Seluklu devletinin hiz
metinde, emri Dd, saltanat niblii ve vezirlik grevlerinde bulunmu olan
S a h i p A t a F a h r e d d i n A l i nin lm idi (22 Kasm 1288). Bu byk in
san, Trkiye Seluklu Devletinin M ool hkimiyeti altnda ezilmekte olduu bir
dnemde, ustaca ynetimi sayesinde devleti korumay baarm esiz bir devlet
adam olarak tarihe gemitir. O, btn servetini devlet hizmetine ve lkede ha
yr kurumlan yaptrmaya sarfetmesi sebebiyle Hayr Babas (Ebul-hayr) nvan
ile anlmtr.
M oollarn d evlele el koymas
Moollar, S a h i p A t F a h r e d d i n A l i den boalan vezirlik makamna

maliyeci Kazvinli F a h r e d d i n i yolladlar. M u c i r d d i n E m r a h ise yi
ne saltanat niblii grevini srdryordu. Hi bir devirde grlmeyen olduka
kalabalk Iranl bir memur topluluuyla Trkiyeye gelip greve balayan Kazvin
li F a h r e d d i n , Moollara szve,rdii mal hususlar yerine getirebilmek ama
cyla halka, zulme varan sonderecede ar vergiler koymaya balad; bylece
Moollar, Trkiye Seluklu Devletine siyasal, asker ve mal bakmlardan fiilen
elkoymu oldular, dolaysyla sultan ve maiyyeti erknndan baka hi bir Seluk
lu yksek devlet memuru, artk grev banda deildi. Kayseriden Adalar Denizi
kyarna kadar olan bat blgelerinin ynetimini zerine alan Kazvinli F a h r e d
d i n in koyduu denmesi ok ar vergiler sebebiyle halk, yurtlarn brakp g
e balad. M u c i r d d i n E m r a h ise, ynetimini zerine ald Orta-Anadolunun dou blgelerinde (Sivas, Sinop ve Samsuna kadar) halka daha adilne
bir vergi koymu idi. Bununla birlikte yaplan srekli ikyetler zerine, her iki
si de grevlerinden alnd, hatt Tebrize gtrlen Kazvinli F a h r e d d i n , ehir
meydannda boynu vurulmak suretiyle halka yapm olduu ar zulmn cezasn
demi oldu (Eyll 1291). Muhakeme edilen E m r a h ise susuz bulunup ser
best brakld.
Trkm en direnileri
Karamanllarn bertaraf edilmesinden sonra Trkmen hareketleri Germiyanllar tarafndan srdrlmeye baland. Bunun zerine harekete geen Seluklu
kuvvetleri, Germiyanllar yola getirdii gibi, bizzat sultan M e s u t un banda

bulunduu baka bir Seluklu kuvveti de Erefoullar isyann bastrd. ok ge
meden Moollar, e m s e d d i n A h m e t L k yi Trkiye Seluklu vezirli
ine atadlar. Onunla birlikte Trkiyeye gelen Klavuzoullar, Mool subaylaryla
birlikte yama ve halkn mallarna elkoymaya baladlar. Fakat Trkiyedeki M o
ol ordu komutanlna atanan S a m a g a r N o y a n , onlarn bu hareketlerine en
489
gel oldu ve bylece halkn sevgisini kazand. te yandan sultan M e s u t , Kazvinli

F a h r e d d i n den boalan maliye ilerini yrtmeye, doru ve yetenekli bir kim
se olan Y a v l a k A r s l a n o l u N s r e d d i n i atad. Bu zat, adil ve olumlu
icraatyla ksa zamanda, halkn aclarn dindirdii gibi, Mool Genel Valisi G e y h a t u nun da gven ve takdirini kazand. Fakat A r g u n H a n n lm zeri
ne Ilhanl hkmdar olmas dolaysyla G e y h a t u Trkiyeden ayrld (Temmuz
1291). Bylece, esasen bozuk devlet ynetiminde bir boluk meydana geldi. Bun
dan istifade eden Karamanllar, sultan M e s u t un Kayseride bulunmasndan fay
dalanarak H a l i l B a h a d r n komutasnda Konyaya yryp kuattlar.
Mevcut kuvvetlerin Karamanllarla mcadele edememesi zerine sultan M e
s u t , G e y h a t u ya bavurup yardm istedi. Derhal M ool kuvvetleriyle Trki
yeye gelen G e y h a t u , bir ksm kuvvetlerini Akehir ynne Mentee iline
evketti, kendisi de bizzat Karamanllara kar harekete geti. Sonunda Kara
manl ehirleri ve Mentee ili, ar bir ekilde tahrip ve yama edildi, tutsak al
nan yedi bin Trkmen Konyaya gnderildi. Bylece bu Trkmen direnileri ok
ar bir ekilde bastrlm ve dolaysyla pek ok Trk kan da aktlmtr. Bun
dan baka G e y h a t u , Seluklu-Mool ynetimine kar, Kastamonu hkimi obanoullarndan M u z a f f i r d d i n Y a v l a k A r s l a n ile birlikte harekete
geen I I . I z z e d d i n K e y k v u s un olu R k n e d d i n K l A r s l a n n
zerine, sultan M e s u t ve M u c i r e d d i n E m r a h i l e birlikte G k t a y ve
G i r a y N o y a n l a r n kumandalarnda bir ordu gnderip kuzey Trkmenlerini de bertaraf ettikten sonra elegeirilen pek ok ganimetlerle rana dnd (1292).
Bundan faydalanan Karamanl ve Erefoullar beyleri, yeniden harekete gee
rek Krkpmar ve Gvele kalelerine kadar olan yreleri yama aknlarna uratt
lar ve yeniden Konya zerine yrdler.
M ool ehzadeleri arasnda atmalar
Bu sralarda, kalabalk Haleb Trkmenleri de Sivasa kadar ilerleme imkn

bulmular idi. Trkiye Seluklu Devletinde saltanat mcadeleleri ve Trkmen ha
reketleri devam etmekte iken, ayrca M ool ehzadeleri arasnda da taht atma
lar ve dolaysyla isyanlar bagsterdi; bu sebeple Trkiyede siyasal, sosyal ve
ekonomik yaam, daha fazla kntye uruyor ve halkn ztrab da o derecede
artyordu. Ilhanl hkmdar G e y h a t u nun elence ve sefahata dkn ve bu
uurda pek ok para sarfetmesi sebebiyle devlet hzinesi boald, bunu karla
mak amacyla da kat para bastrld ve dolaysyla lkede huzursuzluk artt. ok
gemeden bunu frsat bilen H I g u nun torunu B a y d u , isyan ile harekete ge
erek G e y h a t u yu tahttan indirip ldrtt (1295) ve Ilhanl hkmdar oldu.
Fakat onun da yeteneksiz oluu, kt ynetimi ve zellikle Islm aleyhdar bir
siyaset izlemesi sebebiyle hkmdarl, daha bir yl gemeden sona erdi; A r
g u n H a n n olu M a h m u t G a z a n H a n Ilhanl tahtna geti. G a z a n
H a n , entrikac hareketlerinden ekindii T u g a a r N o y a n Trkiyedeki M o
ol kuvvetleri komutanlna atadysa da ok gemeden onu ldrtt (1295). Da
490
ha sonra onun yerine atad T a y c i N o y a n n olu B a 11u da bir sre sonra

G a z a n H a n a kar isyana balad, hatt G a z a n H a n ziyarete gitmekte olan
Seluklu sultan I I . M e s u t u engelleyip bir sre yannda alkoydu. Nihayet B a 1t u , Suriye'ye gemek zere gittii ukurova Ermeni tekfuru tarafndan yakala
np Tebriz'e G a z a n H a n a gnderildi ve ehir meydannda idam edildi (Ekim
1297). idamdan nce G a z a n H a n m katma kan sultan M e s u t un gecikme
sebebi kabul edilmeyerek Seluklu tahtndan indirilip Hemedan'a srld (1296).
Sultann G a z a n H a n a gitmesinden sonra I I I . A l e d d i n K e y k u b a d n tahta kmasna kadar geen iki yl iinde, Seluklu taht bo kald. Bununla
beraber G a z a n H a n , C e m a l e d d i n M e h m e t i vezirlie M u i n d d i n M e h m e t i pervanelie , Tiflisli K e m a l e d d i n i saltanat nibliine ve
e r e f e d d i n O s m a n da mliyeye atad, Mool kuvvetlerinin bana da S l e m i , B a y a n c a r , B o k u r v e K r t i m u r getirildi. Ayrca Trkiye drt
mali blgeye ayrld. Buralara atanan memurlar, halktan acmaszca vergi topla
dktan baka, onlarn mal ve mlklerine elkoydular, hatt daha sonraki yllara
ait vergileri bile almaya baladlar. Bu tahamml edilmez vergi ykn ekeme
yen blge halklar, ya ldrldler, veya yurtlarn terketmek zorunda brakld
lar ve bu acmasz uygulama sebebiyle de G a z a n H a n a devaml ikyette bu
lundular.
XVI.
III. ALEDDN KEYKUBAD DEVR
lk saltanat 13 yl sren sultan I I . G y a s e d d i n M e s u t un G a
z a n H a n tarafndan azledilmesinden sonra bo kalan Seluklu tahtna yeeni
(amcaolu) I I I . A l e d d i n K e y k u b a d getirildi (1298), vezirlie Tebrizli
e m s e d d i n A h m e t L k , M ool ordu komutanlna da B a y a n c a r N o y a n atandlar. Bylece sultan A l e d d i n , bakent Konyaya geldii za
man daha nce vezirlik ve dier ynetim blgelerine atanm olanlarn grevleri
sona erdi; bylece drt mali blge ynetimi de sona ermi oldu. Ote yandan B a y a n c a r n Mool kuvvetleri komutanlna atanmasna kzan S 1e m i , G a
z a n H a n n Memlklere kar dzenledii sefere katlmadktan baka, ona isyan
ile harekete geti (1299). O, baz M ool emirlerinin desteini kazanarak u Trkmenleri, Karamanoullar ve Msr Memlkl sultan M e l i k n n a s r L i n
ile de ilikiler kurup onlardan asker yardm salad. Bylece 50 bin kiilik bir
orduyla harekete geerek B a y a n c a r v e B o k u r c u N o y a n lar yenilgiye u
ratp, her ikisini de ldrtmek suretiyle, ortadan kaldrd ve Sivas' kuatmaya
balad. Bylece onun Trkiyede bamsz bir devlet kurma emelleri gerekle
mekte idi. Fakat ok gemeden G a z a n H a n n,K u t l u a h , o b a n , M u l a y (veya B u l a y ) , S u t a y ve B a k r a kumandasnda kendisine kar
gnderdii 35 bin kiilik M ool ordusu, Erzincan Akehiri taraflarnda, askerle
ri M ool ordusuna katlan S l e m i i bozguna uratt (Nisan 1299); bunun ze
rine o, 500 atl ile Suriyeye kap Memlklere snd, Karamanoullar kuvvetleri
ise memleketlerine geri dndler. Bununla birlikte S 1e m i , Memlkl sulta
nnn yardmyla yeniden Trkiyeye gelip Akaderbende kadar ilerledi, daha sonra
geldii Ankarada yakalanarak Tebrize gtrlp ehir meydannda ar ikence
lerle ldrlerek cesedi yakld (Austos 1299). Trkiye Seluklu sultan A l e d
d i n ve veziri e m s e d d i n A h m e t , S l e m i e katlmadktan baka
G a z a n H a n n katma karak ona sadakat ve ballklarn arzetmilerdi. Bun
dan sonderecede memnun olan han, sultan H 1 g u nun kzyla evlendirdi, ay
rca ona, hemen btn Trkiyenin hkimiyetini bir varlla verdi. Bylece hukuk
bakmdan yar bamsz bir duruma gelen sultan A l e d d i n , beraberinde g
revlerine yeni atanan veziri Sveli A l e d d i n , Maliye Nazr N a s r e d d i n
M u h a m m e d ve mrif S e y y i d e r e f e d d i n H a m z a olduu halde, Kon
492
ya ya dnd. Fakat ok gemeden sultan, Moollarn yaptklar gibi, zellikle N a

r e d d i n M u h a m m e d in etki ve kkrtmalar sonucunda, lkedeki
zenginlerin ve halkn, eitli yntemlerle mal ve paralarna elkoymaya balad.
Bunun zerine durumun, Trkiyedeki Mool asker kumandan A b u k a ya bil
dirilmesi sonucunda, S e y y i d H a m z a v e maliyeci N a s r e d d n ikence ile
ldrldler. Bunu haber alan sultan, korku ve endieye kaplp Konya ya ka
makta iken rgp yrelerinde yakalandktan sonra G a z a n H a n a gnderildi;
yaplan yarglamadan sonra idama mahkum edildiyse de H 1 g u nun kz bu
lunan einin efaatyla lmden kurtuldu, ancak sultanlktan azledilerek sfahanda
lnceye dein ikamete mecbur edildi (1301/2).
II. GIYASEDDN MESUTUN KNC SALTANATI

DEVLETN YIKILII
Sultan I I I . A l e d d i n K e y k u b a d n G a z a n H a n tarafndan tahttan
indirilmesinden sonra, bu sralarda, yine Moollar tarafndan azledilip H em e
dan' a ikamete mecbur edilen I I . G y a s e d d i n M e s u t , 1302 ylnda, ikinci
kez, Trkiye Seluklu sultanlna atandktan sonra Musul zerinden Konya'ya
gelip tahta oturdu; vezirliine ise Sveli A l e d d i n atand. Tarih bir kiilie
sahip olmayan yeteneksiz sultan M e s u t , esasen devlet ynetiminde hi bir rol
ve hkimiyeti olmakszn sonderecede snk bir hayat yaad. Ancak, o AksarayNide arasndaki Develhisar (Dulhisar)'da kendisine kar isyan eden C a h o 1u nu A b u k a N o y a n v e veziri A l e d d i n ile birlikte kuatma harektna
katld. Fakat Ilhanl hkmdar G a z a n H a n n lm (Mays/Haziran 1304)
zerine, kuatma da kaldrld. Trkiye Seluklu D e vle ti'nin son sultan olan
I I . G y a s e d d i n M e s u t un bu ikinci saltanat ok snk geti, hatt l
m bile ilgili yerli kaynaklara yansmad; ancak bir kaynak ( Nideli kad A h
m e t ) , onun 1308 ylnda ldn belirtmitir. Bununla birlikte kendisinden
sonra I I I . G y a s e d d i n in olu Y . K l A r s l a n n Seluklu tahtna k
t ve 1318 ylna dein saltanat srd rivayet edilmitir. Yaplan aratrmalara
gre bu durum, Trkiye M ool Genel Valiliine atanan T i m u r t a N o y a n n
Seluklu ehzadelerini ldrtmesiyle de ilgilidir. Bylece Trkiye Seluklu D e v
leti' nin 1075-1318 yllar arasnda devam eden hkmranlk dnemi de sona er
mi oldu.
494
AL SEVM-ERDOAN MERL
Trkiye Seluklular Soy Kt

Kutalm
Sleymanh (1075-1086)
I. Kl Arslan
I
(10931107)
Alp lig
Mansur
Devlet
Kulan Arslan (Davud)
ahinah (1110-1116)
I. Mesud (1116-1155)
II. Kl Arslan
(H55-1192)
1 1
--------------------------------- ----------------------------------------------------
I. Gyaseddin Keyhsrev
(1192-1197, 1205-1211)
|(1197-1204)
III. Kl Arslan (1204-1205)
I. Aleddn Keykubad
I. zzeddn Keykvus
(1220-1237)
II. Gyaseddin
Keyhsrev (1237-1245)
(1211-1220)
zzeddn Kl
Arslan
II. zzeddn Keykvus

(1245-1249, 1249-1254 ortak saltanat,
1254-1257, 1257-1262 ortak saltanat)
Rkneddn
Kl Arslan
(1249-1254,
ortak saltanai,
1257-1262
ortak saltanat,
1262-1266)
III. Gyaseddin Keyhsrev

(1266-1284)
1
Gyaseddin II. Mesud
Rkneddin II. Sleymanah
Feramrz
(1284-1296)
III. Aleddn Keykubad

(1296-1308)
II. Aleddn
Keykubad
(1249-1254,
ortak saltanat)
DEVLET TEKLATI,
KLTR YE
MAR FAALYETLER
DEVLET TEKLTI
Tarih boyunca pek ok devlet kurmu bulunan Trklerde hkimiyet telkki
sinin, eski devletlerinkinden (in, Iran, Islm) ayr ve dikkate deer bir nitelik
gsterdii muhakkaktr. Eski Trk telkkisine gre, devlet ve lke, onu yneten
hkmdar soyunun ortak maldr. Buna uygun olarak, Byk Seluklularda da
daha ilk hkmdarlar zamannda devlet tekilt ok dzenli ve mkemmel bir
ekle konulmutu. Bunda Trk beylerinde kuvvetle yaayan eski hkimiyet telk
kisiyle devlet tekilat geleneklerinin byk rol olduunda phe yoktur. Sel
uklularda da devletin yegane temsilcisi sultandr. O, hkimiyet ve ynetim
yetkilerinin, lkenin ve zerindeki insan topluluunun tek sahibidir. Seluklula

rn nl veziri N i z a m l m l k Siyaset-nme adl eserinde bu konuda yle de
mektedir: T a n r , her yzydda ve halk arasnda padiahlk vasflar ve vlmee

deer hasletleriyle bezedii birini seer, dnya ilerini ve halknn bar ve skn
iinde yaamalarn ona tevcih eder . Yine N i z a m l m l k e gre hkmdar,
kudretini dorudan doruya T a n r dan alr ve Ta n r adna saltanat srer. Yer
yznde kurulmu olan btn devletlerde bu zellik grlmekte, hkmdarlar
kudretlerini ve ynetme hakkn T a n r dan aldklarn iddia etmektedirler. Ay
rca T a n r , birini hkmdar olarak seerken onun hangi rktan olduuna bak
mamakta, sadece hkmdarlk yeteneklerine sahib olup olmadn gznnde
bulundurmaktadr. Nitekim Trk hkmdarlar da T a n r ba, yani kut yo
luyla yeryzndeki insanlar ynetmekle grevli idi. Badata ilk girdii srada,
T u r u l B e y i karlamaya kan halifelik veziri R e i s r r e s b n l m s 1i m e , sultana T a n r sana btn dnyay verdi diye hitap etmiti. Biz
zat sultan A l p A r s l a n a gre, T a n r kendisine tevecch gstererek, onu
A d e m o u l l a r arasndan, dnya ilerini dzene koymas iin semiti. Sul
tan S e n c e r de Abbas halifesine gnderdii 1133 tarihli mektubunda Ulu T a n
r nm
ltf
ile
cihan
padiahlna
y k seld i in i
yazm t.
Y in e
N i z a m l m l k e gre hkmdarn sahip olmas gereken vasflar, adalet ve

bilgidir. Ayrca devletin devamlln, ihsan ve adalet unsurlar temin etmekte
498
AL SEVM-ERDOAN MERL
dir. Trk treleri de bu vasflara uygunluk gsteriyor. Trk devletlerinde hkm

dar ile tebea (yani tbi olanlar) arasnda bir eit st kapal mukavele mevcut
idi. Halkn itaat ve sadakatle ballna karlk, hkmdarn da, idaresi altn
dakileri doyurmas, giydirmesi ve zengin etmesi tre icablarmdan idi. Ayn za
manda devlet iindeki halk huzur ve gvene kavuturmak suretiyle hkmdar
tbilerinin hizmetindedir eklindeki Trk devlet anlayn Seluklular da yeri
ne getirmitir. Nitekim bu anlay slm dnyasnda fiilen ortaya koyan Seluklu
sultanlarnn ou el-Sultan el-dil diye anlmlar, mfik, yumuak huylu ve mer
hametli kimseler olarak tarihe gemilerdir. Seluklu sultanlar hkimiyetleri al
tnda bulunan lkeler iindeki mahall idarecilerden itaati kabul edenleri
yerlerinde brakarak kendilerine balamlar ve onlarn i ilerine karmam
lardr. nk ama, halk bask altnda tutmak deil, sadece adalet ve kanunu
yrrlkte tutmaktr.
Hkmdarn belirli esaslar dahilinde yaynlad fermanlar, hatt azndan
kan szler, kanun kuvveti niteliini tar. Gerek her kademeden devlet tekilt
mensuplar, gerekse her snftan halk, bunlara itaatle ykmldrler. Sultan, al
d nlemleri ve verdii kararlar artlar gerektirdii zaman sratle deitirme
sini bilirdi. Devletin mutlak surette ynetimi, birinci derecede hkmdara aitti.
Tre ve yasaya aykr olmamak artyla hkmdar her hususta mutlak hkimdi,
hibir zaman kutsal ve sorumsuz deildi. Hkmdarda bulunan bu hkimiyet ve
idri hususlar, tabiatyla devlet byyp geniledike bizzat kullanlamayaca
iin belirli messeselere sadece vekleten yetkiler veriliyordu. Nitekim hkm
dar, muayyen meselelerde danma ( mavere) meclisleri kurar, burada bulunan
lar, kendilerine verilen meseleleri mnakaa ederlerdi; ancak kesin karar vermek
yetkisi veya burada alman kararlar uygulayp uygulamamak, tabiatiyla hkm
dara aitti.
Veliahdlk
Veliahdlk messesesi, Bozkr dneminden beri babadan oula, oul kk

ise kardee gemek suretiyle vard. Ancak en eski devirlerden beri Trk devletle
rinde taht, hanedann belirli bir yesine intikl ettiren kesin bir gelenek yerle
memiti. Zaman zaman baz eilimler, szgelii, veliahd tayini, byk veya kk
oullarn tercih edilmesi gibi, mevcut olmutur. Bu durum Seluklularda da var
ln korumutur. Ancak hanedan mensuplar, aileden intikal eden kutun ken
dilerinde de mevcut ve lkenin hanedann ortak mal olduu dncesiyle zaman
zaman iktidar almak gayretine ve belirlenen veliahde kar mcadeleye giriir
lerdi. Tabii bu mcadeleler, devlet iinde huzursuzluklara yol ayor ve devletin
kne sebep oluyordu. Neticede kuvvet ve kudretiyle tahta hkim olan hane
dan yesinin etrafnda toplanlyordu.
Byk Seluklularda T u r u l B e y , daha salnda yerine kimin geecei
sorununu zmlemek istemi ve kardei a r B e y in oullarndan, yaa

kk olmasna ramen, E b u l k a s m S l e y m a n kendisine veliahd gster
499
miti. Fakat neticede yine a r B e y in oullarndan A l p A r s l a n , Seluklu

tahtna gemiti. Sultan A l p A r s l a n da, byk olu olmamasna ramen, M e 1i k a h trenle veliahd iln ve adna hutbe okunmasn emretti(1066).
A l p A r s l a n , frsat dtke de olu M e l i k a h n veliahdlm tekrarlamak
ve iln etmekten geri kalmamt. Sultan M e l i k a h , nce T e r k e n H a t u n dan doan A h m e t adndaki olunu veliahd iln etmiti(1087). Fakat A h m e t ,
bir yl sonra M e r v de ld. Bundan sonraki olaylar, veliahdlk iin tam bir eki
menin hkm srdn gstermektedir. Vezir N i z a m l m l k , sultann ya
a byk olu B e r k y a r u k u veliahd gstermesine M e l i k a h iknaya
alyordu. Ote yandan T e r k e n H a t u n ise kendi olu M a h m u t u veliahd
tayin ettirebilmek iin byk aba gstermiti. Bu ekime nce vezirin, sonra
da sultan M e l i k a h n lmne sebep oldu. Tabiatyla bu rnekleri oaltmak
mmkndr. Kirm an Seluklularnda da meliklerin tahta geilerinde, babadan
oula olmak zere, belli bir veraset kural vard. Veliahd tayini hususundaki ana
neden baka, Kirm an Seluklular hkmdar listesine dikkatle bakldnda melikliin belli bir veraset kuralna gre babadan oula getii grlyor. Ancak
hkmdarn ocuu bulunmad zaman baka bir hanedan yesi tahta gemekte
idi. Trkiye Seluklularnda da veliahdlk messesesi devam etmitir. Netice ola
rak sultan, byk veya kk ayrt etmeksizin oullarndan birini veliahd se
mekteydi. Ancak sultann lmnden sonra, bir veliahd tayini, teki kardeleri
taht zerinde hak iddiasndan alkoymazd.
HKMYET ALMETLER VE NVANLAR

Hkmdar hkmdar yapan unsurlar eitlidirler. Bunlar manev ve madd
unsurlar olmak zere balca iki gurup altnda toplayabiliriz. Manev unsurlar
dan en nemlisi nvan ve lakaplardr.
a) Hkmdarn nvan ve lakaplar
Seluklular, balangta eski Gktrk devlet dncesi ve tekiltnn uygu
laycs Ouz Yabgu devletinin izinde idiler. Bu devlet tekiltnda hkmdar Yabgu
nvam tayordu, inal, Yman ve Bey nvanl hanedan yeleri onun etrafnda dar
sorumlulua katlmakta idiler. Nitekim S e l u k un oullar A r s l a n ve M u s a , Yabgu nvann tamlard. Fakat Seluklular, Horasana geip Mslman
Trk devletleriyle temas ettikten sonra bu nvanlarda deiiklikler balad. T u
r u l B e y , balangta emr veya melik nvanlarn kulland. Onun 1041/1042den
itibaren bastrd sikkelerde emr nvan grlmektedir. Seluklularn bam
szlklarn elde etmelerinden sonra a r B e y de melik nvanyla anlmt.
Daha sonra halife K a a i m B i e m r i l l a h m 1046/1047 ylnda gnderdii bir
eliyle, Horasan zerindeki hkimiyetinin onaylanmasndan sonra T u
r u l B e y , ayn yl iinde bastrd paralarda es-Sultanl-muazzam, ahinah
nvann kulland. Yine zamanmza kadar gelen Seluklu paralarn inceledii
500
mizde T u r u l dan sonraki btn Seluklu sultanlar es-sultanl-muazzam ve

ya es-sultanl-zam nvanlarn tadlar. Ayrca T u r u l B e y , paralarnda
sultan nvann ve buna ilaveten es-sultanl-muazzam terkibini kullanan ilk Is
lm hkmdardr. Bu durum, muhtemelen, Seluklularn sultan deyimini ger
ek bir hkmdar nvan olarak ilk kullananlar olduunu ortaya koyar. Ote yandan
Seluklu hanedannn kurduu, Trkiye Seluklu Devleti dndaki, teki devlet
lerde hkmdarlar sultan nvann kullanmamlardr. Nitekim Kirm an Seluk
lular ve Suriye Seluklu hkmdarlar melik nvan tadlar. Trkiye Seluklular
hkmdarlar, S l e y m a n a h dan sonra sultan nvan kullandlar. Abbasi ha
lifesi, A l e d d i n K e y k u b a d a Byk Seluklu hkmdarlar gibi Sultanlzam sfatn vermiti. Atabeylikler ve beyliklerde de atabey ve melik nvanlar
bamsz hkmdar ifade etmitir.
b) Lakaplar: Seluklu hkmdarlarnn nvanlarndan baka Abbas halife
si tarafndan verilen veya dorudan kendilerinin alarak kullandklar lakaplar
vard. Sultan T u r u l un en nl lakab Rkneddin idi. Daha sonra A r s
l a n B e s a s i r ye kar yaplan birinci seferden zaferle dnen T u r u l B e y i
kabul eden halife, onun lakaplarna Melikl-mark vel-M a rib lakabn ilave et
miti. Sultan A l p A r s l a n m en nl lakab Adududdevle idi. Abbasi Halifesi,
An ehrini fetl etmesinden sonra A l p A r s l a n a Ebul-Feth lakabn verdi-. M e 1i k a h m en nl lakaplar ise Cellddevle, Muizzddin, Ebul-Feth idi. B e r k
y a r u k , R knddnya v e d -d in , E b u l-M u z a ffe r lakabyla anlyordu.
M u h a m m e d T a p a r , Gyasd-dnya ved-din, sultan S e n c e r ise Muizzddnya ved-din Ebul-Hris lakaplarn almlard.
c) Hutbe: Hkmdarln ananevi unsurlarndan biri de hutbedir. Hutbe, Cu
ma ve bayram namazlarnda hatib tarafndan okunan din ttr. Hkmdarn,
Cuma namazndan nce, hkim olduu lkelerdeki camilerde adn anmak, det
haline gelmi ve bu, hkmdarlk almetlerinden biri olmutu. Hutbe okunan cami,
dorudan doruya merkezden atanan bir valinin ynettii bir lkede ise, nce Ba
dat halifesinin, sonra da hkmdarn ad, btn nvan ve lakaplaryla birlikte
zikredilir, kendileri vlr ve dua edilirdi. Hutbe, bir vasal devlet lkesinde oku
nursa, halife ve tbi olunan hkmdardan sonra vasal hkmdarn ad, nvan
ve lakaplar zikredilirdi. Nitekim Seluklular devletleri iin kurulu hazrlklar
yaptklar srada Niaburda olduu gibi, Beyhak kasabasnda da T u
r u l B e y adma hutbe okunmutu(1038). Daha sonraki Seluklu hkmdarlar
zamannda da hutbe okunmaya devam etmitir. Ote yandan bir vasal hkmdarn
tbi olduu hkmdarn adn hutbeden kartmas, isyan etmi saylmas iin ye
terli bir sebepti. Kirm an Seluklu hkmdar K a v u r t un A l p A r s l a n n
adn hutbeden kartarak K irm anda sadece kendi adna hutbe okutup para bas
trmas, onun isyanna bir iaret saylmt. Kirman Seluklularnda adna hutbe
okunduunu tespit edebildiimiz ikinci melik, B e h r a m a h dr. Yine Trkiye
Seluklularnda da bu yntem devam etmitir.
501
d) Taht: Hkmdarln madd sembollerinden birisi tahttr. Nitekim hkm

dar olmak olay, ilk kez, tahta oturmakla kendini gstermektedir (cls). Hkm
darlar, resmi kabuller, vasal hkmdar ve elilerin kabul trenlerinde de tahta
oturuyorlard. T u r u l B e y , kendisini Badat dnda karlamaya gelen hali
felik vezirini tahtnda oturarak kabul etmiti(Aralk 105 7). Yine T u r u l B e y ,
halifenin kzyla olan nikh treninde de tahta oturmutu. Sultanlar sefere kar
ken tahtlarn da beraberlerinde gtryorlard. Tahtlar, altn veya gmten ya
plyor ve kymetli talarla ssleniyordu. Trkiye Seluklular Devleti nde de taht
cls ve eli kabulleri mnasebetiyle szkonusu edilmekte ve sultanlar tahta otur
maktadr.
e) Ta: Hkmdarn madd hkimiyet sembollerinden birisi de tatr. Kay
naklarda Byk Seluklu sultanlarnn resm gnlerde balarna giydikleri talar
hakknda fazla bir bilgi bulunmamaktadr. Abbas halifesi, siyas hkimiyeti Sel
uklu sultanna devrettii trende, sultan T u r u l B e y e teki hkimiyet sem
bolleri yannda kymetli talarla ssl bir ta vermi ve bu ta sultann bana
konmutu. N i z a m l m l k taraftarlar Reyde B e r k y a r u k u tahta oturt
tuklar zaman, adgeen ehrin reisi E b M s l i m , kymetli talar ve altnla
ilenmi bir tac onun bana koymutu. Trkiye Seluklularnda sultan kutlama
ve kabul trenlerinde tahta oturduu zaman bana ta giymekteydi.
f) Sikke: Hkmdar hkmdar yapan nemli bir unsur da sikke, yani para
basmaktr. Tahta kan hkmdarn ilk ii, zerinde adnn, nvannm ve lakap
larnn bulunduu paralar bastrmaktr. Bu ekilde hkimiyet ve hkmranlk,
baka bir yolla iln ve ifade ediliyordu. te yandan, vasal hkmdarlar da, ay
nen hutbede olduu gibi, sikkelerde de nce halifenin, sonra tbi olduu hkm
darn ad, nvan ve lakaplarn, en sonunda da kendi ad, nvan ve lakaplarn
zikretmek zorundaydlar. Seluklularda tespit edilen ilk dinar (altn para) sultan
T u r u l B e y e ait olup, 1041-1042 ylnda Niabu r da baslm, daha sonraki
sultanlar da bu hkmdarlk almetini kullanmaya devam etmilerdi. Ayrca is
tisnalar dnda btn Seluklu paralarnn n st yznde Ouzlarn hkimiyet
sembol olan ok ve yay iareti bulunmaktadr. Kirm an ve Trkiye Seluklu h
kmdarlar da birok paralar bastrmlard.
g) Tevk ve Tura: Hkmdarlk sembollerinden olan bu unsurlarn varl
n btn Seluklu devletlerinde grmekteyiz. Tevk, ksaca hkmdarn karar
ve iradesi anlamnda kullanlyordu. Sultan T u r u l B e y in tevki Knk bo
yunun damgasna benzemektedir, yani ok ve yaydan ibarettir. T u r u l B e y
den sonra sultanlarn Knk boyu damgas yerine tevk olarak ksa dua cmlesi
kullanmalar, muhtemelen Seluklu hkmdarlarnn slm ananeye uymak is
temelerinden ileri gelmitir.
Tura, Trke bir kelime olup Ouz hakanlar, Seluklu ve Osmanl hkm
darlarnn iaret ve yazl almeti idi. Zamanla tura, hanedann armas ve al
meti olmu, yalnz emir ve fermanlarda deil, btn resm evrak ve binalar zerinde
502
yer almtr. Tura, hkmdar adna dzenlenen belgenin st tarafna, besmele

zerine yazlan isim, elkab ve dua cmlesinden ibarettir. T u r u l B e y in tu
ras ok ve yaydan ibaret Knk damgas idi. Daha sonraki hkmdarlar slm
ananeye uyarak birer dua cmlesinden ibaret olan tevkiyi kullanmlardr. K ir
man Seluklular devleti kurucusu melik K a v u r t un turas da isim ve elkab
zerine konan ok, yay ve yayck dan olumaktayd. K a v u r t , turasna adm K a
r a A r s l a n B e g b i n a r B e g eklinde iletmekte ve K irm anda yaptr
d binalara da bu turay yazdrmaktayd. Trkiye Seluklularnda, da saltanat
turasnn kemeneye, yani yay kavsine benzediinden bahsedilmektedir.
h)
etr: Hkimiyet sembollerinden biri de etrdir. etr hkmdarlarn sefe
re ktklarnda veya alayla bir yere gittiklerinde balar zerinde tutulan emsiyedir. Bunu, at zerinde bulunan hkmdarn ba zerinde, yine atla giden ve
sultann biraz gerisinde bulunan etirci (veya etirdr) denilen grevli tard. etr,
atlas, ipekli kuma veya altn srmal kadifeden yaplrd. Seluklu hkmdarlar
da hkmdarlk sembol olarak etri balar zerinde tamlardr. Sultan T u
r u l B e y , Niabur a girdii zaman ba zerinde, krmz renkli ipekli kuma
tan bir etr tamt. Kirm an Seluklularnda bu hkmdarlk almetine melik
K a v u r t devrinden itibaren rastlyoruz. K a v u r t un etrinin zerinde ok ve
yay resmi bulunuyordu. Trkiye Seluklular nda da saltanat almetlerinden bi
ri olan etr kullanlyordu ve rengi siyahd. Buna sebep Seluklularn Abbaslerin snn almeti olan siyah rengi kabul etmeleri idi. Bir sava srasnda etrin
bulunduu yer ve durumu nemli idi. Asker, hkmdarn durduu yeri gster
mesi bakmndan daima etre dikkat ederdi. Herhangi bir ekilde etrin yere d
mesi, ordunun bozulmasna sebep olabilirdi. Sultan R k n e d d i n S i e y m a n a h n Grclerle yapt savata (1202), etirdrm atnn ayann bir delie gi
rip sendelemesi sonucu etrin yere dmesi, emrler ve askerlerin sultana bir ey
oldu sanarak armalarna ve kargaaya sebep olmu ve bu durum, Seluklu or
dusunun yenilgisine zemin hazrlamt.
I
Nevbet: Asker bando tarafndan be namaz vaktinde sultann saray nn
de ve gndz namaz vaktinde ise daha kk hanedan mensuplarnn kaldk
lar meskenleri nnde alnan zel bir musik paras idi. Eski Trk devletlerinde
de savalar veya byk trenlerden nce, hanlk ota kurulur, tu dikilir ve da
vul vurulmaya balanrd. Zamanla davulu tamamlayan teki musik aletleriyle
nevbet takm meydana geldi. Byk Seluklulardan ilk kez sultan T u
r u l B e y zamannda gnde be kez nevbet alnmtr. Vasal hkmdarlar, tbi
olduklar hkmdarlarn izniyle nevbet alabilirlerdi. Hkmdarlk almetlerin
den olan nevbete, Kirman Seluklu Devletinde de raslyoruz. Trkiye Seluklula
rnda da namaz vakitlerinde gnde be kez nevbet vurulurdu. Nitekim M ool
basks altnda olmalarna ramen IV. K l A r s l a n , II. z z e d d i n K e y
k v u s ve II. A l e d d i n K e y k u b a d n ortak saltanatlar devrinde
(1249-1257) gnde be nevbet aldrmlard. Bir nevbet takm yani bando, ks,
davul, zurna, nakkare ve nefir (borular)den oluurdu.
503
J Bayrak (sancak, liva, alem): Hkmdarn madd hkimiyet sembollerin

den biri de bayraktr ve zel bir nemi vardr. Bayrak, yalnz hkmdarn alme
ti olarak kullandmamakta, kabile reisleri, devletin byk memurlar, kumandanlar
ve orduyu oluturan eitli topluluklarn da kendilerine zg ayr ayr bayraklar
vard. Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h , T u r u l B e y i byk bir t
renle kabul ettii zaman kendisine halifeliin sembol olan siyah renkli bayrak
lar ve Trklerin almeti olan krmz renkli bayrakla vermiti. Bir iddiaya gre,
Seluklu devleti kurulmadan nce muhtelif kabilelerin balarnda bulunan reis
lerin bayraklarnn siyah olduu belirtilmektedir. Yine Seluklu devrinde gr
len krmz bayraklarn daha ok asker birliklerin bayraklar olduu ileri
srlyor. Irak Seluklu Devleti nin kurucusu M a h m u t , S e n c e r ile yapt
sava kaybettikten sonra yaplan grmeler srasnda, kendi devletinin almeti
olan krmz rengi brakarak S e n c e r devletinin almeti olan beyaz ve siyah renk
leri kullanmas kararlatrlmt. Ancak yine de Seluklu hkmdar sancann
kesin rengi imdilik bilinmemektedir.
Bir yerin fetih ve zaptnda hkmdar bayrann kale burcuna ekilmesi tes
lim olma iareti idi. Kuatlan ehir halk, kendilerini koruyamayacaklarn anla
dklar zaman orduya bir heyet gndererek sancak isterler ve bu davran, teslim
olduklarn ifade ederdi. Bylece bayrak, bir yere ekildii zaman, orann kimin
hkimiyeti altnda olduu anlalrd. Sultan T u r u l B e y , Tekrit ehri ile an
latktan sonra ehir halk, hkimiyet almeti olarak kaleye ekilmek zere, siyah
bayrak ekmek istemi, sultan da bu istei yerine getirmiti.
Trkiye Seluklularnda, da iki tip sancak kullanlyordu. Bunlardan biri, ha
lifenin gnderdii siyah bayrak, kincisi ise hkmdarn kendi sanca idi. Ancak
hkmdar bayrann rengi hakknda kaynaklarda ak bir bilgi grlmemekte
dir. Sultan A l e d d i n K e y k u b a d m Aliyyeyi fethi srasnda bayran sar
renkte olduu anlalmaktadr. Yine bu devrede emr M b a r i z d d i n a v 11 komutasndaki Seluklu kuvvetleri, Khta kalesini teslim alarak buraya Sel
uklu bayran ekmiti (1226). Bu bayrak siyah renkte idi.
k) Trz: Hkmdarlk ve hkimiyet sembollerinden biri de Trzdr. Trz,

hkmdar veya sekin ahsiyetlerin, sanatkrane srma ilemelerle ve zellikle
kenar yazlarla sslenmi elbisesidir. Bu kenar yazlara hkmdarn ad, lakab
ve zel iaretleri ilenirdi. Trz, ayn zamanda bu tip elbise veya kumalarn ya
plp, dokunduu imalthane manasna da gelmektedir. Emevler ve Abbasler dev
rinde olduu gibi, birok slm devletlerinde bu tip elbiseler yapmaa mahsus
imalthaneler saraya yerletirilmi olup, Drt-trz adn tard. Bu imaltha
nelerin banda Sahibt-trz nvann tayan yksek rtbeli bir grevli bulu
nurdu. Bu trzlarm taklid edilmesi iddetle yasaklanmt.
1) H ilat: Hkmdarn taltif etmek istedii bir kimseye verdii kymetli elbise
dir. Yani trz, bir kimseye verildii zaman h ilat adn alrd. Ayrca h ilat, sade
ce bir elbiseden ibaret olmayp, bunun dnda grevin zelliine gre klah, kemer,
504
AL SEVM-ERDOAN MERL
kl ba, kl, at, ksler, bayrak ve para gibi birtakm eylerden de oluurdu.
Yine hil te adr, eyer takm, cbbe, sark gibi eyalar da dahil edilirdi. HiPat
ayn zamanda tbi hkmdarlara, devlet ilerigelenlerine, yabanc devlet elileri
ne ve eliler vastasyla hkmdarlarna da verilirdi. Byk Seluklu D evletinde
de sultanlar, taltif etmek istedikleri kimselere h ilat vermekte idiler. Sultan T u
r u l , A r s l a n B e s a s i r ye kar savaan U k a y l o l u K u r e y e kymetli
bir h ilat, altn eyerli bir at ve bayrak vermiti(Ekim 1056). Sultan A l p A r s
l a n da ilk hilati K u t a l m a kazand zaferden sonra veziri A m i d 1m 1k e (Kasm 1064), ikinci hilatini ise yeni vezir N i z a m l m l k e vermiti.
Irak Seluklularndan M e s u t , sultan olduktan sonra 1140/41 ylnda Azerbay
can atabeyi K a r a s u n g u r ld ve yerine a v l C a n d a r geti. Sultan M e
s u t , buna h ilat gndererek byk miktarda hediye verdi. Trkiye Seluklular
saraynda da trz kullanlyordu, ayrca kaynaklarda hilatin varln gsteren
kaytlara da tesadf edilmektedir. Yani tahta kan sultan, bat treninden sonra
emrlere, vezir ve devlet adamlarna derece ve rtbelerine gre h ilat giydirirdi.
Byk Seluklularda olduu gibi, yeni atanan vezire h ilat giydirmek ve gnder
mek usuldendi.
m) Gaiye: zellikle eyer takm tehizatndan, eyerin altna konan kee(haa)ye verilen isimdir. Hkmdara zg, muhtemelen altn ilemeli gaiye, salta
nat almetlerinden biri idi ve gidi alaylarnda hkmdarn nnde saa sola
sallanarak tanrd. Trenlerde, bayramlarda, benzeri yer ve zamanlarda, sultan,
ata bindii srada rikabdr tarafndan sultann nnde tanrd. Gaiyenin h
kmdarlk almeti olarak klasik anlamda kullanln sultan M e l i k a h dev
rinde gryoruz. M e l i k a h , 1088/89 ylnn ilk aylarnda Karahanllar zerine
yryerek Semerkand ele geirdi. Bu srada Karahanl hkmdar A h
m e t H a n , sultan M e l i k a h n gaiyesini omuzuna alarak, M e l i k a h n
tahtnn bulunduu yere kadar zengisi yannda yrd. Bylece Karahanl h
kmdar, M e l i k a h a itaat ettiini ve ona tbi olduunu gstermiti. Gaiye
messesesinin varl, gerek Kirm an Seluklular, gerekse Trkiye Seluklula
rnda da grlmektedir. Netice olarak, gaiyeyi lyk olmayan bir kii kullana
maz. Hristiyan hkmdarlar da gaiyeyi hkmdarlk almeti kabul etmekte ve
tbi olduklar Trk sultanlarnn nnde gerekeni yapmakta idiler. Seluklu sul
tanlar Abbas halifeleri ile olan mnasebetlerinde gaiyeyi bir hrmet ifadesi olarak
omuzlarnda tamlardr. Gaiye, sadece bir hkmdarlk almeti olmayp, il
miye snfna mensup ahslar, devlet ilerigelenleri ve sabk sultanlar tarafndan
da kullanlmtr.
n) Saltanat adr: Hkmdar denince, aklmza, hemen ikametgh olan saray
geldii gibi, saray kadar saltanat adr veya ota da nemlidir ve hkmdarlk
almetleri arasndadr. Bu adr, kaynaklarda, surdk, serperde ve nevbet gibi
adlarla anlmtr. Saltanat adrnn hzineden karlp kurulmas, sefere k
ma veya harekete geme iareti idi. adr kurulduktan sonra ordu da onun evre
sinde toplanmaya balard. adrn kurulaca yer, seferin ynn gstermesi
505
bakmndan da nemli idi. T u r u l B e y , B e s a s i r ye kar sefere kmaya

karar verdii zaman adrn Badat dnda ve Musul ynnde kurdurmutu (Aus
tos 1058). Saltanat adr ayrca sevinli zamanlarda da kuruluyordu. Nitekim D andanakan sava biter bitmez saltanat adr kurulmu ve T u r u l B e y , burada
tahta oturmutu. Yine T u r u l B e y in halifenin kzyla nikhlanmas mna
sebetiyle verilen lende de saltanat adr kurulmutu (1062). Sultan M a h m u t
ile sultan S e n c e r arasndaki Save savandan (1119) sonra, devlet adamlar am
cas S e n c e r e hrmet iin M a h m u t tan hkmdarlk almetlerini terketmesini nerdiler. Buna gre, onun kendi bana bir adr bulunmayacakt. Bazan
emirlerinde, belki de msaade ile bu saltanat adrna sahip olduklar veya isyan
ettikleri zaman bu adr kullandn gryoruz. Trkiye Seluklularnda da sultan
bizzat sefere kaca zaman Ota hmayun, yani hkmdar adrnn sahraya
kurulmas det idi.
o) Ok ve Yay: Seluklular, daha devlet kurmadan nce A r s l a n Y a b g u ,
sultan M a h m u t ile yapt grmede (1025) hkmdarlk ve hkimiyet almeti
olarak ok ve yay kullanm ve Bu yay kendi kavmime gnderirsem 30.000 kii
derhal atlanr. , Bu oku kendi kabileme iaret olarak gnderdiim her zaman
10.000 kii daha gelir , szleriyle bunu ifade etmitir. T u r u l B e y de 1038
tarihinde N iabura girdiinde iple koluna takl bir yay ve gsnde oku bu
lunuyordu. Yine Seluklu paralarnda hkimiyet almeti olarak ok ve yay grl
mektedir (Bk. Sikke). Ayrca 1050 tarihinde Bizansla yaplan anlamadan sonra
imparator IX. K o n s t a n t i n o s M o n o m a k h o s stanbuldaki camiyi tamir et
tirerek mihrabna ok ve yay yaptrmt.
Bunun dnda kl, yzk ve saray (Bk. Saray tekilt) gibi hkmdarlk
almetleri de vard.
SARAY TEKLTI
Saray, eski Farsadan gelmekte olup, genellikle ev, mesken ve konak anlamn
dadr. Trkede ise bu anlamlarla birlikte daha ok byk konak ve hkmdarn
ikametgh anlamnda kullanlmakta olup, hkmdarn kendisinin ailesi ve maiyyetiyle yaad bir yerdir. Ayrca hkmdarn ikametgh dergh olarak da isimlendirilmektedir. Bir sarayda gz nnde bulundurulan balca noktalar, byklk
ve dzendir. Saray tekiltnn en nemli grevi bu hususlar salamaktr. zel
likle saray ve tekilt sultan M e l i k a h ve S e n c e r zamanlarnda en yksek
dzeye ulamtr. Sultanlar, zamanlarnn ounu asker seferler ve lkenin e
itli blgelerinde seyahatle geirirlerdi. Bu bakmdan dergh ve saray sadece mer
kezdeki yapy ifade etmezdi. Bu terim, sultann ikamet ettii her yer iin
kullanlrd. Saray tekilt, dorudan doruya sultann ahsna bal idi. Burada
makam sahibi olan her grevlinin yetkileri tespit edilmiti ve bunlarn yetkilerini
amasna izin verilmezdi.
506
Trkiye Seluklularnda da hkmdarn ikametgh saray, dergh veya brgh olarak adlandrlmtr.
Saray tekiltnda yer alan grevliler unlardr:

Byk hciblik: Saray tekiltnda sultandan sonra gelen en byk grevli
Byk Hacb idi. Trkede aac denilen bu grevli, hkmdar ile Byk D ivan
arasndaki irtibat salard. Byk hcib emirlik rtbesine sahipti, btn saray
bykleri gibi o da askeri snfa mensuptu ve gulam sistemine gre yetitirilmiti.
Bu grevde bulunan kii filiyatta normal olarak bir Trk emri idi. Byk hcib,
sarayn her trl ilerinden sorumlu ve hkmdarn ok gvendii ahslardan
idi. O, saraydaki btn vazife sahiplerinin grevlerini yerine getirip getirmedii
ni kontrol ederdi. Byk hcibin emrinde de eitli derece ve rtbede baka hcibler de bulunuyordu. Haciblerin bazlar ordu kumandanl grevi yaptlar ve
birok seferlerde yer aldlar.
Vekil-i Der: Sultan ile vezirin arasnda bir eit arac olup, ilikiyi salard;
ayrca bu grevli, bir eit nedimlik grevi yapmaktayd.
stadddr: Hzinenin gelirleri ve vergilerden belli bir miktar, sarayn f
rn, mutfak ve ahrn gerekli harcamalar, maiyyetindekilerin elbise ve teki mas
raflar iin kullanan grevlidir (muhtemelen Yekil-i Hs ile ayn).
Emr-i Hares: Seluklularda her devirde yksek grevlerden biri olmu ve
sarayda Byk H cibden sonra gelmitir. Sultan, bir kimseye kzd zaman o ki
inin boynuna vurma, dvme ve zindana atma iini ona verirdi, yani hkmdarn
verdii cezalar yerine getirirdi.
Silhdr (veya Emr-i Silh): Trenlerde Seluklu sultannn silhn tayan
ve ayn zamanda silh-haneyi muhafaza eden grevlilerin miridir.
bdr (veya) Tatdr): Sultan elini ykad zaman, ibrik ve leen tutan g
revlidir.
anigir: Sultann yemek yemeden nce yemeini tatmak ve sofray hazrla
mak vazifesini yapan grevliye verilen isimdir.
arabdr: Sultann ikilerini ve erbetlerini hazrlayan, elence meclislerin
de hizmetle grevli ve emri altnda, arab-kne denilen ve hkmdara ait ikile
ri muhafaza eden bir kiler bulunan ahstr.
Cmedr: Seluklu sultannn elbiselerini muhafaza eden grevlidir.
Emr-i lem: Sultann bayran tayan ve onu muhafaza eden grevlilerin
(alemdrlarn) emridir.
Emr- Candr: Saray muhafaza etmekle grevli kumandan olup, ayn zamanda
hkmdarn da muhafz olan candrlarm emri idi.
Emr-i ikr: Sultann av iin hazrlklarn yapan ve ava gittii zaman bera
berinde bulunup hizmet eden grevlilerin emridir.
507
Hanslr: Seluklu sultanlarnn mutfaklarnda gerekli malzemeyi salayan

grevlidir.
Bazdr: Sultann doan, atmaca ve saire gibi av kularna bakan ve tayan
grevlidir.
Saray muallimlii: Seluklu saraylarnda ocuklarn ve gulmlarn eitim ve
terbiyesi ile grevlendirilen retmenler vard. Kaynaklarda bu retmenler, mukr
(Kuran okutan), muallim ve std olarak zikredilmektedir.
Mutripler: Mutrip veya mutribeler , sarayda alg alp ark syleyerek elen
ce meclisine katlanlar elendirmekle grevli idiler.
Skiler: Elence meclislerinde sultana ve davetlilere arap ve erbet sunan
klelere denirdi.
Nedim ler: Hkmdar elendirmek ve onunla arkadalk etmekle grevli ki
ilerdir. Bir insann sultann nedimi olabilmesi iin baz zelliklere sahip olmas
gerekmektedir. N i z a m l m l k e gre bir nedim, erdemli, faziletli, iyi tavr
l, gler yzl, dindar, ketum ve iyi giyimli olmaldr. Ayrca nedimlere yetecek
kadar maa balanmaldr.
avu (Serheng veya Drba): Sultan tarafndan verilen emirlerin yerine ge
tirilmesi ve teblii bunlarn balca vazifeleridir. Her trl tren srasnda ve alay
larda yer alrlar. Hkmdarlar bir yere giderken, ellerinde altn veya gm yaldzl
kymetli aslar bulunan bu avular, onun etrafn alr savulun (farsa: Drba )
diye bararak yol aarlard.
Bunlardan baka gece bekileri (psbnn), nbetiler (nevbetiyn -1 hs), ka
pclar (derbnn), mstahdemler (ferrn) ve hizmetkrlar (hadem ) da saray
tekiltnda yer alan grevlilerdi.
Daha nce mevcut messeselerin devamll bakmndan Seluklu saraylarnda
da baz det, anane ve trenlerin bulunduunu gryoruz. Seluklularda sultan
larn tahta klar, hkmdarlkla ynetilen btn devletlerde olduu gibi, bir
trenle yaplrd. Ayrca hkmdarlar, bu tahta gei treninde halka cls bah
ii anlamnda para ve mal datrlard. Bunun yansra sarayda rehin bulundur
ma, eli teatisi, fetihnme ve tebrik-nme gnderme, karlama ve uurlama ile
matem trenleri de Seluklu saraynda varln srdryordu.
Trklerin Islm dinini kabul etmesinden sonra grlen detlerden biri de h
kmdarlarn atalarnn trbelerini ziyaret etmesidir. Sultanlar, tahta k tre

ni, yani clsdan sonra atalarnn trbelerini ziyaretleri det olmutu. Byk
Seluklularda ilk mezar ziyaretini sultan A l p A r s l a n yapmt. O, tahta ge
tikten bir sre sonra Ust-Yurt ve Manglak seferi srasnda byk babas S e 1 u k un mezarn ziyaret etmeyi zlediinden Srderya kysndaki Cend ehrine
kadar gitti. Adgeen ehirde bulunan atasnn ( S e l u k ) mezarn ziyaret etti(1065). Seluklu sultanlarndan M e 1i k a h da babasnn mezarn ziyaret et
me vazifesini, ge de olsa, yerine getirmitir. Sultan M e l i k a h , Akdeniz kysna
508
kadar ulaan Kuzey-Suriye seferinden sonra (1086), babasnn M e r v de bulunan

trbesini ziyaret etti (Ayrca bk. Sultan M e l i k a h Devri). lgi ekici bir mezar
ziyareti veya byklerin trbesine snma rnei, Irak Seluklular zamannda
oldu. Sultan III. T u r u l , atabek K z l A r s l a n a kar yapt savalar kay
bettikten sonra H em edan ,a dnd. T u r u l , mitsizlik iinde saltanat tahtn
brakm ve atalarnn trbesi bana oturmutu. Ancak emrler, onu kandrmay
baardlar, sultan III. T u r u 1 da trbeden dar kt. Daha sonra bu emrler,
sultan T u r u l u tutsak aldlar (Ayrca bk. Irak Seluklular). te yandan Trki
ye Seluklu sultan a h i n a h da babas K l A r s l a n m trbesine sn
mt.
Sultanlarn trbe ziyaretleri deti Trkiye Seluklularnda da devam etmi
tir. I. G y a s e d d i n K e y h s r e v , Alaehir yresinde yaplan savata ehit d
tkten sonra (1211), yerine sultan olu I. z z e d d i n K e y k v u s , ertesi gn
sultanlarn yani atalarnn trbesini ziyarete gitti. Eski Trk inan sisteminin ikinci
esasn Atalar klt oluturmaktadr. Atalar klt, lm bykleri ululama, ata
lara sayg ve baba hukukunun inan alanndaki belirtisi olarak grnmektedir.
Dnceye gre, baba ve genellikle atalar, ldkten sonra dahi ruhlar vastasy
la, aile bireylerini korumaya devam ettiklerinden, onlara kar duyulan minnet
hissi, trl ekillerde ortaya konmaktadr. Ailenin kurucusu ve koruyucusuna gs
terilen bu sayg ve minnet hissi, muhtemelen slm devrede biraz deiik bir e
kilde yaplmakta, genellikle sultanlarn clslarnda ecddn mezarlarn ziyaret
ile kendisini gstermektedir. Seluklu sultanlar da bu deti yerine getirmekte idiler.
Seluklu sultanlarnn saray hayat, resm ve zel olmak zere ikiye ayrlmak
tadr. Hkmdarn resm ve zel hayatn yaad yer ve ikametgh saraydr. Sa
ray, selmlk ve harem olmak zere balca iki blme ayrlr. Selmlk,
hkmdarn resmi ve zel toplantlarn ve kabullerini yapt, devletin ynetil
mesi iin kararlar alnd blmdr. H arem de ise, hkmdar nikhl eleri ve
cariyeleri ile yaamaktadr. Sultanlar, gerek resm ve gerekse zel hayatlarnda,
tek ve toplu kabullere yer vermekteydiler. Hkmdarn toplu kabulleri de B r-
hss ve B r-i mm eklinde iki deyimle ifade edilmektedir. Sultanlar, B r- hassda devlet ilerigelenleri ile, B r- mmda ise devlet ilerigelenlerinin dndaki top
luluklar kabul ederek toplant ve grmeler yapmaktayd.
HKMET TEKLTI
Byk Seluklu Devleti dar tekiltnda merkezde veya hkmdarn bulun
duu yerde, en byk kurulu Byk Divandvr. Byk Divan, kaynaklarda Divan-
la veya D iva n - vezret olarak geer, genelde devletin ilerini aydnlatan kuru
lutur ve bakan vezirdir. Bu divann grev alan, idar tekiltn btnn kap
syordu. Fakat bu divan, dar bakmdan balca iki konu ile ilgilenmektedir.
Bunlardan birincisi, bert ve resm emirlerin k, kincisi ise zellikle mal i
lerdir. Bu divana sahib divan denilen teki divanlarn reisleri de dahildi. Vezirin
509
bakanlndaki Byk Divan, 1-Divan l-in vet-tura, 2- Divan z-zimm v elistifa, 3-Divan l-arz, 4-Divan- iraf- m em lik denilen ikinci derecede drt di
vandan oluuyordu. Bugnk deyile Byk Divan, Bakanlar Kurulu olarak g
rev yapyor, vezir de babakan olarak btn hkmet ilerini yrtyordu. Vezirin
bakanlnda toplanan Byk Divan, eitli konular grp kararlar alyor, bu
kararlar daha sonra divan yeleri tarafndan imzalanyordu. Yabanc devletler
den gelen eliler de nce bu divana getiriliyordu.
Divanl-in ve t-tura: Ayn zamanda Divan- Resil veya ayr ayr Divan-
in veya Divan- tura da denilmektedir. Bu divan, Seluklu sultanlarnn teki
devletler ve eyletler ile olan yazmalarn, yani haberlemelerle uraan kuru
lutur. Ayrca hkmdarn verdii araziye (ktlar) ve grevlere yapt atamala
ra ait belgeleri de bu divan veriyordu. Divan bakan, tra, sahib-i divan- tura
ve in gibi adlarla anlyordu. Bu divan, balangta iki daire olarak grev yap
yordu. Bunlardan birincisi, tura dairesidir. Tura, Trke bir kelime olup, h
kmdar adna bir belgenin st tarafna besmele zerine yazlan ad, lakap ve dua
cmlesinden olumaktadr. Adgeen daire hkmdarn kard emirnamelere
onun iaretini koymakla grevli idi. Buradan kan her yaz, k tarihiyle divan
defterine kaydediliyor ve daha sonra bu defter muhafaza ediliyordu. Bu belgeler
genelde Farsa kaleme alnm, Arapa ok az kullanlmtr, ikinci daire yani
in dairesi, devletin i ve d yazmalarn yrtyordu. Tura divan, T u
r u l B e y devrinden itibaren mevcuttu ve banda bir Trk bulunuyordu. N i
z a m l m l k , vezir olduktan sonra bu greve bir Iranl atand. Ayrca tura
ve in divanlar birletirildi.
Divan- istifa: Bu divan, ayrca Divan- istifay- m emlik veya Divan- zimarn
v el-istifa eklinde de zikredilir. Bu kurulu, devlet hzinesinin gelir ve giderleri
ni kontrol eden ve mal ilerle uraan bir divan idi. Banda bulunan grevliye
Mstevf, Sahib-i Divan- istifa veya Mstevfi l-m em lik denilmekteydi. Bu diva
nn grevi bugnk Maliye Bakanl dr. Divan- istifa, devletin gelir ve giderle
rini defterlere kaydeder ve yllk bteyi dzenlerdi. O devirde de mali adan
gelirin, giderden fazla olmas fikri esast. Bu yaplamad takdirde denk bir bt
e dzenlenmeye allrd.
Divanl-Arz (veya Divanl-Cey): Ordunun genel ilerini yrtmekle yetkili
dir. Bu divann banda bulunan grevliye Sahib-i Divan- Arz, Arz veya Arzlcey denir. Devlet merkezindeki Divan- A rzd an baka eyletlerde de daha aa
kademede divanlar vard. Bu divann grevi eitli rtbede asker ahslarn ktlarn, her trl gelirlerini ve maalarn ynetme, asker toplama, birliklerin te
hizatn kayt ve kontrol etmektir. Yani bugnk Milli Savunma Bakanl grevini
yapyordu. Divan- Arz her rtbeden askerlerin tahsisatn tespit edilmi miktar
da ve belirli sre iinde demekteydi. Askerlere ayda bir bistegan denilen ma
a verilirdi.
Divan- raf- Memlik: Bu divana ayrca Divan- m rif veya Divan- iraf
da denmekteydi. Adgeen divann grevi devletin mal ve dar tekiltn, gelir
510
AL SEVM-ERDOAN MERL
ler ve harcamalar dahil, en yksek dzeyde kontrol ve tefti etmektir. Bu kontrol

ve tefti grevine Divan- istifa nin yapt iler de girmektedir. Divann banda
bulunan grevliye Mrif-i memlik, Sahib-i Divan- ira f veya sadece M rif de
niyordu. Mrif, her vilayete ve ehre kendi niblerini gnderiyordu. Eyletlerde
bulunan Divan- iraf\ar da doal olarak merkezdeki bu divana bilgi veriyorlar
d. Her nekadar Kadnm grev sahas iindeyse de, Divan- ira f ve blge mrifleri de vakflarn genel teftiini yapabilmekte idiler.
Seluklu devlet tekiltnda Byk Divana bal olmayan divanlardan biri de
Divan- Berid idi. Bu divann grevi, merkezin vilyetler ile haberlemesini d
zenlemek ve her tarafta olup bitenleri en ufak ayrntsna kadar merkeze bildir
mekti. Bu divann reisine Sahib-i Berid denirdi. Bu divana bal Sahib-i haber
denilen memurlar vilyetlerde grev yapmaktayd. Byk Seluklu D evleti nin ilk
yllarnda bu messeseye nem verilmedii, hatt sultan A l p A r s l a n m sahib-i
h a b e r le r i ortadan kaldrdn gryoruz. Nitekim o, bu hususta, Sahib-i ha
berlere verilecek rvet ile btn dostlarn dman olaca ve dmanlarn onla
rn yerini alaca, o zaman hkmdarlkta hi telfi edilemeyecek bozukluklar
doaca grndedir. Ancak daha sonra sultan M e l i k a h ve S e n c e r dev
rindeki olaylardan anlalaca zere, Byk Seluklular da casus kullanmakta
olup, bir haber alma tekiltna sahiptiler. Bunun yansra bu kadar kudretli ve
hkim olduu saha bakmndan byk bir devlet ynetiminde, merkez tekilt
ile vilyetler, byk sultan ile vilyetleri yneten melik ve valiler arasnda sratli
bir haberlemeyi salayan bir Berid tekiltnn bulunmad dnlemez. Bu
tekilt iinde, sahib-i berid, sahib-i haber, mnh, kar-agahan (haberciler), peykan (ulaklar), postaclar gibi grevliler bulunuyordu.
Divan- Mezlim: Seluklu devletinde zulme urayan kimselerin ve memur
lardan ikayeti olan halkn bavuruda bulunduklar yer Divan- Mezlim idi. Sel
uklu veziri N i z a m l m l k e gre, sultan haftada iki gn mezlime
oturmaktadr. Hkmdarn burada hakly hakszdan ayrmak ve adalet data
bilmek iin halkn ikayetlerini kendi kula ile iitmekten baka aresi yoktur.
Halk, ikyetlerini dileke ile de arzedebilir, hkmdarn da bu dilekelerin her
biri hakknda sonulandrlmas asndan bir yazl emir vermesi gerekirdi. Me
zlim divannda adalet ii, gelenek, eitlik ve hkmete ait kanunlar esas alna
rak yrtlyordu. Mezlim divanna gelen davalarn ou muhtemelen vergi
toplama ve asay gibi genel davalarla ilgilidir. Bu kurulu ayn zamanda hk
met memurlarna kar olan ikyetlerle de megul oluyordu. Divann kararlar
hne ve memurlar veya askerler tarafndan yerine getiriliyordu. Seluklu h
kmdarlar balangta Divan- Mezlime kendileri bakanlk ettiler. Daha son
raki devrede sultanlarn ou Mezlim divan bakanlna vezir, kad, eyletlerde
byk emr veya Seluklu meliklerini vekil olarak atadlar.
Divan- (Hs) Hss: Hkmdarn sahip olduu arazinin ynetimiyle grevli
bulunan messeseye Divan- Hss denir. Hss arazi hkmdarn ahs maldr.
Hkmdar bu hss araziden hanedan yelerine ktalarda bulunur veya mlk ola
511
rak verirdi. Hkmdara ait araziyi yneten grevli ise Vekil (veya Vekil-i Divan-
Hs) nvam tayordu. Divan- Hssa tbi sahalarn mal ileri muhtemelen bu
divana bal bir maliye dairesi tarafndan ynetiliyordu. Mal bakmdan hs ara
zi, yetkili mstevflerin emrinde bulunuyordu. Mstevfiler, bu arazi iin Divan-
H ssa bilgi ve hesap vermek zorunda idiler. Ayrca Divan- Hssda hesap ileri
ni ve teki almalar kontrol eden mrifler de grev yapyordu.
Divan- Eylet (veya Divan- vilyet): Merkezdeki divanlardan baka eylet
lerde de divanlar vard. Nitekim eyletleri yneten en yksek kurulu Divan- ey
lettir. Bir valinin ynetimindeki eyletteki bu divann bakan bizzat validir. Eylet
divan ynetim asndan merkezdeki divann kk bir rneidir. Eyletin yne
ticisi, Seluklu hanedanna mensup bir melik ise, onun divan bir valininkinden
farkldr. Melikin divan, merkezdeki Byk D ivana benzer. Burada grev yapan
vezir, ayn zamanda merkezdeki Byk D ivann emrindedir ve hkmdar tara
fndan atanr.
Divan- Riyaset: Eyletlerde valinin emrinde bulunan idare memuruna reis
deniyordu. Reis, sivil bir grevli olup, yerli halkn soylu ailelerindendir ve genel
de grevi, babadan oula geer, yani irsdir. Reisin grevleri arasnda, eyletin
i idaresi, mal, adl, asayi, belediye ileri ile vakflarn kontrol gibi eitli hu
suslar yer almaktadr. Bu bakmdan belirtilen ileri grmek zere, reisin de Divan-
Riyaset denilen reislik divan vardr.
Divan- Evkf- Memlik: Merkezde vakflarn devlet tarafndan kontrol ve
gerei halinde tesislerin ynetimini yrten divandr. Vakflarda ilerin normal
gitmesi durumunda bu divann vakfn ynetimine mdahale etmeye hakk yoktu.
Eylet ve blgelerdeki dar tekilt iinde de Divan- E vka flar yer almt. Bu
divanlar yetki sahalar iindeki vakflar kontrol eder, gelir-giderleri kaydeder,
vakfnmeleri muhafaza eder, memurlar tayin edip grevden uzaklatrrd. Adgeen divanlardan baka kadlar da vakflarn kontrolyle megul oluyorlard.
Divan- hneg: hne, ehirlerde ve geni blgelerdeki kabileler arasnda
emniyet mdr, asker vali ve hkmdarn temsilcisi olarak grev yapan yksek
memurdur. hnenin greviyle ilgili ilere bakan daireye de Divan- fneg den
mektedir.
Msadere Divan: Msadere, hkmdarlar tarafndan bakalarnn maln ele
geirmek iin kullanlan bir bask yntemi olup, bu yolla zellikle devlet zararna
zenginlemi olan vezir ve teki devlet memurlarndan para ve mal alnrd. Bu
msadereyi uygulamak iin oluturulan kurulua da Divan- Msadere denirdi.
teki devletlerde olduu gibi, Seluklularda da M sadere D ivanmn varln
gryoruz. Nitekim sultan M u h a m m e d T a p a r devrinde mstevf olan Z e y n 1m 1k , grevinden uzaklatrlp hapse atld zaman, mallar msadere ve
evleri yama edilmiti. Irak Seluklular zamannda ise bu uygulamaya daha sk
raslyoruz. Buna sebep olarak da sultan S e n c e r in Irak Seluklu sultan M a h
m u t un hissesine dm olan arazinin bir ksmm kendi Divan- Hssna al
512
mas ve bir ksmn da bakalarma kt etmesiyle bu hss emlkten devlet hzinesine

giren gelirin kalmamasdr.
Hatun Divan: Seluklular devrinde sultanlarn eleri H a t u n l a r n da em
rinde divanlar bulunuyordu. Divan olan kadnlardan birisi muhtemelen sultan
M e l i k a h n ei T e r k e n H a t u n idi. Sultan S e n c e r in annesinin de di
van vard.
teki Seluklu devletlerinde de divan tekiltlar hemen hemen Byk Seluklarm ayns idi. Trkiye Seluklular Devletinde Byk Divan yeleri, vezir
den baka, nib, atabek , mstevf, tura, pervane, emr-i arz, iraf- memlik
olumakta idi.
Hkmet tekilt iinde bu saydklarmzdan baka, ehzdelerin ve melik
lerin yannda, onlarn her bakmdan iyi bir ekilde yetimesine yardmc olan ata
beyler bulunurdu. Ayrca eylet merkezlerinde hneler, mlk idareden sorumlu
am dler ve ehre zg ileri dzenleyen muhtesibler grev yapmaktayd. Hk
met tekiltnda bunlarn dnda yer alan iki grev, niybet-i saltanat ve pervanecilik idi. Byk Seluklularda rastlanmayan Niybeti saltanat, Trkiye
Seluklular muhtemelen Eyyubler den almt. Nibin grevi hkmdarn dev
let merkezinde bulunmad srada devlet ilerini ynetmekti. Bu greve sahib olan
kimse, vezirden sonra gelirdi. Pervaneci, yine Trkiye Seluklularnda Byk Divanda bulunan arazi defterlerinde hss ve kta ait tevcihleri yapan ve buna dair
menur ve beratlar hazrlayan dairenin (Divan- Pervaneg) bakan idi.
ASKER TEKLT
Byk Seluklu lm paratorluunun, devrinin en byk askeri kuvvetini te
kil eden, ordusunun dayand balca insan kayna,

1 Hassa kuvvetleri (gulmlar)
2 Ikta sahihleri olan Trk emirlerinin verdii kuvvetler
3 Vasal devlet kuvvetleri
4 ehir ve blge kuvvetleri
5 Gnlller
6 Trkmen kuvvetleri idi.
Hassa ordusu, ylda drt kez maa (bistegn) alrd. Seluklu ordusunda u
larda bulunan Trkmenlerin vurucu kuvvet olarak byk hizmetleri vard. Bun
larn reislerine slr, savaanlarna da gazi denirdi. Devlet, bunlara da maa
verirdi. Seluklu ordusunun sava ksmnn esas, yaya ve svarilerden meyda
na geliyordu. Ancak ordunun ounluunu svariler tekil etmekteydi. Sava
ksmn, okular, mzraklar, grzcler, mancnklar, neftiler, kemendciler, la
m clar gibi eitli ihtisas snflar vard. Trkler, savalarda ok, yay, kl, kal
513
kan, mzrak ve haner gibi hafif silahlar kullanrlard. Ayrca muhasara letleri
denilen ar silhlar ise arrde (hafif talar atan let) ve mancnk idi. Btn
bu silahlar kendileri yaparlard. Seluklu ordularnn sava sahasndaki duru
mu, devrin teki Islam-Trk ordularnda grld ekilde idi. Bu sava siste
minde ordu merkez (leker-i kalb), sa kol (meymene), sol kol (meysere), nc
(mukaddeme, talia veya pidr) ve art (saka) eklinde tertiplenirdi.
Trkiye Seluklu D evleti 'nin askeri tekilt da Byk Seluklularn aa yu
kar aynsdr ve u unsurlardan olumaktadr:
1 Trkmenler
2 Hassa kuvvetleri (gulmlar)
3 Ikta sahihlerinin verdii kuvvetler (Tmarl sipahiler)

4 Vasal devlet kuvvetleri
5 cretli askerler
Trkiye Seluklu ordusunun bakumandan Beylerbeyi veya Emirl-Umer nvan tard. Ordu kumandanlarna Sba (veya Sipehslar, serleker) denirdi.
Bunlar ayn zamanda bulunduklar mntkalarn emniyet ve asyiini salamakla

da megul olurlard. Trkmen kuvvetlerinin banda ise beyler bulunurdu. Sel
uklularda donanma kumandanlarna Reisl-Bahr veya Meliks-Sevhil (Sahil
ler kumandan) denirdi. Donanma kumandanlarna ayrca Emr-i SevhiV de
denildiini gryoruz.
Kirman Seluklu devleti ordusu ise u unsurlardan olumaktadr.
a) B oy birlik leri
Kirman Seluklu ordusunun zn, eitli boylardan toplanm Trkler te

kil etmekteydiler. Bu Trklere kaynaklarda Etrk, ya da Trkn denildii grl
mektedir.
b) Culm an
Kirman Seluklu D evleti nde ordunun ikinci byk kesimini gulmlar tekil
ediyordu. Gulmlarn Trk klelerinden satn alnp Horasan yolu ile Orta Asya
dan geldii sanlmaktadr. Byk Seluklu D evleti nde olduu gibi, Kirman Sel
uklular nda da Gulm sisteminin nemli bir rol oynad anlalyor. Her melikin,
ehzade, atabek, emr, sivil ve asker devlet erknnn kendilerine bal gulmlar
vard. Satn alnan gulmlar, sahipleri tarafndan yetitirilmekteydi. Hkmdara
bal gulmlar ise, sarayda zel retmenler tarafndan yetitirilirdi.
c) D ey lem liler ve T zik ler
Orduda Trkler ve gulmlardan baka, D eylem liler ve Tziklerin de yer al

dklar anlalyor. Kaynaklarda, yerli halk temsil eden D eylem liler ve Tziklerin orduyu tekil eden unsurlar arasnda olduu zikredilmektedir.
514
d) Yardm c kuvvetler
Kirman Seluklu emirleri, kendi ordularnn yansra, gerek fetihlerde, ge

rekse taht mcadelelerinde, komu lkelere mensup yardmc kuvvetlerden de ya
rarlanrlard. zellikle taht mcadelelerinde melikler, sk sk Irak Seluklularna,
Salgurlulara, Yezd atabeyine ve Horasan emrine bavurmular, bu devletlerin
askerlerini Kirman topraklarna getirmilerdi.
Kirman Seluklularnda ordu, esas itibariyle svari ve piyade olmak zere,
iki snft. Byk Seluklularda olduu gibi, Kirman Seluklularnda da orduyu
sevk ve idare eden komutanlara Emr-i Sipehsalar veya Ispehsalar denilmektey
di. Kirman Seluklular ordusunda kullanlan rtbelerden birisi de Emr dir. Bun
lardan daha aa komutanlar ise Serhengler ve hayl-ba lardr. Kirman
Seluklular ordusunun sava sahasndaki durumu ise, Byk Seluklular ve Or
taa Trk-Islam devletlerinde olduu gibi merkez, sa kol, sol kol, nc ve art
eklinde tertiplenirdi.
Kirman Seluklular ordusunda, ok, yay, mzrak ve kl kullanlmakta idi.
Bunun yansra zamann ordularnda bulunan kalkan, grz ve haner gibi silh
larn da kullanlm olmas muhtemeldir. Orduda kullanlan ar silahlar ise, man
cnk ve arrde idi. Mancnk, ar talar, arrde ise nispeten hafif talar atan
letlerdi.
Kirman Seluklu devleti ordusundaki asker says hakknda kaynaklarda ba
z bilgiler mevcuttur. Melik K a v u r t , Kirm ana geldii zaman emrinde 5-6 bin
Trk svarisi vard. Yine melik K a v u r t , Byk Seluklu tahtn ele geirmek
iin sultan M e l i k a h ile savamak zere harekete getii srada, beraberinde

2.000 atl ve 4.000 yaya olmak zere yine 6.000 asker bulunuyordu. Melik II. A r s 1 a n a h devrinde ise, ordudaki asker saysnn 6.000 atl ve 10.000 yaya olmak
zere 16 bin kiiye ulat grlr.
LMYE TEKLTI
I
Din '.{Seluklular Snniliin balca hanef ve ksmen de fii mezhebini
tercih etmilerdi. Hanefliin Trk rf ve detleri ile dncesine uymas tercih
sebeplerinden biri ve devletin resm mezhebi olmutur. Seluklular teki mezheblere kar da farkl muamelede bulunmadlar. Ancak Islmiyeti tahribe al
makta olan B a tm lere kar mcadele ettiler. Ayrca Seluklular zamannda
devletin mezheblere ve dini cereyanlara kar belli bir siyaseti vard. Buna gre,
mezhebler ve cereyanlar arasnda ahenk korunmakta ve birbirleriyle mcadele
etmeleri nlenmekteydi. Devletin din adamlar zerinde herhangi bir kontrol
veya etkisi sz konusu deildi. Hristiyan ve Musev gibi gayri-Mslim unsurlara
da din serbestisi bakmndan msamaha gsterilmekteydi.
Kirman halk A 11 a h n birliine inanan, dindar, temiz inanl ve slam ter
biyesi grm insanlardan olumaktayd. Kirman halk, H anef mezhebine men
515
suptu. Ancak bir sre sonra Kirmanda Batmlik cereyan bagsterdi. Bir rivayete
gre, bu mezhebin kurucusu H a a n b i n e s - S a b b a h (l. 1124) Msrdan Yezd
ve Kirm ana gelerek buralarda bir sre dvette bulunmu ve bu sayede de Kir
manda Batm lik yaylmt, hatta melik I r a n a h dahi Batn mezhebine gir
mi, din liderlerin fetvas ve halkn ayaklanmas sonucunda ldrlmt. Bu
suretle Batm liin Kirm and a yaylmas nlenmi oldu.
2 lmiye tekilt: Seluklular, ilim ve kltrn gelimesi iin ok gayret
sarf ettiler. Bunu salamak bakmndan da Seluklu hkmdar, vezir ve emirleri
birok medreseler in ettirdiler. Seluklu sultanlarndan T u r u l B e y Niaburda, vezir K n d r M e r v de, a r B e y yine Merv de, A 1p A r s la n B a d a t ta, M u h a m m e d b i n M e l i k a h sfa h a n da ve T u r u l b i n
M u h a m m e d H em edanda medreseler yaptrmlard. Ayrca vezir N i z a m l
m l k de Nizamiye olarak nl birok medrese yaptrmt. Bu medreselerin ba
nda bulunan ve ders veren hocalara mderris denirdi. N i z a m l m l k n
vakfiyesine gre medreselerde mderrislerden baka, bir viz, ktphaneci, K uran
okutmay retmek zere, bir retmen, Arap dilini retecek bir gramerci g
revli idiler. Byk medreselerde mderrislik grevi ok nemli idi. Eer bu g
revde nl bir ilim adam bulunmakta ise talebeler onunla beraber almak iin
uzak yerlerden gelmekte idiler. Devrin dini eitim yapan Seluklu medreselerin
de K uran, fk h , tefsir, hadis, nahiv, sarf, dil ve edebiyat gibi dersler okutulu
yordu. Medreselerin giderlerini karlamak zere vakflar tahsis edilmekteydi.
lmiye tekilt iinde din adamlar, mderrislikten ayr olarak, mftlk, eyhl
islmlk, hatiblik ve imamlk gibi vazifeler yapmaktaydlar.
Byk Seluklular devrinde ortaya atlan ve gelitirilen medrese mimarisi bir
bakma gerek yerini Anadoluda bulmu ve yaygn duruma gelmiti. Nitekim Tr
kiye Seluklular sultanlar ve devlet adamlar da birok medrese in ettirmi
lerdi. Bu devrede de medreselerde dini retim ve tp retimi (uygulamalar ifahnelerde oluyordu) yapld gibi, bazlar da rasathane olarak kullanlyordu.
Kirm an Seluklu D evletinde gerek melikler ve gerekse atabekler din, lm
ve sosyal amalar iin kullanlmak zere, birok binalar yaptrmlard. Bunlar
arasnda talebelerin okumas iin yaptrlm olan medreseler nemli bir yer tut
maktadr.
3 Adlet tekilt: Seluklu adlet tekilt, btn ortaa Trk-Islm dev

letlerindeki gibi er ve rf yarg olmak zere ikiye ayrlmt.
a)
er yarg sistemi: Bu yarg sisteminde davalara kadlar bakmakta idiler.
Kad, din ve eriatla ilgili btn ilerde yetkiliydi. Buna gre kadlar, evlenme
ve boanma ileri, nafaka, miras ve alacak davalarna bakarlar, yetimlerin ve er
kek akrabas olmayan kadnlarn vasiliklerini zerlerine alrlar, noter vazifesini
grrler, camileri ve bunlara ait tesisleri ve vakflar ynetirler, vakfiyeler tan
zim ederlerdi. Kadil-Kudt denilen bakad, sultan tarafndan tayin edilirdi. Sul
tann dorudan doruya kontrol olmad yerlerde kadlarn, eylet valileri
tarafndan tayin edilmesi mmknd.
516
AL SEVM-ERDOAN MERL
b) rf yarg sistemi: Bu en yksek dnyev mahkemede asayii bozan ve ka

nunlara itaat etmeyenlerin davalarna Emr-i dd(\eya Dadbeyi) bakar ve zel
likle ceza meseleleri ile megul olurdu. Byk Seluklularda Emir-i dd m Adalet
Bakan vazifesini grmekte ve er ilerden baka davalara bakan Divan- M ez
lim in bakanln yapmakta olduu ileri srlmektedir. Seluklu ordusu iinde
ki anlamazlklara ise Kady- leker in bakan bulunduu asker mahkemeler
bakmaktayd.
TOPRAK VE HALK
a) Toprak: Seluklularda mlkiyeti devlete ait olan mr topraklar drt b
lmde incelemek gerekiyor.
1 Hs (Hass) arazi: Seluklularda vergileri hkmdara tahsis edilen ara
zidir. Seluklu sultanlar hs araziyle birlikte, zel mlkiyet halinde olmayan di
er araziye de istedii gibi sahip kabilirdi. Szgelii, bundan ktda bulunurdu.
Ancak hs araziyi zellikle kendisi iin muhafaza eder ve akrabasna ihsanda bu
lunurdu.
2 Ikta sistemi: Bu sistem, belirli yerlere ait devlet gelirlerinin, hizmet ve
maalarna karlk olarak kumandan, asker ve sivil devlet adamlarna terk ve tahsis
edilmesi idi. Emrler ve devlet adamlarna ait ktalar, grevde bulunduklar sre
de geerli olup, bunlardan herhangi birisi grevden azledilirse kta da elinden
alnrd. Hkmdar deitii zaman, btn ktalarn beratlar da deiirdi. Ikta
sahihleri kendisine tahsis edilen gelirden fazlasn alamazd.
3 Mlk (zel) arazi: Bu tip arazi sahibi, mlk zerinde tam bir tasarruf
hakkna sahibdi. Bu toprak elinden alnamazd, araziyi isterse ocuklarna mirs
brakr, isterse satar, hibe eder veya vakf ederdi.
4 Vakf arazi: Mr veya mlk arazi, gelirlerinin lm veya sosyal messeseierin masraflarna karlk olarak tahsis edilen arazidir. Bu vakf arazinin gelir
leri, vakfn artlarna gre, camilerin, medreselerin, hastahaneleri ve bu gibi
halka yararl amalar iin kurulmu olan binalarn devamlln salamak ve bu
ralarda alanlarn ihtiyalarn karlamak zere kullanlrd.
b) Halk: Seluklu Devletlerinde siyas ve asker ynden hkimiyeti ellerinde
tutan Trkler, sosyal hayatta da stn durumda idiler. Saray tekilt kadrolar
ile askeri snf mensuplar Tirklerden olumaktayd. Hkmet tekiltnda Iranllar hkim olup, devlet memuriyetleri genellikle irs idi. ehirlerde byk nfuz
sahibi aileler vard. Aydn zmreyi din adamlar ve tarikat eyhleri temsil etmek
te olup, bunlar halk zerinde nfuz sahibi idiler. Bu zmreye bilgin ve tabibleri
de dahil edebiliriz. Tccarlar, sanatkrlar ve kk zanaat erbab, ehir ve kasa
balarda yaamaktadrlar. eitli esnaf ve zanaat erbab, ayr ayr loncalar meyda
na getirmilerdi. Byk ehirlerdeki ayaktakm da ayyr veya evba denilen
gruplar oluturmakta
. . Kylerde ise dihkanlar, toprak sahihleri ve kyl
517
ler yaamakta ve ziraatla megul olmaktaydlar. Nihayet dilenciler ve divneler
toplumun teki tabakalarn oluturmaktaydlar.

Trkiye Seluklularnda halk, ehir ve kylerde yaayanlar olmak zere iki
gurupta mtalaa edilmektedir. ehirlerde Anadolu nfusunu meydana getiren e
itli topluluklar oturuyordu. Nitekim ehir topluluu, 1-Hkmet mensuplar (me
murlar), 2- Ayan, 3-Ilim erbab,4- Ftvvet (ahilik) tekilt gibi drt kademeden
olumaktayd. Bunlardan ftvvet tekilt, esnafn kendi aralarnda birleerek

kurduklar din-iktisad bir tarikat olup, eitli zanaat ubeleri, sz gelii, kuyum
cular, frnclar, ayakkabclar, dericiler ve dierleri, birer esnaf loncalarna sa
hiptiler. ehir halk olarak belirttiimiz sosyal guruplar iinde ise, yan denilen
ilerigelenler ile hkmet nezdinde halk temsil eden idiler ve muhtemelen tc
carlar da yeralmakta idi.
Etnik bakmdan Trkmen kkenli olan Trk kyls, g ebe ve yerleik ol
mak zere iki ksma ayrlabilir. Gebe Trkmenler, hayvanclkla uramakta
olup, yerleik olanlar ise ziraati idiler. Ky topluluu, airet tekiltn muhafa
za ediyorsa, balarnda ynetici olarak bey bulunur idi. Yerleik ziraati kylle
rin banda ise bir ky kethdas (dihkan) vard. Trklerin Anadoluya yerletikleri
ilk devirlerde Hristiyan iftiler himaye edilmi, hatt igal edilen teki blge
lerden yerli iftiler, hkmdarlar tarafndan kendi blgelerine naklettirilmilerdi.
Trkiye Seluklular, A nadoluda yaayan gayri-Mslim topluluklara, Ms
lman halka kesin bir zarar vermedikleri srece, btn geleneklerine kar ho
gr ile davranmlard. Rum olmayan Hristiyanlar artk Bizans kilisesinin skc
basksndan kurtulmalar sebebiyle genellikle Trklerin hkimiyeti altnda yaa
maktan memnundular. Nitekim bu topluluklara mensup S r y a n i M i k h a i l

gibi din adam ve tarihiler Seluklu sultanlarnn hogrlerinden vg ile sz
etmilerdi.
Trk olan askeri snftan ve sivil devlet erknndan baka Kirm anda idare
edilen halk tabakas, kaynaklarda, genellikle Tazik adyla zikredilmektedir. Tazik (Tacik) adyla anlan bu yerli halk, alan ve vergi veren kitledir. E f d a i e d d i n K i r m a n ye gre halk tabakalar yle olumaktadr: M elik oullar,
soylular, ulem ve erdeni sahipleri, zhitler, iyi kiiler, dihknlar, toprak sahip
leri, tccar ve sanatkarlar. Bunlardan baka halk arasnda evb denilen ayak
takm da bilhassa devletin zayflad srada ortaya kmakta ve etkinliklerini his

settirmekteydiler. Kaynaklarda evb , zellikle melik T u r u l a h n lmn
den sonra balayan taht mcadelelerinden itibaren zikredilmektedir.
KTSAD DURUM
Seluklularn hkim olduklar lke ve blgelerde, siyasi birlii salamalar
ekonomik durumu ve ticaretin hzla gelimesine yardmc oldu, imparatorluk ti

caret yollarnn dimi kontrol ve gven altnda tutulmas ticaret kervanlarnn Hin
518
distan ile Suriye sahillerine, Bat-Avrupa ile Trkistan ve Hrezm arasnda gvenle
sefer yapmalarna imkn veriyordu. Seluklular, yine hkim olduklar blgeler
de sulama kanal ve tesislerine verilen nem sayesinde zira retim artrlmt.

Nitekim bu sayede Merv ovalarnda pamuk ziraati ok gelimiti. Ticaretin ve ziraatin gelimesi yannda, her ehirde de kendine mahsus sanayi ve imlt ilerle
miti. Bu sayede ehirler zenginlemi ve imar edilmitir.
Seluklularn ynetimi altndaki Kirman blgesi, taht mcadeleleri ve Ouz
lar buraya gelene kadar, refah iinde idi. Seluklulardan melik K a v u r t , Kirmana hkim olur olmaz ilk nlemleri almt. K a v u r t , lden geen Sistan yolu
zerinde yolcularn kaybolmamas iin iaret kuleleri koydurmu, nemli nokta

lara derbendler, kervansaraylar, havuzlar, ve hamamlar ina ettirmiti. K a v u r t ,
o zamanki dnya ticaretinin ran'dan geen yollar zerindeki nemli urak nok
talarndan biri olan Tiz limann da tamir ettirmiti. Bylece onun zellikle Kir
m andan geerek Sistan, Hindistan ve Basra krfezine giden transit ticaretini te
vik ve himye ettii anlalyor. Melik K a v u r t , fiyatlar sabit tutma hususunda
ve retimi artrc nemlerle de dikkati ekmektedir. O, bastrd parann ayar
n muhafaza iin de ar dikkat gstermi, hkmdarl sresince paras, hi
bir zaman deerinden kaybetmemitir. Seluklular devrinde Kirm andaki ehir
lerin bydkleri ve surlar dna taarak rabazda byk ticaret ve yerleme mer
kezlerinin olutuunu gryoruz. ehirlerde grlen bu gelime, ilk defa melik
I. T u r a n a h devrinde balad. Melik I. A r s l a n a h devrinde Kirman en yk
sek refah noktasna eriti. Berdesr ehrinin rabaz bu devrede geliiyor, dou
dan ve batdan gelen tccarn ikmetgh oluyordu. Ayrca bu tccar iin
kervansaraylar yaplm ve pazarlar kurulmutu. Kirm anda gelime grlen te
ki ehir Cruft idi. zellikle Kemadin (Kumadin), Anadolu ve Hindistandan ge
len yabanclarn ve tccarn ikmetgh ve birok lkeden deerli mallarn
depoland ve alveri yapld byk bir ticaret merkezi olmutu. te yandan
Bem de zengin ve byk bir ticar ehirdi. Burada byk lde pamuklu ku
ma, al, sark ve trban iin ince kuma imal ve civar lkelere ihra edilirdi.
Ayrca Seluklular, ticaret yollarn Kirman zerinden geirerek bu blgelerin
zenginlemesini salamlard.
Anadolu, Trkiye Seluklularnn birlik ve dzeni salamasndan sonra, Ms
lman ve Hristiyan toplumlar arasndaki dnya ticaret yollarnn gei noktas
zerinde yer alm, lke, ktisad ve kltrel bakmdan zenginlemiti. Seluklu
sultanlarnn XIII. yzyl balarnda Antalya ve Sinopu almas, Latinlerle tica
ret anlamalar yaparak dk gmrk tarifesi uygulamalar, d ticareti tevik

amac gdyordu. Ayrca eitli nedenlerle zarara urayan tccarlarn bu zarar
larn karlamak iin bir eit devlet sigortas uygulanyordu. Seluklular mil
letleraras nemli ticaret yollar zerinde kervanlarn gvenliini salamak iin
byk bir zen gstermiler, zengin ticaret kervanlarna muhafzlar tayin etmi
lerdi. Konaklama yerlerinde kervansaraylar ina edilmi, burada konaklayan her
kese, ister Mslman ister Hristiyan olsun, ayn yemek verilmi ve eit muamele
yaplmtr.
519
Seluklu TrkiyesV nde ekonomik durum, yaama ekline uygun olarak geli
miti. Gebe olarak yaayanlarn hayvanclkla uramalar sebebiyle bu devre

de Trkiyeden Bizans ve Trabzon Rum D evleti nin yansra zellikle Arap lkelerine
bol miktarda hayvan ve hayvani rnler ihra ediliyordu. Yn, tiftik ve ipekten
eitli kumalar yaplyordu. hra mallar arasnda ham ve mamul deri maddele
ri de yer alyordu. Zirai rnlere gelince, ehir hayatnn kenar blgelerinde meyvaclk ve baclk nemli bir yer tutuyordu. A nadoluya eitli zamanlarda gelen
seyyahlar, baheler, sulama sistemleri ve eitli blgelerde yetien zm, kavun,
karpuz, kays eftali, badem, erik, armut, limon ve portakal gibi meyvalardan
sz etmilerdi.
Seluklular devrinde Anadolu maden bakmndan da zengindi. Anadolu dan
karlan ap, dokuma sanayiinde boya maddesi olarak kullanlmak zere, BatA vrupa ya ihra ediliyordu ve talyanlarn tekelinde bulunuyordu. Ayrca demir,
bakr ve gm madenleri de iletiliyordu. A nadolunun gneyindeki dalardan
elde edilen kereste, Antalya ve Makri krfezinden M sra ihra edilmekteydi. Kas
tam onudan salanan kereste ise Sinop tersanesinde kullanlmaktayd. Trkmenlerin dokuduklar nefis hal ve kilimler ile A nkarann sof kumalar, dnyaca
tannm olup Avrupa ve slm lkelerine gnderiliyordu.
KLTR FAALYETLER
Seluklu imparatorluu devrinde byk din adamlar, fkh, kelm, tefsr, ha
dis, felsefe bilginleri yetimi, sultanlar tarafndan himaye grmlerdir. Bu dev

redeki bilginlerin uzun sre slm fikir ve ilim hayatnda etkileri grlmt.
Seluklu devrinde yetimi din adamlarndan bazlarna rnek olarak u isimleri
zikredebiliriz:
m a m l - H a r e m e y n olarak mehur E b u 1- M e a I C v e y n , M u
hammed e-ehristn, Ibnl-Cevz, Zemaher,
E b u l - K a s m Kue yr, Eb shak raz , A b d u l l a h el-Ens r , E b u l - A b b a s F a z l b i n M u h a m m e d L u k e r , E b Ta h i r T a b e s , E b S ,a d F u n d u v e r c , F e r i d G l n , E b S a
d e l - G n i m , Z e y n d d i n e s - S v , G a z z a l , Al i bi n Zeyd
B e y h a k , A b d u r r a h m a n e l - H z i n , Trk asll olarak Kad A b d r rezzk Trk el-lk, Mahmud Hrizm veSerahs.
Byk Seluklular devrinde iir ve edebiyat alannda Farsa altn devrini ya
ad. Seluklu sultanlar ve ehzadeleri de iir ve edebiyat dkn idiler. Szge
lii, sultan M e l i k a h ve S e n c e r in Farsa iir syleyip, yazdklar zikrediliyor.
Iran edebiyatnn, B a h a r z , F a h r d d i n G r g n , B u r h a n , E z r a -
k , b n 1- H e b b a r i y y e , E b u l - M e l i N a h h a s s f a h a n , L a m i i G r c n , A b d l - V a s C e b e l i , emr M u i z z , edib S a b r , E n v e r gibi nl airler Seluklu sultanlarnn himayelerini grdler, onlarn sarayla
rnda bulundular ve onlar ven iirler yazdlar.
520
Irak Seluklu sultanlarndan A r s l a n a h (1161-1174) zamannn nl iki a
iri M u c r d d i n B e y l a k a ve E s r d d i n E b u l - F a z l M u h a m
m e d b i n T a h i r A h s i k e s yi himaye etmiti. nl air N i z a m de III.
T u r u l (1176-94)dan himaye grm, Hamsesindeki Husrev irin mesne
visini ona ithaf etmitir. M u h a m m e d b i n A h m e d T u s Acibl-mahlkt
adl eserini III. T u r u l adna yazmt. C e m a l d d n I s f a h a n , A r s l a n
a h ve III. T u r u l , S e y y i d H a a n G a z n e v ise M e s u t b i n M u
h a m m e d (1134-1152) adna iirler yazmlard. Irak Seluklulardan III.
T u r u 1 da iirler sylemiti (Bk. Irak Seluklular). Ayrca I m a d - i e h r i
y a r de bata II. T u r u 1 olmak zere teki sultanlar adna iirler kaleme almt.
Seluklularn hkim olduklar devrede Kirm anda kltr faaliyetleri de dik
kati ekmektedir. Kirman Seluklu m elikleri, halkn kltr seviyesinin yksel
mesi iin aba gsterdiler. Nitekim melik I. A r s l a n a h devrindeki refh

seviyesinin, zenginliinin komu lkelerde yaylmas birok bilgileri Kirmana ek
miti. Olu M u h a m m e d in ise ilm-i ncm (yldzlar ilmi, astrologie)a hevesi
fazla idi. Ayrca melik M u h a m m e d , renimi tevik edici dller ortaya koy
mutu. Onun bir de ktphane yaptrp ortaya 5 bin kitap vakfettiini biliyoruz.
Kirman Seluklu melik ve devlet adamlar, baz air, lim ve din bilginlerini hi
maye etmilerdi. Bunlardan tespit edebildiklerimizi belirtmee alalm; Tarih
i ve air E f d a 1 d d n E b H m i d A h m e d b i n H m i d K i r m a n ,
ir E z r a k , B u r h a n , M u i z z , G a z z , i b l d d e v l e , E b u l Al Hamza bin Mu c r , K vam , i hab , M b a r e k
a h , I b n l - H e b b a r i y y e , M u h t a r ve A b d 1- V a s , C e b e l i , Kir
man Seluklu melik ve devlet adamlar hakknda iirler yazmlard.
te yandan, E b u l - H u s e y n K u t b l - E v l i y a e y h C e m a l d d i n
A h m e d , ma m E b A b d u l l a h M u h a m m e d b i n s m a i l N a b u r, smail bin A hme d N a b u r , R k n d d i n E b u l - F a z l A b d u r r a h m a n b i n M u h a m m e d K i r m a n , K d v e t 1- E v 1i y e y h
M uh a m m e d A r i f , e r e f d d i n Mesud bin A z z , eyh e m s d d i n M b a r e k , e y h B u r h a n i i d d i n E b N a s r A h m e d e 1K b a n n ve K a d E b u l - l A l i b i n E b i l - K a s m A l i S e m n gibi dn limleri de Seluklular devrinde Kirm anda yaayan ve yetien din
adamlarndan idiler.
Seluklular kurduklar medreseler vastasyla ilmin yaylmasna altlar. Za
mann niversitesi Nizamiye M edresesi nde din bilgiler yannda tp gibi mspet
bilimler de renilmekte idi. M e l i k a h zamannda bir rasadhne kurulmu
(1074-5), nl astronomi bilgini ve matematiki m e r H a y y a m , E b u l M u z a f f e r I s f i z a r v e M e y m u n b i n N e c i b V s t gibi limler rasat
ileri ile megul olmulard. Bu ilim heyeti sultan M e l i k a h n Celalddevle
lkabna nisbetle Celli takvimini meydana getirdiler. Filozof M u h a m
m e d b i n A h m e d B e y h a k de mehur astronomi bilgini ve matematikiler
521
den idi. E b M a n s u r A b d u r r a h m a n H z i n de rasat ve fizik alannda

sultan S e n c e r devri bilginlerinden idi. 1130da E b u l - K a s m e l U s t u r l b Badatta Seluklu saraynda astronomi alannda almalar yap
maktayd. Tp ilminde ise, E b S a d M u h a m m e d b i n A l i ve sultan S e n
c e r in batabibi olan B a h a d d i n M u h a m m e d b i n M a h m u d nl
tabibler arasnda idi.
Seluklularn salad huzur ve skun ortam iinde Anadoludaki trl din
ve kavimlerin birlikte ahenk iinde yaamalar ortak bir kltrn ortaya kma
sna sebep olmutu. Ayrca Anadolu muhiti taassub hislerinden uzak, felsef d
nceleri ve tasavvuf cereyanlar kabule ak idi. Bu ortam iinde XII. yzyln
ikinci yarsndan itibaren balayan fikr hareketler XIII. yzylda M e v l n a Ce l a l d d i n R m ve Y u n u s E m r e gibi ahsiyetlerin yetimesine neden ol
mutu. Sultan A l e d d i n K e y k u b a d ilim, sanat ve dine yapt byk
hizmetlerle Trkiyeyi en yksek medeniyet seviyesine ulatrmt. Trkiye Sel
uklular zamannda yetimi lim ve airlerden biri, K a d B u r h a n e d d n E b N a s r b i n M e s d A n e v (l. 608/1211-2) olup, Enisl-Kulb
adl Farsa eserini sultan I . I z z e d d n K e y k v u s a takdim etmiti. te yan
dan XIII. yzylda yaam I b n B b N s r d d i n H s e y i n b i n M u
h a m m e d de Trkiye Seluklular tarihi hakknda yazd el-Evmirl-Aliyye
adl eseriyle mehur olmutu. Iranl tarihi M u h a m m e d b i n A l i e r R a v e n d ise Seluklu tarihi hakknda yazm olduu eseri Rhats-sudr ve
A yet s-S r r u Trkiye S eluklu sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v
(1204-1210)e takdim etmiti. A nadoluda XIII ve XIV. yzyllarda yaam nl
tarihilerden biri de K e r i m d d i n M a h m u d A k s a r a y olup, eser
Msmeretl-Ahbr idi. XIII. yzylda Anadoluda yaam airlerden biri de Kn i mahlasl A h m e d b i n M a h m d e t - T s idi. Zamann bu byk air
ve mellifi I I . I z z e d d n K e y k v u s adna Kelile ve Dimne hikyelerini Fars
a manzum olarak yazmt. Ayrca onun kaleme ald 30 ciltlik bir Seluklu hnm esi kaybolmutur. Yine ayn yzylda yaam baka bir air de
H c e D e h h a n olup, onun yazd Seluklu hnmesi de kayp eserler ara
sndadr.
Seluklular devrinde A nadoluda gelien Trk-lslm medeniyeti doudan ge
len bilim ve sanat adamlaryla da kuvvetlenmi, zellikle bu devrede Trkiyede
byk mutasavvf dnrler yetimi ve yaamtr. A nadoluda bir sre yaa
m en byk sfilerden biri olan M u h y i d d i n A r a b (1165-1240), Konyada
oturmutu. Onun fikirleri, talabesi ve manev evld S a d r e d d i n K o n e v (l.

1274) tarafndan devam ettirildi. Bu arada Mool istils nnden kaan birok
sf de A nadoluya gelmiti. Bunlardan biri olan N e c m e d d n R z D y e ,
(l. 1256) Sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d adna Mirsdl-Ibd adl siysetnme eklinde bir eser telf etmiti. Byk sf M e v l n a C e l l e d d i n R m (l. 1273) de kk yata iken babas B a h a d d i n V e l e d ile birlikte Moollar nnden kaarak A nadoluya gelmi ve Konyaya yerlemiti. M evlevlik
522
AL SEVM-ERDOAN MERL
tarikatnn kurucusu M e v l n a C e l l e d d i n , Divan- Kebr, Mesnev, Fhi

m fh, M eviz M ecalisi seba, M ektubt gibi nl eserler kaleme almtr. M e v
l n a nin olu Sultan Ve 1 e d (Ol. 1312) de Divn, Ibtid-nme, Veled-nme ve
Rebb-nm e gibi eserler yazmt. Onun, D vannda baz Trke iirlere tesadf
edilmitir. A n ad olu da Trk milletinin asl temsilcisi Y u n u s E m r e (l. 1320)
olmu, din ve tasavvuf sahada Trk edebiyatnn unutulmayacak gzellikte olan
iirlerini kaleme almtr. Y u n u s E m r e ile ada baka bir Trk airi XIIIXIV. yzylda yaam olan A h m e d G l e h r dir. Bu air, Iranl air A t t a r n Mantkut-Tayr adl eserini genileterek tercme etmitir. G l e h r bu
eserinde ok deerli bir sanatkr olduunu gstermitir. Onun ayrca Felek-nme
ve Kerm et-i Ahi Evren adl eserleri de vardr. Sonuncusu Trke yazlm kk
bir manzum eserdir.
Bu arada A n a d olu da tarikat kurucular ve bunlarn gelimelerinde rol oyna
yan ahsiyetlere ait menkbe kitaplar byk bir nem kazanmt. Bunlardan M e v 1a n , Sultan V e l e d v e U l u A r i f e l e b i gibi Mevlev byklerine ait eserler
de kaleme alnd. Nitekim S i p e h s l r F e r i d u n b i n A h m e d in Menkb, A h m e d E f l k (l. 1360) nin Menkbl-rifn (Ariflerin M enkbele
ri) adl eserleri tarih kaynak olarak da dikkati ekmektedir. E f l k nin imdilik
bilinen drt Trke gazeli de vardr.
GZEL SANATLAR
Seluklular, Islm medeniyetine uymakla kalmamlar, kendi ahsiyet ve zevk
lerinden bu medeniyete byk lde katkda bulanarak, kendi sanat grlerini

de ortaya koymulard, idareleri altnda bulunan in snrlarndan stanbul Bo
az, Akdeniz ve Karadeniz kylarna, Msr, Yemen ve Hint snrlarna kadar olan
lkelerde cami, medrese, trbe (kmbet), hastahane, kervansaray, kale ve kpr
gibi birok mimr eserler meydana getirmiler, kkleri, eski yurtlarndaki yap
lara giden tipleri buralarda da gelitirmiler ve Islm dnyasna yeni yap tipleri
hediye etmilerdir. Iran, Trkistan ve Irak daki byk camilerde bu yenilikler
uygulanm ve Seluklular, Islm dnyasndaki camilere abidev bir manzara ka
zandrmlard. Seluklulardan zamanmza kadar rnek olarak, sfahanda Mescid-i
Cuma, Glpayegn Cmii, Kazvndeki Mescid-i Cuma, Barsiyan daki Mescid,
Zevvredeki Mescid-i Cuma ve /rdistandaki Mescid-i Cuma gibi camiler kalm
tr. Dier bir yap tipi de din bir retim yeri olan medresedir. Niabur, Badat
ve Tus medreseleri, bu yap eklinin ilk rnekleridir. Mimar bakmdan medrese
nin ekli tespit edilmi, orta avlulu ve drt eyvanl plann kullanld anlalm
tr. Bu yap tipinde avlunun drt bir tarafnda eyvan bulunmakta, avluyu kemerli
revaklar evirmekteydi. Bu suretle drt eyvanl cami ve medrese plannn Seluk
lularn idaresindeki blgelerde uyguland grlmektedir. Son zamanlarda yap
lan arkeolojik aratrmalar sonucunda, drt eyvanl plann saray ve kervansaray
larda da uyguland meydana kmtr. Seluklularn Islm dnyasna getirdikleri
523
yeni yap ekillerinden biri de, ekil itirabyla Trk adrlarn (otalar) andran
tuladan yaplm ve adna Kmbet denilen trbelerdir. Bunlar genel olarak drt
keli, ok keli veya yuvarlak biimde olmak zere, e ayrmak mmkndr.
Seluklular devrinde Islm dnyasnda birok trbe yaplmtr. Bu devreden kalan
rneklerin banda, dnya mimarisinin sayl ahaserleri arasnda yer alan, sul
tan S e n c e r (01. 1157) in Merv ehrindeki trbesi gelir. Yeni tip ince silindirik
minareler de Islm dnyasna Trk mimarisinin bir hediyesidir.
Kirm an Seluklular, daha ilk melikleri K a v u r t zamanndan (1048-1073)
itibaren imar faaliyetlerine balamlard. 0, nce Sistan ve D erre yolu zerinde
bir derbend ina ettirmiti. Yine K a v u r t , D erreye bir han, bir havuz ve bir
de hamam yaptrmt.
Melik K a v u r t un Byk Seluklu Devleti* ni elegeirme teebbs srasn
da lmesinden (1073) sonra, Kirm anda imar faaliyetleri bir sre durmutur. Me
lik I. T u r a n a h devrinde ise (1085-1097) imar faaliyetleri yeniden balamt.
T u r a n a h , tahta geince ehrin rab azndan yeni bir mahalle kurulmasn em
retti. Nitekim nce kendisi iin bir saray ve kk, bu sarayn gneyinde Ulu Cami
ve hepsi birbirine bitiik olmak zere medrese, hankh, bimaristan (fastahane),
hamam (germbe) ve ribat gibi hayr kurumlan yaptrd. Melik I. T u r a n a h m yaptrd cami, M escid-i M elik adyla mehur olmutu. Melik I. T u r a n a h ,
ldkten sonra gmlmek zere bir de m erkad (mezar) yaptrmt.
Melik I . T u r a n a h tan sonra tahta geen I r a n a h devrinde (1097-1101),
imar faaliyetleri durmu, ancak melik 1. A r s l a n a h devrinde, Berdesr ehri
nin rabazndaki imar faaliyetleri devam etmitir. Yine A r s l a n a h , dier K ir
man ehirlerinde de medrese ve ribat gibi birok hayr ileri gren binalar ina
ettirmiti. Melik I. A r s l a n a h n Z e y t u n H a t u n adndaki ei de Kirmanda
medrese ve ribat gibi hayr kurumlan yaptrmtr.
Melik I. M u h a m m e d (1142-1156) de babas gibi imar faaliyetlerine devam
etti. O, Berdesr, Bem ve Cruft ehirlerinde medrese, ribat ve mescit gibi hayr
kurumlan yaptrd. Onun yaptrd nemli eserlerden biri de M escid-i M elik te
ki ktphanedir. Bu ktphanede fen bilimleri ile ilgili 5 bin kitap bulunmakta
idi. Bu kitaplar 1. M u h a m m e d oraya vakfetmiti.
Kirman Seluklular D evleti nde hakiki kudreti ellerinde tutan atabekler de
imar faaliyetlerinde bulunmulard. Bunlardan birincisi B o z k u idi. Onun ken

disine bir mezar, ayrca hankh ve birok m enr (minare) yaptrd bilinmekte
dir. imar faaliyetlerinde bulunan ikinci atabek M e y y i d d d i n R e y h a n idi.
O da Kirmanda buka, medrese ve hankh gibi birok hayr kurumlan yaptrmt.
Kirm anda bugn var olan ve Seluklu devrinde yapld anlalan, ancak ki
min yaptrd kesin olarak bilinmeyen eserler de mevcuttur. Bunlardan birisi Ber
desr deki Mescid-i Bzr- htr. Seluklular devrinde yapld ileri srlen
bir eser de Gnbed-i Cebeliyedir Bu kmbet, Berdesr ehrinin dou kenarnda
ak bir sahrada bulunmaktadr. Bu tatan kmbede Knbed-i Gebr de denilmek-
524
tedir. Yine kimin tarafndan yaptrld bilinmeyen eserlerden birisi de Zerenddeki Seluklu minaresidir.
Btn bu eserlerden anlalaca gibi, Seluklular Kirmanda sadece siyas
bir varlk olarak dnmek muhakkak ki yanltr. Onlar, hkim olduklar bu bl
geye bar ve refah getirmiler, bir ksm bugn de mevcut olan zengin imar faali
yetlerinde bulunmulardr. Kirman Seluklular, birbuuk yzyla yakn, bu
blgede bkm srmler ve Kirm ana kmsenemeyecek hizmetler yapmlar
dr. Bu sebepledir ki, bu dnemde ve daha sonra yaam tarihi ve corafyac
mellifler, onlardan vgyle bahsetmilerdir.
Seluklu devrindeki figrl plastik sanatnda, Orta-Asya modelleri esas tu
tulmu, stko zerinde gelimi olan bu Seluklu ssleme slubu, camiler, saray
lar ve hatt zenginlerin evlerinde de grlmtr. Bu ssleme kompozisyonlarnda
av sahneleri ve saray hayatndan sahneler tasvir edilmi, R ey de yaplan kazlar
da, yklm olan Seluklu saraylarndan ehreleri Trk hatlar tayan boyanm
heykeller bulunmutur, XI. yzyldan itibaren hal sanat da Seluklu Trkleri
ile Orta-Asya dan batya doru yaylmtr. Ancak Byk Seluklulardan zaman
mza kadar hibir eser gelmemitir. Seluklularn tesiri ile B adatda ipek sana
yiinde byk bir gelime grlm ve en eski ipekli kuma rnei bu devreden
kalmtr. Yine B adatda ilk slm minyatr okulu Seluklular zamannda ku
rulmu, nce Arapaya evrilen metinleri aklamakla balayan bu sanat, daha
sonra hikye kitaplarnda da kendini gstermiti. Minyatr sanat, Seluklu sul
tan ve emrler inin katipleri olan Uygurlar tarafndan gelitirilmitir. Bu devirde
randa Orta-Asya resim sanat slubunun etkileri de aka grlmektedir. Sel
uklular devrinde bata R ey olmak zere, Musul ve Rakka gibi nemli mer
kezde inicilik sanat gelimitir. Trk mimarisinde ininin bir sslenme dzeni
iinde mimari ile balanarak kullanlmas, randa Byk Seluklularla balam,
asl byk gelime A nadolu mimarisinde gereklemitir. ini yannda seramik
eserler yaplm ve seramik merkezleri kurularak ok sayda eser verilmi, yeni
teknikler yaratlmtr. Byk Seluklular devrinde, maden ilerinde fevklede
bir teknikle kaliteli eserler meydana getirilmitir. Maden sanatnn merkezi ise
Horasan blgesi idi. Madenden yaplm eyalar, ayn zamanda saray hayatn ve
doay aksettiren, kabartma tasvirler ile sslenmitir.
XI. yzyldan beri Orta-Dou lkelerinde yerleen ve slm dnyasnn ortak

mal olmu bulunan btn sanat yeniliklerinde Trklern etkisi grlm ve bu
daha sonraki yzyllarda da devam etmitir.
Trkiye Seluklular da hkim olduklar sre iinde birok mimar eserlerle
A nadoluyu deta sslemiler ve bunlardan bir ksm da zamanmza kadar gel
mitir. Seluklu sultanlar, A nadoluda cami, medrese, trbe, kervansaray, kale
ve kprler yaptrmlard. Nitekim sultan M e s u t tarafndan XII. yzyln or

talarnda yaptrlmaa balanan Konyadaki Aleddin Cami, sonraki tamir ve de
iikliklerle zamanmza kadar gelmitir. Sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d
SELUKLU D E V L ET L E R TRH
525
Nidede kendi adyla anlan cami ile, M alatyadaki Ulu Camii ina ettirdi. Kayserideki Huand Camii ve klliyesi de A l e d d i n K e y k u b a d m ei M h p e r i H u a n d H a t u n tarafndan yaptrlmtr.
Trkiye Seluklu sultanlar tarafndan, medrese tarznda yaptrlan ilk eser,
K ayserideki ifte Medrese, I . G y s e d d i n K e y h s r e v in tp medresesi
(ifaiye) ile kzkardei G e v h e r N e s i b e nin ifahnesinden meydana gelmi
tir. Sultan I . I z z e d d i n K e y k v u s da Sivas da bir ifaiye medresesi yap
trmt. Seluklu devlet adamlar da lkeyi bayndr duruma getirmek bakmn
dan faaliyette bulunmulardr. Nitekim S a h i b A t a F a h r e d d i n A l i , Ake
h ir de Ta Medrese, Kayseri' de Shibiye Medresesi, Konya'da irice Minareli
M edrese yi, Atabek E r t o k u , Isparta da medrese, C e l l e d d i n K a r a
t a y , Konya da Karatay M edresesi ni, M u i n e d d i n P e r v n e Sivas da Gk
M edrese yi v e C a c a o l u N u r e d d n de Cacabey M edresesi'n i yaptrmlar
d. K rehirdeki Cacabey M edresesi nin nce bir rasadhne olarak yapld son
ra da camiye evrildii anlalyor.

Trkiye Seluklularnn kudretini, tekiltnn iyi ilediini ve yksek klt
rn en canl ekilde aksettiren eserler, ticaret yollar zerinde ykselen kervan
saraylardr. A nadoluda ok sayda bulunan kervansaraylar, Seluklu sultanlar
ve vezirleri tarafndan XIII. yzyl boyunca yaptrlmtr. Bir muhafz ktasyla
korunan bu kervansaraylarda, yolculara hayvanlaryla birlikte gn parasz ye
mek veriliyor, hastalar tedavi ediliyor ve herkese din farkna, zengin ve fakir ol
duuna baklmakszn, eit muamele yaplyordu. A nadoludaki kervansaraylardan
sekiz tanesinin Seluklu sultanlar tarafndan yaptrld tespit edilmitir.
A n a d olu daki kmbet ve trbelerin mtevazi ller iinde yaplmakla bera
ber, mimar bakmdan bir gelime iinde olduklar grlmektedir. nceleri tu

ladan ve tatan ina edilen kmbetler, daha sonra sadece tatan yaplmaa
balanmt. XII. yzyla ait Seluklu kmbetlerinden Konyadaki II. K l A r s
l a n kmbeti kalmtr. Seluklu sultanlarndan kalan bir trbe ise, I. I z z e d d in K e y k v u s un Sivas daki trbesidir. Seluklu hatunlarndan Kayseri deki
Mahperi Huand Hatun kmbeti, devlet adamlarndan atabek E r t o k u un km
beti, C e l l e d d i n K a r a t a y n Konyadaki trbesi, yine Konyada S a
h i b A t a F a h r e d d i n A l i nin aile trbesini, bu tip eserlerden zamanmza
kadar kalm birka rnek olarak zikredebiliriz.
Seluklu Trkleriyle Orta-Asyadan batya doru yaylan hal sanat, Trki
ye Seluklular zamanndan (XIII. yzyln ilk yarsndan) kalan paralardan an
lalaca zere, devaml gelimelerle daha sonraki hal sanatna bir temel olmu
tur. Konya Seluklu hallar, refah ve dekor bakmndan fevkalade bir zenginlik
gsterirler. Renk olarak genellikle koyu mavi veya krmz gze ar
par. Seluklu hallarndaki motifler sekiz keli yldzlar, ular engellerle ev
rilen sekizgenler gibi sk sk grlen geometrik ekillerdir. Ayrca gayet stilize bitki
ve hayvan ekilleri de grlr. Hallara karakteristik zellik veren husus, geni
bordrlerdeki iri kufi yaz dekorudur.
526
XIII. yzylda A nadolu daki Seluklu ini sanat, ok byk bir gelime gs
termi ve kendine zg bir desen dnyas yaratmtr. Bu yzyln ikinci yarsn
dan sonra ini, sslemede nebat motiflerin hkimiyeti natralist slubun habercisi
olmutur. A nadoluda i ve d mimaride ini ssleme kullanlm, bunun rnek
lerine ifahne, medrese, trbe, kmbet, cami ve mescidlerde raslanm, bylece
bu sanatn gelimesi salanmtr. Trkiye Seluklular nin bakenti Konya , eit
li tekniklerin kullanld bir ini merkezi olmu ve btn Seluklu devri ini sa
natn ekillendirmitir.
KRONOLOJ CETVEL
Ocak 7 5 0
: Byk Zap Suyu sava, Em ev H alifeliinin ykl ve

Abbas H alifelii nin kuruluu.
899
: Karmatlerin A hsad a bamsz bir devlet kurmalar.
909
: Fatm H alifeliinin kuruluu.
945
: Bveyh M u i z z d d i n A h m e t in Badat igali.
9 5 5 /5 6
: Karahanl hkmdar S a t u k B u r a H a n n lm.
Kasm 9 8 8
: Karahanl hkmdar A r s l a n H a n n lm.
999
: Samanoullar D evleti nin ykl.
1003
: Samanl s m a i l M u n t a s r n l i g N a s r H a n
bozguna uratmas.
1 0 04
: A r s l a n Y a b g u nun s m a i l M u n t a s r a kar
l i g N a s r H a n la birlemesi ve Samanl D evletinin
tam anlamyla tarihe karmas.
1 0 07 (Tahmini)
: Seluk un Cend kentinde lm.
1018
: a r B e y in Dou-Anadolu seferine kmas.
1021
: a r B e y in Dou-Anadolu seferinden dnp T u

r u l B e y e ulamas.
1 025
: Gazneli sultan M a h m u t ile Karahanl Y u s u f K a

d i r H a n n lran-Turan sorunlarn grmek zere Semerkant yaknlarnda bir toplant yapmalar; Bizans
imparatoru II. B a s i 1 e i o s un lm.
1028
: Gazneli M a h m u t un Trkmenleri ar bir yenilgiye

uratmas ve Seluklulara kar harekta girimesi.
Ocak 1029
: A l p A r s l a n n doumu.
1030
: Seluklu kuvvetlerinin Karahanllar bozguna uratma

lar; Gazneli sultan M a h m u t un lm.
528
1032
: Harezm valisi A l t u n t a n Buhara hkimi A l i Te k i n le Debsiye'de sava; A r s l a n Y a b g u un hapis

te bulunduu Kalincar kalesinde lm.
1034
: Harezm valisi H a r u n un Gaznelilere kar ayaklanmas.
Ocak 1035
: Buhara hkimi A l i T e k i n in lm.
Nisan 1035
: Harezm valisi H a r u n un ldrlmesi.
Haziran 1035
: Seluklularn Gazneli ordusunu Nesa yrelerinde boz

guna uratmalar.
Austos 1035
: G aznelilerin
vermesi.
1036
: Trkmenlerin byk bir blmnn A zerbaycana gel

meleri.
Mays 1038
: Seluklularn Gaznelileri Telhbta yenilgiye uratma

lar ve bamszlk kazanmalar.
1038
: Trkmenlerin Tiflisi kuatan Bizans komutan II. B a g r a t bozguna uratp geri ekilmek zorunda brakma
lar; Beyhak kentinde T u r u l B e y adna hutbe
okunmas.
Ekim 1 038
: Karahanl B r i T e k i n in Gazneli topraklarna akmlarda bulunmas.
1039
: K z l B e y in Rey kentini fethile burada bir Trkmen

Beylii kurmas.
: Seluklularn Telhb yrelerinde byk Gazneli ordu
suyla baarsz sava.
Mays 1039
Seluklulara
Horasanda muhtariyet
1040
: E r t a n Sistan fethi ve M u s a i n a n B e y adna

hutbe okutmas.
1040
: Gazneli sultan M e s u t un Seluklulara kar harek

ta balamas.
: Seluklularn Gaznelilerle Dandanakanda gn s
reyle savamalar.
2 2-24 Mays 1040

2 4 Mays 1040
: Dandanakan Zaferi.
ubat 1041
: Cend ehri emri a h M e l i k in Harezm valisi s m a

i l i Asibde yenilgiye uratmas.
1041/42
: Sultan T u r u l un Crcan ve Taberistan fethi; sul

tan T u r u l adna Niabur da para baslmas.
1042
: Musul emri K a r v a n mttefikleriyle birlikte Trk

m enler karsnda ar bir yenilgiye uramalar; Karahanl D evleti nin Bat ve Dou olmak zere iki kola
ayrlmas.
529
1 0 4 2 /4 3
: Sultan T u r u l un Seluklu bakentini Niaburdan

R ey e nakli ve burada, adna para bastrmas; bir ksm
Trkmenlerin Beni kalesine saldrmalar.
1043
: Sultan T u r u l un a r B e y le birlikte Harezme

yrmesi; Trkmenlerin M usulu elegeirmeleri.
1 0 44
: Musul emri K a r v a n Trkmenleri yenilgiye ura

tp M usulu geri almas.
1 0 47
: Fatm veziri E b S a d n ldrlmesi.
1 0 4 7 /4 8
: Bizans ordusunun ehzde H a a n komutasndaki Sel

uklu kuvvetlerini Byk Zap Suyu yrelerinde yenilgi
ye uratmas ve ehzde H a s a n n ehit edilmesi.
1048
: Kuzey-Kirman in Seluklu hkimiyetine girmesi.
18 Eyll 1048
: Seluklu ordusunun gmi ky yrelerinde Bizans or

dusunu ar bir yenilgiye uratmas ve bakomutan L i p a r i t in tutsak alnmas.
1 0 4 9 /5 0
: Seluklu-Bizans Bar Antlamasnn stanbulda imza

lanmas.
1050/51
: Melik K a v u r t B e y in Kirm ana hkim olmas.
1054
: Sultan T u r u 1 un ilk Anadolu seferi.
1055
: M o n o m a k h o s n lm zerine T h e o d o r a nm
Bizans tahtna gemesi; Sultan T u r u 1 un Badat se
ferine kmas.
6 Austos 1055
: Sultan M e l i k a h n doumu.
1 0 5 5 /5 6
: Seluklu kuvvetlerinin Anadolu harekt.
1056
; M u s a n a n B e y in Sistan ynetimini yeniden eli

ne almas.
Ekim 1056
: Sultan T u r u l un B e s a s i r ye kar savaan K u r e y e hilat, at ve bayrak vermesi.
1057
: Emr S a b u k 5un Dou-Anadoluya aknlara balamas.
1058
: Seluklu komutan emr D i n a r n M alatyay elegeirmesi srasndaki savalarda ehit olmas; ehzde Ya k u t nin sevkettii Seluklu kuvvetlerinin Kars yrelerine
aknlarda bulunmalar.
Kasm 1058
: X . K o n s t a n t i n o s D u k a s n Bizans tahtna
gemesi.
2 8 Aralk 1058
: A r s l a n B e s a s i r nin Badat igali.
Temmuz 1059
: Seluklu kuvvetlerinin Sivas elegeirmeleri.
530
2 Austos 1059
: Sultan T u r u 1 un isyan eden b r a h i m Y n a l

R ey yrelerinde, yenilgiye uratp tutsak almas ve yay
nn kiriiyle ldrtmesi.
15 Ocak 1060
. A r s l a n B e s a s i r nin tutsak alnp ldrlmesi.
Nisan/Mays 1061
: isyana balayan K u t a l m n Seluklu kuvvetleri kar

snda Girdkh kalesine ekilmesi.
1062
: Sultan T u r u l n Azerbaycan ve Errana gelip Ana

dolu harektn denetlemesi; Fars blgesinde Seluklu
hkimiyetinin kurulmas.
1063
: K a v u r t B e y in hkim olduu blgelerde Abbas ha

lifesi, sultan T u r u 1 ve kendi adna hutbe okutmas.
18 ubat 1063
: Sultan T u r u l un halifenin kzyla evlenme trenle

rinin balamas.
4 Eyll 1063
: Sultan T u r u 1 un R eyde hayata gzlerini yummas.
16 Ekim 1063
: K u t a l m n R ey i alp adna, sultan olarak hutbe

okutmas.
1 064
: Sultan A l p A r s l a n m Dou-Anadolu ve Grcistan se

ferine balamak zere bakent /ey den hareketi; ehza
de M e l i k a h n T e r k e n H a t u n la evlenmesi;
M acarlarn B elgrat igal etmesi.
Austos 1064
Kasm 1064
: A n nin sultan A l p A r s l a n tarafndan fethi.

: Sultan A l p A r s l a n n K u t a l m a kar kazand
zaferden sonra vezir A m i d l m l k e hilat vermesi.
1 064
: Vezir K n d r i nin ldrlmesi.
1 0 6 4 /6 5
: H a n o l u H a r u n un H alebe gelii ve R o m a
n o s D i o g e n e s le baarl sava.
Aralk/Ocak
1 0 6 4 /6 5
: Emr M a h m u t un H alebe kar baarsz bir saldrya

gemesi. Ouzlarn Tunay geip M akedonya ve Tesely a ya kadar uzanan topraklar istil etmeleri.
Ocak/ubat 1065
: Haleb emri A t i y y e nin Halebdek H a r u n un Ouz

larna bir baskn yapmas.
2 0 Mays 1065
: Emr M a h m u t ve H a r u n un A t i y y e yi Mercdabk yrelerinde yenilgiye uratmalar.
Austos 1065
: Emr M a h m u t un H alebe hkim olmas.
Eyll 1065
: Emr M a h m u t un H a r u n a M aarretnnuman kta etmesi.
1 0 6 5 /6 6
: Sultan A l p A r s l a n n Manglak seferi; H o r a

s a n S l r mn baarsz Urfa kuatmas.
SELUKLU D E V L ET L E R T A RH
531
1066
: Sultan A l p A r s l a n m oullar M e l i k a h a sfa

han, A r s l a n A r g u n a Hrezm, 1 1y a s a Toharistan,
A y a z a Belh, A r s l a n a h a Merv v e T o g a n a h a
Herat ynetimlerini verip melik olarak atamas.
Kasm/Aralk 1066
: Fatm halifesi M u s t a n s r n emr M a h m u t a H a r u n ve Ouzlarnn H alebden uzaklatrlmasn bil

dirmesi.
Mays 1067
X . K o s t a n t i n o s D u k a s m lm.
Haziran/Iemmuz 1067
Sultan A l p A r s l a n n Kirm ana yrmesi.
Austos 1067
A f i n in Gney-Dou A nadoludaki akmlar.
1 0 6 7 /6 8
H a n o l u H a r u n un R o m a n o s D i o g e n e s e
kar baarl savalar; sultan A l p A r s l a n m ikinci
Grcistan seferi.
1 068
: Mekke erifi M u h a m m e d b i n E b H a i m in Ab
bas halifesi ve Seluklu sultan adna hutbe okutmaya
balamas.
Ocak 1068
R o m a n o s D i o g e n e s in Bizans imparatoru olmas.
Mart 1068
R o m a n o s D i o g e n e s in Suriye seferi.
Nisan 1068
A f i n in sultan A l p A r s l a n n kendisini affeden

mektubunu almas zerine, huzuruna gitmek iin Antak
ya yrelerinden ayrlmas.
1 Temmuz 1068
: H a r u n ve Haleb kuvvetlerinin Artah fethetmeleri.
1 0 6 8 /6 9
: R o m a n o s D i o g e n e s in Artah ve Imm kalelerini

igali.
Nisan 1069
: Emr S a v t e k i n in Grcistan seferi.
Mays/Haziran 1069
: Fa z 1 y e nin N i z a m l m l k tarafndan tutsak

alnmas.
Ekim 1069
: K a v u r t isyan sebebiyle Kirm ana giden sultan

A l p A r s l a n m sfahana dnmesi.
1069 (Sonlan)
: Emr S u n d u k un Kuzey-Suriye ye aknlarda bu

lunmas.
1 0 70 (Ortalan)
: Sultan A l p A r s l a n n Msr seferi dolaysyla KuzeySuriyeye gelii.
Temmuz 1070
1070/71
Mirdasoullar B eylii nin Seluklulara tbi olmas:
: H a r u n un lmnden sonra kendisine bal Trkmenlerin Akk Fatm valisi B e d r l c e m a l i ye katl

malar.
532
1071
: Bat-Karahanl Devleti nin Byk Seluklu mparator

luuna tbi olmas; K u r l u B e y in Akk kuatmas
srasnda lm.
M an 1071
: Sultan A l p A r s l a n n Urfa kuatmas.
Nisan 1071
: Sultan A l p A r s l a n m Haleb kuatmas.
2 6 Austos 1071
: Malazgirt Meydan Sava.
1071 (Sonlan)
: Kudsn A t s z B e y tarafndan fethi.
1072
: R o m a n o s D i o g e n e s in ukurova da oulluu
A n d r o n i k o s D u k a s karsnda yenilgiye urama
s ve teslim olmas.
Austos 1072
: R o m a n o s D i o g e n e s in K m a la d a da lm.
2 0 Kasm 1072
: Sultan A l p A r s l a n m Harezmli Y u s u f tarafndan

yaralanmas.
2 4 Kasm 1072
: Sultan A l p A r s l a n m lm.
2 9 Kasm 1072
: M e l i k a h n Byk Seluklu Devleti sultan iln

edilmesi.
15 Aralk 1072
: Karahanl e m s l m l k I . N a s r n Tirm izi igal

etmesi.
1073
: Halife K a a i m B i e m r i l l a h n lm; Fatm vezi

ri N a s r d d e v l e nin l d e n i z tarafndan ld
rlmesi.
13 Ocak 1073
: ehzde A y a z m Belh i Karahanl igalinden kur

tarmas.
2 0 Ocak 1073
: Halife K a a i m B i e m r i l l a h m sultan A l p A r s 1a n m lm dolaysyla bir hafta sreyle yas iln

etmesi.
15 Nisan 1073
: Sultan M e l i k a h n K a v u r t B e y Ie Hemedan y
resinde sava.
Nisan/Mays 1073
: K a v u r t B e y in yaynn kiriiyle bodurularak ld

rlmesi.
Ekim 1073
: G e v h e r a y i n in sultan M e l i k a h n saltanatnn
onaylanmas amacyla B adata gelmesi.
1 0 7 3 /7 4
: I I I . F a z 1 m eddadoullar emirliini elegeirmesi;

ehzde A y a z n lm.
1 074
: Sultan M e l i k a h n e m s l m l k I . N a s r la
bar yaptktan sonra Horasana dnmesi.
533
Eyll/Ekim 1074
: S u l t a n a h n Kirman tahtna gemesi.
Ekim/Kasm 1074
: k l B e y in A k k y Fatmlerden almas.
Nisan/Mays 1075
: Emr A t s z m k l ve mttefiklerini Taberiyede ke

sin bir yenilgiye uratmas; S l e y m a n a h n zniki
fethedip Trkiye Seluklu Devletini kurmas; emr S a v t e k i n in Kafkas seferi (1075).
Mart/Nisan 1076
: Emr A t s z n D m ak nc kez kuatmas.
Nisan/Mays 1076
: Haleb emri N a s r n A h m e t a h Haleb kalesine

hapsetmesi.
Mays 1076
: Emr N a s r n bir Trkmen tarafndan ldrlmesi.
Haziran/Temmuz
1076
: Emr A t s z n Dm ak fethetmesi.
Temmuz 1076
: A h m e t a h n D e m l e o l u M e h m e t in tutsak
lndan kurtarlmas; Haleb emri S b k n, rakibi
Ve s s a b a kar harekete gemesi.
1 0 76 (Sonu)
: Emr A t s z n Msr seferi.
1077
: G m t e k i n C a n d a r n Urfa yrelerinde Bizans

kuvvetlerini yenilgiye uratm as; N i k e p h o r o s B r y e n n i o s un Edirnede isyan.
Ocak 1077
: Emr A t s z n Kahire yaknlarna dek ilerleyip bura

da karargh kurmas.
7 ubat 1077
: Emr A t s z m baarsz Msr seferinden sonra Dm aka dnmesi.
1 0 7 7 /7 8
: Fatmlerin D m aka baarsz bir kuatma harektna

girimeleri; sultan M e l i k a h m T u t u u Suriye ve
Filistin Seluklu M eliklii ne atamas.
1078
: N i k e p h o r o s B o t a n i a t e s in Bizans imparatoru
olmas.
1 0 7 8 /7 9
: Sultan M e l i k a h n Grcistan seferi; T u t u un Ha

lebi kuatmas.
1079
: T u t u un A t s z ldrtp Suriye ve Filistin Seluk

lu M elikliine hkim olmas; H a a n S a b b a h n M
s ra gitmesi.
Ekim 1079
: Fatmlerin Filistini istil ve Dm ak ikinci kez kuat

malar.
1 0 7 9 /8 0
: M ekke ve M edinede Abbas Halifesi ve Seluklu Sultan

adna hutbe okunmas.
534
1080
: Grcistan'da Seluklu egemenliinin tam anlamyla sa

lanmas.
Ocak 1 080
: Sultan M e l i k a h n avlanmak amacyla Huzistana

gitmesi.
Ekim 1080
: M s 1i m in Haleb'e hkim olmas ve Mirdasoullar

Emrliinn sona ermesi.
1081
: A l e k s i o s K o m n e n o s un Bizans imparatoru olma

s, S 1e y m a n a h ile Dragos Suyu Antlamas imza
lamas.
Ocak 1081
: Sultan M e l i k a h n 7 bin Ermeniyi ordudan

karmas.
1081/82
: Te k i in ilk isyan; halife M u k t e d i nin sultan M e 1i k a h n kzyla evlenme isteini sultana bildirmesi.
21 Ocak 1082
: M u h a m m e d T a p a r m doumu.
21 Mays 1082
: Sultan M e l i k a h m olu D a v u t un lm.
Haziran 1082
: M s 1i m in Efsna kalesini igali.
Kasm/Aralk 1082
: N i z a m l m l k n olu C e m a l l m l k n zehir
lenmek suretiyle ldrlmesi.
1 0 8 2 /8 3
: S l e y m a n a h m Gney-Anadolu seferine karak

Tarsus, Adana, Misis, Anazarba ve yrelerini fethi.
1083
: C h e y r ailesinin B adattan sfahana gitmeleri.
Haziran 1083
: F a h r d d e v l e b i n C h e y r in Diyarbakr ve ev
resi Seluklu valiliine atanmas; Musul emri M s l i m in D m ak kuatmas.
1084
: Sultan M e l i k a h n Musul, Cezire ve Haleb blgesi

ni A m i d d d e v l e ye kta etmesi.
ubat/Mart 1084
: N i z a m l m l k n olu M e y y i d l m l k n
Tura Divan Bakanl na atanmas.
Kasm 1 084
: Sultan M e l i k a h m Musul ve evresinin ynetimini

yeniden e r e f d d e v l e M s l i m e vermesi.
12 Aralk 1084
: S l e y m a n a h n Antakyay fethi.
17 Aralk 1084
: S l e y m a n a h m Antakyada sultan M e l i k a h ad
na hutbe okutmas.
1 0 8 4 /8 5
: Te k i in ikinci kez isyan etmesi.
1085 (Balar)
: A r t u k B e y in T u t u un hizmetine girmesi; emr

K a r a t e k i n in Sinop u fethi.
535
1085
: T u t u un A r t u k B e y ve Musul emri M s l i m le bir ittifak yapmas.
Ocak 1085
: Melik S u l t a n a h n lm, T u r a n a h n Kirman

Seluklu Meliki olmas.
12 Ocak 1085
2 0 Haziran 1085
: S l e y m a n a h m Antakya kalesini fethi.

: S l e y m a n a h n Kurzhil savanda M s l i m i ye
nilgiye uratmas ve M s 1i m in lm.
Haziran/Temmuz 1 0 8 5
: S l e y m a n a h n H alebi kuatmas.
3 0 Austos 1085
: M eyyafrikin (Silvan)m Seluklu kuvvetlerine teslimi.
Eyll 1085
: D iyarbakr ve evresi ynetiminin Byk Seluklu D ev

leti ne balanmas ve M ervanoullar Emirlii nin sona
erdirilmesi.
Nisan/Mays 1086
: S l e y m a n a h m H alebi ikinci kez kuatmas.
4 Haziran 1086
: S l e y m a n a h n T u t u la yapt sava kaybedip

intihar etmesi.
Eyll/Ekim 1086
Sultan M e l i k a h n Kuzey-Suriye seferine balamas.
6 Kasm 1086
Sultan S e n c e r in doumu.
3 Aralk 1086
H alebin sultan M e l i k a h a teslim edilmesi.
1 086 (Sonlar)
Sultan M e l i k a h n Antakya ya gelip ehir valiliine

Y a s y a n , ynetim ilerinde de emr H a s a n
atamas.
1 0 8 6 /8 7
: Emr P o r s u k un Bizans n mdahalesi zerine kuat

t znikten ekilmesi; sultan M e l i k a h n T u r a n
a h m Fars hkimiyetini onaylamas.
1 0 87 (Balan)
: Sultan M e l i k a h m A k s u n g u r u Haleb hneliine, N u h e t - T r k yi de kale kumandanlna

atamas.
Ocak 1087
: Emr B e d r e t t i n E b u l a b b a s n emr H a r b i l
drmesi.
12 Mart 1 087
Sultan M e l i k a h m Badata girmesi.
Mart/Nisan 1087
Emr B o z a n m Urfay fethi.
8 Mays 1087
Halife M u k t e d i nin sultan M e l i k a h n kzyla ev

lenmesi dolaysyla B adatta grkemli bir dn ya
plmas.
Temmuz 1087
: T u t u un Fatm ynetimindeki Sayda ve Beyrutu fet

hetmesi.
3 Mart 1088
: Emr Ta h i r in ldrlmesi.
536
Ekim 1088
: B e d r e t t i n E b u l a b b a s ile Nih kalesi hkimi emr

M e m u n arasnda bir bar imzalanmas.
1 0 8 8 /8 9
: Sultan M e l i k a h n olu A h m e t in M erv kentinde

lm; sultan M e l i k a h n ilk Maverannehr seferi.
1089
: Dou-Karahanl D evletinin Byk Seluklu Imparatorluuna tbi olmas; Fatmlerin Filistin ve Suriyeyi ge
ri alma giriimleri.
Temmuz/Austos
1089
: Emr B e d r e t t i n E b u l a b b a s n Sistan emirliine

atanmas hususunda sultan M e l i k a h tan bir ferman
almas.
Ekim/Kasm 1089
: Emr A k s u n g u r un Berzye kalesini Ermenilerden

almas.
1090
: Fatm istils nedeniyle sultan M e l i k a h m Kuzey-Suriye

Seluklu valilerine T u t u un hizmetine girmelerini
emretmesi; H a a n S a b b a h m Alamut kalesine girmesi;
sultan M e l i k a h m Dou-Karahanl Devletine son ver
mesi; sultan M e l i k a h m Ermeni Katolikosluu nun tek
bir makamda temsil edilmesi hususunda bir ferman
karmas.
1090 (Sonlan)
: Sultan M e l i k a h m ikinci Maverannehr seferi.
1091
: Emr Y o r u n t a m lm.
2 6 ubat 1091
: E b M a n s u r ile B a h a d d e v l e H a l e f arasnda
yaplan savatan sonra bir bar im za la m as.
29 Nisan 1091
: A l e k s i o s K o m n e n o s un Peenekleri ar bir yenil

giye uratmas.
Austos 1091
: T u t u un Humus, Irka ve Efmiye kalesini eyzer emri

N a s r a vermesi.
5 Kasm 1091
: Sultan M e l i k a h m Badat ikinci ziyareti.
Aralk 1091
: E b M a n s u r un B a h a d d e v l e H a l e f tarafn
dan ldrlmesi.
Ocak 1092
: A m d d d e v l e b i n F a h r u d d e v l e nin hilafet ve
zirliine atanmas.
ubat/Mart 1092
: Sultan M e l i k a h m emriyle Badatta Sultan Camiinin yapmna balanmas.
25 Nisan 1092
: Sultan M e l i k a h m Badattan sfahana dn.
Temmuz 1092
: Emr A r s l a n t a n Alamutu kuatmas.
Ekim 1092
537
: Rudbr halkndan bir gurubun Seluklu ordusuna baskn

yapmalar.
14 Ekim 1092
N i z a m l m l k n bir Batn tarafndan ldrlmesi.
2 8 Ekim 1092
Sultan M e l i k a h n nc Badat ziyareti.
18 Kasm 1092
Sultan M e l i k a h n lm.
25 Kasm 1092
T e r k e n H a t u n un olu M a h m u t adna Badatta

sultan olarak hutbe okutmas.
1093
: T u t u un T u t e k i n i Silvan valiliine ve olu D u k a k m atabeyligine atamas; sultan B e r k y a r u k un Jsfahan kuatmas.
ubat 1093
: T u t u un Rahbeyi aldktan sonra burada adna sultan

olarak hutbe okutmas; s m a i l b i n Y a k u t nin
B e r k y a r u k a yenilerek sfahana, ekilmesi.
Mart 1093
: Tu tu un Nusaybini elegeirmesi ve ynetimini M u

h a m m e d b i n M s l i m e vermesi.
Nisan 1093
: Tu t u un Musulu elegeirmesi ve Meyyfarikine hkim

olmas.
2 Nisan 1093
: Mudayya Sava.
Austos/Eyll 1093
: s m a i l b i n Y a k u t nin ldrlmesi.
Ekim/Kasm 1093
: A k s u n g u r un Halebe , B o z a n m da Urfaya sultan

B e r k y a r u k un valisi olarak dnmeleri.
Kasm/Aralk 1093
: T u t u un saltanat mcadelesinin ilk evresinde baa

rl olamayarak D m aka dnmesi.
3 0 Ocak 1094
: Sultan B e r k y a r u k adna Badatda hutbe okunmas.
Mart/Nisan 1094
: Te k i ve olunun sultan B e r k y a r u k un emriyle l

drlmesi; T u t u un saltanat mcadelesinin ikinci ev
resine balamak zere D m aktan hareketi.
2 7 Mays 1094
: T u t u ve A k s u n g u r arasnda yaplan Sebn sava,

tutsak alman A k s u n g u r un ldrlmesi; T u t u un H alebe hkim olmas.
Haziran/Temmuz 1094 : Kirman Seluklu meliki T u r a n a h n emr U n e r i

yenilgiye uratmas.
Eyll/Ekim 1094
Ekim/Kasm 1094
: T e r k e n H a t u n un lm.
: ehzade M a h m u t un lm.
1 0 94 (Sonlar)
: T u t u un A b a k o l u Y u s u f u Badat hneliine atayp gndermesi.
ubat 1095
: T u t u un Cerbzakn ve Rey kentlerini elegeirmesi.
538
2 6 ubat 1095
: R ey sava ve T u t u un ldrlmesi.
1095
: A r s l a n A r g u n un B r i b a s bodurtmak sure
tiyle ldrtmesi; F a h r l m i k n Seluklu vezirli
ine atanmas; melik R d v a n n Urfay elegeirmesi.
Nisan/Mays 1095
: Haleb Seluklu meliki R d v a n n C e n a h d d e v 1e H s e y i n i vezirlie atamas.
Eyll 1095
: T u t e k i n in Suriyeye gelip D m akta D u k a k n

hizmetine girmesi; sultan B e r k y a r u k a suikast gi
riimi.
18-28 Kasm 1095
: Clermont Konsili.
1096
; Melik R d v a n m D m aka yrmesi.
Austos 1096
: lk Hal kafilesinin Bizansllar tarafndan stanbuldan

Anadolu yakasna geirilmeleri.
Eyll 1096
: lk ba-bozuk Hal ordusunun Trkiye Seluklu kuv

vetleri tarafndan yok edilmeleri.
Ekim/Kasm 1096
: G r b o a nin M usulu teslim almas.
1096 (Sonlar)
: C e n ah d d e v l e H s e y i n in Maarretnnman ve
kalesini elegeirmesi.
1097
: Sultan B e r k y a r u k un S e n c e r i Horasan meliki

atamas; Fatmlerin Suriye ve Filistini istil giriimle
ri; melik R d v a n n Fatmler adna ii hutbesi okut
mas; hutbeyi yeniden Abbas Halifesi ve Seluklu Sultan
adna deitirmesi (Eyll); E m r i E m r a n M u
h a m m e d b i n S l e y ma n n tutsak alnp gzleri
ne mil ekilmesi; emr E k i n c i nin ldrlmesi;
Radat-Karahanl hkmdar S l e y m a n b i n D a
v u t un lm.
Ocak 1097
: Dzenli Hal ordusu komutanlarnn stanbulda Bizans

imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s a Ballk Ant
imeleri.
22 Mart 1097
: R d v a n n D u k a k Km nesrin yrelerinde yenilgi

ye uratmas.
Mays 1 0 97
: Hallarn Trkiye Seluklu bakenti zniki kuatmalar.
19 Haziran 1097
: znik in H allar tarafndan igali ve ehrin Bizans kuv

vetlerine teslim edilmesi.
Temmuz 1097
: Trkiye Seluklu kuvvetlerinin Eskiehir ovasnda H a

llar karsnda giritikleri savata baarl olamayp ge
ri ekilmeleri.
SELUKLU D E V L E T L E R t TARH
539
Austos/Eyll 1097
: Emr P o r s u k un Batm ler tarafndan ldrlmesi.
Ekim 1097
: Hal kuvvetlerinin Antakya nlerine gelmesi.
Ekim/Kasm 1097
: Melik T u r a n a h n lm.
5 Kasm 1097
: I r a n a h n Kirman tahtna gemesi.
1 0 98 (Ortalar)
: Melik R d v a n n isyan giriiminde bulunan Haleb Re

isi B e r e k t ve yandalarn ldrtmesi.
10 Mart 1098
14 Haziran 1098
: Urfa Hal Kontluu nun kurulmas.

: Antakyada Aziz Petrus Katedrali nde Hz. s a nin b
rn delen mzrann gya H allar tarafndan bu
lunmas.
2 7 Haziran 1098
: Hallarn P i e r r e 1 H e r m i t e bakanlnda Seluk

lu ordusu bakomutan G r b o a ya bir eli heyeti
gndermeleri.
3 0 Haziran 1098
: H allarn A ntakyay igal ile burada bir Hal Prens

lii kurmalar.
Austos 1 098
: Fatmlerin Kuds elegeirmeleri.
Eyll 1098
: A zazda melik R d v a n a kar isyan kmas.
Kasm 1098
: Hallarn B re yi elegeirmeleri.
1 0 9 8 /9 9
: Melik r a n a h m emr n e r i yenilgiye uratmas.
1 0 99
: Emr t) n e r in ldrlmesi.
3 Haziran 1099
: Hallarn R em leyi igali.
15 Temmuz 1099
: H allarn Kuds igali ve burada Hal K rall n

kurmalar.
4 Kasm 1099
: Badatta M u h a m m e d T a p a r adna hutbe oku

tulmas.
1100
: Danimendli G m t e k i n A h m e t G a z i nin An
takya prensi B o h e m u n d u tutsak almas; a h i n a h m Trkiye Seluklu Devleti sultan olmas.
15 Mays 1100
: B e r k y a r u k - M u h a m m e d T a p a r arasnda ilk sa
va (Save sava).
25 Mays 1100
: B adatta M u h a m m e d T a p a r adna yeniden hut

be okunmas.
Temmuz /Austos
1100
: Halifelik veziri A m d l m l k n azli ve lm.
Kasm 1100
: Urfa kontu B a u d o u i n in Kuds krallk tahtna

oturmas.
540
1100/01
: Emr a v l S a k a v e nin Huzistan ve Fars snr bl

gelerini Batnlerden temizlemesi.
1101
: D anim endli G m t e k i n A h m e t G a z i nin

Hallar Malatya yrelerinde yenilgiye uratmas;
I . K l A r s l a n m Hallar Ereli yrelerinde ar
bir yenilgiye uratmas; R a y m o n d u n T a n c r e d in hapsinden kurtarlmas.
5 Nisan 1101
: Sultan B e r k y a r u k ve M u h a m m e d T a p a r ara
sndaki ikinci sava.
Temmuz 1101
: R d v a n n H allar karsnda K ell da yenilgiye u

ramas.
13 Eyll 1101
: Sultan B e r k y a r u k un B adata gitmesi.
Ekim 1101
: r a n a h n ldrlmesi.
2 3 Ekim 1101
: B e r k y a r u k u nc karlamada yenilgiye ura

tan M u h a m m e d T a p a r n B adata gelmesi.
16 Kasm 1101
: A r s l a n a h m Kirman M eliklik tahtna oturmas.
2 7 Aralk 1101
: Sultan B e r k y a r u k - M u h a m m e d T a p a r bar
antlamas.
ubat/Mart 1102
: Sultan B e r k y a r u k un giritii drdnc savata M h a m m e d T a p a r yenilgiye uratmas.
Nisan 1102
: D u k a k n R a h beyi elegeirmesi.
2 2 Mays 1102
: Sultan S e n c e r in K a d i r H a n ldrtmesi.
Eyll 1102
: Sultan B e r k y a r u k un M u h a m m e d T a p a r lsfa h a n da kuatmas; Musul emri G r b o a nm lm.
3 Ekim 1102
: Sultan B e r k y a r u k un sfahan kuatmasndan ay

rlmas.
Aralk 1102
: Rahbe emri K a y m a z n lm.
2 7 Aralk 1102
: Badat hnelii ne atanan G m t e k i n K a y s e r nin B adata gelmesi.
1103
: Karahanl ehzdesi H a a n b. A l i nin Karahanl

hkmdar I I . M u h a m m e d H a n la mcadeleye gi
rimesi.
Ocak 1103
: Emr M e v d u d un lm.
23 Ocak 1103
: hne G m t e k i n K a y s e r i nin Badattan ay

rlmak zorunda kalmas.
17 ubat 1103
: Sultan B e r k y a r u k ve M u h a m m e d T a p a r ara
snda beinci sava.
541
Mays 1103
: C e n a h d d e v l e H s e y i n in Batm ler tarafndan

Humus ta ldrlmesi.
1103 (Sonlan)
: Melik R d v a n - T a n c r e d Bar Antlamasnin im

zalanmas.
1104
: Melik R d v a n n Blis, Fya ve Selemiye kalelerini

Hallardan geri almas.
Ocak 1104
: Sultan B e r k y a r u k - M u h a m m e d T a p a r Bar
Antlamasnm imzalanmas.
Haziran 1104
: Melik D u k a k n lm.
Temmuz/Austos
1104
: Halifenin sultan B e r k y a r u k a hilat ve saltanat men

uru gndermesi.
Eyll 1104
: E r t a n Dmak Seluklu meliki olmas.
Ekim 1104
: Melik E r t a n D m aktan ayrlmas.
22 Aralk 1104
: Sultan B e r k y a r u k un lm.
1105
: Toulouse kontu R a y m o n d un lm.
10 ubat 1105
: Sultan M u h a m m e d T a p a r n B adata gelii.
2 Mart 1105
: Emr A y a z n ldrlmesi.
Eyll 1105
: Sultan I . K l A r s l a n n M alatyay elegeirmei.
1105/06
: Kad E b A l i S a i d in ldrlmesi.
10 ubat 1106
: Emr S a d a k a nin H ille ye dn.
Eyll 1106
: Hallarn Efmiye kalesini elegeirmeleri.
11 Eyll 1106
: F a h r l m l k b i n N i z a m l m l k n Batm ler
tarafndan ldrlmesi.
1106/07
: Emr k r m n lm.
22 Mart 1107
: Sultan I . K l A r s l a n n M usula hkim olmas.
Nisan 1107
: Sultan M u h a m m e d T a p a r m Batm lerle mcade

le iin harekete gemesi.
19 Mays 1107
: Emr a v l nin Rahbeye hkim olmas.
Mays/Haziran 1107
: Sultan M u h a m m e d T a p a r in vezir S d 1 m l k ve onun ilerigelen yandalarn ldrtmesi.
13 Haziran 1107
: a v 1 1 ve mttefiklerinin sultan I . K l A r s l a n
yenilgiye uratmalar; I . K l A r s l a n n Habur su
yunda boulmak suretiyle lm.
8 Aralk 1107
: Sultan M u h a m m e d T a p a r n Badata gelmesi.
542
1107/08
: Melik R d v a n m Batnlerin byk bir blmn Ha

lebden kartp olumsuz faaliyetlerine son vermesi.
Ocak 1108
: Sultan M u h a m m e d T a p a r n Vst A k s u n
g u r P o r s u k ye kta etmesi.
20 Mays 1108
: Sultan M u h a m m e d T a p a r n Badattan ayrlmas.
Eyll 1108
: Emr a v l nin Blis kent ve kalesini elegeirmesi.
Eyll/Ekim 1108
: Batnlerin Isfahan kads U b e y d u l l a h b i n A l i yi ldrmeleri; emr M e v d u d un Musul ve evresi y

netimini eline almas.
Ekim/Kasm 1108
: a v l - B a u d o i n i l e R d v a n - T a n k r e d kuvvetle
rinin sava,
Kasm 1108
: a v l nin Hallarla Telbir sava.
1108/09
: M u h a m m e d T a p a r n emr a v 11 y Fars valili

ine .atamas.
4 Mays 1109
: Batnlerin Niabur kads S a d b i n M u h a m m e d i

ldrmeleri.
1109/10
: Sultan M u h a m m e d T a p a r n Musul emri M e v d u d ve Ahlatahlar emri S k m e n e l - K u t b yi

H allara kar bir seferle grevlendirmesi; S a
g u n B e y in isyan; emr H a s a n n H allarla yap
t savata ehit olmas.
1110
: Sultan M u h a m m e d T a p a r n Grc ilerlemesini

durdurmas.
Mays 1110
: Seluklu ordusunun Hallara kar seferi.
Austos 1110
: Seluklu ordusunun Urfa kuatmasn brakp Harrana

ekilmesi.
1110/11
: Sultan M u h a m m e d T a p a r n vezir Z i y a 1m l k azli ve yerine H a t r M u h a m

m e d b i n e l - H s e y i n i atamas; Hallarn Esrib
kalesini igali.
1111
: Seluklu ordusunun Hallara kar seferi.
24 ubat 1111
: Suriyelilerin Hal basks dolaysyla ikyet iin geldik

leri B adatta Halife Cam iinde olay karmalar.
28 Temmuz 1111
: Seluklu ordusunun Telbir i kuatmas.
15 Eyll 1111
: Emr M e v d u d ve T u t e k i n in eyzer in dousun

da karargh kurmalar.
1112 (Balar)
: Melik R d v a n - T u t e k i n ittifak.
543
Haziran 1112
: Emr M e v d u d un Urfa kuatmasndan sonra Musula

dnmesi.
Mays 1113
: Emr M e v d u d un T u t e k i n in ars zerine kuv

vetleriyle Suriyeye gelmesi.
Haziran 1113
: Emr M e v d u d un T u t e k i n le birlikte Taberiyede H allar yenilgiye uratmalar.
28 Haziran 1113
: Seluklu ordusunun kral B a u d o u i n le sava.
Austos 1113
: Melik R d v a n - T u t e k i n ittifaknn bozulmas.
5 Eyll 1113
: Emr M e v d u d ve T u t e k i n in Dm aka gelmeleri.
10 Ekim 1113
: Emr M e v d u d un D m akta camide Batm ler tara

fndan ldrlmesi.
10 Aralk 1113
: Melik R d v a n n lm ve olu T a c d d e v l e A l p A r s l a n n Haleb Seluklu Devleti meliki

olmas.
1114
: Sultan M u h a m m e d T a p a r n A k s u n g u r P o r
s u k yi Musul valiliine atamas.
ubat 1114
: T u t e k i n in melik T a c d d e v l e A l p A r s l a n
adna D m akta hutbe okutmas.
Mart 1114
: T u t e k i n in H alebe gelmesi.
Eyll 1114
: Haleb Seluklu Devleti meliki A l p A r s l a n n ld

rlmesi; S u l t a n a h m Haleb Seluklu Devleti meli
ki olmas.
2 9 Kasm 1114
: Kuzey-Suriyede byk bir deprem olmas.
Ocak 1115
: K r h a n b i n K a r a c a nin 11g a z i yi tutsak almas.
Mays/Haziran 1115
: Emr P o r s u k komutasndaki byk bir Seluklu or

dusunun Hallarla sava iin Suriyeye hareketi.
14 Eyll 1115
: R o g e r in Seluklu ordughna saldrmas.
1116
: Sultan a h i n a h m tahttan indirilmesi: L l nn

ldrlmesi; emr a v l nin lm (Tahmini).
9 Nisan 1116
: T u t e k i n in sultan M u h a m m e d T a p a r dan
Hallara kar yardm istemek amacyla Badata
gitmesi.
1117
: B e h r a m a h n Gazneli tahtna oturmas.
25 ubat 1117
: Melik S e n c e r in Gazne ye girmesi.
Mays 1117
: A k s u n g u r P o r s u k in H a le b in
teslimini istemesi.
kendisine
544
Kasm/Aralk 1117
: Sultan M u h a m m e d T a p a r n hastalanmas.
1117/18
: Haleb Seluklu D evletinin sona ermesi.
4 Nisan 1118
: Sultan M u h a m m e d T a p a r n byk bir len d

zenlemesi ve olu M a h m u t u tahta oturtmas.
18 Nisan 1118
: Sultan M u h a m m e d T a p a r n lm.
11 Austos 1119
: Sultan S e n c e r in sultan M a h m u t u yenilgiye u

ratmas.
4 Eyll 1119
: Badat ta sultan S e n c e r adna hutbe okunmas.
1119/20
: Sultan M a h m u t un Badat hnesi M e n g b a r s

ldrtmesi.
14 Haziran 1120
: Sultan M a h m u t un isyan eden melik M e s u t la

sava.
Eyll 1120
: D b e y s in halifelik saraynn karsnda karargh

kurmas.
Aralk 1120/0cak
1121
: Sultan M a h m u t un D b e y s e kar harekete

gemesi.
1121
: Gurlu i z z e d d i n H s e y i n in sultan S e n c e r e is
yan etmesi; B e l e k G a z i nin Gerger Erm enilerine
kar seferi.
18 Austos 1121
: Seluklu ordusunun Grcler karsnda yenilgiye u

ramas.
9 Mays 1122
: Batm lerin Seluklu veziri S m e y r e m yi ldr

meleri.
8 Haziran 1122
: Seluklu ve Halifelik kuvvetlerinin D b e y s karsn

da yenilgiye uramalar.
Ekim 1122
: Sultan M a h m u t un isteiyle N i z a m l m l k n
olu A h m e t in halifelik vezirliine atanmas.
Kasm 1122
: Sultan M a h m u t un emr a v u B e y i ldrtmesi.
19 Kasm 1122
: A r t u k o l u I l g a z i nin lm.
1123
: Vezir e m s l m l k O s m a n 5n ldrlmesi.
Nisan 1123
: Hallarn Esrib kalesine sahip olmalar.
Haziran 1123
: B e l e k G a z i nin H alebe hkim olmas.
Temmuz/Austos
1123
: Sultan M a h m u t un Grclerle sava gze alamayp

H em edana dnmesi.
545
1124
: Sultan M a h m u t un P o r s u k yi Irak hnelii nden

azli ve ona Basray kta etmesi.
Mays 1124
: T e m r t a n H alebe hkim olmas.
1125
: Sultan S e n c e r in D b ey s i tutuklatmas.
11 Austos 1125
: Badat hnesi B a r a n k u un Badat tan ayrlp sul

tan M a h m u t un yanma H em edana gitmesi.
25 Kasm 1126
: Batnlerin Musul emri A k s u n g u r P o r s u k yi l

drmeleri.
: A k s u n g u r P o r s u k nin olu Musul emri M e
s u t un lm.
1127
Ocak 1127
: Sultan M a h m u t un B adata gelmesi.
11 ubat 1128
: D u k a k n olu melik T u t u un lm ve Dmak

Seluklu M eliklii nin sona ermesi.
12 Ocak 1129
: Sultan M a h m u t un sultan S e n c e r le ald karar

lar uygulamak iin B adata gelmesi.
29 Ocak 1129
: Sultan M a h m u t un E b u l k a s m D e r g z i n yi
yeniden vezirlie atamas.
1130
: Emr G a z i nin Anazarba kalesi yrelerinde I I . B o h e m u n d u yenilgiye uratmas ve bu Hal liderleri

nin hayatn yitirmesi; Bat-Karahanl D evletinin
Karahtaylara tbi olmas.
Nisan 1130
: Sultan S e n c e r in Sem erkant elegeirmesi.
Kasm/Aralk 1130
: Melik M e s u t un sultan S e n c e r den ayrlmas.
Mays 1131
: r g i r ve olunun ldrlmesi.
10 Eyll 1131
: Sultan M a h m u t un H em edanda lm.
25 Mays 1132
: Sultan S e n c e r in melik M e s u t ve mttefiklerini Dnever yaknlarnda yenilgiye uratmas.
Temmuz 1132
: Sultan T u r u 1 un yeeni D a v u t u yenilgiye u

ratmas.
Aralk 113 2 /Ocak

1133
: Melik M e s u t un Badatta nce kendi adna sultan ola

rak hutbe okunmas, daha sonra da D a v u t adna hut
be okunmas.
15 Ocak 1133
: Sultan M e s u t ve mttefiklerinin Azerbaycana yrme

ye karar vermeleri.
Haziran 1133
: Sultan M e s u t un H em edan elegeirmesi.
1134
: Melik M u h a m m e d in Danimendli tahtna gemesi.
546
Temmuz 1134
: Sultan II. T u r u 1 un melik M e s u t u yenilgiye u

ratmas.
24 Ekim 1134
: Sultan II. T u r u l un lm.
1135
: Danimendli melik M u h a m m e d in ankr ve yre

lerini Bizansllardan kurtarmas.
Nisan/Mays 1135
: Sultan M e s u t a kar olan emirlerin Badata git

meleri.
24 Mays 1135
: Emr P o r s u k ( P o r s u k o l u ) un halifeye ka
tlmas.
24 Haziran 1135
: Sultan M e s u t un H alifelik kuvvetlerini yenilgiye u

ratmas.
14 Temmuz 1135
: Emr B e y a b a mn beraberindeki askerlerle B adata

gelmesi.
Temmuz /Austos
1135
: Sultan M e s u t un yeeni D a v u t a kar harekete

gemesi.
29 Austos 1135
: Batm lerin halife M s t e r i d i ikenceyle ldr

meleri.
8 Eyll 1135
: R a i d B i l l a h n halife olmas.
13 Kasm 1135
: Melik D a v u t un B adata gelmesi.
1136
: Emr K a r a s u n g u r un melik D a v u t u M eraga ya

knlarnda yenilgiye uratmas; melik M u h a m m e d in Gksnu Hallardan kurtarmas.
15 Austos 1136
: Sultan M e s u t un Badat n yamalanmasn nlemesi.
18 Austos 1136
: M u k t e d L i e m r i l l a h n halife olmas.
1137
: Bizans imparatoru I I . I o a n n e s K o m n e n o s un
Suriye seferine kmas; sultan M e s u t un halife M u k
t e d L i e m r i l l a h a bat etmesi.
Mart/Nisan 1137
: Sultan M e s u t un kzkardei F a t m a H a t u n u ha
life M u k t e d yle evlendirmesi.
Mays/Haziran 1137
: Sultan S e n c e r in Karahanl hkmdar M a h

m u t b i n M u h a m m e d i yenilgiye uratmas.
1137/38
: Sultan M e s u t un S e l u k a h a Ahlat, Malazgirt,

Erzen ve yrelerini kta etmesi.
1138
: Kirman meliki A r s l a n a h n sultan M u h a m

m e d T a p a r n kzyla evlenmesi.
SELUKLU D E V LETLE R TA RH
547
Nisan/Mays 1138
: Emr B o z a b a nin M e n g b a r s n ldrlmesine

karlk sultan M e s u t un emirlerinden S a d a
k a , S u n g u r , A n t e r C e v a n v.s. i ldrtmesi.
6 Haziran 1138
: Halife R a i t in sfahanda Batm ler tarafndan ld

rlmesi.
Eyll/Ekim 1138
: Sultan S e n c e r in Harezm e yrmesi.
Kasm 1138
: Sultan M e s u t un veziri I m a m e d d i n E b u l B e r e k t azletmesi.
1139
: Bizans imparatoru I o a n n e s in N iksar baarsz ku

atmas.
ubat 1139
: Sultan S e n c e r in Harezme hkim olup Merv e

dnmesi.
Haziran 1139
: Sultan M e s u t un vezir K e m a l e d d i n M u h a m
m e d i ldrtmesi.
1139/40
: S e l u k h m iraz da Kal atiil-Beyza da hapsedilme

si; Batm lerin sultan S e n c e r in nedim M u k a r r e b C e v h e r i ldrmeleri.
1141
: Dou-Karahanl D evletinin Karahtaylara tbi olmas.
Mays 1141
: Harezmah A tsz m
olmas.
9 Eyll 1141
: Karahtaylarm sultan S e n c e r i Katvan da yenilgiye

uratmalar.
1141/42
: Sultan M e s u t un emri hur K z 1 1 Badat hneliine atamas.
sultan S e n c e r 5e tbi
Aralk/Ocak 1141/42 : Danim endli hkmdar melik M u h a m m e d in

lm.
1142
: Bizans imparatoru I o a n n e s in Beyehir glndeki

adalar igal etmesi.
28 Mays 1142
: H a r e z m a h A t s z m Niaburda kendi adna hut

be okutmas.
1143
: Bizans imparatoru I o a n n e s in ukurovada lm.
Haziran 1143
: Sultan M e s u t un Sivas alp M alatyay kuatmas.
1143/44
: Melik D a v u t un Batm ler tarafndan Tebrizde ld

rlmesi.
1144
: Sultan M e s u t un Ceyhun, Elbistan ve yrelerini fethile olu K l A r s l a n blgeye melik atamas.
30 Kasm 1144
: Z e n g i nin Urfay kuatmas.
548
2 4 Aralk 1144
: Z e n g i nin Urfa y Hallardam alp Urfa H al Kontluu na son vermesi.
1144/45
: Sultan M e s u t u n M e y y i d d d i n M e r z b a n
vezirlie atamas.
1145 (Tahmini)
: Melik A r s l a n a h n lm.
1146
: Sultan M e s u t un Brakena kalesini fethetmesi.
Ekim/Kasm 1146
: Atabek a v l nin Zencanda lm.
1147
: Gurlularn Belhe kadar uzanan topraklarn istil et

meleri.
Nisan 1147
: Z e n g i nin atabek A b d u r r a h m a n ldrmesi.
Ekim 1147
: I . z z e t t i n M e s u t un I I I . K o n r a d komutasn
daki Hal ordusunu Eskiehir yrelerinde bozguna u
ratmas.
Nisan 1148
: Hal kuvvetlerinin A kk ve dier limanlardan karaya

kmalar.
1149
: Sultan M e s u t un M ara Hallardan kurtarmas.
1150
: Sultan M e s u t un Gksn, Behisni, Gynk, Gazian

tep, Dlk ve Rban kale ve kentlerini fethedip Telbr
iri kuatmas.
1151
: Danimendli Y a b a s a n n Karadeniz kylarna sal

drmas; Gurlularn Gazne yi igal ile atee vermeleri.
1152
: Y a b a s a n - Z l k a r e y n ittifak.
Haziran 1152
: Sultan S e n c e r in Gurlu A i e d d i n i yenilgiye u

ratp A l i e t r ile birlikte tutsak almas.
Ekim 1152
: ehzde M e l i k a h m Irak Seluklu sultan olmas.
2 Ekim 1152
: Sultan M e s u t un lm.
Mart/Nisan 1153
: Ouzlarn sultan S e n c e r i tutsak almalar.
11 Eyll 1153
: Ouzlarn melik S l e y m a n n Niabura getirip ad

na sultan olarak hutbe okutmalar.
1 1 53 /54
: Irak Seluklu D evleti nin istikrar kazanmas; halife

M u k t e d i nin Tekriti baarsz kuatmas.
10 Ekim 1154
: Halifelik ordusunun Seluklu ordusunu Bezimz da ye

nilgiye uratmas.
Kasm 1154
: Ouzlarn Tus kentini igal ile tahrip ve yama etmeleri.
Kasm/Aralk 1154
: Emr A 1p k u un lm.
549
Aralk 1154/
Ocak 1155
: Seluklu emirlerinin S e n c e r in yeeni M a h m u t u

sultan yapp adna hutbe okutmalar.
1155
: Sultan I . i z z e t t i n M e s u t un lm.
Eyll 1155
: M a h m u t H a n n Ouzlarla geici bar yapmas;

u m 1a nin halifelik kuvvetlerini yenilgiye uratmas.
1156
: H a r e z m a h A t s z m lm.
25 ubat 1156
: S l e y m a n a h m banda etr olduu halde Badata

gelmesi.
Nisan 1156
: Sultan S e n c e r in tutsaklktan kurtulmas.
2 7 Haziran 1156
: Melik M u h a m m e d b i n A r s l a n a h m lm ve
T u r u l a h n Kirman Seluklu tahtna kmas.
1157
: Musul Atabeki N u r e d d i n M a h m u t un igal ettii

Seluklu topraklarndan ekilmesi.
Ocak 1157
: Sultan I I . M u h a m m e d in Badat kuatmas.
2 6 Nisan 1157
: Sultan S e n c e r in lm.
6 Mays 1157
: Sultan I I . M u h a m m e d in Badat kuatmasn terkedip H em edana ynelmesi.
13 Aralk 1158
: Sultan I I . M u h a m m e d in lm.
1160
: Sultan II. K l A r s l a n m M a n u e l ve Y a b a
s a n a anlama nerisinde bulunmas; ehzde M e l i k
a h n lm.
2 2 Mart 1160
: S 1e y m a n a h n Irak Seluklu tahtna oturmas.
1161
: Grclerin An kentini igal etmeleri.
Mart/Nisan 1161
: Sultan S l e y m a n a h n ldrlmesi.
Austos 1161
: Seluklu kuvvetlerinin A n y baarsz kuatma giri

imleri.
3 Austos 1161
: Atabek l d e n i z in emr n a n yenilgiye u

ratmas.
Temmuz 1163
: Seluklu kuvvetlerinin Grcleri yenilgiye uratmalar.
1164
: Seluklu kuvvetleri karsnda yenilgiye urayan Grc

lerin A n dan ekilmeleri.
1165
: Sultan II. K l A r s l a n n Danimendli ynetimin

deki Elbistan, Darende, Gedk ve Tohma Suyu yreleri
ni elegeirmesi.
12 Nisan 1165
: Vezir i h a b e d d i n S i k a nin lm.
550
13 Aralk 1165
: Sultan A r s l a n a h n F a h r e d d i n R a z yi vezir
lie atamas.
8 Mart 1166
: Emr e r e f e d d i n G r d b a z u nun lm.
1166/67
: syan eden emr n a n n Seluklu kuvvetleri kar

snda geri ekilmesi.
1167/68
: Meraga emri A r s l a n a p a nin halifeye bir eli gn

derip yannda bulunan sultan II. M u h a m m e d in o
lu adna hutbe okutmasn istemesi.
1168
: R ey valisinin Svede tutuklanmas.
Mart 1169
: i r k u h un lm.
Austos 1169
: S a l h a d d i n E y y u b 5nin Msr'a hkim olmas.
Mart 1170
: Kirman meliki T u r u l un lm.
1170
: II. A r s 1a n a h n ilk kez Kirman Seluklu tahtna

otu'mas.
Temmuz/Austos
1170
: A r s l a n a h n C e l l e d d i n E b u l - F a z l D e r
g z i n yi vezirlie atamas.
ubat 1171
: II. A r s 1a n a h m ikinci kez Kirman Seluklu taht

na oturmas.
Eyll 1171
: S a l h a d d i n E y y u b nin Fatm Halifelii ne son

vermesi ve M srda Abbas Halifelii adna hutbe
okutmas.
: II. A r s l a n a h n Berdesir kenti nnde karargh
kurmas.
Haziran 1172
Kasm/Aralk 1172
: II. A r s l a n a h ve B e h r a m a h n Kirm an bl
meleri.
Nisan 1174
: II. A r s l a n a h - B e h r a m a h m Ryin kasabas y

resinde sava.
Mays 1174
: N u r e d d i n M a h m u t un lm.
1174/75
: Emr A r s l a n a p a nm lm.
1175
: Seluklu ordusunun baarsz Grc seferinden Nahvana dnmesi; atabey 1 1d e n i z in lm; II. M u h a m m e d a h n Kirman Seluklu meliki olmas.
Mays 1175
: Kirm an m yeniden melik B e h r a m a h n eline

gemesi.
Austos 1175
: Melik B e h r a m a h n lm.
Ocak 1176
: Sultan A r s l a n a h m lm.
551
Mart 1176
: K u t b e d d i n M u h a m m e d in olu P e h l i v a n n
B erdesire girip ehir hkimi E b u l f e v r i s Ku h yi yakalatmas.
Eyll 1176
: Sultan II. K l A r s l a n n Bizans imparatoru M a n u e 1 i M iryokefalonda ar bir yenilgiye uratmas.
Mart 1177
: T u r a n a h m melik II. A r s 1a n a h ile Ciruft nle

rinde savaa tutumas.
Haziran 1178
: M e y y i d d d i n R e y h a n v e beraberindeki emirle
rin Berdesir nlerinde karargh kurmalar.
Ekim 1178
: Sultan II. K l A r s l a n m M alatyay am anla tes

lim almas.
: K u t b e d d i n M u h a m m e d ve Salgurlu ordusunun
Ciruft nlerine gelmesi.
1178/79
ubat 1179
1179/80
: K u t b e d d i n M u h a m m e d in kuvvetleriyle Zerendde konaklamas.

: Atabek C i h a n P e h l i v a n m iraza saldrmas.
1180
: Halife M s t a z i B i e m r i l l a h n lm ve olu N s r L i d i n i l l a h n halife olmas; Bizans imparatoru

M a n u e 1 in lm; Kirm anda byk bir ktlk olma
s; sultan II. K 1 11 A r s 1a n n, damad Diyarbakr ve
H asankeyf emri Artuklu N u r e d d i n M u h a m
m e d e kar harekta girimesi.
1181
: Ouzlarn Germ sire ynelmeleri.
Eyll/Ekim 1181
: Ouzlarn B erd esire ynelmeleri.
1182
: S a l h a d d i n E y y u b nin Diyarbakr ve Silvan ka

lelerini almas.
1184/85
Nisan 1185
: B erdesirde byk bir ktln olmas.

: S a l h a d d i n E y y u b nin Musul u yeniden ku
atmas.
10 Temmuz 1185
: II. S k m e n in lm.
17 Aralk 1185
: Ouz beyi D i n a r n kuvvetleriyle Kirm ana girmesi.
1186
: Sultan II. K 1 11 A r s 1 a n m Seluklu lkesini 11 olu

arasnda bltrmesi.
ubat/Mart 1186
: Atabek C i h a n P e h l i v a n n lm.
1187
: Sultan III. T u r u l un H c e A z i z e d d i n i vezir

lie atamas.
3 Temmuz 1187
: S a l h a d d i n E y y u b nin Httnde H allar ar

bir yenilgiye uratmas.
552
10 Eyll 1187
: Emr D i n a r m B erdesire hkim olmas.
Ekim 1187
: S a l h a d d i n E y y u b nin Kuds aman ile Hal

lardan teslim almas ve buradaki H al Krall na son
vermesi.
6 Mays 1188
: Seluklu kuvvetlerinin D aym ergde halifelik ordusunu

yenilgiye uratmas.
Ocak 1189
: Kirman Seluklu D evletinin yklmas ve bu lkede emr

D i n a r tarafndan bir Ouz D evletinin kurulmas.
Nisan/Mays 1189
: K u t l u n a n n Isfahan hkimi olup hne z d e m i r i ldrtmesi.
Ekim 1189
: Sultan II. K l A r s l a n m olu Sivas meliki K u t

b e d d i n M e l i k a h m veliaht iln edilmesi.
1190
: Seluklu ordusunun Akehir yrelerinde H allara ar

kayplar verdirmesi.
Temmuz 1191
: A k k nin H allar tarafndan igali.
Austos/Eyll 1191
: K z l A r s l a n n ldrlmesi.
2 8 Haziran 1192
: Sultan III. T u r u 1 un atabek K u t l u n a n ye

nilgiye uratmas.
Austos 1192
:A rslan Y rekliR ia r nSalhaddinEyyub ile yl sreli bir bar antlamas imzalamas; sul
tan II. K l A r s l a n n lm vel . G y a s e d d i n
K e y h s r e v in Trkiye Seluklu tahtna kmas.
Eyll/Ekim 1192
: Sultan III. T u r u l un n a n H a t u n la evlenmesi.
Aralk 1193
: Sultan III. Tu r u 1 un Rey kentini Harezmlilerden

almas.
30 Aralk 1193
: Sultan III. T u r u 1 un Rey yaknlarnda K u t l u

n a n yenilgiye uratmas.
24 Mart 1194
: Sultan III. Tu r u 1 un ldrlmesi.
1196
: Sultan I. G y a s e d d i n K e y h s r e v in ilk saltana

tnn sona ermesi.
1196/97
: II. R k n e d d i n S l e y m a n a h n Trkiye Seluk1u tahtna oturmas.
1199
: Sultan II. R k n e d d i n S l e y m a n a h n vasal Er

meni prensi L e o n a kar ukurova seferi.
Haziran 1200
: Sultan II. S l e y m a n a h n M alatyay elegeirmesi.
1202
: Seluklu ordusunun M icingerd kalesi yrelerinde Gr

clere yenilmesi.
553
Nisan 1204
: stanbulu igal eden H allarn burada bir Latin im pa

ratorluu kurmalar.
6 Temmuz 1204
: Sultan II. R k n e d d i n S l e y m a n a h n Grc se

ferine giderken Konya-Malatya yolunda lm.
1205
: M u g i s e d d i n T u r u l a h n Grcistana saldrya
gemesi.
25 ubat 1205
: I. G y a s e d d i n K e y h s r e v in ikinci saltanatnn
balamas.
5 Mart 1207
: Sultan I. G y a s e d d i n K e y h s r e v in Antalya y
fethi.
1208/09
: Sultan I. G y a s e d d i n K e y h s r e v in ukurova Erm enilerine seferi.
1211
: Dou - Karahanl D evleti nin ykl.
5 Haziran 1211
: Sultan I. G y a s e d d i n K e y h s r e v in Bizans impa

ratoru A l e k s i o s la Denizli-Ladik arasnda giritii sa
vata ehit olmas.
20 Temmuz 1211
: I. z z e d d i n K e y k v u s un Seluklu sultan olmas.
1212
: Bat-Karahanl D evletihin Harezmahlar tarafndan or

tadan kaldrlmas.
1212/13
: Sultan I. z z e d d i n K e y k v u s un Ankara y almas

ve kardei A l e d d i n K e y k u b a t Minr (Masara) kalesine hapsi.
Ocak 1214
: Sultan I . z z e d d i n K e y k v u s un Kbrs kral H u g u e ile ticaret antlamas imzalamas.
3 Kasm 1214
: Sultan I. I z z e d d i n K e y k v u s un Sinop'u teslim

almas.
1215/16
: Sultan I . z z e d d i n K e y k v u s un ukurova Ermenilerine seferi.
22 Ocak 1216
: Sultan I . z z e d d i n K e y k v u s un Antalya y ehir

deki Hristiyan halkn igalinden kurtar.
Ekim 1216
: Haleb Eyyub hkmdar M e l i k z z h i r in lm.
1218
: Sultan I . z z e d d i n K e y k v u s un ukurova Ermenilerine kar ikinci seferi ve onlar yeniden itaat altna
almas.
Aralk 1219/Ocak
1220
: Sultan I. z z e d d i n K e y k v u s un lm ve Sivasta
yaptrd D arifa daki trbesine gmlmesi.
554
1223 (Balan)
: M oollarn Trkistandan Gney-Rusyaya dek uzanan

lkeleri istil etmeleri.
1223
: Sultan I. A 1 e d d i n K e y ku b a d m A lanyay fet

hi, kale ve ehrin imar ile bir tersane yaplmas husu
sunda ferman karmas.
Haziran 1223
: Sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d n ynetimde hu
zursuzluk karan baz emrleri ldrtmek, ya da hapse
attrmak suretiyle bertaraf etmesi.
1225
: ukurova Erm enilerinin Haleb Eyyub hkmdar i h a b d d i n T u r u l v e Kbrs Hallaryla, Seluklu

IV. B o h e m u n d ittifakna kar bir ittifak yapmalar;
sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d n ukurova Ermenilerine kar seferi ve onlar yeniden itaat altna alma
s; E rzin ca n M e n g c k l em ri F a h r e d d i n
B e'h r a m a h n lm; C e l a l e d d i n H r e z m a h M e n g b i r t i nin A zerbaycana gelip M eraga y
bakent yapmas.
1226
: Sultan I . A l e d d i n K e y k u b a d n D iyarbakr Artuklu emri M e s u t a kar seferi; K htann fethinden

sonra kaleye Seluklu bayrann ekilmesi.
Austos 1226
: Sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d n Eyyub-Artuklu
ordusunu yenilgiye uratp Adyaman, Khta ve emigezek kalelerini fethi.
122 7
: Sultan I . A l e d d i n K e y k u b a d n Eyyub hkm

dar M e l i k l d i l in kz G z i y e H a t u n la ev
lenmesi ve Sudak seferi.
1 2 28
: Seluklu ordusunun Karadeniz seferi ve baarsz Trab

zon kuatmas.
1229
: C e l l e d d i n H a r z e m a h n A hlat kuatmas.
1 2 30
: C e l l e d d i n H a r z e m a h n A hlat igal ve tah

rip etmesi ve Seluklu-Eyyub ordusuna kar harekete
gemesi, fakat yenilgiye urayp A zerbaycana kamas,
A h latn igalden kurtarlmas.
1231
: M oollarn Dou-Anadoluya girerek Sivas yaknlarna

dek ilerlemeleri.
1232
: Sultan I . A l e d d i n K e y k u b a d n Moollara kar

K e m a l e d d i n K m y a r kom utasnda D o u A nadoluya bir ordu gndermesi.
555
1234
: Msr Eyyub hkmdar M e l i k l k m i l in 100 bin

kiilik bir orduyla Haleb-Kayseri kervan yolundan Sel
uklu snrlarn ap ilerlemesi.
Austos 1234
: Seluklu ordusunun Eyyub ordusunu Harput nlerin

de yenilgiye uratmas ve Harput kalesini elegeirmesi.
1235
: Sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d n K e m a l e d d i n K m y a r komutasnda gnderdii ordunun Urfa,

Siverek , Harran, Rakka kent ve kalelerini fethetmesi.
1237
: Harezmli K a y r H a n n Pnarba kalesindeki hapis

hanede lm.
30 Mays 1237
: Sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d m lm.
Austos 1237
: Sultan II. G y a s e d d i n K e y h s r e v in Eyyub h

kmdarlar M e l i k 1k m i l ve M e l i k n n s r i l e
babas dnemindeki antlamalar yenilemesi.
1238
: Msr Eyyub hkmdar M e l i k l k m i l in lm;

sultanII. G y a s e d d i n K e y h s r e v i n S a d e d d i n
K p e k i ldrtmesi.
Temmuz 1238
: Sultan II. G y a s e d d i n K e y h s r e v in Eyyublere

kar kazand Samsat zaferi.
: M oollarn Sudak igali.
1239
1240
: Seluklu ordusunun Baba asilerini Malya ovasnda ye

nilgiye uratp yok etmesi; Seluklu ordusu tarafndan
kuatlan A m din baz artlarla teslim olmas.
1242
: B a y c u N o y a n n Erzurumu igal ve tahrip etmesi.
4 Temmuz 1243
: M oollarn Seluklu ordusunu K sedada ar bir ye

nilgiye ve bozguna uratmalar.
1245/46
: Sultan II. G y a s e d d i n K e y h s r e v in A liyyede

lm.
Kasm 1248
: M e l i k s s a l i h N e c m e d d i n E y y u b un lm.
Mart 1249
: lsfahanl e m s e d d i n in ldrlmesi.
Haziran 1249
: II. I z z e d d i n K e y k v u s un Ruzbe ovasnda K l

A r s I a n m kuvvetlerini yenilgiye uratmas.
1254
: II. A l e d d i n K e y k u b a d n ldrlmesi; IV. K

l A r s l a n n Ahmethisar yresinde yenilgiye ura
tlmas ve II. z z e d d i n K e y k v u s un tek bana
Trkiye Seluklu Devleti sultan olmas.
Kasm 1254
: Seluklu devlet adam C e l l e d d i n K a r a t a y n

lm.
556
Ekim 1256
: B a y c u N o y a n n Aksaray yaknlarndaki Sultan Han

yrelerinde Seluklu ordusunu yenilgiye uratmas.
Mart 1257
: R k n e d d i n K l A r s l a n n Seluklu tahtna
oturtulmas.
Nisan 1 257
: i z z e d d i n A y b e k e t - T r k m a n nin olu N u r e d d i n A l i nin hkmdar iln edilmesi.
Mays 1257
: I I . I z z e d d i n K e y k v u s un Konyaya gelip Seluklu

tahtna oturmas.
Temmuz/Austos
1258/59
: Seluklu lke ynetiminin R k n e d d i n K l A r s l a n v e II. i z z e d d i n K e y k v u s arasnda blt

rlmesi.
1259
: Trabzon Komnenoslarnn Sinopu igal etmesi.
Kasm 1259
: S e y f e t t i n K u t u z un hkmdar iln edilmesi.
Eyll 1260
: S e y f e t t i n K u t u z un M oollar Ayncalut ky y
relerinde ar bir yenilgiye uratmas.
Ekim 1260
: S e y f e t t i n K u t u z un ldrlmesi.
1262
: Sultan II. z z e d d i n K e y k v u s un Bizansa sn

mas ve gelien siyas durum dolaysyla hapse atlmas;
sultann Altm ordu hkmdar B e r e k e H a n tarafn
dan kurtarlp Krm a getirtilmesi.
1 266
: IV. R k n e d d i n K l A r s l a n n ldrlmesi.
Austos 1266
: K 1 1a v u n un Ermeni mttefiklerini D erbesak yrele

rinde yenilgiye uratmas.
Nisan 1268
: B a y b a r s m Antakya y Hallardan kurtarak bura

daki H al ynetimine son vermesi.
1 2 7 2 /7 3
1275
ubat 1275
: P e r v a n e S l e y m a n n M oollara kar B a y b a r s A nadoluya armas.

: S a h i p F a h r e d d i n A l i nin P e r v a n e S l e y
m a n n hapsinden kurtarlp vezirlik makamna dn
drlmesi.
: B a y b a r s n ukurova Erm enilerine seferi.
Mays/Haziran 1275
: A b a k a nin A c a y N o y a n yeniden Trkiyeye gn

dermesi.
Temmuz 1275
: A b a k a nin A c a y N o y a n Trkiyedeki grevinden

almas.
: M ool-Seluklu ordusunun M emlklere ait Bre kentini
baarsz kuatma harekt.
Aralk 1275
557
Mays 1276
: P e r v a n e S l e y m a n ve beraberindekilerin A b a k a
H a n n olu A r g u n la evlenen IV. K l A r s l a n m kz S e l u k H a t u n u Tebrize getirmeleri.
Eyll 1276
: P e r v a n e S l e y m a n ve beraberindekilerin Mool
Noyanlarmdan 30 bin kiilik Mool ordusuyla Trkiye
ye dnmeleri ve Hatirolu isyann bastrmalar.
Nisan 1277
: B a y b a r s n 30 bin kiilik ordusuyla Elbistana gelmesi

ve Akaderbendde Mool ordusunu ar bir yenilgiye u
ratmas.
14 Mays 1277
: K a r a m a n o l u M e h m e t B e y in Konya y elegeirmesi ve sultan olarak S i y a v adna hutbe okutmas.
Mays 1277
: K a r a m a n o l u M e h m e t B e y in dzenledii bir
Divan toplantsnda Trkenin resm dil olarak kabul
hususunda bir karar aldrtmas.
26 Mays 1277
: S i y a v v e M e h m e t B e y in, Kozaa yrelerinde

F a h r e d d i n A l i nin oullar N u s r e t d d i n H a s a n v e T a c d d i n H s e y i n i yenilgiye uratp l
drmeleri.
Haziran 1277
: A b a k a nin Trkiyeye gelmesi.
Austos 1277
: P e r v a n e S l e y m a n n M oollar tarafndan idam

edilmek suretiyle ldrlmesi.
Haziran 1278
: S i y a v n yakalandktan sonra ba kesilip derisi y

zlmek suretiyle ldrlmesi.
1279/80
: II. I z z e d d i n K e y k v u s n Krm da lm.
1280
: I z z e d d i n K e y k v u s un olu ve veliahti II. G y a e d d i n M e s u t un Krm dan Kayseriye gelmesi.
1282
: A b a k a H a n n lm.
Mart 1284
: Sultan III. G y a s e d d i n K e y h s r e v in A r g u n
H a n n emriyle ldrlmesi.
1285
: A r g u n H a n n Trkmen hareketlerinin artmas ze

rine G e y h a t u yu20 bin kiilik Mool ordusuyla Tr
kiyeye gndermesi.
1288 (Balar)
: Karaman, Germiyan ve Erefoullar beyliinin II. G y a s e d d i n M e s u t u sultan tanmalar ve itaatlarn

bildirmeleri.
22 Kasm 1288
F a h r e d d i n A l i nin lm.
Temmuz 1291
: G e y h a t u nun Trkiyeden ayrlmas.
Eyll 1291
: Kazvinli F a h r e d d i n in ldrlmesi.
558
1295
: B a y d u nun G e y h a t u yu tahttan indirip ldrtmesi;

G a z a n H a n n T u g a a r N o y a n ldrtmesi.
1296
: Sultan II. G y a s e d d i n M e s u t un G a z a n H a n ta
rafndan sultanlktan alnp H em edana srlmesi.
Ekim 1297
: B a 11 u nun ldrlmesi.
1298
: III. A l e d d i n K e y k u b a d n Trkiye Seluklu tah

tna karlmas.
1299
: S l e m i in isyan.
Nisan 1299
: Mool kuvvetlerinin S l e m i i bozguna uratmas ve

onun yakalanarak ldrlp cesedinin yaklmas
(Austos).
1301/2
: SultanIII. A l e d d i n K e y k u b a d n G a z a n H a n
tarafndan tahttan indirilip sfahanda lnceye dek otur
ma zorunda braklmas.
: II. G y a s e d d i n M e s u t un ikinci kez Trkiye Sel
uklu Sultanlna getirilmesi.
1302
Mays/Haziran 1304
: G a z a n H a n m lm.
1308
: II. G y a s e d d i n M e s u t un lm ve Trkiye Seluk

lu D evletin in sona ermesi.
bi bli yografya
ABBAS KBL A TYN: Vezret der-i ahd-i Seltin-i Bzrg-i Seluk. Tahran
1338.
: Tarih-i Mufassal- Iran, ez Sadr- slm t nkrz- Kacariye (Yay. Muhammed Debr-i Siyk). Tahran 1347.
A bu l-Farac Tarihi (ev. . R. Dorul). Ankara 1945, I-II. =T.T.K. Yay.
AHMED B. MAHMUD : Seluknme, I-II. (Yay. E. Meril). stanbul 1977.

AHMET KESREV : ehriyr- Gumnm, T ahran.
AKDA, M. : Trkiyenin ktisd ve tim a Tarihi, I. stanbul 1974.

AKSARAY!, KERMDDN MAHMUD: M sam eretl-ahbr ve M syeretl-ahyr
(Yay. Osman Turan). Ankara 1944 = T.T.K. Yay.

ALBERTUS AQUENSS : (Almanca ev. H. Hefele) Geschichte des ersten Kreuzzugs.
Jena 1923.
ALPTEKN C.: Seluklu Paralar = Seluklu Aratrmalar Dergisi (1971), III.
: The Reign o f Zangi. Erzurum 1978.
: Dmak Atabeglii (Togteginler). stanbul 1985.
: . A. Zeng mad.
The Alexiad o f Anna Comnena (ngilizce ev. E. R. A. Sewter). 1969 = Penguin
Books.
AMEDROZ, H . F. : The Marwanis Dynasty at M ayyfrikin in the tenth and ele-
venth centuries = JRAS (1902-1903).

NEV, EB NASR BURHANEDDN : Ensl-Kulb (Yay. ve Trke ev. M. F. Kp
rl) = Belleten VII/25-27 (1943).

Anonim Tarih-i Sistan (Yay. Melik--era Bahar). Tahran.
Anonymi Gesta Francorum et Aliorum H ierasoly mitanorum (Yay. B. A. Lees, M.
A). Oxford 1924.

ASLANAPA, O. : Trk Sanat. 1. Balangtan Byk Seluklularn Sonuna Ka
dar, stanbul 1972-73.

ATE, AHMET : Yabgulular Meselesi = Belleten XXIX/115 (1965).
ATTALIATES, M .: Historia Brunet de Presle-J. Becker. Bonnae 1853.
560
Topkap Sa
ray III. Ahmed Ktp. Nr. 2912; Bayezit Ktp. Veliyyeddin Ef. Nr. 2388.
A Y N , BEDRDDN MAHMUD: Ikdu'l-cumn f Tarihi eh liz-zaman.
(Seluklularla ilgili blmlerinin

Trke evirisi ile Yay. A. Sevim (1038/39-1143/44). Ankara 1988 = T.T.K. Yay.
AZM , EB ABDULLAH MUHAMMED: Tarih.
BAHADDN MUHAMMED: et-Tevessl ilet-teressl (Yay. A. Behmenyar). Tahran

1315.
W. W.: Mool stilsna Kadar Trkistan (Hazrlayan: H. D. Yldz).
stanbul 1981.
BARTHOLD,
BAUSAN, A.: Religion in the Saljuq and Periods = Cambridge History o f Iran. V.
The Saljuq and Mongol Periods. Cambridge 1968.
BAYBARS el-MANSUR: Zbdetl-fikre. Feyzullah
BAYKARA,
Ef. Ktp. Nr. 1459.
T.: Trkiye Seluklular D evrinde Konya. Ankara 1985.
BEYHAK, EBU L-HASAN AL BN FUNDUK: Tarih-i Beyhak (Yay. Ahmet Behmen

yar). Tahran 1317.
BEYHAK, EBU L -F A ZL: Tarih-i Mesud
(Yay. Gani-Feyyaz). Tahran 1940-53.
BOSWORTH, C. E.: The Ghaznavids Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran
944/1040. Edinburg 1963.
: The Political and Dynastic History o f Iranian World (A. D.

1000-1217)= The Cambridge History of Iran. V. The Saljuq and Mongol Peri
ods. Cambridge 1968.
: The Early Ghaznavids = Cambridge History of Iran. IV. London 1975.
: The Later Ghaznavids Splendour and Decay. Edinburg 1977.
: slm Devletleri Tarihi (ev. E. Meril-M. pirli). stanbul 1980.
: EP. Mahmud b. Sebktigin mad.

: EP. Ghurids mad.
: EP. G hazna mad.
BROSSET, M.: Historie de Georgie. Petersburg 1849-1858, I-V.

BRYENNOS,
N.: (ev. H. Gregoire) = Byzantion XXIII (1953).
BUNDAR, el -FETHb. AL: Zbdetn-nusra ve nuhbetl-usra (ev. Kvameddin

Burslan). stanbul 1943 = T.T.K. Yay.
BUSSE, HERIBERT: C h alif und Grossknig-Die Buyiden in Irak (945-1055). B ei-
rut 1969.
BCHNER, V. F.: . A. Sam anler mad.
CAHEN, CL.: La Syrie du Nord a l epoque des Croisades et la principaute fra n que d A ntioche. Paris 1940.
: La Campagne de Mantzikert d apres les sources musulmanes =

Byzantion IX (1943).
561
: Le Malik-nameh et l Histoire des Origires Seljukides = Oriens (1949),

II.
: The Turkish invasion. The Selchukids. (A history o f the Crusad.es).

Philadelphia 19, 1955 I. (Blm V).
: Une campagne du Seldjukide Alp-Arslan en Georgie. Revue de Karlveloqie 13-14 (1962).
: History o f the Seljukid Period = Historians of the Midle East. London 1962.
: Qutlumush et ses fls a vant l A sie M ineure = slam XXXIX (1964).
: La D ip lom a tie o r ie n ta le
Seldjukide = Byzantion 35(1965).
de
B yza n ce f a c e
a la p o u ssee
: Pre-Ottoman Turkey. A gen eral survey o f the m aterial and spiritual

culture history 1071-1330. London 1968./Trkeye ev. Y. Moran, OsmanlIlar
dan nce A nadoluda Trkler, stanbul 1984.
: La Prem ier Penetration Turque en Asie Mineure = Byzantion XVII
(1946-48). Trke ev. Y. Ycel-B. Yediyldz = Belleten say: 201 (1988).

CENNB, EB MUHAMMED MUSTAFA: el-Aylem z-zhir f i A hhril-evil v'elevhir. Topkap Saray, III. Ahmed Ktp. Nr. 2958.
N.: Fatmler Devletinin Kuruluu ve A kdeleri = A. U. Ilhiyat Fa
kltesi Dergisi. Ankara 1970.
CRAWFORD,
CURFDAKAN: Tercme-i Tarih-i Yemini (Yay. Ca fer iar). Tahran h. 1345.

CVEYN, ALDDN AT MELK: Tarih-i Cihangua (Yay. M. Muhammed Kazvin, GMS. XVI, 1-3), 1911-1937./Trkeye vr. Mrsel ztrk, I-III, Ankara
1988.
CZCN, MNHACDDN OSMAN: Tabakat- Nsr (Yay. Abdlhayy Habib). KbilLahor 1949, 1959. I, II.
DEMRKENT, I.: Urfa Hal Kontluu Tarihi (1098-1118). stanbul 1974 = . . Ed.
Fak. Yay.
: Urfa Hal Kontluu Tarihi (1118-1146), Ankara 1987 = T.T.K. Yay.
DEZ, E.-ASLANAPA, O.: Trk Sanat. stanbul 1955.

Doutan Gnmze Byk Islm Tarihi. stanbul 1987-88. Cilt VI-VIII = a Yay.
EB BEKR SADR el-KONEV: Ravzatl-Kttb ve H adkatl-elbb (Yay. A. Se

vim). Ankara 1972 = T.T.K. Yay.
EB ME, ABDURRAHMAN
b. SMAL: Kitabr-ra v za teyn fA h b rid devleteyn.
Kahire 1287-88. I-II.

EBL-FD, SMAL: el-Muhtasar f Tarihil-beer. Kahire 1325.
EFLK, AHMED: A riflerin M enkbeleri (ev. T. Yazc), I-II. stanbul 1973.
ELSSEEFF, N.: Nur ad-Dn, un Grand Prince Musulman de Syrie an Temps Croisades (511-569/1118-1174). Damas 1967, I-III.
562
EYCE, SEMAV: Malazgirt Savan Kaybeden IV. Romanos Diogenes.
Ankara
1971=T.T.K. Yay.
FULCHERIUS, CARNOTENSIS:
(ngilizce ev. F. R. Ryan) Fulcher o f Chartres. Ten-
nessee 1969.
GARSUNNME, MUHAMMED es-SB : H efevatn-ndire (Yay. Salih el-Eter). Dmak 1967.
GERDZ,
EB SAD MAHMUD: Zeynl-ahbr (Yay. Abdl-hayy Habibi), Tahran
1347.
GLYKATZ-AHRWELER, H .: Les forteresses construites en Asie M ineure fa c e aV-
invasion Seldjoucide = Akten 11 Int. Byz. Kong. 1958.

GROUSSET,
R.: Histoire de l A rmenie, des Origines d 1071. Paris 1947.

: Histoire des Croisodes /-///. Paris 1948.
Guillaume de Tyr (Yay. M. Paulin), Paris 1879.
HAMDULLAH MSTEVF: Tarih-i Gzide (Yay. Abd el-Hseyin Neva). Tahran

h. 1330-39.
HAMDULLAH, M .: The map o f the battle o f Malazgird on basis ofhistorical desc-
ription o f the battle Islamic Culture XIX (1945).

HAAN BRAHM HAAN: el-Fatmiyyn f Msr.
HATB BADAD,
Kahire 1932.
Eb BEKR AHMED: Tarihu Badad (Yay. M. Emin el-Hanc). Ka
hire 1931.
HTT, K. PH.: History o f Syria. London 1951.
HLL, D.-GRABAR, O .: Islamic Architecture and its D ecoration. A. D. 800-1500.
London 1967.
HONGMANN, E.: Bizans Devletinin Dou Snr. (ev. Fikret Iltan). stanbul
1970.
HORST, H .: Die Staatsvervoaltung der Grosselgugen und Horazmsahs (1038-1231).
Eine Untersuchung nach Urkunden form ularen der Zeit. Wisbaden 1964.
HOUTSMA,
M. Th.: . A . Muhammed b. M elikah ' nad.
HUSAYN AMN: Trih a l-lrak f i 7 - asr al-Salcki.
Badad 1965.
R.: La Conquete de VAzerbaidjan p a r les Seldjoucides = Bedi Karthlisa 19-20 (1965).
HUSSEYNOV,
BN ASKR, EBUL KASIM AL b. el-HASEN: Tarihu Medineti Dmak. Topkap Sa

ray III. Ahmed Ktp. 2887; Cilt II-III, cilt I-VII; Yay. Ahmed Ubeyd. Dmak
1949; Cilt I-II; Yay. S. el-Mneccid. Dmak 1951-54; cilt X (tezhib). Yay. Ah
med Dhman. Dmak 1963.
BN FADLAN, AHMED: Seyahatnme
(Trke ev. R. een). stanbul 1975 = Be
dir Yaynevi yay.

BN HALLKAN, EBUL-ABBAS AHMED: Vefeytl-a yn ve Enbu eb n iz-zeman
(Yay. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid). Kahire 1948.
563
BN HAMDUN: Tevrihs-sinn. Topkap Saray, III. A h m e d Ktp. Nr. 2981.

BN SFENDYAR: Tarih-i Taberistan (Yay. A. kbal). Tahran h. 1320.
BN KESR, EBU L-FD SMAL: el-Bidaye v e n-nihaye f i t-tarih. K a h ire 1348.
BN MYESSER, M u h a m m e d b. AL: Ahbru Msr (Yay. M. A. Masse). Annales
d Egypten les Khalifs Fatm des. Le Caire 1919.

IBN EDDAD: el-Alku l-Hazre f i Zikri m eri-am v el-Cezire (Yay. Yahya Ab-
bre). Dmak 1978.

BN lHNE, EBU L-FAZL MUHAMMED: ed-D rrl-nntehab f i Tarihi m emleketi
Haleb (Yay. Yusuf b. Serkis). Beyrut 1909.

BN TANRIBERD, CEMALDDN EBU L-MEHSN: en-Ncmz-zhire f i Mlki
Msr v el-Kahire. Kahire 1338.

BN VASIL: Mferric'l-Krb (Yay. C, eyyal). Kahire 1953.
BN- BB: el-Evm irl-Aliyye (Tpk Basm, nsz ve fihristi hazrlayan Ad

nan S. Erzi) Ankara 1965.
BN L-ADM, KEMALEDDN EBU L-KASIM MER: Zbdetiil-Haleb min tarihil-
Haleb (Yay. S. ed-Dehhn), Dmak 1954. cilt II.
Bugyat at-Talab f i Tarih H alab (Seluklularla ilgili haltercmelerini yay. A. Sevim). Ankara 1976; ayn. Mel. Trke ev: Biyografilerle
Seluklular Tarihi. Ankara 1989 = T.T.K. Yay.
BNL-CEVZ, EBUL-FARAC ABDURRAHMAN: Kitab l-muntazam ve multakat 7-
multazam f i ahbril-mlk v el-mem. Haydarbd 1358. Cilt VIII.

BNL-ESR: et-Tarihl-bhir f i d -d evletil-Atabekiyye. K a h ire 1963.
: el-K m ilfit-tarih (Yay. C. J. Tornberg). Beyrut 1966. Trkeye vr.

Abdlkerim zaydn, X-XI. ciltler, stanbul 1987.
hnL-EZRAK, AHMED b. YUSUF: Tarihl-Frik, el-D evletl-Mervniyye (Yay. B.
A . A vad). K a h ire 1959.
23694.
: Tarih M eyyafarikn ve mid. British Museum Or. 5803, P.
BNL-KALNS, EB YL HAMZA: Zeyl Tarihi Dmak (Yay. H . F. Amedroz).
Leyden 1908.
lm n-nbel f i Tarihi H alebi-ehb (Yay. R. Tabbah). Haleb 1923.
NAN, A.: Tarihte ve Bugn amanizm. Ankara 1972 = T.T.K. Yay.
KAEG,
W.
E .: The contrbution
o f arch ery to the Turkish conquest o f
Anatolia = Speculum 39, 1 (1964).

KAFESOLU, BRAHM: Sultan Melikah D evrinde Byk Seluklu imparatorlu
u. stanbul 1953 = . . Edebiyat Fakltesi Yay.
1956.
: Harezmahlar Devleti Tarihi (485-617/1092-1299), Ankara
: Dou-Anadoluya lk Seluklu Akn (1015-1021) ve Tarihi

Ehemmiyeti = Fuat Kprl Armaan. stanbul 1953.
564
AL SEVM -ERDO AN MERL
: Seluklu Ailesinin M enei Hakknda. stanbul 1955.
: Seluklun Oullar ve Torunlar = TM. (1958) XIII.
: Anadolu Seluklu Devleti hangi tarihte kuruldu? = I. U.

Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi. 1981.
: . A. Seluklular mad.
: . A. Kr-Boa mad.
: . A. Trkler mad.
: . A. Nizm-l M lk mad.
KAYMAZ, N.: Anadolu Seluklularnn inhitatnda idare makanizmasmn rol,

I. = D. T. C. Fak. Tarih Aratrmalar Dergisi, II/2-3. Ankara 1964.
: Pervane Muinddin Sleyman. Ankara 1970 = D. T. C. Fak. yay.
KENNEDY, E. S.: The Exact Sciences in Iran

Mongols = Cambridge History of Iran. V.
Under the Saljuqs and
KPRL, M. F.: Trkiye Tarihi. stanbul 1923.
Nr. 4450.
Antakyada Trklere ait bir tlsm = Cumhuriyet Gazetesi. 1936.
Trk ve Mool slalelerinde hanedan zasnn idamnda kan

dkm e memniyeti = Trk Hukuk Tarihi Dergisi, Ankara 1944, I.
Trk Edebiyatnda ilk Mutasavvflar. Ankara 1966.
1981.
Bizans Messeselerinin Osmanl Miiesseselerine Tesiri. stanbul
KYMEN, M. A.: Seluklular Devri Trk Tarihi. Ankara 1961.
1961.
: A nadolunun Fethi = Diyanet leri Bakanl Dergisi. Ankara
: Alp Arslan Zaman Saray Tekilt ve Hayat - TAD, IV. An

kara 1966.
ra 1970.
: Alp Arslan Zaman Seluklu A sker Tekilt = TAD, V. Anka
: Alp Arslan ve Zaman. stanbul 1972 = M. E. B. Kltr Yay.
: Alp Arslan Zaman Byk Seluklu imparatorluu Din Siya

seti - SAD, IV. Ankara 1975.
: Alp Arslan Zaman Seluklu Kltr M esseseleri = SAD, IV.

Ankara 1975.
: Byk Seluklu imparatorluu Tarihi, II. ikinci im paratorluk

Devri, Ankara 1984.
: Turul Bey ve Zaman. stanbul 1976 = M. E. B. Kltr Yay.
: Byk Seluklu imparatorluu Tarihi. I. Kurulu Devri. An

kara 1989 = T.T.K. Yay.
: . A. Turul I. mad.
: . A. Turul II. mad.
: . A. ''S en cer mad.
KUFRALI, KASIM: Gazneliler ve Seluklular devrinin tezkir muhiti
565
= IV. Trk
Tarih Kongresi. Kongreye sunulan Tebliler. Ankara 1952.

KURAT, AKDES NMET: aka Bey. zmir ve civarndaki adalarn ilk Trk Beyi
(1081-1096). Ankara 1966 = TKA. Yay.
el-KTR, MUHAMMED b. AKIR: Uynt-tevrih. Millet Ktp. Feyzullah Ef. Ki
taplar, Nr. 1491.
mid). Kahire 1951.
: Fevatl-Vefeyt. (Yay. M. Muhyiddin Abdlha-
LAMHTON, A. K. A.: The Internal Structure o f the Saljuq Empire = The Cambridge History of ran, V.
LAURENT,
J.: Byzance et les Ttrcs Seldjoucides dans VAsie Occidentale jusqu'en
1081. Paris 1914.
: Rum (Anadolu) Sultanlnn M enei ve Bizans (Trke trc. Y. Y

cel) = Belleten say: 202 (1988).
I/EREAU CH: Histoire du Bas-Empire (Yay. M. De Saint Martin). Paris 1833.
LEWS, B: The Assasins. Londor 1967.
: . A. sm aililer mad.
AHMED: es-Slk li-ma rifeti dvelil-mlk (Yay. M. Mus

tafa Ziyde). Kahire 1936.
MAKRZ, TAKIYDDN
MAKRZ, EBUL-ABRAS b. A L : Kitab ittizil-hnefa bi-ahbril-eimme v el-
hulef. Topkap Saray, III. Ahmed Ktp. Nr. 3013.

Malazgirt Armaan, Ankara 1972 = T.T.K. yay.
Malazgirt Meydan Muharebesi, 26 Austos 1071. A nkara 1971 = Gnkur. Bk. Harp
Tarihi Dairesi Bk. Yaynlar.

MARQUART, J: Uber das Volkstum der Komanen.
Berlin 1914.
MRUN, Y. .: Tarihu Suriyye. Beyrut 1900.

MASSGNON, L .: . A . K arm atler m ad.
.D.: Kitabl-ukdid-driyye f TarihVl-memleketVs-Suriyye. Beyrut

1874.
MATAR,
MATHIU, M .: Une source negligee de la bataille de Manzikiert. Les Gesta Ro-
berti W iscardi de Guillaume d A p u lie = Byzantion X X (1950).

MELIKOFF-SAYAR,
I.: The em pire o f the Salcuqids o f Asia Minr. = Journal of
MERL, E.: G aznelilerin Kirman Hkimiyeti (1031-1034) = Tarih Dergisi, sa

y: 24. stanbul 1970.
: Fars Meliki Seluk-ahhn Hayat ve Paralar. stanbul, TED. say:

4-5, stanbul 1974.
: Fars Atabegleri, Saigurlular. Ankara 1975.
566
: Sebkteginin Pendnmesi = slm Tetkikleri Enstits Dergisi, cild

V. cz. 1-2, stanbul 1975.
: Emr Savtegin = TED. say: 6, stanbul 1975.
: Simcrler IV = Belleten, say. 195 (1986).
: Simcrler V : Tarih Enstits Dergisi, say. XIII. stanbul 1987.
: Gaiye ve Seluklularda Kullanlna D ir Baz rnekler = Yusuf

Hikmet Bayur Armaan, Ankara 1985.
: Sultan Gazneli Mahmd. Ankara 1987.
: Seluklularm A nadoluya Gelilerinden Hal Seferlerinin Balan

gcna Kadar Urfann Durumu = Belleten say: 203 (1988).
: Kirman Seluklular. Ankara 1989 = T.T.K. Yay.
: Gazneliler Devleti. Ankara 1989 = T.T.K. Yay.
: Mslman-Trk D evletleri Tarihi. Ankara 1991 = T. T. K. Yay.
: . A. Z iyriler mad.
Mihil Vekayinmesi (Trke ev. H. Andreasyan) = T.T.K.da baslmam nsha.

MRHOND,
b. SEYYD HVENDAH: Ravsatus-safa. Bombay 1270. I-VII.
MUHAMMED NAZIM: The Life and Times o f sultan Mahmud o f Ghazna.
Camb-
ridge 1931.
: I. A. smail b. Sebktegin mad.
: . A. Muhammed (B. M ahm d) mad.
: . A. M es d mad.
: . A. M evdd mad.
MLAYM,
S.: Anadolu Seluklu Sanat Byk si. Tar. VIII. stanbul 1988.
NERAH: Tarihi-i Buhara
(Yay. Ch. Schefer). Paris 1892; Yay. M . Rzav, Tahran
h. 1317.
NZAML-MLK: Siyerl-Mlk veya Siysetnme
(Trke ev. M . A. Kymen).
Ankara 1976.
NUSKETULLAH MKT: E z Selcika t Safaviye.
OCAK,
Tahran h. 1343.
Ahmed Y.: Babaler syan. stanbul 1980.
OSTROGORSKY, G.: Bizans Devleti Tariki (Trke ev. F. Iltan). Ankara 1981 =
T.T.K. Yay.
ZERGN, M . KEMAL: Anadolu Seluklular anda Anadolu yollar (I.
. E d .
Fak. Baslm am doktora tezi).
: Anadolu Seluklu Kervansaraylar = I. U. Ed. Fak. Tarih

Dergisi, XV/20.
A.: Sultan Muhammed D evri Seluklu Tarihi (498-511/1105-1118), An
kara 1990 =TTK. Yay.
PRTSAK, O.: Der Untergang des Reiches des Oguzischen Yabgu = Kprl A r
maan, stanbul (1953).
ZAYDIN,
567
: K a ra h a n lla r mad.
PSELLOS, M.: Chronographie (ev. E. Renauld). Paris 1926/28.2 cilt. ngilizce e
virisi: The Chranographie of M. Psellus (ev. E. R. A. Sewter). London 1953.
Trke ev. I. Demirkent, Ankara 1992 =TTK. Yay.
RAMSAY: A n a d o lu nun Tarih Corafyas (ev. Mihri Pekta). stanbul 1961.
RASONYI, L.: Seluk a d n n m eneine d a ir = Belleten 11/10 (1939)
: Zu den Nam en d er ersten Trkischen H erven vo n Jerusalem = Ata

Orientalia Hungarica 89-92-XIII (1961).
: Tarihte Trklk. Ankara 1971.

RAVEND, MUHAMMED b. AL: R a h a t s-sudr ve yet-s-Srur, T rk e ev. A.
A te, I-II, A n k a ra 1957-1960 .
REDDDN FAZLULLAH: C a m i t-tev rih
(Seluklular blmn Yay. A. Ate).
Ankara 1960 = T.T.K. Yay.

(Ed. Dr. Daniel). London 1961.
ROSENTHAL, F.: A H istory o f M slim H istoriography. Leiden 1968.
RCE, TAMARA TALBOT: The Seljuks in Asia M inr
RHRICHT,
RUNCMAN,
I-III. =
R.: Betrage z r Geschichte d e r Kreuzge. Berlin 1874-78.

: Geschichte d er Knigreichs Jerusalem (1100-1291). Insburg 1898.
S.: A History o f the Crusades (Trke ev. F. Iltan). Ankara 1986-87.
T.T.K. Yay.
RYPKA, J.: Poets a n d Prose Writers o f the Late Saljuq an d M ongol Periods =
Cambridge History of Iran. V.
SADREDDN el-HUSEYN: A h br d-D evletis-Selukiye. (T rke ev. N. L ugal). A n
k a ra
1943.
M. F.: The D ecline o f the S a lju q id Empire. Calcutta 1958.

SCHROEDER, E.: The Seljuq P eriod = A survey of Persian Art (ed. A. U. Pope).
II. London ve Newyork 1939.
SANAULLAH,
M ecm el-Ensb. Yenicami Ktp. Nr. 909.

Seluklu Tarihi, A lp Arslan ve M alazgirt B ibliyografyas. Ankara 1971 = Mill K
tphane Yay.
SIRT BNL-CEYZ: M ir t z-zem an f T arih il-ayn (Seluklularla ilgili ksm
lar yay. Ali Sevim). Ankara 1968. = D.T.C.Fakltesi Yayn; Yeni yay. A. Se
vim, Belgeler (1989-1992), XIV/18.
S ret l-M eyyed f i d-dn , D id -d u t (Yay. M. Kmil Hseyin). Kahire 1949.
S iyer l- b il-B atrika. Paris Milli Ktp. Nr. 302, 305..
SEVM, A.: Sultan M elikah d evrin d e Ahsa ve Bahreyn K arm atlerin e kar Sel
uklu seferi = Belleten XXIV/94 (1960).
: C im ri ola y h a k k n d a birka not = Belleten XXV/97 (1961).
: Tem rtam H aleb H kim iyeti = Belleten, XXV/100 (1961).
568
AL SEVM-ERDOAN MERL
: A rtu klu larn Soyu ve A rtu k B e y in S iyas F aaliyetleri = Belleten

XXV/101 (1962).
: A rtukolu Skm enin S iyas F aaliyetleri = Belleten XXVI/103. (1962).

: Artukolu lgazi = Belleten XXVI/104 (1962).
: Seluklu-M sr F atm D evletleri ilik ilerin e Genel B ir B ak = VIII.

Trk Tarih Kongresi, II. Bildiriler. Ankara 1976 =TTK. Yay.
: M a la zg irt M eydan Sava. Ankara 1971 = T.T.K. Yay.
: D iya rb ek ir B lgesinin Byk Seluklu im paratorlu u n a K atlm as

A tatrk Konferanslar V. (1971-72) = T.T.K. Yay.
: Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni ilikileri. Ankara 1983=T.T.K. Yay.
: A n a d o lu nun Fethi, Seluklular Dnemi (Balangtan 1086ya kadar),

Ankara 1988.
: Suriye ve F ilistin Seluklular Tarihi. Ankara 1989 = T.T.K. Yay.
: n l Seluklu K o m u tan lar , Afin, Atsz, A rtu k ve Aksungur. Ankara

1990 = T.T.K. Yay.
: . A. Tutegin mad.
SKYLITZES, J.: H istoria. Bonnae 1 83 9.
SZEN, M.: A n adolu M edreseleri. I. sta n b u l 19 70 .
SPULER, B.: Iran M oollar. Siyaset , idare ve kltr. Ilh an llar D evri (1220-1350).
Trke ev. C. Kprl. Ankara 1957 = T.T.K. Yay.
LE STRANGE: The Lands o f the Eastern Caliphate. C a m b rid ge 1 9 3 0 .
SUYT, CELLDDN ABDURRAHMAN: H snl-m u h dara f A h br M sr v e l-
Kahire. Kahire 1299.
SMER, F.: Trkiye K ltr Tarihine Umumi B ir B ak = A..D.T.C.Fak. Dergisi

XX/3-4 (1962).
: ukurova Tarihine D a ir A ratrm alar. = TAD., say; I, Ankara 1963.
: A n a d o lu d a M oollar = SAD. I. Ankara 1970.
: Islm K a yn a k la rn a Gre M alazgirt S ava (A. Sevim ile, Ankara 1971

= T.T.K. Yay.
: M a lazgirt Savana K atlan Trkmen B eyleri = Seluklu Aratrm a

lar Dergisi, say: IV (1975).
: . A. M esud b. M u h am m ed mad.
: . A. P eh liva n mad.
: -A. O uzlar (Trkm enler), Ankara 1972.

EBANKARE: M ecm el-Ensb (nr. Mr Haim Muhaddis), Tahran h. 1363.
EEN, R.: Im d al-D in al-K atib el-sfah annin E serlerin deki A n adolu Tarihiy
le lg ili Bahisler. Ankara 1971. SAD. III.
TAESCHNER, F.: D ie E roberung A natolies durch d ie Trken W isse n c h a fts-D ie n st 2 N o.16 (19 42 ), s. 14-16.
E u r o p a e isc h e
569
TANER, A.: M sm eret l-A h brm Trkiye S elu klu lar D evlet Tekilt B ak
m n dan D eeri = TAD. IV. Ankara 1966.
: Byk Seluklu im p a ra to rlu u n d a Vezirlik = TAD. V. Ankara 1967.
: Trkiye S elu klu lar K ltr H ayat. Konya 1977.

TOGAN, Z. V.: i. A. H a za rla r mad.
TURAN, O.: Eski Trklerde O k un H ukuk Bir Sembol O larak K ullanlm as = Bel
leten (1945), IX/35.
: Trkler ve slm iyet = D.T.C.F.D. Ankara 1946.
: Trkiye Seluklular H akknda R esm Vesikalar. Ankara 1958 = T.T.K.

Yay.
55
: Trk Cihan H kim iyeti M efkuresi. stanbul 1964. I-II.

: S elu klu lar Tarihi ve Trk-Islm M edeniyeti. Ankara 1965.
: S elu klu lar ve slm iyet. stanbul 1971 = Turan Neriyat Yurdu Yay.
: . A. k t mad.
URFALI MATEOS: Vekayinme (952-1136) ve Papaz G rigorun Zeyli (1136-1162) (ev.
H. D. Andreasyan, Notlar: E. Dulaurier ve M . H. Ynan). Ankara 1962 =
T.T.K. Yay.
USME b. MARKZ: K ita b l-itib a r (Yay. P. H. Hitti). Princeton 1930.
UTB, EB NASR M u h a m m e d : T arihl-Yemin. Kahire 1286.
UZUNARILI, . H.: O sm anl D evleti Tekiltna M edhal. Ankara 1970.
VARDAN: Trk Ftuhat Tarihi. ev. H. Andreasyan = Tarih Semineri Dergisi.
stanbul 1937.
Vltu D m ak f A h d is-Seluk. Ibn A skirden semelerle yay. S. el-Mneccid.
2. Bask. Beyrut 1975.
WTTEK, P.: Deuxchapitres de Vhistoire des Turcs de R ou m = Byzantion 11 (1936).
: B yzantinisch-Seldshukische Beziehungen Oestersch Genoots in Wed erla n d , 8 de Cong. 1936.

WSTENFELD, F.: Geschichte d er Fatim iden-chalifen. Gttingen 1881.
YAKUT, EHAb DDN EB ABDULLAH: K itabu M ucem V l-Buldn. Tahran 1956.
Wsterfeld yaynnn tpk basm.
YETKN, S. K.: slm M im arisi. Ankara 1965.
* : A n adolu'da Trk ini Sanatnn G elim esi. stanbul 1972.

YILDIZ, HAKKI DURSUN: slm iyet ve Trkler. stanbul 1976 = . . Edebiyat Fa
kltesi Yay.
YINAN, M. H.: Trkiye Tarihi, Seluklular D evri, I. A n a d o lu nun Fethi. stan
bul 1944.
: . A. A rslan-ah mad.
: . A. D a n im en d liler mad.
570
AL SEVM-ERDOAN MERL
: . A. Bursuk mad.
Haydarbd-Dekken 1954.
ZHD AL: F tm iyyn-i Msr. Haydarbd-Dekken 1968.
ZAHRDDN MARA: Tarih-i Taberistan ve Ryan ve M azenderan (Yay. B. Dorn).
Petersburg 1850.
ZAHRDDN NABUR: Seluknme. Tahran h. 1332.
ZAHODER, B.: D en danakan = Belleten (XVIII/72) (1954). Trke ev. . Kaynak.
: Seluklu D evletinin Kuruluu S rasn da H orasan = Belleten,

XIX/76 (1956), Trke ev. . Kaynak.
YNN, KUTBUDDN MUSA: Zeyl M ir- tiz-zam an.
ZAMBAUR, E . de: M anuel de Genelogie et de Chronologie p o u r Vhistorie d l is-
lam . H a n n o v er 1927.
ZEHEB, EB A b d u l l a h MUHAMMED: Tarihu D velil-islm .
Topkap Saray, III.
Ahmed Ktp. Nr. 2917; Kprl Ktp. Nr. 1079.

ZETTERSTEEN, K. V.: . A . B erkyaru k m ad .
ZONARAS, I.: Chronigue (ev. Millet de St. Amour). Paris 1560.
GENEL DZN
-A Adilcevaz, 37, 465
A aron,35
Adiliyye Hatun, 469
A badan,265
Abak, Adabiiddevle, 148, 372, 374, 393, 407
Adududdevle, 6Utan Alp Arslan'n lakab, 49, 500
Afganistan, 207
Ahaka Han, 11, 480, 481, 483, 484, 486
Afif, 209
Abakolu Yusuf, 143, 144,145, 393
Abakoullar, 375
Afrika, 453
Abbad, Eb Mansr, 219
Afin, Bekiolu, 53, 54, 56, 57, 58, 62, 63, 69, 88, 342,
352,356, 357
Abbas bin Ab dknu ttalib, 4, 99
Abbas (vali), 217, 218, 222, 255, 257, 258, 259
Afin, Trkiye Seluklu emri, 439
AJyonkarahisar, 58, 485, 487
Abbas Devleti, 266
Aac, 506
Abbas Halifelii, 3, 4, 5, 9, 11, 36, 40, 42, 95, 97, 98 101,
Aleb, 5
106,
110, 159, 165, 179
Ahds muhafzlar, 340
Abbasler, 2, 4, 10, 18, 24, 26, 30, 32, 34, 36, 38, 39, 43,
Ahlat, 54, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 68, 104, 170, 253, 286,
51, 63, 64, 77, 81, 85, 99, 124, 125, 126, 141, 143,
342,
367, 389, 391, 392, 432, 452, 464, 465
169,
194, 202, 261, 272, 275, 285, 288, 289, 291, 293,
Ahlatahlar, 193, 275, 277, 280, 282, 285, 389, 453
294, 302, 347, 350, 364, 377, 502, 503
Ahmed bin Abdlmelik. 180, 188
Abdar (Tatdr), 506
Ahmed bin Mahmud et-Tus, 521
Abdullah bin Ali, 97, 98, 99
Ahmed bin Nizamlmlk, 182, 233
Abdullah el-Ensar, 519
Ahmed Eflk, 522
Abdullah, Eb, 36
Ahmed el-Kbann, eyh Burhanddin Eb Nasr, 520
Abdurrahman bin Muhammed Kirman Rknddin EbulAhmed Glehr, 522
Fazl, 520
Ahmed, Eb Nasr, 181
Abdurrahman bin Toanyrek (hacib), 248, 257, 258.
Ahmed, Ebul-Huseyn Kutbl-Evliva eyh Cemaliiddin,
259
520
Abdurrahman Hzin, Eb Mansur, 519, 521
Ahnedli, Ahmedliler, 282
Abdurrahman Slimeyrem, 161
Ahmedli, Aksungur (Meraga Emri), 194, 195, 214, 235,
Abdiil-Vas Cebel, 519, 520
240,
242, 244, 245,24 6 ,2 5 0 ,3 9 1
Abdiilmelik bin Atta, 120
Ahmet (Karahanl), 210
Abdiirreid, 26
Ahmet (Mustansrn olu), 120
Abdrrezzak Trk el-lk, 519
Ahmet (Savtekinin naibi), 94
Abidos, 429
Ahmet (Seluklu), 114, 115, 129
Abuka Noyan, 492, 493
Ahmet (Sencerin ad), 204
Acara, 94
Ahmet bin Hmid Kirman, Efdalddin Eb Hmid, 520
Acay Noyan, 481, 482
Ahmet bin Hzr Han, Karahanl, 117, 118, 504
Acem Irak, 19, 31
Ahmet bin Mervan, 155
Acem, 72
Ahmet Han, 119
Acem, brahim, 395
Ahmet Lak, emseddin, 488, 491
Adalar Denizi, 1, 72, 427, 428, 431,485, 488
Ahmet Tekudar, 486
Adana, 1 1 ,9 1 ,1 5 4 ,4 2 4 ,4 3 9 , 441, 449
Ahmet (Ertam olu), 44
Ademoullar, 294
Ahmet, 475
Aden, 126, 136
Ahmet, emr, 380, 382
Adhemar, Le Puy Piskoposu, 153, 381
Ahmet, zzeddin, Artuklu, 465
Adyaman, 54, 342, 462, 465, 470
Ahmet, Muizzddin, 3
did, 6, 8, 9
572
GENEL DIZN
Ahmet, Nasruddevle, 32, 33, 36

Ahmet, Nideli kad, 493
Ahmet, Nizameddia, 459
Ahmethisar, 477
Ahmetâh, 53, 56, 57, 63, 342, 352, 353, 354, 355
Ahsa Karmai Seferi, 96
Ahsa Karmatileri, 95, 97, 98
Ahsa, 95, 9 6 ,9 7 ,9 8 ,9 9 ,1 0 0
Ahup, 221
Ahvaa, 41, 43, 44, 127,282
Akarkf, 110, 111
Akbr, 157
Akaderbend, 465, 483, 491
Akdeniz, 72, 110, 122, 156, 422, 427, 453, 454, 456, 460,
507, 522
Akhastan (Agasartan), 55, 94
Akl, 470
Akk, 6, 1 1 ,8 3 ,8 4 ,1 2 2 ,3 4 2 ,3 4 3 , 344,347, 349, 421
Akkoyunlu Devleti, 12
Akkovunlular, 10
Aksaray, 446, 452, 476, 478, 480, 485, 493
Aksaray, Kerimddin Mahmud, 521
Aksym, 388
Aksungur (eur), 267
Aksungur Porsuk, Kasmddevle, 105, 108, 109, 122,
123, 124, 139, 140. 141, 142, 143, 144, 145, 148, 177,
178, 181, 183, 184, 197, 200, 208, 232, 233, 234, 237,
238, 239, 363, 364, 365, 366, 370, 371, 378, 402, 403,
405
Akehir (Sepidehr), 50, 282
Akehir, 431, 436, 440, 448, 462, 525
Aktay, 10
Alada, 486
Aleddin Camii, 524
Aleddin Eb Bekir, 223
Aleddin Sveli, 493
Alaiyye, 466, 503
Alamut Kalesi, 120,121,122, 189, 190,191, 209
Alan, 55
Alanya (Alaiye, Kalonoros), 460
Alaehir, 434, 435, 447 , 460
Aladdevle kalesi, 288, 289
Aladdevle, Scyyid Fahreddin, 289
Aladdevle,, 30
Alayuntlu, 1
A lhara,438
Albert von Zimmern, 153
Aldo Brandini, 453
Aleksios 111., 448, 449
Alem, 503
Alemdar, Muhammed, 327
Alemuddin bin Nebata, 235
Aluvt-i Meden, 161
Aucak Noyan, 478
A h ,100
Ah (Emr), 232
Ah (Gazneli), 26
Ah Bar (Emr), 205, 206, 231, 232
Ah bin Anutekin, 169
Ah bin Diibeys, 260
Ah bin Ebil-Kasm Ah Sem'n Kad Ebul-Al, 520
Ah bin Muhanuued, 219
Ah bin Musa er-Rza, 115, 224
AH bin Musa, 190
Ah bin erefiiddevle, 141,143,148
Ah bin Zrvd Beyhak, 519

Ali etr, 223
Ali Ibn Ammar, 412
Ah Tekin, 18,19, 20, 21, 22
Ah, Aladdevle, 191, 246
Ah, Ebul-Kasm, 27
Ali, Fahreddin, 476, 481
Ali, tnadddevle, 3
Ah, Mhezzibddin, 469, 473, 480
Ah, Nizameddin, 476
Ah, erefeddin, 251
Ah-bd, 87
Aliattes, 65, 68
Aliir, Muzaffirddm, 470
Alkaevh, 1
Allaverdi, 50
Alman (Gotlar), 60
Almanlar, 9, 56, 152
Almanya, 152
Alp Argun, 272, 275
Alp Arslan (sultan), 6, 7, 22, 29, 30, 44. 47, 48, 49, 50,
51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64,
65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 76, 77, 78, 79,
81, 83, 88, 110, 125, 146, 149, 301, 302, 303, 305,
342, 343, 345. 369, 421, 497, 499, 500, 504, 507, 510,
515
Alp Arslan, rak Seluklu Sultan Mahmut'un olu, 237,
255
Alp Arsla, rak Seluklu sultan Turul'un olu, 244
Alp Arslan, Suriye Seluklu melki. 395, 396, 397, 398,
399,401,402*
Alp Arslan, vah, 438
Alp Ergun, erefeddin, 292
Alp Kara, 21, 22
Alp, Nureddin, 443
Alp, Arslantaolu, 386
Alp, NecmedcUn, 277
Alpilek, Kutahmolu, 63, 8 4 ,9 0 , 347, 421
Alpku, 97, 98, 100
Alpku el-Kebr, 250
Alptekin, 3, 398* 432
Alta, emr, 410
Altuordu Devleti, 11, 478
Altunaba kervansaray, 478
Altunaba, emseddin, 465, 468, 469
Altunboa, 458
Altuncan Hatun, 44, 45
-'Altutak, 101, 102, 103, 104
Altuntak, vah, 28
Allunta, 22
Altunta, Giirboantn kardei, 148, 388, 407
Altunta, hcib, 52
Altunta, hdim, 387
Altunta memluk, 181
Altunta kyi, 485
Amanos Dalan, 54, 342
Amasya, 71, 89, 424, 438, 441, 446, 449. 470, 471
Amidddevle bin Behmenyar, 127
Amidddevle bin Fahriddevle Cleyr, 77, 105. 124, 133,
159
Amid (EskiDiyarbakr), 339, 365, 432, 466, 47, 471
Anid Kalesi, 256, 257, 466
Amidddevle, Abbas veziri, 143
Amidlmlk, bk. Kndr
Amik Ovas, 361
GENEL DZN
573
Arslan Hatun, 74
Amine Hatun, 402, 403, 414
Arslan Togu Han, 465
Amir-Reba, 100
Arslan Yabgu, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 29, 30, 34, 46, 363,
Amr bin Ley8 Camii, 313
426,499,505
Amr nehri, 302
Arslan, Hasbey, 257, 259, 260
Amuderya (Ayrca bk. Ceyhun), 2, 20, 22, 23. 27
Arslan-gay, 278
mul, 131, 191
Arslanapa,2 6 1 ,2 6 8 ,2 7 4 ,2 7 5 ,2 7 6 ,2 7 8 ,2 8 0
Amuriyye (Amorion), 56
Arslanah (Gazneli), 201, 202
Anadolu, 7, 8, 11, 19, 31, 33, 34, 35, 36. 37, 38, 39, 40,
Arslanah I. (Kirman), 187, 188, 201. 310, 311, 518, 520,
50, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 60, 61, 62, 63, 64, 72, 73,
523
86, 88, 89, 90. 91, 92, 93, 106, 152, 153, 202, 207,
285, 302, 339, 341, 342, 343, 352, 354, 360, 370, 421,
Arslanah (sultan Alp Arslan olu), 52
Arslanah, II. (Kirman Seluklu meliki), 214. 267, 280,
422, 423, 424, 425, 426, 427, 428, 430, 431, 435, 439,
440,
441, 443, 444, 445, 446, 450, 453, 454, 467, 515,
315.
316, 317, 3 1 8 ,3 1 9 ,3 2 1 ,3 2 2 ,5 1 4
Arslanah, rak Seluklu sultan, 266, 269, 271, 272,
516, 518, 519, 521, 522, 524, 525, 526
273, 274, 276,, 277, 278, 279, 280, 281, 282, 283, 284,
Anamur, 461, 484
289,520
Anar, 313
Anasolu, 21, 29, 31, 32, 33
Arslanah, ehzade, 446, 449
Arslanta, 57,121, 122, 154
Anazarba, 91, 424, 439, 441
Anberd (Buirakan), 50, 76
Arslanta, emr. 378
Arsuf, 11
Angelos, III. Aleksios. 452, 454
Artah kalesi, 341. 385
An, 31, 35, 37, 38, 5 1 ,7 6 , 9 5 ,2 7 7 ,2 7 8 ,2 8 1 , 500
Artal, 53, 56, 361, 380, 425
Ankara, 88, 423, 438, 442, 443, 446, 450, 455, 456, 469,
4 72,485,491
Artuk Arslan, 450, 458
Artuk Bey, 63, 88, 89, 90, 92, 97, 98, 99, 100, 101, 102,
Anna Komnena, 362
Antakya Hallar, 380, 384, 389
105,
106,107, 109,115, 357, 361, 370,426
Antakya Kaps, 144, 399
Artuk, brahim, 46
Antakya Prinkepslii (Prenslii), 11, 156, 378, 385, 432
Artuklular, 73, 185, 193, 197, 256, 277, 374, 403, 404,
Antakya, 11, 38, 53, 54, 70, 90, 92, 105, 107, 110, 118,
405,441,462
ruandanos (Bizansl), 54, 342
122, 123, 125, 140, 142, 143, 154, 155, 185, 186, 194,
si Nehri (Irma), 154, 353, 379
197, 198, 199, 252, 256, 340, 342, 344, 355, 359, 360,
Asib, 28
362, 364, 370, 372, 373, 375, 3 7 6 ,3 7 8 ,3 7 9 ,3 8 0 ,3 8 1 ,
383,
385, 387, 388, 389, 392, 394, 395, 400, 401, 403,Askalan, 350
Asya, 4, 7 2,453,459
408, 409, 410, 411, 412, 413, 422, 424, 426, 427, 428,
Aa-Lorraine, 153
439, 457, 461
Aur, Yusuf, 322
Antakyallar, 355
Atabek,512
Antalya, 433, 437, 439, 440, 445, 454, 456, 457, 458, 460,
Atabeki zam, 274
4 7 2 ,4 7 3 ,4 7 8 ,5 1 8 ,5 1 9
Antartus, 413, 414
Atalar klt, 508
Antiochia, 454
Atalya, 453
Anutekin, 107, 191
Atatrk, 75
Aphaz, 55
Atba, 119
Arabistan, 300
Atiyye (Mirdasolu), 53, 339, 340, 341, 344
Aral, 52
Atlas Okyanusu, 4, 5, 346
tl, 1, 217
Arap, Araplar, 3, 4, 5, 6, 33, 45, 53, 56, 72, 79, 85, 86
96, 99, 100, 101, 102, 111, 138, 140, 148, 155, 183,
Atom, 38
192, 253, 277, 340, 341, 343, 344, 351, 352, 354, 356,
Atsz (Harezmah), 213
361,
362, 364, 366, 372, 376, 378, 381, 388, 405, 411 Atsz Bey, 90, 344
Arap, ehzade, 433, 438
Atsz, 125,216,343
Arae Nehri (Irma), 31, 34, 35, 50, 55, 76, 235, 269, 291
Atsz, emr, 347, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 357, 358,
Ardanu, 94
370
Ardistan, 121, 522
Atsz, Harezmah, 217. 219, 220, 221, 224, 225
Argun Han, 486,487, 489
Atsz, melk, 421, 422
AtsiE, Uvakolu, 83,, 84. 85, 86, 87
Argun, Muzaffereddin Alp, 264
Argunah, Nizameddin, 442, 446
A ve, 182, 190, 234
rziil-eey, 509
Avrupa, 8, 72, 385, 427, 430, 453, 456, 519
Avar, 1
Ari, 351
Arlis, 11
Ayaba, Cemaleddiu, 318,
Armaanal, Mubarizddin, 471
Aynba, Meyyed, 223, 225, 277, 278, 280, 287, 288, 315,
A rpaay,51
3 16,317,318,
A rran ,171
Ayaba, Seyfeddin, 455, 459, 460
Aralan Argun, 52, 149, 150, 151, 204
A yan ,516
Arslan Besasir, Bk. Besasir
Ayar Burcu, 118
Arslan Boa, 276
Ayasofya Kilisesi, 60, 61
Arslan Cazib, 19, 21, 31
Ayaz (atabek), 267
Arslan Han, 2, 18, 29
Ayaz (Emr), 101, 103, 115
GENEL D lZ lN
574
Ayaz (Muhammed Tapardn evladl), 160,163, 164, 166,

167, 168, 170, 172, 174, 175, 176, 177
Ayaz (Sultan Alp Arslanm olu), 52, 73, 74, 77, 78, 81,
82
Ayaz, Esedddin, 462
Ayaz, Fahreddin, 472
Ayaz bin llgazi, 194, 196, 197, 19B, 199
Ayaz, Kutlu Ayaba, 328
Aybek (atabek), 319, 322, 324
Aybek et-Trkman, Izzeddin, 10
Aydn, 445
Aydod, emir, 438
Aynclut. 10, 478
Aynuseylem, 92, 107, 362, 426
Aynddevle (vali), 342, 344
Aynddevle, Danimendli, 439, 440
Aynddevle, kumandan, 119
Ayniiddin bin Hbeyre, 265, 266
Aytekin, 41, 43, 44, 49, 60, 63, 68, 111, 145, 167, 348,
356,
3575369
Aytekin, emr, 384, 406, 417
Ayyar (evba), 516
Azaz, 382,392,399
Azaz kalesi, 357, 359
Azerbaycan, 19, 21, 31, 32, 33, 34, 35, 38, 39, 50, 56, 58,
60, 61, 76, 95, 139, 156, 164, 166, 170, 171* 202, 207,
213, 214, 232, 236, 242, 244, 245, 248, 251, 253, 254,
258, 261, 267, 269, 271, 274, 276, 279, 280, 282, 286,
288, 289, 290, 291, 293, 339, 365, 367, 368, 423, 453,
4 6 4 ,4 7 2 ,4 7 3 ,4 8 4
Azerbaycan Atabeylii, 291, 294
Aziz Billah, 5
Aziz Cercis kilisesi, 360, 425
Aziz Petrs Katedrali, 155, 381
Azizeddin (hce), 238, 288
Azr, 87, 352
- BBaalbek, 8, 122,417
Bb iil-Garabet, 111
Bab, 94
Baba llyas (Baba Re6il), 470, 471
Baba shak, 471
Baba ayaklanmas, 470, 471
Badgis, 28, 83
Bafra, 443
Baft, 315
Bagin, 39, 327
Bagra6, 361, 425
Bagrat II-, 31
Bagrat IV., 50, 51, 55
Bagur, 52
Badat Abbas Halifelii, 348, 357, 377, 412
Badat, 3, 4, 5, 32, 37, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 48,
49, 51, 62, 63, 64, 72, 74, 81, 94, 95, 96, 98, 99, 101,
104, 105, 110, 111, 113, 114, 117, 124, 125, 126, 127,
131, 132, 133, 134, 137, 138, 1,41, 143, 145, 149, 150,
157, 159, 160, 161, 163, 165, 166, 169, 170, 171, 172,
174, 175, 176, 177, 178, 181, 183, 184, 188. 189, 190,
192, 194, 200, 205, 206, 208, 209, 210, 211, 214, 215,
216, 222, 224, 231, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239,
240, 241, 242, 243, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251,
252, 253, 255, 256, 258, 259, 261, 265, 266, 267, 268,
269, 270, 272, 274, 276, 280, 285, 286, 289, 291, 293,
311, 363, 364, 367, 369, 367, 369, 370, 390, 394, 403,
406, 413, 441, 478, 500, 501, 505, 515, 521, 522, 524
Badatllar, 125
Ballk ant (Yasallk yemini), 153, 430
Bahaeddin Tercman, 476
Bahaddin Veled, 521
Baherz, Ahmet, 519
Bahreyn, 97, 98, 100
Bahr (Memalik'l-Bahriyye), 10
Bahriyye Memliiklleri, 11, 12
Bahtiyar, 224
Bahtiyar, Slr, 374, 406. 407
Balaban Ktl, 459
Balaban, Seyfeddin, 482
Balasagun, 2
Balasan, Mecdlmlk, 147
Balhan Dalan, 20, 21, 23
Balhan Tiirkmenleri, 21
Balhan ve Irak Tiirkmenleri, 31
Balkesir, 440
Blis, 42, 186, 388, 389, 400, 402, 405
Blis kalesi, 385
Balk kalesi, 343
Balkanlar, 35, 60, 91, 427, 428, 429, 430, 437, 479
Balt, 490
B ando,502'
Banyas, 208, 389
Br- mm, 508
Br- hss, 508
Baranku Zekev, 208, 213, 214, 237, 244, 246, 248, 250
Baranl (Koyunlu) Boyu, 22
Barnlkent, 1
Bardas, 436
Bre, 383
Barsama, 108, 360, 425
Barsbay, Melikleref, 12
Barseg, 95
Barsiyan, 522
Bartholomaeus, Pierre, 381
Basil, l . , 6, 34
Basit, i l i . , 424
Basilakes (Vasilakes) Magistros, 62, 69
Basra, 41, 43, 96, 97, 98, 99, 100, 126, 127, 131, 171,
181,237,2 3 8 ,2 4 0 ,3 1 0
Basra krfezi, 518
Basrallar, 127
Baara, Zeyneddin, 437, 459, 460
Bakra, 491
Bakomutanlk Meydan Sava, 75
Balar Hzinesi (Hznetrrs), 45, 369
Bat Denizi, 110
Bat-Anadolu, 428, 437, 438, 440. 446, 485
Bat-Avrupa, 7, 8, 430, 518, 519
Bat-Iran, 25, 28, 29
Bat-Karahanl Devleti, 118, 150, 210, 211, 339
Bat-Karahanhlar, 2, 117, 119, 151
Bat-Moollan, 473
Batllar, 152
Batm mezhebi, 515
Batmler, 119, 121, 122, 131. 147, 156, 157, 160, 161,
162, 167, 168, 180, 181, 182, 188. 189, 190, 191, 196,
203, 208, 209, 214, 215, 217, 238, 239, 245, 249, 253,
256, 278, 286, 287, 308, 309, 376, 337, 395, 36, 398,
415,514,515
Batnlik, 157
GENEL DZN
Batiha, 171
Batihan, 184
Batman, 32
Batu Han, 473, 476
Baudouin du Bourg (Urfa kontu), 185,186,194, 388
Baudouin I. (Kuds kral), 154, 194, 196, 197, 379, 389,
3 9 3 ,4 0 0 ,4 1 2 ,4 1 7
Baudouin, II., 385, 404, 405
Bavendler, 28, 191, 224, 246, 268, 284, 287
Bverd, 21, 23, 25
Bayancar Noyan, 490, 491
Bayat, 1
Baybars, 10, 11, 12, 478, 481, 482, 483, 484
Bayburt, 37
Baycu Noyan, 471, 472, 476, 478
B aydu ,489
Bayndr, 1
Bayrak, 503
Bazdr, 213,507
Bazdr, Baranku, 250, 252
Bazdr, Nsreddin Kutlu-aba, 258
Beene, 1
Beni Kalesi, 19, 31
Bedilktib, Mntecibddin, 221
Bedr bin Hazm, 86
Bedr bin Muzaffer, 269
Bedr tsa (emr), 301
B ed ran ,175,185
Bedreddin Ebulabbas, 116
Bedrlcemal, 6, 85, 86, 87, 120, 122, 341, 342, 343, 344,
347,35 0,352
Beg Togd (Beydod), 23, 26
Bedili, 1
Behisni, 361, 441, 442, 443
Behmurd, 410
Behram (Biveyhi), 299
Behrarn, mneccim, 125
Bebran, Seluklu emri, 456
Behramah, Gazneli, 201, 202, 215, 216, 280, 310, 311
Behramah (Kirman Seluklu melik), 314, 315, 316, 317,
3 1 8 ,3 1 9 ,3 2 0 ,3 2 2 ,5 0 0
Behramah (Ttuun kardei), 396
Behramah, Fahreddin, 450, 457, 462, 465
Behramah, Mbarizddin, 458, 459, 460
Behramah, Necmeddin, 471
Bekur, 369
Bekta bin Teki, 185, 186
Bektimur, Seyfeddin, 286
Bektut, Bedreddin, 482
Beled, 148
Belek Gazi, 404, 437
Belenger, Hasbey, 222, 244, 258, 261,262, 263
Belgrat, 7, 152
Belh, 25, 27, 28, 29, 52, 73, 78, 81, 82, 114, 128, 131,
143, 149, 150, 151, 152, 200, 202, 211, 216, 222, 223,
224,225
Belh, Zahireddin, 289
Belh ay, 385
Belka, 411
Belcistan, 3, 300
Bem, 300, 307, 308, 314, 315, 317, 318, 319, 320, 321.
3 2 2 ,3 2 3 ,3 2 4 ,3 2 7 ,3 2 8 ,3 3 0 ,3 3 1 ,3 3 2 , 333,, 518, 523
BenVehban, 104
B eravenc,117
Berberler, 5, 6, 352
575
Bercin Kalesi, 232, 234

Berdesr, 52, 87, 88, 280, 299, 300, 303, 306, 307, 308,
3 0 9 ,3 1 2 ,3 1 3 ,3 1 4 ,3 1 5 ,3 1 6 ,3 1 7 ,3 1 8 ,3 1 9 ,3 2 0 ,3 2 1 ,
322, 323, 324, 325, 326, 327, 330, 331, 332, 333, 518,
523
Berdliye Hatun, 475
Berekt, 375, 378
Bereket Han, 465, 478, 479
Berevenc, 116
Bergama, 434, 440, 444
Berkuk, Melikzzahir, 12
Berkyaruk, sultan, 8, 129, 137, 138, , 139, 141. 142, 143,
144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 156, 157, 158,
159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169,
170, 171, 172, 173, 174, 175, 181, 200, 204, 248, 288,
308, 365, 366, 367, 368, 369, 372, 377, 379, 386, 406,
4 0 7 ,4 0 9 ,4 1 0 ,4 9 9 ,5 0 1
Berkyarukah, Nasruddin, 446, 449
Bermekoullar, 4
Bertrand, kont, 389
Berucrdi, Ebul-Izz Tahir, 254
Berucird, 138, 172, 173, 232, 290
Berzem, 73
Berzye Kalesi, 122
Besasir Olay, 5
Besasir, Ebulhris Arslan, 3, 4, 37, 39, 40, 41, 42, 43,
4 5 ,5 0 0 ,5 0 4
Beserfs kalesi, 384
Besmel, 167
Besni, 465
Beir nehri, 234
Bey (iinvan), 499
Beyaba, 249, 250
B eyhak,188,208,220,500
Beylekan, 278
Beylerbeyi, 513
Beyrut, 122,194,389,412
Beyehir, 439, 487
Beyehir Gl, 439, 466
B eyza,245
Bezavic, 105
Bezimza, 267
Biemrillah, Miistazi, 285
Bihruz, Miicahidiiddin, 231, 240, 241, 252, 255
B ik a ,200
Bikisril, 194
Bikisril kalesi, 390
Bill, Mesut, 259, 260, 265, 266, 267
Bilge (Lakap), 455
Bilge, 369
Bilge Bey, 139, 158
Bimaristan, 523
Bire kalesi, 11, 190, 404, 482
Birecik, 59, 90
Bistam, 277, 279,280,286
Bistegn, 512
Bitlis, 37, 60, 72, 104, 235, 410, 437, 443, 465
Bitlis Boaz, 62
Bizans, 4, 5, 6, 7, 8, 18, 19, 31, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39,
50, 51, 53, 54, 55, 56, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66,
67, 68, 69, 70, 71, 72, 76, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 95,
152, 153, 194, 251, 252, 380, 339, 340, 341, 342, 343,
344, 352, 355, 360, 421, 422, 423, 424, 425, 427, 428,
429, 430, 433, 435, 436, 437, 439, 444, 445, 447, 448,
4 4 9 ,4 5 2 ,4 5 3 ,4 5 7 ,5 0 5 ,5 1 9
576
GENEL DZtN
Bizans-Hal Ordusu, 252

Bizans mparatorluu, 6, 89
BizanslIlar, 89, 93, 94, 252, 341, 353, 431, 434, 440,
Bokur, 490
Boa, 21, 29, 31, 32, 33
Boa, Trkiye Seluklu emri, 435
Boazii, 91, 136
Bosa, 104
Bohemund II., 438
Bohemund IV ., 461
Bohemund, 153, 154, 155, 156, 379, 380, 381, 383, 384,
395,411,432
Bokurcu Noyan, 491
Bolis, 198
Bolu, 450
Bolvadin, 436
Borala Irma, 50
Bozaba, 246, 253, 254, 258, 259, 276
Bozan, 93, 95, 107, 108, 113, 123, 124, 133, 139, 140,
141, 142, 143, 144, 145, 148, 190, 364, 366, 367, 371,
427
Bozku, 151, 162, 183
Bozku, Aleddin, 313, 523
Bozmu, emr, 433
Bozok, 1
Bri, Kara Arslan, 40, 116
Bri, Taclmlk, 192,193, 413, 417
Bribars, 83, 149, 177
Briler Hanedan, 417
Britekin, 24, 43
Brakena kalesi, 440, 473
Bugyetiittaleb, 363
.
Buhara, 17, 18, 1 9 ,2 1 ,2 2 ,5 8 ,7 3 ,1 1 8 ,1 1 9 ,1 5 2 , 217
Buhara Karahanl Beylii, 18, 19, 21, 22
Bhtan rma, 32
Bulak, 328
Buldac, 49, 166, 187, 361, 425
Bulgar Trk Devleti, 1
Bulgarlar, 2, 60
Burc (Memlikl-Burciyye), 10
Burciyye Memlkliileri, 12
Burgulu, 476
Burhan, 519, 520
Bursa, 422, 435,
Burucird, bk. Bercird
Busen (Venec), 114
Bsr, 416
Butumites, 427
Buzaa, 144,252,401
Buza kalesi, 357, 375, 404
Bdiz, 1
Bst, 27, 201, 215
Bveyh (Bye), Eb uc, 3
Bveyhoullar Devleti, 2, 3, 41
Bveyhoullar (Bveyhller), 4, 29, 30, 33, 40, 41, 299,
301
Byk Divan, 508, 509, 510, 511
Byk Domestikos, 89
Byk hcib, 506
Byk hciblik, 506
Byk Seluklu Devleti (imparatorluu) 1, 2, 3, 5, 8, 16,
29, 34, 47, 58, 73, 78, 89, 90, 93, 95, 101, 104, 106,
110, 136, 137, 141, 146, 148, 154, 165, 170, 173, 176,
204, 207, 226, 277, 294, 303, 304, 305, 308, 339, 342,
343, 344, 346, 347, '348, 350, 357, 358, 359, 360, 361,
362, 363, 364, 369, 370, 372, 377, 378, 379, 384, 387,
388, 390, 396, 401, 409, 410, 414, 416, 421, 424, 425,
426,
427, 432, 435, 445, 504, 508, 510, 512, 513, 523
Byk Seluklu Sultanl, 79, 268
Byk Seluklular, 90, 92, 180, 199, 205, 302, 400, 497,
5 10,512,519, 524
Byk Zap Suyu Sava, 4
Byk Zap Suyu, 35
- CC.H. Lebeau, 64
Cber Kalesi, 108, 109, 257, 402, 404
Cacabey Medresesi, 525
Cafer, Ebul-Fazl, 132, 133, 137
Cfer-i Sadk, 119
Cferek, 128
Cafer, Eb Haini, 304
Cferoullar, 34, 236
Cahardaneg, smail, 254
Caholu, 493
Camedar, Reit, 260, 261, 264, 268
Cmedr, 506
Candar, 367
Candar, emr, 401
Candar, Haan, 262, 264
Canik, 37
Cebele, 164, 193, 412, 413, 416
Cebel, 520
Cebrail, 99
Cehrem Kalesi, 301
Cehremi, 187
Cek, 50
Celleddin Hrezmah, 461, 463, 464, 465, 462, 465
Celleddin bnil-Kvan, 268
Celaleddin Karatay, 525
Celleddin, sdtan Melikah !n lkab, 112
Cell Takvimi, 520
Cellddevle, Biiveyholu, 32
Celliiddevle, sultan Melikah'n lkab, 500
Celeb, 53
Cemaleddin Ferruh, Lala, 468
Cemaleddin bnl-Hocend, 268
Cemaliiddevle, 6
Cemaliiddin sfahan, 520
Cemaliilmlk, 128
Cemcem, 39
Cend, 1, 16, 17, 22, 24, 26, 28, 52, 217, 507
Cennbe,310
Cerbzakan,146,368
Cercera, Ebul-Kasm, 5
Cevan, Anter, 253
Cevln, 411
Ceyhan rma, 52, 201, 425, 434, 457
Ceyhan, 434, 440,
Ceyhun Nehri, 29, 73, 74, 78, 82,118, 200, 219, 221, 223,
225,253
Cezire, 239
Ceziret- bn mer (Cizre), 104, 148, 159, 180, 197
Cezr kalesi, 383, 385
Cruft Kalesi, 299, 303
Cruft, 53, 300, 308, 312, 313, 314, 316, 317, 318, 319,
320,
321, 322, 323, 324, 327, 328, 518, 523
Cibal, 3, 25, 30, 47, 156, 171, 212, 242, 259, 269, 293
Cibrin Kurastya kalesi, 357
GENEL DZN
Cihan-gay, 278
Cihansz (lakap), 222
Cihanah, Rkneddin, 462, 463, 464
Cimri, 485
Cisrlhadd, 380
Cizr kalesi, 355
Cizre, 32, 42, 101,389
Cizye (Bavergisi), 426
Clermont, 152
Corane, zzeddin, 324, 325
Cuyu Bey, 198, 199, 205, 232, 233, 235, 236, 400, 401
Cuyu, Nasrddevle, 87,122, 123
Ciibeyl, 122,389
Cheyroullan, 141
Clus, 501
Cl6 bahii, 507
Crcan, 25, 27, 28, 30, 83, 120, 162, 163, 164, 171, 224,
242,268
Cveyn, Ebul-Meal, 131
Czcan, 3, 28, 78
-aaniyan, 3
ar (ehzade), 186, 187,188
ar Bey, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28,
29, 30, 34, 38, 39, 40, 42, 44, 45, 46, 47, 48, 74, 77,
113,
299, 305, 496, 490, 499, 515
ar bin Mahmut, 267
aka Bey, 8, 427, 428, 429, 430,
akr, Nasrddin, 239, 256
akmak, Melikzzahir, 12
anakkale, 435
anakkale Boaz, 429
ankr, 424, 438, 442, 443, 446, 450,
anigir, 506
avl, 52, 53, 63
avl (Hacip), 52, 53, 63
avl (Atszn kardei), 84, 348, 353
avl (Aksungurun memlk), 239, 248
avl Candar, 252, 255, 258, 504
avl, Mubarizddin, 459, 461, 462, 465, 470, 503
avl Sakavu, 161, 162, 177, 178, 179, 180, 182, 184,
185, 186, 187, 188, 190, 192, 193, 387, 388, 389, 310,
432,433,
avuldur, 1, 63
avu (serheng, drba), 507
av (Siyav), 92
avu Bey bk. Cuyu Bey
emikezek, 462
epni, 1
ermik, 470
etirci (etirdr), 502
etr, 502
inin, 457
nm kalesi, 461
iek Hatun, 376
ifte Minare, 525
iil, 118, 119
in, 136,218,497,522
oban, Mool kumandam, 491
oban, Hsameddin, 463
oruh Irma, 37, 50
oruh, 38, 89, 94
577
krm, 101, 104, 148, 159, 174, 176. 178, 179. 180,
191, 192, 385, 386, 387, 432, 433
ubuk Bey, 9 2 ,1 0 1 ,1 0 2 , 124,125, 361
ubukoullan, 72
ukurova, 5 6 ,9 1 ,1 5 4 ,2 5 1 ,4 2 4 ,4 3 1 , 434, 438, 439,440,
441,
442, 445, 447, 454, 45 7 ,4 6 1 ,4 7 2 ,4 7 3
ukurova Ermenileri, 11
-D Diler, 120
Dalasseno6, 429, 430,
Damgan (Dmegn), 27, 30, 49, 115, 120; 162, 164, 253,
277,287
Dana, 31
Dandanakan,26,505
Dandanakan Sava, 28, 29, 115, 299
Dandanakan Zaferi, 26, 34
Danimend Gazi, 63, 89, 153, 437, 438
Danimendli Beylii, 424
Danimendliler, 72, 153, 154, 384, 411, 412, 441, 445
Danimendoullan, 443,
Dr, 197, 404
Darbcird (Darb), 187
Darende, 443
Darhn (Dergn), 22
Drl-Harb, 16
Drlahiret, 225
Drlemre, Drlmemleke, 41, 49
Dariiifayi Alay, 467
Dal (Tal), 146, 369
Daveti Cedide, 120
David II., Grc Kral, 202, 235, 236, 437
Davidolu Giorg, 50
Davud Burcu, 86
Davul, 502
Davut (Melikahn olu), 117,129
Davut (melk ve 6ultan), 212, 213, 214, 215, 216, 244,
2 4 5 ,2 4 6 ,2 4 8 ,2 5 1 ,2 5 4 ,2 5 6
Davut bin Skmen, 197, 405
Davut Kulan Arslan, 152, 428, 430
Davut (Kirman seluklu), 304
Davutah, Mengckl, 462
Dy Merc, 213
Day Merg, 215, 249, 288
Debr Ebul-Hasan, 300
Debsiye, 22
Delta Blgesi, 5, 6
Demir Yayl (Temr Yal), 15
Demleoullar, 72
Denizli, 58, 423,437, 440, 443, 444,453, , 454
Derbnan (Kapclar), 507
Derbend (Bbl-ebvb), 34, 55, 94, 236
Derbendliler, 55
Derbesak, 11, 361, 425
Dere, 117
Dere Kalesi, 122
Derek, 116
Dergh, 218, 505
Dergzin, Celleddin Ebulfazl, 281
Dergzn, Ebulkasm, 205, 206, 207, 209, 210, 211, 213,
231, 232, 239, 241, 242, 244, 246
Dergzin, tmadeddin Ebul-Berekt, 251
Dergzin, emseddin Ebun-Necib, 268
Deri ub, 333
578
GENEL DlZN
Diyr slm, 16
Derre, 523
Dizmr, 291
Deti Ber. 316
Dizmar (Emri Sipelslar), 291
Develi, 38
Dmanis, 94
Develhisar (Dulhisar), 493
Dodurga, 1
Devlet (Dolat), Kutahuol, 63, 84, 90, 347, 421
Do Avrupa, 459
Devletah, Dilmaol Fahreddin, 277, 278, 443
Dou-Akdeniz, 412, 414. 416
Devser kalesi, 405
Do-Anadolu, 19, 21, 31, 34, 36, 38, 51, 52, 54, 57, 58,
Deylemliler, 301, 302, 314, 513
59, 60, 62, 285, 366, 367, 368, 373, 386, 408, 432,
Deyr kalesi, 357
437, 450, 453, 462, 463, 464, 465
Dmak (am), 6, 8, 9, 84, 85, 86, 87, 106, 107, 109, 123,
Do-Denizi, 110
124, 133, 140, 142, 143, 145, 148, 192, 193, 196, 199,
Do-Fergana, 2
200, 239, 280, 290, 344, 347, 349, 350, 351, 352, 357,
Do-Karadeniz, 424
358, 362, 363, 364, 366, 370, 372, 374, 375, 376, 377,
Dou-Karahanhlar, 118, 119
378, 379, 384, 392, 393, 397, 398, 400, 401, 402, 403,
Dou-Karahanhlar Devleti, 2, 118
406,
407, 409, 410, 411, 413, 414, 415, 416, 471
Dou-Roma (Bizans) mparatorluu, 427
Dmak Seluklu Devleti, 374, 375, 376, 384, 387, 406.
Do-Trkistan, 83
408,412,4 1 4 ,4 1 5 ,4 1 7
Dokuz Ouz Tiirkleri, 99
Dmak Seluklular, 154, 389
Dolat, I. Mesut'un olu, 441, 442
Draz, Aybek, 320, 322,
Donanma Gecesi, 125
Dnar (melk), 326
Dovin, 19, 34, 9 3 ,9 4 ,2 7 7 ,2 7 8 ,2 8 2
Dzmr, 291
Der, 1
Dicle Irma, 31, 34, 39, 41, 53, 58, 111, 125, 165, 166,
Dragos Suyu Antlamas, 424, 427
1 83,250,252,342
Drakon Suyu (Dragos deresi), 423
Dih-i Nemeh (Tuz Ky), 49
Duduolu, 57, 63, 88, 352, 356
Dihdr Eb Ali, 121, 122
Dukak (Tukak), 15
DihisLan, 21, 23, 29, 30
Dukak, 148, 154, 155, 369, 372, 374, 375, 376, 377, 378,
Dihistan, Ebul-Mehsin Abdlcelil, 159, 160, 163, 165,
379, 381, 382, 384, 393, 397, 406, 407, 408, 409, 410,
166,168
4 1 1 ,4 1 2 ,4 1 3 ,4 1 4 ,4 1 5 ,4 1 7
Dihkan (Ky Kethdas), 516
Dkas, Andronikos, 65, 71
Dihkan, Ebul-Kesm, 125
Dukas, Ioannes, 65, 88, 89, 429
Dimitri (Giircii), 235
Dukas, X. Konstantinos, 7, 38, 39, 54, 71, 339
Dimyat, 9
1
Dukas VII., Mikhail, 71, 88, 89, 422
Dinar (Ouz beyi), 331, 332, 333
Duraklama Devri, 137
D in ar,38
Duzahdere, 465
Dinever, 30, 213, 243
Diphisar, 53
Dibeyl, 34, 37, 51
Dbeyoullar, 269
Divan- Berid, 510
Diibeys bin Sadaka, 3, 45, 164, 175, 182, 183, 184, 208,
Divan- Evkaf- Memlik, 511
209, 212, 231, 232, 233, 234, 235, 237, 240, 241, 248,
Divan- Eylet, 511
249,250,405
Divan- Hss, 510, 511
Diilk, 54, 342, 441
Divan- na, 509
Dzcin, 8
Divan- stifa, 509
Divan- Istifay- memlik, 509
-E Divan- raf, 509
Divan- raf- Memlik, 509
Ebher, 287
Divan- Mezlim, 510, 516
Ebiverd, Muhammed, 360
Eb Abdullah bin Mustazhir Billah, 251
Divan- Mrif, 509
Divan- Pervaneg, 512
Ebu Sa'd bin Musala (Mavsala). 124
Eb Sad bin Muhammed, 187
Divan- Resil, 509
Eb Abdullah Muhammed, 108
Divan- Riyaset, 511
Divan- hneg, 511
Eb Ahmet el- Kazvin, 203
Eb Ali el-Fik, 166
Divan- Tura, 509
Divan- Vilyet, 511
Eb Ali Haan (erif el-Huteyt), 106, 107, 109
Divan- Zinam ve'l-istifa, 509
Eb Ali Haan, 224
Divaniil-Arz. 509
Eb Bekr (ldenizli), 287, 288, 291, 292, 410
Divaniil-Cey, 509
Eb Bekr am, 125
Divaniil-in ve't-tur, 509
Eb Bekr, Ziyaeddin, 321
Divrii, 54, 56, 89, 437, 463
Eb Cafer Muhammed, 181, 182, 345
Diyarbakr Eyyubleri, 10
Eb Cafer (afi reisi), 188
Diyarbakr (Amid), 32, 33, 36, 39, 42, 53, 58, 59, 60, 62,
Eb Cfer, 116
72, 87, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 108,
Ebu Dulef, 51, 76
109,
124, 141, 142, 144, 159, 166, 171, 176, 179, 192,Eb Dulef Siirhb 182
255, 280, 339, 356, 357, 364, 367, 378, 379, 406, 413,
Eb Him, 126
432, 445, 450, 452, 458, 461, 470, 486
Eb Hiireyre, Nebihiiddin, 272
Diyar Rum (Rum). 441
Eb shak raz, 519
GENEL DlZN
Eb Kalicar, 29, 299

EbMansur, 116, 117
Eb Muhammed, 374
Eb Muhammed Temm, 49
Eb Muhammed Ubeydullah bin Mansur, 165
Eb Muzaffer, 301
Eb Mslim (Horasanl), 4
Eb Mslim, Rey reisi, 120, 138, 501
Eb Nasr Ahmet (Aziz), 211
Eb Sad, 5
Eb Sid, 182
Eb Sad Fundaverc, 519
Eb Sad el-Gnim, 519
Eb Sad Haddd, 168
Eb Salim, 101,103
Eb Sehl, 38
Eb ca, Alp Arslan'n lkab, 49
Eb iica, Zahireddin, vezir, 110, 111, 114, 124
Eb Tahir, 387, 395, 396
Eb Tahir Harezm, 118. 119
Eb Tahir Tabes, 519
Eb Talib, 396
Eb Temmam bin Abdun, 235
Eb Yakub, 94
Ebul-Abbas Fazl bin Muhammed Luker, 519
Ebul-Al Sad bin Yahya, 189
Ebul-Bedr, 266
Ebul-Berekt, Tabip, 261
Ebul-Berekt, 318,
Ebul-Esvar, 31, 37
Ebul Fazl (Sistan hkimi), 205, 218, 219
Ebul Fazl (Vezir), 398, 399
Ebul Fazl (Kad), 405<Ebul-Fazl, 27, 40
Ebul-Ferec Ahmed Hemedan, 171
Ebul-Feth, 27
Ebul-Feth, sultan Alp Arslan'n lkab, 51, 500
Ebul-Feth, sultan Melikah'n lkab, 500
Ebl-Ganaim, Taciilmlk, 119, 125, 128, 129, 130, 131,
133,137,138
Ebul Gazi, 92, 93, 428
Ebul-Hasan, 103, 365
Ebul-Hasan bin Ammar, 123
Ebul-Hasan bin el-Kf, 141, 142
Ebul-Hasen bin Eb Ukayl, Ayniiddevle, 122
Ebul-hayr, 488
Ebul-Heyc, 178, 238
Ebul-Heyc, Erbil emri, 194, 391
Ebul-Kasm, 89, 92, 93, 360, 425, 427, 428, 429
Ebl-Kasm (Harezmli), 372, 373, 408
Ebul-Kasm, 132
Ebul-Kasm Ali bin Cheyr, 174
Ebul-Kasm el-Usturlb, 521
Ebl-Kaem madlmlk, 149
Ebul-Kasm Kueyr, 519
Ebul-Kasm, Safiyyiil-Evhad, 244
Ebul-Kasm, Zaimuddevle, 103, 104
Ebul-Kebir, Alemiiddin, 235
Ebl-Meal Cveyn (Imaml-Haremeyn), 519
Ebul-Mel Nahnas sfahan. 519
Ebul-Mefahr, 317
Ebul-Mehsin, 127, 129
Ebul-Mehsin, Sdlmlk, 174, 1 7 5 ,176,177,180,181
Ebul-Mehsin, Safiy, 175,176, 177
Ebul-Menakb, 192
579
Ebul-Muzaffer, Berkyaruk'un lkab, 500

Ebul-Muzaffer Ciircan, 171
Ebul-Muzaffer sfizar, 520
Ebunnasr, 26
Eburreca, 399
Ebur-Rza, Kenalddevle, 127
Edirne, 152,422
Edremit, 429, 433, 435, 444,
Efmye, 110, 122, 1 2 3 ,195; 198,199,386
Efmye kalesi, 387, 401
Efdal. Eyyub hkmdar. 450, 458
Efdal, vezir, 377
Efdaleddin Kirman. 517
Efzn, Nasriiddin, 317
Ege Blgesi, 89
Ege Denizi, 91
Ehl-i Snnet, 308
Ekinci bin kokar, 151
Elbistan, 11, 361, 424, 432, 433, 434, 439, 440, 442, 443,
454,45 8 ,4 8 3 ,4 8 4
Elcezire, 3, 9, 31, 53, 62, 101, 105, 107, 142, 159, 166,
171, 174, 176, 186, 192, 204, 255, 280, 285, 340, 342,
36 4,400,408,409
Elcezire Eyybleri, 10
Emevler, 4, 34, 36, 503
Eminddevle, 145, 368, 406
Emr hur, 146, 178, 368, 369, 371
Emr-i alem, 506
Emr-i arz, 512
Emr-i candr, 506
Emr-i dd (Dad beyi), 512, 516 Emr-i har es, 506
Emr-i sipehslar, 514
Emr-i ikr, 506
Emran, erefeddin, 282, 284
Emiranah, 301, 304, 305
Emrek, Zafir Muhammed, 322, 326, 328, 330
Emirda, 56
Emri Emran, 213
Emri Mran, 443
Emir Stt Hatun, 211
Emrah, Muciriiddin, 488, 489
Emr'l-mer (Emrler emri), 78, 513
Enbr, Eb Abdullah, 256
Enbar, Eb Thir, 101
Enuirvan, 44, 45
Enuirvan bin Halid, 205, 214, 234, 239, 248, 251
Enver, 122, 519
Erbasan (Erbasgan), 48, 52, 56, 57, 58, 62, 69, 83, 343,
422
Erbil, 178, 194, 238, 367, 391, 458, 459
Erci, 33, 36, 58, 61, 170
Erdebil, 170, 245, 255
Erdem, 43, 45, 48
Erdeir, Hiisamddevle, 287
Ereli, 154, 413, 431, 442, 446, 449, 457
Ergani, 3 9 ,5 3 ,3 4 2 ,4 7 0
Erivan. 8
Erku, emr, 214
Erku en-Nizam, 138, 161
Ermenek, 484
Ermeni Katolikosluu, 95
Ermeni Patriklii, 95
Ermeniler, 6, 9, 11, 19, 31, 34, 35, 38, 39, 50, 51, 60, 62,
68, 69, 73, 74, 89, 91, 104, 108, 114, 122, 136, 154,
GENEL DZN
580
155, 195, 197, 257, 380, 424, 434, 438, 440, 446, 449,
4 5 4 ,4 5 7 ,4 6 1 ,4 7 2 ,4 7 3
Ermeniyye, 248
Ermenahlar Beylii, 286
Erran, 31, 34, 35, 37, 38, 39, 60, 94, 95, 157, 235, 248,
2 5 5 ,2 5 8 ,2 5 9 ,2 7 2 ,4 3 7
Errecn, 41, 161,189, 276
Errecan, kad, 138
Erta, 28, 2 9 ,4 4 , 52, 116
Erta, Muhyiddin, 417
Ertoku, Mubariziddin, 452, 454, 457, 460, 461, 462,
463,464, 525
Erzen, 32, 60, 62, 72, 103, 104, 235. 253, 410, 432, 437.
443
Erzeiir-Rum, bk. Erzurum
Erzincan, 37, 38, 72, 89, 437, 450, 457, 462, 464, 472,
475,
486, 487
Erzincan Akehir, 464, 491
Erzurum (Kalikala), 34, 35, 37, 38, 39, 59, 61, 71, 72, 89,
235, 261, 443, 450, 453, 455, 459, 462, 464, 478,486
E sad ,377
Esrib, 194, 359
Esarib kalesi, 389, 390, 404
Esedabd,167,232, 288
Esedbad, Eb brabim, 161, 163
Esedoullar, 42
>
Esfna kalesi, 358
Eskiehir, 153, 413, 423, 431, 435, 440, 443, 444, 445,
446, 450,
Esnaf loncalar, 516
Esterbad, 94
Eel, Sadeddin, 279
Eref Semerkand, 210
Eref, Eyyub, 458, 459
Erefoullar, 485, 488
Etienne de Blois, 380
Etrk, 513
Etrek, 202
Evba, 517
Evdokia, 7, 54, 55
Eymr, 1
Eyytb, Melikssalih Necmeddin, 10
Eyyub Devleti, 6 ,1 0
Eyyubler, 8, 9, 285, 457, 459, 462, 463, 465, 469, 470,
512
Ezd kabilesi, 100
Ezrak, 519, 520
- FFadlun, 31, 51, 55
Ffibreddm, Kazvinli, 488, 489
Fahreddin Ali (Sahip Ata). 482. 483. 484, 485, 46, 487,
488,525
Fahreddin bin Safiyeddin, 293
Fahreddin Dinar, 470
Fahreddin Ebbekir, 475
Fahreddin Eb Tahir, 264
Fahreddin, Seyyid, 283
Fahreddin Toayiirek, 205
Fahruddevle bin Cheyr, 46, 101, 102, 104, 105, 112,
113,
159
Fahrlnlk bin Ammar, 186
Fahrddin Giirgn, 519
Fahriilmlk, 128, 146, 147, 148, 188, 368, 369
Fris Kaps, 360, 425

Farmez, Eb Ali, 131
Fars, 30, 53, 74, 77, 81, 156, 161, 171, 177, 186, 187,
188, 190, 207, 212, 242, 244, 245, 252, 253, 254, 257,
258, 259, 260, 275, 276, 277, 280, 285, 300, 301, 302,
303,
305, 307, 308, 310, 312, 313, 314, 315, 317, 321,
3 2 2 ,3 2 4 ,3 2 6 ,3 2 7 ,3 3 3
Fryb, 25
Ftma, Sitti, 283
Fatm Devleti, 5, 85, 87, 122, 344, 352, 421
Fatm Halifelii, 4, 9, 36, 40, 42, 43, 58, 106, 120, 348,
377
Fatmer, 5, 6, 8, 41, 43, 44, 83, 84, 85, 86, 9 8 ,1 0 6 , 120,
121, 122, 123, 124, 125, 126, 190, 193, 342, 346, 347,
348, 350, 351, 357, 370, 375, 386, 394, 412
Fatma Hatun, 251
Fav kalesi, 385
Faya kalesi, 357, 385
Fazl, II., 93
Fazl* III. (eddadoh). 93. 94. 95
Fazluye (Fazlaveyh, emr), 52, 53, 301, 302, 303
Feke, 439
Fenahsrev, Adududdevle, 3, 33
Feramrz bin Alauddevle, 27, 30
Ferve (Kzl Avrat), 21, 23, 25
Fergana, 2, 119
Feriburz, irvanah, 55, 94, 95
Ferid Gln, 519
Feridun bin Ahmed, Sipehslar, 522
Ferran (Mstahdemler), 507
Ferruh Hatun, 47
Ferruhah, 240
Fesa, 187,302,321
Fetihname, 444, 445
Fetret Devri, 160, 204
Fezar, Eb Muhammed, 300
Frat Irma, 4, 38, 39, 45, 54, 56, 57, 59, 60, 62, 72, 89,
108, 140, 185, 192, 194, 196, 197, 234, 252, 265, 342,
363,
364, 367, 372, 389, 391, 400, 414, 421, 424, 450,
Filaretos (Philaretos), 360, 361
Filibe, 152
Filip (Philippe), 461
Filistin, 5, 6, 8, 9, 83, 84, 85, 87,122, 124, 339, 343, 344,
346, 347, 348, 349, 351, 352, 357, 358, 359, 362364,
370, 373, 374, 375, 376, 382, 393, 394, 406, 407, 411,
4 1 2 ,4 1 6 ,4 1 7 ,4 2 1 ,4 2 6 ,4 3 7
Filistin Trkmen Beylii, 344
Filokales, 434
Fruz, 154, 180
Firuz, Melikrrahim Hsrev, 40, 41
Fruzkh, 223
Fruzkh Kalesi, 115
Firuze Burcu, 88
flandre. 383
Foa, 429
Franklar, 37, 56, 60, 61, 68, 196
Fransa, 152,153, 413
Franszlar. 152, 382
Fredcrik, II. (Friedrich), 9
Friedrich Barbarossa, 446
Furat, brahim, 397
Furg, 188, 316
Furg Kalesi, 310
Ftvvet (ahilik) tekilt, 516
Ftvvet alvar, 455
GENEL D ZiN
581
Godefroi de Bouillon, 153, 156, 379, 381, 382. 383. 411,

412
Gog Vasil, 197, 434
Gaban, bk. Keban kalesi, 457
Gk Medrese, 525
Gabras, Konstantin, 435, 437, 439,
Gkbori, Muzaffiriiddin, 458
Gabrie, 384, 412, 430
Gksu, 461
Gagik, 31, 37
Gksu derbendi, 484
Gaten burcu, 59
Gksn,3 6 1 ,4 2 5 ,4 3 1 ,4 3 4 , 438, 441, 442, 443, 454
Garcistan, 35, 83
G kta,21,29, 31,33
Garraf, 269
Gktrk Devleti, 1, 499
Garsunni'me Muhammed es-Sbi, 43, 45, 50, 60
Gkyay Noyan, 489
Garsiiddin, 288
Gnlller, 512
Gaiye, 504
G ynk.441
Gautier Sa* Avoir (Meteliksiz Gotye), 152, 153
Grek Vaspuraka (Grekia Vasprakania), 33
Gvele (Gevele) Kalesi, 90, 489
Grigor, 51
Gavur Dalar, 54
Gud, 225
Gazan Han.. 489, 490, 491, 492, 493
Gudaf el-Bedevi, 96
Gazi, 512
Guillaune (piskopos), 153
Gazi Gmtekin, 411
Guillaume de Grandmesnil, 380
Gazi, Seyfeddin, 256
Guillaumejourdain, 192
Gazi, ihabddin, Eyyub, 471
Gulamlar (Hassa Kuvvetleri), 512, 513
Gaziantep, 54, 342, 361, 425, 441,
Gur, 83,218, 222,223,334
Gaziye Hatun, 462, 468
Gr, 83
Gazne, 22, 24, 25, 78, 83, 12, 151, 201, 202, 206, 215,
Grlular, 207, 222, 223, 334
2 1 6 ,2 1 8 ,2 2 2 ,3 3 4
Gurenbih, 252
Gazneliler. 3, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26. 27, 28. 29,
Guzolu (Ouzolu), 178, 179, 180, 205, 206
31, 40, 78, 83, 125, 201, 202, 215, 216, 222, 299, 310,
Glek Boaz, 431
311
Glpayegn Camii, 522
Gazneliler Devleti, 3, 19, 23, 24, 202, 216
Gmhane, 437
Gazzal, 137, 519
Giimtekin, 53, 54, 342
Gaaze, 86,351
Gmtekin, 367
Gazz, 520
Giimtekin, 395, 397, 417
Gedk, 443, 482
Gmtekin, emr, 384
Gelibolu Yarmadas, 429
Gmtekin Ahmet, 424, 430, 431, 432
Gelilaea (Celle) Prinkepsi, 195
Gmtekin Bilge Bey, 78
Gence, 34, 37, 51, 86, 93, 94, 95, 156,163,166, 202, 211,
Gmtekin Candar, 89, 112,138, 139, 145
213, 234, 235, 241, 245, 254, 255, 278, 351, 356, 370,
Gmtekin Kayseri, 169, 170
437
Gnbed-i Cebeliye, 523
Gerger, 257, 437
Gndeniz, 162
Germbe, 523
Giindodu (Atabek), 234, 235
Germiyanl Trkmenler, 471, 485
Giindodu (Kn-dodu), 150, 151
Germiyanllar, 488
Giindodu, 190, 198, 205, 400
Germsr, 308, 312, 316, 327, 328
Gneri Bey, 487
Gerasp, 30
Gney Anadolu, 6, 54, 57, 437
Gerasp, Alddevle, 205
Gney-bat Anadolu, 439
Gesta Roberti Wiscardi, 66
Giiney-Dou Anadolu, 9, 73, 84, 89, 91, 101, 105. 339,
Gevher, 83
347,
365, 367, 368, 373, 410, 421, 424, 432, 437, 453,
Gevher Hatun, 52, 57
465, 469
Gevher Hatun (Muhammed Taparm kz), 203
Giiney-ran, 3
Gevher Hatun (Mesut'un kz), 248
Gney-talya, 7
Gevher Neseb, 211
Giiney-Rusya, 463
Gevher Nesibe, 525
Gr Han, 218, 219
Gevherayin, Sadddevle, 63, 69, 81, 96, 101, 104, 105,
Grboa, 137, 139. 143, 144, 148, 149, 154, 155, 159,
107,
112, 113, 124, 125, 126, 127,158, 159, 160, 364
160, 164, 364, 366, 367, 378, 379, 380. 381, 382, 409,
410,414
Geyhatu, 487, 489
Grcistan, 34, 50, 51, 52, 55, 61, 76, 94, 202, 282. 437.
Geylan, 34
450,45 1 ,4 5 3 ,4 6 5
Gyasd-dnya ved-din, Muhammed Tapar'n lkab, 500
Grc Hatun, 469, 475
Gyasl-Mslimn (Alp Arslan'n lkab), 49
Grcler, 19, 34, 35, 50, 51, 55, 60, 74, 94, 202, 207,
Gila, 191, 207
235, 254, 255, 259, 275, 277, 278, 281, 282, 438, 450,
Giorgi, II., 94
453,464
Giorgi, III., 277
Grdbpzu, erefeddin, 222, 260, 264, 267, 269, 272, 273,
Giray Noyan, 489
274,275,279
Girdkh, 120, 214, 287
Glirgan, Mcahid, 326, 327
Girdkh kalesi, 47, 48, 49
Grgen, 94
Girit, 429
-G -
GENEL DZN
582
Grgen, 217, 220, 221, 292

Grenbe, 244, 253
Grzcler, 512
Gyk Han, 475, 476
- HHabe bin Aituntak, 151, 152, 162, 180
Habs (ehdad), 300, 318, 328,331, 332, 333
Habur, 32, 179, 197
Habur rma, 180, 386, 433
Hac, 125, 139
Hce Cemal, 321
Hace Dehhan, 521
Hac Baara, 39
Haclar, 138
Haik, 31
Hal Seferi II., 440
Hal Seferi III., 9
Hal Seferleri, 8, 72, 152
Hallar, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 152, 153, 154, 155, 156, 178,
179, 182, 185, 186, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197,
198, 199, 200, 203, 235, 237, 239, 251, 252, 256, 257,
341, 377, 378, 379, 380, 381, 382, 383. 385, 386, 387,
388, 389, 390, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 403,
404, 405, 409, 411, 412, 414, 430, 431, 432, 433, 434,
437, 438, 439, 440, 441, 442, 443, 446, 448, 453, 457
Hadddiyye, 134
Hadem (Hizmetkrlar), 507
Hadi, 4
Hadise-Ane, 4, 45
,
Hadramut, 5
Hafaceler, 138
Hagios Georgio, 76
Hagioe Georgio Kalesi, 50
Hakkri, 32
Hakim (Fatm), 5
Hakim el-Mneccim, 395
Haleb, 9, 53, 54, 56, 57, 59, 61, 62, 84, 87, 90, 91, 92,
101, 105. 106, 107. 108, 109, 110, 122, 123, 124, 126,
140, 142, 143, 144, 148, 155, 185, 186, 194, 195, 198,
199, 235, 239, 252, 261, 339, 340, 341, 342, 343, 344,
348, 352, 353, 354, 355, 356, 357, 358, 359, 361, 362,
363, 364, 366, 370, 372, 373, 374, 375, 376, 377. 378,
379, 382, 383, 384, 385, 387, 388, 390, 392, 393, 394,
395, 396, 397, 398, 399, 4 0 ]; 402, 403. 404, 405, 406,
407, 408, 415, 422, 425, 426, 452, 457, 458, 461, 468,
472
Haleb Eyyubleri, 10
Halc*b Kaps, 363, 426
Haleb Reislii, 378
Haleb Seluklu Devleti, 372, 373, 376, 378, 379, 382. 383,
384, 385, 386, 390, 393, 394, 395, 398, 400, 404. 408,
415,416,
Haleb Seluklular, 154, 374, 399, 403
Haleb Trknenleri, 489
Haleb-Kayseri Kervan Yolu, 465
Halef, Bahaiiddevle, 116, 117
Halef bin Mlib, 110, 123, 358, 359, 386, 387
Halife Cani, 194
Halifelik Saray, 113
Halil Bahadr, 489
Halil Bey, Erefolu, 487
Halkn Hal Seferi. 153
Hama, 143, 198, 252, 343, 353, 358, 400, 416
Hamdanoullan, 3, 5
Hamza bin Mucir. Ebl-Al, 520
Hamza, Seyyid erefeddin, 491, 492
Hamza, emsddin, 459
Hanef mezhebi, 188, 514
Hanefler, 226
Hani, 410
Hnikin, 30
Hankh, 523
Hanlincan, 189, 190
Hanolu Harun, 53, 56, 59, 339, 340, 341. 344
Hansalar, 507
Hanzii, 37
Hara kalesi, 460
Harak, Eb Muhanuued, 219
Haram, Cemaleddin llkafut, 263, 284
H a rb ,116
Harbi, 105,141
Harem, 508
Hrezm, 2, 3, 20, 22, 23, 24, 28, 29, 52, 77, 118, 149,
151, 152, 216, 217, 219, 220, 221, 292,334,518
Hrezm, Eb Tahir, 118
Hrezmliler, 265, 293, 294, 372, 469, 470
Hrezmah, 151, 293
Harezmah, Ayniddevle, 246
Hrezmah Kutbeddin Muhammed, 200
Hrezmah Muhammed bin Anutekin, 205
Hrezmahlar, 2, 279, 280, 286, 290, 292, 294, 331, 334
Harezmahlar Devleti, 152, 285, 326
Haric, Eb Yezid, 5
Haricler, 9, 301
Hrirn, 361, 425
Harput, 38, 57, 72, 73, 424, 432, 437, 443, 464, 465, 486
Harput kalesi, 465
Harran, 11, 108, 144, 148, 185, 194, 359, 385, 389, 391,
4 0 4 ,4 3 2 ,4 5 8 ,4 6 6 ,4 7 0
Harrekan, 158
Harafiyye, 58
Harun Bura Han, 17
Harun Reid, 4
Harun, Hrezmah, 22, 23
Ilrun, Eb Nasr, 5
Has Balaban, 487
Has Bey bk. Belenger
Has tnal, 56
Hs arazi, 510
Haan (Karahanl sultan), 119
Hasar Bey, Ebulgazi, 427
Haan Bey, Kayseri emri, 153, 154, 431, 434
Haan bi Ali, 200
Haan bin Sleyman, 118
Haan bin Tahir, 110, 428
Haan Gaznev, Seyyid, 520
Haan Sab bah ,120,121,122, 131, 190, 515
Haan Tekin (Ebulmeali), 211
Haan (ehzade). 34, 35
Haan, emr, 414
Haan, Ihtiyarddin, 445
Haan, Izzeddin, 290, 291
Haan, Nsruddevle, 58
Haan, Ntsrctddin, 485
Haan, Rkniiddin, 3
Haan, erif Eb Ali, 92, 362
GENEL DtZN
Hasankale, 35
Hasankeyf (Hsn Keyfa), 73, 104, 256, 385, 404, 410, 445,
450
Hasar Yzr, Eb Muhammed, 5
Hasbeg, 321
Hasbey, Nusretddin Arslanapa, 264, 267
Hasouz, emseddin, 475
Hss arazi, 516
Hassa Kuvvetleri (Gulamlar), 512, 513
Himi ailesi, 390
Hak, 29
Hatice Arslan Hatun, 42, 45, 113
Hatir Muhammed bin Hseyin, 190
Hatun Divan, 512
Hatun-i Kirman, 270, 274, 333
Hatun-i Rkn, 315, 320, 328
Haydar bin irgr, 246, 248
Hayr Han, 400
Hayl-ba'lar, 514
Hazar Denizi, 1, 7, 34, 52
Hazar Trk Devleti, 1
Hazar Tlirkleri, 15, 60
Hazarlar, 2, 15, 55, 94
Hzr kalesi, 339, 383
Hzr Sleymn, 353
Hzin, Kemaleddin Muhammed, 253, 254
Hazreti Isa, 7, 152, 155, 381
Heinrich, 152
Hemedan, 30, 34, 36, 42, 43, 44, 52, 62, 63, 64, 79, 80,
87, 158, 163, 164, 165, 168, 169, 171, 190, 194, 198,
206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 232,
236, 237, 238, 240, 241, 242, 244, 245, 246, 247, 248,
249, 252, 253, 254, 258, 259, 260, 261, 263, 264, 265,
266, 269, 270, 273, 274, 275, 278, 279, 280, 281, 282,
283, 284, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 301, 302,
304, 306, 316, 317, 322, 365, 367, 368, 372, 391, 400,
508,515
Henedan, Sungur, 270
H ennab,299
Henri, stanbul Ltin imparatoru, 454
Herat, 24, 27, 28, 29, 52, 82, 83, 114, 116, 131, 149, 207,
222,223,225
Heri Rud, 222
Herve, 39
Hetum, 461,472,473
Hevve Kaps, 53
Hezresb, 217, 221
Hezresb (Huzistan hkimi), 302
Hezresb, Taciilmlk Eb Klicar, 41, 42, 43
Hezr Sni, 277
Hezaristan, 207
Hezbn, Ebulheyca, 31
Hristiyanlar, 6, 8, 9, 51, 71, 90, 103, 108, 134, 152, 153,
154, 155
Hsn Keyfa (Hasankeyf), 169, 197
Hsn Mansur, 257
Htay, 218
Httn, 9
Ht ilesi, 140, 363
Hicaz, 5, 125, 126, 133
Hilfet Saray, 114
Hil'at, 503, 504
Hille, 79, 101, 110, 159, 164, 165, 166, 169, 170, 172,
175, 181, 182, 185, 208, 212, 233, 240, 249, 250, 251,
2 5 3 ,2 5 9 ,2 6 5 ,4 0 5
583
Hindistan, 3, 19, 20, 24, 31,188, 202, 216, 517, 518

Hocend, 2. 218
Hocend, Sadreddin Muhammed, 259
Honas, 58, 453
Horasan Meliki, 201
Horasan Slr, 38, 39, 53
Horasan Slr Kuyusu (Bi'rli Sln Horasan), 53
Horasan Seluklular, 200
Horasan, 2, 4, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26, 29, 31, 49, 52,
58, 60, 77, 83, 95, 99, 103, 104, 105, 114, 116, 117,
118, 119, 122, 128, 131, 132, 146, 149, 150, 151, 156,
157, 162, 163, 165, 167, 171, 188, 189, 202, 204, 207,
208, 209, 210, 211, 213, 214, 216, 217, 218, 220, 221,
222, 224, 225, , 239, 241, 243, 244, 253, 277, 279,
300,
315, 316, 317, 318, 319, 321, 327, 328, 344, 364,
368, 499, 514
Horasanllar, 160, 366
Hoin Kalesi, 54
Hoten, 2
Hoy, 46, 170,290
Huand Hatun, Mahperi, 525
Hugo von Tubingen, 152, 153
Hugue de Vermandoi, 153, 381
Hugue, II., 257
'
Hugue, Kbrs kral, 456
Hlvan (Lristan), 30, 97, 100, 165, 248, 249, 265
Humar ta, 101, 103
Humartekin Savab, 45, 47, 105,127, 133, 134, 135, 307
Humus, 110, 122, 123, 155, 198, 252, 343, 348, 358, 359,
376, 377, 378, 379, 383, 384, 385, 400, 401, 409, 412,
414,415,416
Hnkar, Alpku, 254, 259, 260, 264, 267
Hurdik, 133
Hreh kalesi, 303
Husanddin, Demleolu, 395, 396
Husrev Haan bin Mbariz, 187
Huttal, 3
Huttalan, 28, 48, 223
Huva Rey, 188
Huvenc, 249
Huveyza, 253
Huzistan, 3, 41, 43, 127, 158, 159, 161, 162, 163, 164,
171, 177, 207, 232, 242, 249, 251, 253, 263, 264, 268,
270,
271, 275, 276, 2 8 2,284,288
Hkmet mensuplar (memurlar), 516
Hlag, 11, 476, 478, 489, 491, 492
Hiilefyi Ridn, 99
Hrmz, 301
Hsan, Hajukol, 468, 472
Hsameddin, Emri Hcib, 292
Hsameddin Kaymer, 469
Hseyin (emr), 186
Hseyin bin Ahmed, Eb Abdullah (San'al), 5
Hseyin bin Ali Tura, 232
Hseyin bin Kutlutekin, 193
Hseyin bin Mhenn, 125, 126
Hseyin Kain, 121
Hseyin, Aleddin, 222, 223, 225
Hseyin, Cenahliddevle, 155, 369, 372, 373, 374, 375,
376, 377, 378, 379, 381, 382, 383, 384, 393, 407, 408,
4 0 9 ,4 1 0 ,4 1 2 ,4 1 4 ,4 1 5 ,4 1 6 ,
Hseyin, Eb smail, 232
Hseyin, Taciiddin, 485
Hiisrev, 89
Hz. Ali, 111, 119
584
GENEL DtZN
tbrahim, Bedreddin, 484

brahim, Danimendli, 439
tbrahim, Ebulmuzaffer, 211
brahim, emr, 438
- I brahim, Kureyolu, 364
brahim, Ukayl, 140, 141
Idr, 1
I-Ege, 428
Ilgn, 462
el, 440, 461
Irak, 3, 4, 6, 8, 10, 39, 41, 60, 62, 64, 164, 171, 177, 182,
drB, 5
185, 205, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 216, 231,
Ig Emirleri, 321
233, 237, 242, 248, 252, 253, 254, 260, 265, 269, 277,
278,
280, 281, 284, 285, 290, 291, 292, 311, 318, 320,Ig (ic) Kalesi, 187
diler, 516
322, 332, 333, 362, 364, 368, 370, 388, 522
Ihid, 5
Irak Bveyhollar, 32
kbal, Candar Cemleddin, 261
Irak emirleri, 292, 293
Ikta sistemi, 516
Irak Seluklu Devleti, 207, 208, 212, 213, 214, 231, 242,
II - Kavit, 190
243, 248, 249, 259, 261, 262, 265, 275, 276, 277, 279,
Ilarslan, 279
282,
285, 437, 503
llbeyi, Porsukolu, 163, 167, 391
Irak Seluklular, 46, 211, 213, 214, 215, 222, 224, 280,
ildeniz (emr-i Alem), 288
281, 284, 286, 291, 294, 311, 312, 316, 317, 318, 322,
ildeniz. emseddin. 6. 255, 258, 259, 267, 269, 270, 271,
332, B34, 504, 508, 511, 514, 520
272, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 282, 317
Irak Trkmenleri, 21
lldenizliler, 285, 286, 292
Irak Acem (Cihal), 207
fldenizolu, 85, 350
Irak Arap (Mezopotamya), 207
llgaz, Necmeddin (Artuklu), 159, 160, 165, 166, 169,
Irak Kalesi, 123
170, 172, 174, 179, 182, 185, 194, 195, 196, 197, 199,
slav (Rus), 60
233, 235, 236, 278, 372, 374, 386, 387, 388, 389, 393,
sparta, 448, 525
400,
401, 403, 404, 408, 433, 437, 438
Istahr Kalesi, 275
Ilhanllar, 484
Istahr, 30
ili, Zahrliddin, 452, 455
lig Nasr Han, 2, 17, 18
- 1tlim erbab, 516
ilmiye tekilt, 515
tbn Allan, 126,127
tlyas, 52
tbn Ammar, Fahriilmlk, 192, 193, 4X3, 416
madeddin Ebul-Berekt, 253
tbn Atta, 189, 190
mad-i ehriyar, 520
tbn Behmenyar, Amidddevle, 127, 128, 129
tmm, 53, 56
tbn Bib, Nsriiddin Hseyin bin Muhammed, 469, 521
Imm kalesi, 341
tbn Hbeyre, 259, 269, 272, 274
inal (nvan), 499
tbn Kudana, 108
nal, emr, 438
tbn Muhari, 96
nal, MeUkleref, 12
tbn Munkiz, 195
naloullan, 179, 280
tbn Mlib, 123
nan (emr), 265, 269, 272, 273, 274, 276, 277, 279
tbn Mnzev, 344
nan (lkap), 455
tbn Porsuk, 244
inan Bey, 42, 44
tbn Sadaka, 234
nan Hatun, 286, 287,290, 291, 292, 293
tbn Skha, 84, 347
inan, Hiisameddin, 275, ,
tbn Sleyha, 412, 413, 416
inan Mahmut, 287
tbn Toganyiirek, 272, 276
nan Yabgu (emr hur), 158,160,163
bnladm, 15, 363, 366, 394, 399
ince Minare, 525
bnl-Bazdar, 276
intiar bin Yahya el-Masmd, 85, 349, 350
bniil-Cevz, 519
Iran, 3, 4 ,1 6 , 20, 26, 30, 41, 64,108, 120, 281, 401, 497,
bnlesr, 1 2 1 ,147,177, 369, 376
518, 524
bniil-Hebbariyye, 519, 520
tranllar, 253, 516
bnlhuteyt, Ebu Ali, 426
bnlmahleban, Ebilganim, 46, 63, 64
Iranah (melik), 156, 308, 309, 310, 523, 515
Isa Bri, 94
Ibnlmsline, Ebulkasm AH, 40, 44, 45, 49 /
tbniir-Rv, 107
Isa (Devser hkimi) ,405
tsaakios, 7
tbnzzerrad, 96
brahim (Gazne sultan), 52, 78, 83, 151
tsabelle, 461
brahim (nalolu), 179, 432
Isfahan, 3, 27, 30, 34, 48, 52, 53, 63, 64, 71, 72, 73, 77,
brahim (Muhammed bin Ali'nin olu), 4
83, 84, 88, 93, 94, 95, 96, 101, 103, 104, 105, 107,
brahim bin Mm, 187
108, , 112, 113, 114, 117, 118, 120, 121, 124, 125,
tbrahim Mervez, 219
128, 131, 133, 134, 137, 138, 139, 141, 144, 145, 146,
brahim Tanga Han, 52
147, 156, 157, 158, 161, 162, 167, 168, 169, 171, 172,
brahim Ynal, 4, 24, 27, 28, 29, 30, 32, 34, 35, 36, 39,
173, 174, 177, 178, 180, 181, 183, 184, 186, 187, 188,
42, 4 3 ,4 4 , 4 5 ,4 7 , 5 2,116,301
189, 190, 191, 196, 203, 206, 207, 239, 245, 246, 250,
Hz. Hseyin, 111
Kz. mer, 72
GENEL DIZN
252, 253, 258, 260, 261, 265, 268, 275, 276, 277, 281,
284, 288, 289, 290, 302, 303, 306, 307, 308, 322, 348,
349, 358, 359, 360, 364, 367, 368, 369, 371, 406, 425,
4 2 7 ,4 2 8 ,5 1 5 ,5 2 2
Isfahan, Ziyaeddin, 270
taferyin, 162
leficab, 2
Isfizar, 27, 52, 83
Ishak, Mengcekolu, 437
skandinav, 56
skender, 425
skenderiye, 86, 350
skenderun, 361, 425
smaliler, 308
smail (emr), 308
smail (Basra emri), 310
smail bin Ahmed Niabur, 520
smail bin Arslanck, 181
smail bin Ebrem, 116
smail bin Yakut, 139, 170
smail Muntasr, 17
smail (Saman), 2
smail (Hz. Ali neslinden), 119
smail, Antakya ghnesi, 360, 424, 425
smail, Danimendli emr, 443
smail, Hrezmah, 23, 24, 28
smail, Kutbeddin, 95
Ismailler, 5 ,1 1 7 , 119, 120, 121, 278
Ispanya,4
Ispehbediyye, 191
spehbud Sabve bin Humartekin, 160,185
srail bk. Arslan Yabgu
srail lkesi^ 343
Islahr, 187
stanbul, 34, 36, 56, 57, 58, 60, 61,62, 71, 88, 89, 91, 92,
129, 152, 153, 380, 413, 422, 427, 428, 429, 430, 435,
4 3 7 ,439,440, 442,443,448,452,472,478
stanbul Boaz, 423, 522
stanky, 429
Isuli, 39
raf- memlik, 512
talya, 430
talya Normanlan, 56
talyan, 152
til Bulgarlar, 2
til rma, 2,473
vane bin Eb Leys, 254
zmir, 8, 428, 429, 434, 440
zmit, 89, 90, 92, 152, 427, 430
znik, 90, 92, 93, 152, 153, 360, 422, 423, 425, 427, 428,
429, 430, 431, 435, 440,453, 456, 473, 476, 478
zzeddin Hseyin, 207
tzzddevle bin Sadaka, 160
Izzlmlk, 139, 143, 145,146, 256,258
-JJavakhet, 50
Joscelin, 185, 194, 195, 385, 388, 391, 405
Joscelin, IL, 256, 257
Joseph Tarkhaneiotes (Tarhan), 61
Justinianus, 6, 56, 76, 95., 129,137
585
-K Kaaim Biemrillah, 4, 5, 24, 27, 30, 36, 40, 41, 42, 43, 44,
45, 49, 51, 63, 64, 72, 74, 77, 81, 98, 113, 125, 302,
422,499,503
Kad Burhaneddin Eb Nasr bin Mesud Anev, 521
Kadky, 58, 422,423
Kadir Han Cibrail bin uer, 150, 151
Kady- leker, 516
Kadil-Kudt, 515
Kadisiye, 72
Kafkas Dalar, 50
Kafkaslar, 1, 37, 136
Kafkasya, 55, 94, 95, 202, 235, 459
Kafdoullan, 287, 292
Kh, 116
Kahire, 6, 8 ,1 0 , 11, 86, 120, 125, 350, 351, 356
Khta, 462, 470
Kah tan, 94
Kakketh, 94
Kkuye ailesi, , 183, 311
KkuycoUar, 30
Kal'atulcebel, 10
Kaiavun, Melikbasr Seyfeddin, 10, 11, 12
Kale-i Kh, 313
Kaletiil-Beyza, 254
Kalicar, Altiddevle Ebu, 183
Klincar (Kalencer) Kalesi, 20, 21, 31
Kamerddin Lala, 461
Kamil, nakib, 49
Kmyr, 30
Kangarm, 50
Kapar (Emr-i Kebr), 38
Kapda, 429
Kar-agahan, 510
Kara Arslan Beg bin ar Beg (Kavurt Bey), 502
Kara Arslan Bey (Kirman Seluklu), 312
Kara Arslan, Artuklu, 256, 257, 443
Karaaa, 435
Karaca, emr, 376, 398
Karaca, Hiisaneddin, 469
Karaca Sak, 190, 205, 206, 212, 213, 242, 243, 244
Karadeniz, 91, 92, 95 422, 423, 431, 438, 439, 446, 452,
4 5 3 ,456,480, 522
Karaevli, 1
Karagz, 287
Karahan (Kpak hkmdar), 202
Karahanl Devleti, 2 ,1 6 , 53
Karahanllar, 3, 17, 18, 19, 20, 21, 24, 26, 52, 56, 76, 77,
78, 82, 83, 112, 116, 118, 137, 150, 151, 200, 205,
2 16.218 .2 2 4 .2 4 1 .5 0 4
Karahtaylar, 2, 217, 218, 219, 220, 223, 445
Karakz, Fahreddin Kutlu, 291, 292
Karaku, 318,
Karaman blgesi, 54, 57, 447, 457, 485
Karamanllar, 487, 488, 489
Karamanoullan, 11, 491
Karanbiy Mehed, 366
Karasungur (emr), 214, 244, 245, 248, 251, 252, 253,
254.255.504
Karatay, Celleddin, 469, 475, 476
Karatay Medresesi, 525
Karatekin ayr, 245, 259, 263
Karatekin, Gazneli, 26
Karatekin, Seluklu emri, 92, 107, 424
586
GENEL D lZ lN
Kemaleddin Kmyr, 464, 465, 466, 468, 469

Kar kn, 1
Kemaleddin, Tiflisli, 490
Karluklar, 218, 339
Kemallmlk (Vezir), 127, 231, 232
Karmasn, 30, 169
Kemallmlk, 127, 231
Karmatiler, 95, 96, 97, 98, 99, 100
Kemendciler, 512
Kars, 37, 38, 50, 7 6 ,9 4 ,2 7 7
Kemnn kalesi, 340
Karthili, Kartl, 50, 55, 94
Kerec, 79, 139,232,234
Karva, Ukaylolu, 32, 33
Kerek, 304
Karzuv ebankareleri, 187
Kerh Mahallesi, 41
Kasm Emril'mtiminin, 42
Kemir, 20
Kasran, 47
Keyferidun, Celleddin, ehzade, 452, 455, 459, 460
Kastamoniates, Niketas, 429
Kastamonu, 424, 438, 446, 450, 463
Keyhsrev I., Gyaseddin, 446, 447, 448, 449, 451, 452,
Kaz, 209
453, 454, 455, 456, 508, 521, 525
Kn, Eb Nasr Ahmet, 208
Keyhsrev II., Gyaseddin, 463, 468, 469, 470, 471, 472,
Kgar, 2 ,1 1 8 ,1 1 9 ,2 0 7
4 7 3 ,4 7 4 ,4 7 5 , 487
Ka, Fahreddin, 279, 281
Keyhsrev III., Gyaseddin, 480, 481, 483, 484, 485, 486,
K, Muineddin, 292, 293
487
Katakalon, 35
Keyhsrev, Zeyneddin, 317
Katif, 9 6 ,9 7 ,2 7 7 ,3 1 2
Keykvus I., zzeddin, 453, 455, 456, 457, 458, 459, 486,
Katvan, 218, 222, 223
508.521.525
Katvan Sava, 255, 259
Keykvus II., zzeddin, 475, 476, 477, 481, 489, 502, 521
K avdan,151
Keykubad bin Hezresb, 181
Kavurt (el-Melk el-dil Kara Arslan), 27, 29, 30, 44, 52,
Keykubad I., Aleddin, 453, 455, 456, 457, 459, 460,
53, 74, 75, 78, 79, 80, 81, 87, 90, 299, 300, 301, 302,
461, 462, 463, 464, 465, 466, 467, 468, 503, 521, 524,
303, 304, 305, 306, 307, 310, 500, 502, 514, 518, 523
525
Kawasyana kilisesi, 360
Keykubad II., Aleddin, 502
Kay, 1
Keykubad III., Aleddin, 475, 476, 490, 493
Kayr Han, 465, 468, 469
Keykubadiye saray, 467, 468, 483
Kaytbay, Melikleref, 12
Keysun, 197
Kaymaz, 270
Khaator, 38
Kaymaz, emr, 414
'
Kaymaz, Samsamddin, 472
Kbrs, 11, 429, 453
Kbrs Hallar, 461
Kaymazolu, 264
Kbrs Krall, 456
Kaymazoullan, 269
Klavuzoullar, 488
Kays, 96, 97
Kl Arslan I., 152, 153, 154, 176, 177, 178, 179, 180,
Kayar, emr, 259
189, 384, 385, 387, 413, 428, 429, 430, 431, 432, 433,
Kaysariyye, 11
Kayser Bey, 326
435.438,508
Kl Arslan II., 440, 441, 442, 443, 444, 445, 446, 447,
Kayser, Alemiiddin, 458
4 4 8 .4 5 0 .4 5 1 .4 5 2 .5 2 5
Kayser, Celleddin, 455
Kl Arslan III., 452
Kayseri, 54, 56, 57, 58, 61, 88, 92, 153, 154, 341, 427,
431,
441, 442, 443, 446, 449, 453, 457, 459, 460, 462,Kl Arslan IV., Rkneddin, 475, 476, 477, 478, 479,
480,481,482, 485, 489, 502
464, 467, 468, 469, 471, 472, 476, 477, 478, 482, 483,
Kl Arslan, ehzde, 469
484, 486, 487, 488, 489, 525
Kl Arslan V., 493
Kayserah, Muizzeddin, 446, 452, 453
Kazern, 187
Kl Arslan, zzeddin, ehzde, 466, 468
Knal Ada, 72
Kazvin, 30, 48, 120, 122, 167, 190, 214, 246, 250, 275,
Knk boyu, 1 ,1 5 , 16, 20, 352, 501, 502
276,278, 286, 292,522
Knnesrin, 362, 376, 409, 426
Kazvin Kalesi, 245,264
K eban,434,439
Kpak Tiirkleri, 60
Keban kalesi, 457
Kpak, Ferah, 309
Kedrenos, 61
Kpaklar, 17, 29, 52, 202, 235, 236, 437
Kefersd, 470
Krgzlar, 2
Kefertab, 109, 199, 358, 362, 401, 426
Krhan bin Karaca, 198
Krm, 459, 463, 479, 486
Kefertb kalesi, 383
Kehfl-enm, 49
Krkaa, 434, 444
Krkpnar kalesi, 489
Kekavmenos, 35
Kelm Kalesi, 190
Krehir, 463, 525
Kelbiano, 434
Kss (K'sos=Aksos), 53
Kvameddin, 327
Kelboullan, 350, 351
Kelkit, 38, 89
Kvam, 520
Kzk, 1
Kell kalesi, 383, 384
Kzl, bey, 21, 29, 31
Kemadin (Kumadin), 518
Kemah, 38, 437
Kzl, emr, 213, 214
Kzl (Emri hur), 240, 241, 244, 248, 255
Kemal Eb iic, 263
GENEL DZN
Kzl Arslan, Atabek, 274, 276, 282, 286, 287, 288, 290,
291, 292, 333, 410, 432, 508
Kzl Bey, Azizddevle, 30
Kzl Deniz, 4, 5
Kzl Osman, 287
Kzl Sarig, 117, 122
Kzlda, 439
Kzlrmak, 39, 57, 88, 464
Kicaci, 38
Kikine, 96, 97
K ihab,278
Kilap kabilesi, 42
Kilapoullan, 84, 339, 340, 341. 347, 353, 354, 357. 359,
361,378
Kilya (Kiliya) kalesi, 282
Kimekler (Kpaklar), 1
Kios (Gemlik), 427
Kir (Kyr) Vart, 460
Kirman, 3, 27, 29, 52, 53, 75, 78, 81, 87, 88, 120, 156,
187, 188, 268, 270, 280, 281, 299, 300, 301, 302, 303,
305, 306, 307, 308, 310, 311, 312, 313, 316, 317, 318,
319, 320, 321, 322, 323, 324, 325, 326, 327, 328, 329,
330, 331, 332, 333, 500, 502, 514, 515, 518, 520, 523,
524
Kirman Seluklular Devleti, 29, 53, 313, 314, 326, 333,
334,51 3 ,5 1 5 ,5 2 3
Kirman Seluklular, 87, 88, 156, 188, 201, 268, 280,
306, 307, 308, 310, 311, 312, 313, 315, 316, 323, 330,
332, 499, 500, 502, 514, 523, 524
Kirman, Ebulfazl, 219
Kirmanllar, 270, 332
Kirmanah, 211, 304, 306, 310, 311, 312,
Kiy el-Herras, 176
Kocaeli, 422
K od an ,130
Komana, 444
Komitzes, 435
Komnenos ailesi, 453
Komnenos, I. Aleksios, 6, 88, 89, 91, 92, 93, 152, 153,
179, 194, 380, 423, 427, 428, 429, 430, 431, 433, 435,
436, 437
Komnenos I., Manuel, 439, 440, 442,443,444, 445, 448
Komnenos II., Ioannes, 251, 252, 438, 439
Komnenos III., Ioares, 437, 438, 439
Komnenos, Aleksios, Rum Ponts krah, 453, 456
Komnenos, David, 453
Komneno, lsaakios, 38, 88
Komnenos, Manel, 57, 58
Komuk, 55
Kongrtay, ehzde, 484, 485,486
K onrad,153
Konrad III., 440
Konstantin, senyr, 473
Konya, 57, 90, 154, 431, 435, 436, 439, 440, 441, 442,
443, 446, 447, 448, 451, 452, 454, 455, 456, 459, 467,
471, 473, 476, 477, 478. 485, 487, 4 8 8 ,4 8 9 ,4 9 1 ,4 9 2 ,
4 9 3 ,5 2 1 ,5 2 4 , 525,526
Korkut (emr), 225
Kovdan (Kodan), 149, 152
Koyluhisar, 446
Kozaa, 485
Kozan, 11,452,457
Kln, 152
Krpe Arslan, Aleddin, 287, 288, 289
Krtimur, 490
587
Ks, 502
Kseda, 472, 437
Kseda Sava, 471
Kk-i irye, 309
Kubadabtid, 467, 469, 471, 478
Kubadiyan, 29
Kbanan. 326, 331
Kuba, 96, 97
Kubbe kalesi, 403
Kuhbetl-lslam 464
KbbeHitavSvis, 415
Kuds, 7, 9 ,8 4 ,8 5 ,8 6 ,1 0 6 ,1 5 2 ,1 5 6 ,1 9 4 , 195, 196, 197,
343, 346, 347, 349, 350, 351, 357, 374, 375, 376, 383,
389,
393, 394, 400, 404, 411, 412, 413, 417, 446
Kuds Krall, 378
Kfe, 111, 138, 165,265
Kufs, 300
Kh Kufcan, 300
Kuh, Ebulfevris, 321
Khistan, 27,116, 117, 120, 121, 122, 208
Kuhvane (Ukhuvane), 196
Kum 159, 167
Kuma, 115, 150, 200, 204, 205, 213, 218, 219, 222, 223
Kumadin ovas, 316,
Kumanlar, 7, 429
Kunis, 30, 191, 207, 277
Kumm, Eb Tahir, 207
Kur'an- Kerim, 294
Kurey, Ukaylolu, 3, 42, 45, 504
Kureyoullan, 364
Kurlu et-Trk, 83, 343, 344, 346, 357
Kurzhil, 361, 362, 426
Kueyr Ailesi, 108
Keyr, Ehl-Kasn, 131
Kutalm, Ebulfevris, 20, 21, 27, 30, 34, 35, 39, 42, 43,
4 6 ,4 7 ,4 8 ,4 9 ,7 4 ,3 4 7 ,5 0 4
Kutalmoullar, 63, 84, 88, 89, 90, 347, 348
Kutbeddin Muhammed (Atabek), 313, 314, 315, 319, 320,
321,
322, 323, 324, 325, 326,32 7 ,3 2 8 ,3 3 1
Kutbeddin Muhammed bin Anutekin, 152, 216
Kutlu (Lkap), 455
Kutluca, Bahaeddin, 460
Kutlug inan, 286, 289, 290, 291, 292, 293
Kutluah, 491
Kutluk, Tatdr, 289
Kutluk Tekin, 157, 186
Kuvayk ay, 376
Kuveydan, Fahreddin, 267, 270
Ky Gebran, 310
Kuzey-Afrika, 4, 5, 6, 9, 346
Kuzey-Arabistan, 9
Kuzey-dou Anadolu, 37
Kuzey-Irak, 9, 42, 101, 358, 359, 361, 363, 364, 373, 426
Kuzey- Kafkasya, 202
Kuzey-Kirman, 300
Kuzey-Sriye, 53, 54, 56, 57, 107, 108, 110, 122, 140,
339, 340, 341, 342, 343, 352, 353, 355, 356, 357, 358,
361, 362, 363, 370, 399, 4 1 0,422, 426, 428, 439, 440,
469,508
Kk Menderes, 434
Kk, Zeyneddin Ali, 257, 269
Kherge Noyan, 485
Kiihran, 290, 291
Klerkin (Kuzerkin), 1
Kl&ang, 49
GENEL DIZN
588
Ktinbed-i Tuml, 47
Kiinhedhane, 451
Kndiir. Amidlmiilk Eb Nasr Muhammed, 27, 41, 44,
46,
47, 48, 49, 74, 515
Kr Irma, 50
Ktahya, 445. 4-46
Rtnyis. 94
Kveliskr, 50
-L Lnm, Melikiinnasr. 491
Ladik. 454
Lamclar, 512
Lamii Giirrn, 519
Lampp Irma. 93
Lttodicea, 58
Laskaris, Manuel, 454
Laskaris, Theodoros, 453, 455; 478
Latin Devleti. 156
Ltinler, 518
Latmin, 122,362
Latminliler, 122
Lzkiye, 109. 412
Le Puy, 153
Lenger, zzeddin, 324
Leon Debutenes, 62
Leon II., 449, 454, 455, 457, 461
Leker-i kalb, 513
Libya, 9
Lidinillah. Nasr, 235, 288. 289, 290
Lihf, 259
Liparit, 19, 34, 35, 36, 94
Liva, 503
Loren, 382
Lori, 50
Lois VII., Saiut. 440
Lilii. emr, 198, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 402,
403
- MMaarretmisrn kalesi, 385
Maarretnnman, 199, 340, 343, 358, 362, 373, 383, 392,
401,426
Macaristan, 152
Macarlar, 7, 152
Madun geidi, 320
Marb, 336
Mhan nehri, 327
Mahan, Rstem, 317
Maliki Kalesi, 259
Mahmud H riz m , 519
Mahmut (emr), 60
Mahmut (Gazne sultan), 3, 19, 20, 21. 22, 23, 27, 31, 46,
125,
236, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 255
Mahmut (Mirdasolu), 53, 56, 59, 90, 339, 340, 341, 342.
343, 344
Mahmut b. Melikah (Seluklu), 114, 129, 133. 137, 138,
139,
145, 147, 149, 156, 157, 367, 368, 406, 499
Mahmut b. Melikah, 275
Mahmut bin Anasolu, 291
Mahmul II. bin Muhammed (Karahanh). 211. 218. 224,
225
Mahmut bin Muhammed Tapar, 202, 203, 204, 205. 206,

207, 208, 209, 210, 211, 212, 231. 232, 233, 234, 235,
259,
437, 438, 503, 505, 511
Mahmut I., Ebul-Kasm (Karahanl). 150
Mahmut Kaan, 213. 226
Mahmut, Emri Br, 292
Mahmut, Mecdeddin, 321
Mahmut, Muzaffirddin, 452
Mahmut, Nsrddin, 458
Mahmut, erefeddin, 475
Mahmut, ihaheddin, 272, 274
Mahmttah, 313
Mahperi Hand Hatun Kmbeti, 525
Makedonya, 7 ,3 9 ,4 3 7
Makisin, 185
Makri Krfezi, 519
Malatya, 38, 39, 54, 57, 89, 153, 342, 384, 411, 424, 430,
431, 432, 433, 435, 438, 439, 440, 441, 443, 445, 446,
449, 451, 452, 453, 455, 456, 458, 462
Malazgirt, 7, 36, 37, 38, 58, 59. 60. 61, 62, 63, 64, 65, 67,
70, 71.75, 77, 253, 444, 464
Malazgirt Meydan Sava, 8, 62, 72, 88, 360, 424
Malazgirt Zaferi, 72, 73, 75
Mlik, emr, 404
Malya ovas, 471
Manavgat. 461
Mancnk, 513
Mancnklar, 512
Manglak, 52, 76, 217, 507
Mani, 470
Mansur, 21
Mansur (Dbeysin kardei), 233, 234
Mansur (emr), 141
Mansur Cami, 44
Mensur, Amidddevle, 101
Mansur, Bahaddevle, 79, 80, 110
Mansur, Bahaiiddin, 101
Mansur, Ebu Cafer, 216, 250
Mansur, Eb Cafer, Abbas, 4
Mansur, Eb Kamil, 185
Mansur, Kutalmolu, 49, 56, 63, 90, 91, 347, 421,423
Mansur, Mervanolu, 101,102, 103,104,105, 141, 359
Manuel Btumites, 153
Manyas Gl, 435
Mara, 56, 89, 108, 154, 197, 341, 360, 361, 424, 431,
432, 434, 438, 439, 441, 442, 457, 458, 461
Mardin, 32, 73, 103, 104, 185, 197, 198, 199, 235, 386,
388,
389, 400, 403, 404, 405, 443, 450
Marmara Blgesi, 424
Marmara Denizi, I, 58. 72, 91, 92, 422, 423, 427, 429,
431
Masam kalesi, 456
Massav. 11
Mauk, 243
\
Mateos, Urfah, 73, 95, 433
Maverannehr, 2, 3, 4, 16, 17,18, 19, 20, 73, 77, 82, 117,
134, 151, 162, 171, 188, 206, 217, 218, 220
Mavropus, 7
Mavrozomes, Manuel, 452, 453, 461
Mazenderan, 205, 207, 218. 294
Me'mun, 116
Mecdddin Ebubekir, 459
Mecdlmlk Ebul-Fazl Blsn (Kumm), 129, 130, 157,
158
Medine, 125, 126. 171
GENEL DZN
Mehd, Abbas, 4
Mehd, Eb Muhammed Ubeydullah, 5
Mehdi, 120
Mehdl-Irak, 201
Mehmelek Hatun (Melikah'n kz), 113, 132, 133
Melmelek Hattn (Sultan Sencer'in kz), 206, 211, 240
Mehmet Bey, Kerimddin, 484, 485
Mehmet b. Erta, 44
Mehmet, Cemaleddin, 490
Mehmet, Demle (Dilna)olu, 57, 63, 88, 101, 104, 352,
354,355,356
Mehmet, Fatih Sultan, 463
Mehmet, Muineddin, 490
M ekke,125, 1 2 6 ,1 3 4 ,1 3 9 ,1 4 0 ,1 7 1 , 207, 403
Mekran, 207
Mekrnat, 318
Melike Hatun, 468
Melikah (sultan), 42, 50, 52, 66, 74, 76, 77, 78, 79, 80,
81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 92, 93, 94, 95,
97, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109,
110, 111, 112, 113, 114, 115,116, 117, 118, 119, 120,
121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131,
132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 140, 141, 143, 146,
149, 150, 156, 157, 191, 201, 204, 304, 305, 306, 307,
348, 349, 350, 354, 355, 356, 357, 358, 361, 362, 363,
364, 365, 367, 370, 371, 406, 410, 421, 423, 425, 426,
427, 428, 499, 500, 504, 505, 508, 510, 512, 514, 519,
520
Melikah b. Berkyaruk, 168, 172,174, 175, 176
Melikah bin Mahmul, 257, 259, 260, 262, 263, 264, 269,
271,275
Melikah bin Muhammed, 268
Melikah b. Rdvan, 396
Melikah bin Selukah, 266
Melikah b. Turul III., 291
Melikah, Kutbeddin, 446, 447, 448
Melikiil- Arap vel-Acem, 49
Melikil-tslm, 49
Melikiil-Mank vel-Manb, 42
Melikldil, 9 ,4 5 0 , 452, 461, 462
Meliklaziz, 9, 458
Melikiilefdal, 9
Melikleref, 9 ,4 6 1 , 462, 464
Meliklevhad, 9
Meliktlfriz, 9
Meliklkmil, 9, 465, 466,468
Meliklmansr, 257
Meliklmuazzam, Eyyub, 9 ,3 5 2 ,4 7 1
Meliklmuzaffer, 468
Meliklmcahit, 468
Meliknnasr Salahddin, 468,471
Melikssalih, 471
Meliks-Sevahil, 513
Melikzzhir, 9, 457, 458
Melissenos, Nikephoros, 58, 423
Memlkler, 10, 483, 491
Memlkl Devleti, 12
Menbic, 56, 59, 7 0 ,8 7 ,1 0 8 ,1 0 9 ,3 4 1 ,3 5 3 ,3 5 6 ,3 5 7 ,4 5 8
Menbic kalesi, 375. 404
Mencekolu, 360, 425
Menderes rma, 440, 448
Menderes Vadisi (Milet), 452, 453
Menerd, 76
Meng Han, 476, 478
Meng Noyan, 482
589
Mengbars (Atabek), 244, 252, 253

Mengbars b. Bribars, 177,181
Mengbars, hne, 205, 231
Mengbars, Abbasi emir, 267
Mengiiciik, 63, 89
Mengcekliler, 72, 437
Menur, 231
Mentee ili, 489
Menteeoullan, 485
Meraga, 170, 171, 194, 215, 235, 245, 249, 251, 258, 259..
261, 264, 274, 276, 278, 280, 287, 288, 289, 391, 464
Merend, 50, 76
Merciidabk, 340, 379, 409, 410
Merdanah, 304
Merdavic, 30
Merv, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 40. 44, 52, 74. 76, 110.
114, 115, 130, 131, 146, 149, 151. 200. 201, 205, 215,
217, 219, 220, 223, 224, 225, 299, 326, 369, 508, 515,
518, 523
Mervanoullar, 33, 42, 59, 101, 104, 105. 141. 339, 357
Merve, 99
Merv ahcn, 114
Mervrrd, 49,114
Meryemana kilisesi, 360, 425
Meryemniin (Marmarain), 51, 76
Merzuban kalesi, 458
Merzuban, Meyyidddin, 256, 258,
Mescid-i Bzr- ah, 523
Mescid-i Melik, 523
Mesleme bin Abdiilmelik, 36
Mesd bin Azz, erefddin, 520
Mesudler, 263
Mesut b. Muhammed Tapar (Irak Seluklu), 197, 198,
205, 211, 212, 213, 214, 215, 216, 222, 231, 232, 233,
234,
241, 242, 243, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251,
252, 253, 254, 255, 256, 258, 259, 260, 261, 262, 265,
3 11,391,520
Mesut bin Yhz et-Trkmen, 115
Mesut I., Izzeddin, 433, 436, 437, 438, 439, 440, 441, 442
Mesut II., Gyaseddin, 486, 487, 488, 489, 490, 491, 524
Mesut b. Erta, 52
Mesut, Artuklu, 461, 462
Mesut, Gazne sultan, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 31, 83
Mesut, III. Gazneli, 201, 310
Mesut, Hatrolu erefeddin, 482, 483, 484
Mesut, Izzeddin, AkRimgur'un olu, 239
Megut, Izzeddin, Zeng, 285, 286
Mesut, Muhyiddin, 446, 448, 450
Me'ar, 99
Mehed, 224
Mehed ovas, 466
Mehediihnelik, 393
Mez, 328
Mevdud bin Alluntekin, 178, 183, 184, 185. 186, 193,
194,195,196, 197, 198, 389, 391, 392, 393
Mevdud bin smail bin Ykt, 364, 170
Mevdud bin Zeng, Kutbeddin, 280
Mevdud b. Erta, 1, 52
Mevdud, Gazne sultam, 26, 28, 29
Mevdud, Kutbeddin, 269
Mevlna Cellddin Rum, 521
Mevlevlik, 521
Meybuz, Eb Mansur, 168
Meydanlahdar, 415
Meymene, 513
590
GENEL DZN
Meymun bin Necib V&Bif, 520

Meymun, Bb emiri, 94
Meysere, 513
Meyyafarikn (Silvan). 102, 103. 104, 105, 141, 142
Mezopotamya, 361, 362, 425, 426
Mezyed ailesi, 164
Msr, 1, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 40, 42, 43, 58, 59, 60, 64, 85,
86, 87, 106, 120, 123, 124, 280, 340, 345, 346, 347,
348, 350, 351, 352, 356, 421, 4 5 3 ,4 6 1 ,4 6 5 ,4 6 6 ,4 8 2 ,
4 8 3 ,5 1 5 ,5 1 9 ,5 2 2
Msr Fatm Devleti, 156, 343, 344, 346, 348, 359
Msr Fatm Halifelii, 351. 357, 358, 370, 377
Msr Fatmleri, 3, 7, 343, 353, 374, 376, 393, 424
Mzraklar, 512
Micingerd kalesi, 450
Midilli, 429
Mikail, 16, 17, 363, 426
Mikail, Emineddin, 482
Mikhail Attaliates, 65
Mikhail, patrik, 445, 517
Mikhail, VI., 7
Milet, 89
Minb, 300
Minaret i-Kurn (aret Kulesi), 111, 134
Minar kalesi, 456,459
,
Minehr, Eblfazl. 51, 95
Miratz-zaman, 50, 348
Mirdas emirlii, 378
Mirdasoullar, 53, 56, 59, 84, 356, 339, 340, 341, 343,
344,352, 353, 354, 358, 359
Mir arazi, 516
'
Miryokefalon (Myriokephalon) sava, 444, 445
Misis, 11, 91,154, 424, 439, 441
Miskalbuzurg, ihabeddin, 270
Moolistan, 468, 475, 476
Moollar, 10, 11, 459, 461, 463, 464, 466, 471, 472, 476,
478, 480, 481, 482, 484, 484, 486, 488, 492, 493
Monolog, 435, 436
Monomakhos, IX. Konstantinos, 6, 7, 34, 35, 36, 37, 505
Mnck Bri, 104
Mnk, 207
Muall hin Haydere, 84, 85, 347, 349
Muallim, 507
Mbarekah, 520
Mucriiddin Beylakan, 520
Mudayya, 141
Mugan, 473, 476
Muhallem ay, 100
Muhammed, Aleddin, 463
Muhammed, Eb Ganini. 399
Muhammed (Kirman melki), 268, 311. 312, 313, 520, 523
Muhammed b. Mahmud (Seluklu). 253, 257, 258, 259,
263, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 270* 271, 274, 280,
312
Muhammed b. Turul (ehzade), 2 75
Muhammed Arif, Kdvetl-Evliya, eyh, 520
Muhammed b. Ebu Haim, 140
Mhammed bin Ahmed Beyhak, 520
Muhammed bin Ahmed Tus, 520
Muhammed bin Akk, Cemaleddn, 280, 281
Muhammed bin Ali, 4
Muhammed bin Ali, Eb Sad, 521
Muhammed hin Boa et- Trkmen, 182, 183
Muhammed bin Cliheyr, bk. Fahruddevle
Mhammed bin Eb Haim, 125, 139
Muhammed bin es- Sebbk, 179

Muhammed bin smail Niabur, mam Eb Abdullah,
520
Muhammed bin Mahmud, Bahatiddin, 521
Muhammed bin Mansut, 50, 51
Muhammed bin Sleyman bin ar, 151
Muhammed bin Sleyman II., Karahanl, 151, 200, 201,
210,211,224
Muhammed bin ahmelik, 246
Muhammed bin erefddevle, 140, 148
Muhammed bin Tahir Ahsikes Esriiddin Ebul-Fazl, 520
Muhammed bin Yasyan, 154, 170
Muhammed Ebverd, 425
Muhammed Eb Halim, 202
Muhammed e-ehrietar, 519
Muhammed Kaaim, Ebul-Kasuu, 5
Muhammed Tapar, 137, 150, 157, 158, 159, 160, 161,
162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172,
174, 175, 176, 177, 178, 180, 181, 182, 183, 184, 185,
186, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197,
198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 222, 231, 234,
241, 308, 311, 387, 388, 389, 390, 391, 396, 397, 400,
401,
402, 403, 432, 433, 435, 500, 511, 515
Muhammed, ubukolu, 432
Muhammed, Danimendli, 438, 439
Muhammed, Ebu Abdullah, 140
Muhammed, Ebu Cafer, 58, 59
Muhammed, Ebu Nasr, 64
Muhammed, emr, 428, 429, 430, 435
Muhammed, H z., 252, 422
Muhammed, Isfahanh emseddin, 469, 473, 475, 476
Muhammed, Mecdiiddin, 469
Muhammed, Meliknnasr, 12
Muhammed, Muzaffiriiddin, Mengciikl, 462
Muhammed, Nasreddin, 450, 491, 492
Muhammed, Nureddin, Artuklu, 445
Muhammed, Pehlivan, 280, 282
Muhammed, Pervane erefiiddin, 459
Muhammed, Refliddin Zafir, 326
Mhammed, ihabeddin, 334
Muhammed, vezir, 374
Muhammed, Ziyaddin, 432
Mhanmedah II. (Kirman meliki), 320, 321, 330, 331,
3 3 2 ,333,334,335
Mhari, 45
Muhit el-Alev, 125, 126
Muhsin, Ebulmeali, 403
Muhtar, 520
Muhtass, Emnddin, 264
Muhyiddin Arab, 521
Muizz Lidinillah, 5
Muizz, 138,519,520
Mizzd-dnya ved-din Ebul-Hris, sultan Secer'in l
kab, 500
Muizziiddin, sultan Melikahn lkab, 500
Mukaddeme, 513
Mukarreb Cevher, 215, 217
Mukbil bin Bedran, 106. 141
Mukr, 507
Mukted, hlife, 94, 95, 111, 112, 114, 124, 125. 126, 132,
133,
137, 141, 143, 350, 351, 364
Muktef, halife, 253, 257, 259, 260, 265, 266, 267, 268,
269,270,272
Mulay (Blay), 491
Mnnkiz, 359
GENEL DZN
591
Munkiz Ailesi, 122, 123

Mstevfi'I-menlik, 509
Meyyidddin bin ahmelik, 263
MunkizouUar, 358
Mrif, 510
Muntasr, smail, 3 ,1 7 ,1 8
Mrif-i memlik. 510
Muradiye (Bergiri), 36
Murat Irma, 31, 53, 57, 58, 342
-N Musa nan Yabgu, 17, 21, 22, 23, 24, 25. 27, 28, 29, 34,
3 9 ,4 0 ,4 8 ,4 9 , 115, 116,499
N b ,223
Musa (Hz. Ali neslinden), 119
Ndir kalesi, 402
Musa, Trkmen, 410
Nahvan, 19, 34, 46, 50, 51, 76, 235, 278, 282
Musbih, 387
Naheb, 200
Muslayaolu Ebu Sad, 64
Nib, 512
Mustansr, Abbasi halifesi, 471
Nakira, 194
Mustansr, Fatm, 5, 6, 42, 43, 44, 58, 86,120, 121, 125.
Nakkare, 502
1 2 6 ,3 4 0 ,3 4 1 ,3 4 4 ,3 5 0
Namrun, 473
Mustasjm, 10
Nra Burnu, 429
Mustazhir Billah, 143, 145, 159, 165, 172, 174, 182, 183,
Nsr Lidinillah, halife, 293, 455, 459
1 9 3 ,2 0 0 ,2 0 5 ,3 6 7 ,3 7 7 ,3 9 1
Nsr, erif Ebulfazl, 36
Musul, 8, 31, 32, 33, 42, 43, 47, 62, 79, 89, 101, 105, 108,
Nasr- Emriiln'minin, Atabeg Zengi'in lkab, 257
114, 115, 140, 141, 142, 143, 144, 146, 148,149, 154,
155, 158, 166, 171, 174, 175, 178, 179, 180, 184, 185,
Nasreddin Ebulkasm, vezir, 325
186, 191, 192, 193, 194, 195, 197, 208, 216, 232, 233,
Nsreddin, Yavlak Arslanolu, 489
237, 238, 239, 240, 242, 251, 256, 269, 272, 280, 285,
Nasrddevle (Atabek), 308, 345
286, 356, 358, 359, 360, 361, 364, 366, 370, 371, 378,
Nsrtiddevle, Hamdanolu, 5, 6
379,
382, 385, 386, 387, 388, 391, 393, 400, 405, 409,Nasr (Mervanl), 59
Nasr bin Ahmet, Saman, 2
4 1 0 ,4 1 4 ,4 3 2 ,4 3 3 ,5 0 5 ,5 2 4
Musul Atabekleri, 284, 366
Nasr bin Ali, 109,122, 123
Mu, 38
Nasr (Mirdasolu), 84, 352, 353, 354, 422
Nasr, Diyarbakr emiri, 39
Mut, 484
Nasr, Ebulfazl, 116
Mut ovas, 485
Mutez, Taceddin, 482
Nasr Han, Karahanl, 210
Mutrip-Mutribe, 507
Nasr I., emsiilmlk, 73, 78, 82, 83
Muvaffak, Hdimtilhas, 49
Nasr II., Saman, 2
Nasr, Taceddin Ebulfazl, 328
Muzaffirddin, obanoglu, 486
Mbarek, eyh emsiiddin, 520
Nazar, 240, 250, 253
Nazr Kalesi, 189
Mbarekah, 331, 333, 396
Miicahidddin, 331
Necmeddin, kad, 472
Mdrar, 5
Necmeddin Eyyub bin ad, 8
Meyyed bk. Ayaba
Necmeddin RazDye, 521
Meyyed, Sistan emri, 117
Necmddevle, 191
Meyyidlmlk bin Nizamlmlk, 105, 127, 128, 145,
Nedim, 507
146,
147, 148, 149, 151, 156, 157, 158, 159, 160, 161,Nefir, 502
163,368,369
Neftiler, 512
Nehrevan, 114, 193, 250,260
Mlk (zel) arazi, 516
Mminbd, 117
Nehrlcevz, 59
Mnadiler, 184
Nermir, 322, 327, 328, 332
Mnh, 510
Nesa: 21, 23, 25, 225, 327
Msadere Divan, 511
Nevbencan, 187
Mslim, erefddevle, 79, 80, 89, 91, 92, 101, 102, 105,
Nevbet, 27, 232, 502
106, 107, 108, 140, 356, 357, 358, 359, 360, 361, 362,
Nevbet, 504
37 0,425,426
Nevbetiyn- hs (Nbetiler), 507
MBimiye, 384
Nig, 19
Mslmanlar, 2, 16, 20, 31, 60, 61, 62, 64, 66, 67, 68, 71,
Nide, 442, 446, 493
72, 74, 89, 99, 101, 103, 104, 115, 121, 124,127, 131,
N ih ,116
134, 135, 152, 155, 185, 188. 193, 194, 195, 199, 217,
Nihavend, 131, 133,177, 282
235,
236, 388, 394, 399, 400, 403, 405,411, 414
Nikephoros, 37
Mstli (halife), 376, 377
Nikephoros Bolaniates, 54, 88, 89, 422, 423
Metekf, 4
Nikephoros Bryennios, 38, 61, 62, 65, 68,422
Mii&tencid Billah (halife), 272, 274, 280
Nikephoros Melissenos, 57, 58, 423
Msterid Billah (Halife), 206, 208, 209, 212, 213, 214,
Niksar, 56, 89, 439, 444, 446
215, 216, 234, 237, 239, 240, 242, 243, 246, 248, 249,
Nil Irma, 10
250
Ni, 152
Mstevf, 509, 512
Niabur, 23, 24, 25, 27, 28, 30, 32, 34, 49, 76, 77, 114,
Mstevf, Azizeddin, 241
115,
128, 131, 149, 162, 190, 208, 213, 219, 220, 224,
Mstevf, Muzaffer, 120
226, 277, 279, 280, 500, 502, 505, 515, 522
Mstevf, Safiyddin, 244, 245
Niyabet-i Saltanat, 512
592
GENEL DZN
- Nizam, 520
Nizam, Sevin, 272
Nizamler, 137, 160, 164
demi (gulam), 319
Nizamiye Medresesi, 112, 176, 515, 520
gedey, 465, 466, 468
Nizamddin, 53
mer, 44
Nizamlmlk, 49, 50, 51, 53, 55, 62, 74, 76, 77, 79, 80,
mer (Emr-i Emran), 287, 291, 292
81, 82, 83, 96, 97, 101, 103, 105, 111, 112, 113, 114,
mer bin Ah, 279
115,
118, 120, 121, 124, 125, 126, 127,128, 129, 130,mer Hayyam, 204, 520
131,132, 133, 135, 137, 138, 139, 145, 146, 147, 149,
mer Hseyin, 304
161, 164, 181, 188, 234, 303, 304, 348, 349, 368, 497,
mer, hcib, 405
49 9 ,5 0 1 ,5 0 4 ,5 0 7 , 509,515
mer, lldenizli, 286
Nizar, 120
mer, emseddin, 466
Nizip, 53, 342
mer, erefddevle, 241
Normanlar, 7, 37, 61, 66, 88, 91, 155
mer, Azaz valisi, 382
Nubya, 11
n Asya, 1
Nuh (Samanl), 17
ner, 369
Nuh et-Trk, 109
rf yarg, 515, 516
Nuh, Kirman Seluklu ehzadesi, 304
zbekler, 286
Nuh, mer, 328
zdemir, 289
/Vur (Nur Ata), 17
zkent, 2 ,1 1 9 , 339
Nureddin Ah, 10
Nureddin Mahmut, 6, 8, 9, 441, 442, 443, 445
-P Nureddin, Cacaolu, 525
Nuruddevle, Hille hkmdar, 79
Paleologos, Mikhail, 442, 478
Nusaybin, 32, 43, 54, 140, 141, 145, 148, 179, 185, 342,
Palu, 57,424,437
364,
386, 432
Pamfilya, 439
Nusaybiniler, 142
Panaskert ay, 50
Nusretddin, emr, 457, 458
Pankaras, 39
Nuecan, 162
Parakamos, 108
Nutekin Mmer, 82
Psbnn (Gece bekileri), 507
Nnan kalesi, 343
>
Pasin, 34
Nmeyroullar, 185, 186, 359, 388
Pasin Ovas, 35, 37, 38, 61
PavJak, 470
- OPeenek Tiirkleri, 35, 56, 427, 428, 437
Peenekler, 7, 8, 60, 68, 91, 93, 429
Pehlivan, Muhammed Cihan, 269, 274, 275, 279, 282,
Oul Bey (emir), 247
283,
284, 285, 286, 292, 321
Ouz Yabgu Devleti, 1, 2, 15,16, 17, 333
Pertus kalesi. 434, 442
Ouzlar, 1, 2 , 7 , 9 , 15, 16, 17, 2 2 ,2 3 ,2 5 , 3 0 ,4 1 , 59,223,
Pervane Devri, 480
224, 225, 266, 268, 299, 312, 326, 327, 328, 330, 331,
Pervane, 512
332, 339, 340, 341, 352, 445, 518
Pervaneoullar Beylii, 480
Ouzolu Mansur, 29, 31, 32, 33
Peaver,3
Ok ve yay, 505
P eyh an,510
Okular, 512
Phartzkhis, 94
Oltu, 37
Philaretos Brachamios, 57, 89, 91, 95, 108, 424, 425, 426
Opos, 429
Pnarba, 482, 485
Orange, 153
Pnarba Kalesi, 469
O rd u ,1
Pierre Bartholomaeis, 155
Orta-Anadolu, 56, 57, 72, 88, 422, 424, 431, 488
Pierre THermite, 152, 381, 430
Orta-Asya, 1, 513, 524, 525
Pidr, 513
Orta-Dou, 5, 6, 7, 10, 12, 58, 378, 394, 524
Pons, Trablus kontu, 200, 400
Porsuk, emr, 45, 63, 90, 91, 92, 93, 107, 115, 145, 157,
Orta-Suriye, 358
Orta-Tarm, 2
161,
163, 3671 400, 401, 423, 427
Osman (Naib), 138
Porsuk, Porsukolu, 169, 185, 194, 195, 198, 199, 214,
Osman (Rikabdr), 232
2 4 9 ,2 5 0 ,2 5 1 ,3 9 1 ,3 9 2
Osman bin an, Emrl mer, 78, 83
Porsukoullan, 158,164,166, 177, 183, 184, 205, 232
Osman bin Nizamlmlk, emslmlk, 130, 208, 236
Postaclar, 510
Osman, Riikneddin, 332
Psellos, 7
Osman, erefeddin, 490
-R Osmaniye, 441
Osnanh Devleti, 12
Rban, 197, 361, 425, 441, 442,
Osmanh mparatorluu, 427
Rban Kalei, 445, 458
Ota hmayun, 505
Rdgn, 52, 76
Oval (Bahreyn), 96
Rafeniyye. 84, 353, 401
GENEL DZN
593
Rkn, Hatun, 315

Rahbe, 41, 42, 105, 140, 149, 179, 185, 186, 239, 372,
Rknddin, Artuk Bey'in Lakab, 99
387, 401, 402, 410, 414, 415, 416,433
Rknddnya ved-din, Berkyaruk'un lkab, 42, 47, 500
Rakka, 102, 140, 185,186, 364, 388, 466, 524
Rstem, 162
Rmhrmz, 161
Rstem, 5
Rait Billah (Halife), 216, 251, 253, 255
Ravendi, Muhammed hin Ali, 521
-S Rver, 319, 326
Ravz Adas, 10
Ssadettin Kpek, 468, 469, 474
Ryin, 319
Sabave, Ispehbud, 385, 386, 388, 409
Raymond de Saint Gilles, 192, 252, 379, 382, 383, 384,
Sbk,352,354,356,358
413,414,415
Sabir, Sencerin elisi, 220, 519
Raymond IV ., 153
Sabit bin Sultan, 182, 183
Rzan, 267
Sabran (Savran), 1
Rebib, 205
Reieiil-Bahr, 513
Sabuk (Sunduk veya Saltuk), 38
Sadaka bin Dbeys II., 251, 252
Remle, 84, 86,165, 343, 344, 347, 351
Reidddin Vatvat, 221
Sadaka, Seyfddevle I, 101, 110, 159, 164, 165, 166, 169,
Reeuldr, Zeyneddin, 322
170,
171, 172, 175, 176, 177, 178, 181, 182, 183, 184,
185,192
Resule, 11
Sad, 184
Resultekin, 34, 43, 47, 49, 348
Sadr Amid, 410
Rey, 25, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50,
Sadreddin (eyhu-uyuh), 285
61, 63, 76, 79, 83, 114, 115, 120, 137, 138, 146, 147,
Sadreddin Hocend, 180
150, 157, 158, 161, 164, 167, 168, 169, 171, 205, 206,
Sadreddin Konev, 521
207, 210, 212, 214, 217, 218, 222, 234, 239, 240, 245,
Sdlmlk, 189
246, 255, 257, 258, 259, 261, 265, 272, 274, 275, 276,
279,
280, 287, 289, 291, 292, 293, 299, 301, 304, 365,Safa, 99
Safed, 11
368, 369, 371, 372, 376, 406, 410, 501, 524
Saffah, Ebul-Abbas, 4
Reyhan, Meyyidddin, 313, 314, 315, 317, 318, 319,
Saffarler, 4, 116, 328
323,324,328,523
Safiye Hatun, 105, 140, 141, 358
Rdvan, Fahrlmlk, melk, 145, 148, 154, 155, 179,
Safranbolu, 446
185, 186, 194, 195, 367, 372, 373, 374, 375, 376, 377,
Safvetlmlk Hatun, 408, 415, 417
378, 379, 381, 382, 383, 384, 386, 387, 388, 389, 391,
Sagun Bey, 200
392, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 400, 403, 404, 406,
Sahib Divan, 508
407,409,415,416,432,433
Sahib-i Berid, 510
Ribat, 523
Sahib-i Divan- arz. 509
Ribat Ma, 22
Sahib-i Divan- istifa, 509
Ribt Nemek, 22
Sahib-i Divan- iraf, 510
Ribt Ali bd, 312
Sahib-i Divan- tura ve in, 509
Richard de Salerne, 191, 192, 432
Rif, 85,86,350,351
Sahib-i Haber, 510
Rgan kalesi, 331
Sahibiye Medresesi, 525
Robert I., 383
Satibt-traz, 503
Robert II., 381
Sad bin Humeyd, 182, 183, 184
Rodos, 429
Sad bin Muhammed, 190
Roger, 153, 198, 199, 400, 401,403
Said, Haleb reisi, 395, 396
Roma, 61
Said, Mervan emr, 59, 339
Romallar, 67
Saimbeyli (Han), 457
Romania (Romallar lkesi), 441
Saka (Art), 512
Romanos Diogenes, 7, 53, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 64,
Sakalkent (iilkent), 78
65, 6 7,68,69, 70, 71, 88, 89, 341, 353
Sakarya Irma, 56, 61
Rosudan, 465, 469
Sakz, 429
Saki, 507
Rc kalesi, 383
Salhaddin Eyyub, 6, 8, 9, 285, 286, 290, 445, 446
Rudbr, 120, 122
Slr, 512
Rum, 35,74, 155,280,441
Rumeli, 8, 38, 56,65,422
Slar- Horasan, 125
Rumlar, 463
Slr Huluh, 108
Rupen II., 445
Slargird, 265
Sal, 1
Rus, 287, 288
Rustov, 55
Salgurlular, 271, 275, 276, 277, 280, 284, 285, 312, 315,
Ryan, 191
316,
321, 322, 323, 324, 326, 327, 328, 333, 334, 514
Ruyindiz Kalesi, 246, 261
Salgurlular Devleti, 260, 313, 323
Salim bin Malik, 106, 107, 109, 186
Ruzbe ovas, 476
Ruzrver, 166
Saltanat adn, 504
Rkneddin, ehzde, 468,469
Saltuk, Izzeddin, 63, 277, 443
Rkneddin, Turul Bey'in lkab, 500
Saltuklular, 72, 285
594
GENEL DtZtN
250,
254, 259, 265, 266, 267, 270, 271, 272, 274, 276,
Salur, 1
278. 280. 283, 286, 288, 291, 293, 294, 299, 300, 301,
Sam, Rkneddin, 318, 320, 322, 323, 324
302, 303, 304, 305, 306, 311, 331, 339, 341, 343, 345,
Samagar Noyan, 481, 486, 488
346, 347, 351, 352, 356, 360, 365, 367, 368, 373, 377,
Samanda, 110, 361, 380
378, 379, 380, 381, 382, 383, 384, 385, 386, 389, 391,
Samanl Devleti, 2, 3, 4 ,1 6 ,1 7 , 18, 19
392, 393, 394, 395, 397, 401, 403, 405, 406, 410, 414,
Samanllar, 2,17, 18, 27
416, 423, 431, 435, 439, 440, 444, 445, 447, 452, 454,
Samanolu Esed, 2
460, 463, 466, 471, 473, 476, 478, 497, 499, 505, 507,
Samanoullan, 2, 3, 31
511, 514, 515, 516, 518, 520, 522, 523, 524
Smerra, 143
Selukoullar, 241, 294, 363
Samsam, 328
Selukah, 207, 212, 242, 243, 246, 253, 254
Samsat (Smeysat), 154, 378, 450, 458, 469,470
Selukah (Kirman Seluklu), 312, 313
Samsun, 449, 453, 463, 488
Selemiyye, 196, 385,403
Samur, 116
Selmas, 290
S ancak,503
Semerkant, 2, 17, 18, 20, 73, 78, 82, 83, 116, 118, 119,
Sancarah, ehzde, 442, 446
124,
200, 210, 211, 223, 504
Sandak (Sunduk), emr, 56, 57, 62, 63, 101, 104, 342,
Semiran, 234
343,352
Semrem, 276
Saray muallimlii, 507
Semlin, 152
Saray, 473
Sencer, sultan, 137, 150, 151, 152, 157, 162, 163, 164,
Saray- Det, 319, 328
165, 171, 188, 200, 201, 202, 204, 205, 206, 207, 208,
Sr, 191
209, 210, 211, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220,
Sarir, 55
221, 222, 223, 224, 225, 226, 231, 236, 237, 239, 240,
Satmaz bin Kaymaz, 267, 275
241,
242, 243, 244, 248, 249, 253, 255, 259, 265, 268,
Salk Bura Han, 2,17, 18, 23
311, 331, 503, 505, 510, 511, 512, 521, 522
Sve, 121, 149, 157, 163, 167, 182, 183, 190, 205, 211,
Sencer bin Sleyman, 291
241,
268, 270,275,276,279
Senekerim, 19
Sve Kalesi, 127
Serahs, 23, 24, 25, 26, 27, 83, 115, 219, 326, 331
Sve Sava, 231, 234, 241
Serahs, 519
Savtekin, 43, 45, 49, 55, 63, 79, 80, 83, 94, 95, 128, 304,
Serperde, 504
305
Sercihn, 284
Savtekin, hadim, 374, 406, 407, 408
Sercihan Kalesi, 234, 292
Sayda, 122,194,344
Schwarzenberg, 152
Serdsr, 300
Sebn, 144, 145
Serhengler, 514
Sebktekin, 3
Serhenkolu, 57, 88, 356
Serleker, 513
Sebzvnr, 150
Sedidlmlk (rzulcey), 129
Sermez, 160
Sermin kaleB, 383, 385
Seferiyye Hatun, 74, 81, 157
Sefidrud, 159, 171, 275
Sevd, 238, 411
Sehl, Sabkeddin Ali, 320, 321, 324, 327, 330, 331, 332,
Sevin, 374
333,335
Seyfeddin, Hokkabazolu, 460
Selmlk, 508
Seyfeddin Kutuz, 10, 11
Seyitgazi, 436
Seluk Bey, 15, 16, 17,46, 52, 499, 507
Seluk Hatun, 457, 458
Seyyide Hatun, 45, 46, 49
Seluk Hatun, IV. Kk Arslan'n kz, 482
Seyyid Mlkil-mem, Alp Arslan'n lkab, 49
Seluklu Devlet Hzinesi, 365
Sffin, 185
Srderya, 1, 2, 507
Seluklu Devleti, 27, 28, 30, 40, 41, 42, 43,44, 45, 50, 70,
79,
81, 101, 113, 114, 115, 120, 126, 131, 148, 151,Sicistanllar, 301
157, , 161, 182, 189, 209, 221, 223, 225, 291, 292,
Srt, 104, 410, 432
294, 358, 407, 408
Sika, ihabeddin, 278
Seluklu m paratorluu, 352, 353
Silh-hane, 506
Seluklu Sultanl, 97, 348
Silhdr (Emr-i Silh), 506
Seluklu T rkleri, 424, 524, 525
Silah, Alpku, 246, 247, 251, 252
Seluklular, 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 15, 17, 18, 21, 22, 23,
Silah, Ouzolu, 253, 254
24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38,
Silifke, 447, 461,484
39, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 51, 53, 54, 56, 57, 58,
Silvan (Meyyafrikin), 32, 33, 60, 180, 365, 407, 410,
59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 71, 73, 76, 77,
432,
445
78, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 88, 89, 90, 91, 94, 95,
Sirnnan, 293
96, 101, 102, 104, 105, 108, 112, 116, 118, 119, 121,
Sinire, 441
122,123, 124, 125, 126,129, 131,132, 133, 134, 135,
Sincar, 32, 42, 102, 105 142, 154, 179, 185, 196, 197,
137,138, 139, 140, 141, 142, 147,150,153, 154, 178,
204,
378, 386, 387
181,183,184,185,189,190,191,192,193,194,195,
Sinn Kalesi, 189
196, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 207,
Sinop, 92, 424, 456, 463, 480, 488, 518, 519
208, 209, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222,
Sipahslar, 513
224, 226, 232, 234,-235, 237, 238, 241, 244, 247, 249,
Sraf, 310
GENEL DZN
Sircan, 318, 322, 328

Sisam, 429
Sistan, 115, 116, 117, 122, 147, 201, 205, 218, 223, 225,
301,
311, 316, 328, 332, 333, 334, 518, 522
Sivas, 54, 56, 57, 58, 61, 72, 88, 424, 439 441, 442, 443,
446, 447, 450, 459, 464, 465, 472, 478, 483, 486, 488,
525
Siverek, 53, 59, 104, 466, 470
Siyaset-nme, 132
Siyav, Gyaseddin (Aleddin), 485
Sofya, 152
Sokman II., Artklu, 450
Solhad, 479
Somhet, 94
Skmen, 169,389,391
Skmen, Artukolu, 154, 155, 373, 374, 375, 376, 377,
378, 379, 382,393,408,410
Skmen, emr, 385, 392
Skmen, II., Ahlatah, 253, 275, 277, 278, 282, 286
Skmen el-Kutb, 170, 175, 184, 193,194, 195, 432
Skmenliler (Ahlatahlar), 72
Stefan, Ermeni, 442
Stephanos, 33
Suba, 1, 15,24, 513
Subi, 111, 134
Sublaion, 444
S udan,350
Sudanllar, 5, 6, 417
Sudak, 463, 479
Sultan Camii, 125,194
Sultan Han, 476
Sultan Tepesi, 63
Sultan Trbesi (Kubbetssultan), 433
Sultan Veled, 522
Sultan, eyzer emri, 391
Sultanlar Trbesi, 454
Sultanah, Kirman Seluklu, 87, 88, 303, 304, 305, 306,
307
Sultanah, Suriye Seluklu, 399, 401, 402, 403, 404, 405
Sultanah (Harezmah), 292, 326
Sultanah, Nureddin, 446
Sultanu Diyaril-MBimn, Sultan Alp Arslan'n nvan,
49
Sultanlzam (nvan), 207
Sultanlmuazzam (nvan), 207
Sumeyrem Kalesi, 309
Sumeyrem, Kemalllhnlk Ah, 205, 206, 236
Sunduk bk. Sandak
Sungur Draz, 197
Sungur bin Humartekin, 248, 251
Smgur bin Mevdud, Salgurlu, 260, 275, 312
Sungur Buhar, 191, 205
Sungur, emr, 388, 402
Sungur, gulam, 326
Sungur, Zencan hkimi, 252, 253
Sungurca, 49,146, 369
Sur, 84, 122, 192, 342, 344, 348, 349
Surdk, 504
Sri, 23
Sur, Seyfeddin, 222
Suriye, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 33, 56, 64, 72, 84, 85, 86, 87,
90, 91, 95, 106, 109, 120, 122, 124, 125, 140, 145,
171, 185, 186, 192, 193, 195, 196, 198,199, 200, 207,
208, 210, 239, 241, 251, 256, 339, 346,348, 349, 350,
351, 352, 355, 356/357, 362, 364, 367, 368, 370, 372,
595
373, 374,375,376, 377, 379, 380, 382, 386, 388,389,

390,
391, 392, 393, 394, 395, 396, 405, 406, 407, 409,
411, 412, 413, 416, 417, 421, 426, 431, 437, 454, 466,
470,491,518
Suriye l, 359, 414
Suriye Eyyubleri, 10
Suriye ve Filistin Meliklii, 86, 123
Suriye ve Filistin Seluklu Devleti, 87,197, 349, 350, 351,
357,
359, 360,372, 383, 384, 393, 404, 407, 408, 409
Suriye ve Filistin Seluklular, 101, 110, 142, 144, 147,
148,
156,361,374,377,500
Suru, 154, 195, 373, 374,378,408
Suru kalesi, 359
Suehri, 472
Sutay,491
Slemi, 490, 491
Sleyman, 404, 405
Sleyman (Mervanh), 32
Sleyman (Seluklu), 48, 74, 75,498
Sleyman bin Davut, Karahanl, 150
Sleyman, Aleddin, 330
Sleyman, lgaziolu, 154, 378, 404,405
Sleyman, Muineddin Pervane, 478, 480, 481, 482 , 483,
484, 486,525
Sleymanah II.. Rkneddin, 446, 448, 449, 450, 451,
452, 454,502
Sleymanah b. Muhammed Tapar, 217, 224, 258, 264,
265, 266, 267, 268, 269, 271, 272, 273, 274
Sleymanah, Kutalmolu, 46, 55, 63, 90, 91, 92, 105,
106,
107, 109, 110, 140, 358, 360, 361, 362, 363, 370,
406, 421, 422, 423, 424, 425,426,427, 428, 429, 500
Sleysil ay, 100
Smeysat, bk. Samsat
Sphan Da, 63
Srhab bin Bedr, 159, 160
Siirhb bin Keyhsrev, 163, 167,183
Srmeli (Surmri), 76
Srmeli kalesi, 50
Siirmeri Beyleri, 277
Sryaniler, 69,136, 257
Stkent, 1
Sveydiye, 361
-abahtan, 197
dan, Eb Ah, 27, 29
adi, 69
afiler, 226
agal, Kaymaz, 324
hdiz, 188, 189,190
hdiz Kalesi, 180
ahinah, 179, 180
ahinah, I. Mesut'un olu, 441, 442, 443, 444
ahinah, sultan, 432, 433, 435, 436
ahinahl-zam, 49
ahmelik, 22, 24, 28, 29
ahruh, 410
am Eyyubleri, 10
aman, 16
aman (Kamlk, Gk Tanr, Bir Tanr), 2, 470
aman Kpaklar, 450
amsvilde, 94
pur, 187
arabdr, 506
GENEL DZN
596
aa, 2
aver, 8
avat, 50, 94
ebankre, 52, 156,188, 301, 307, 310
ebankreler, 187, 308, 310
ebib, 359
ebinkarahisar (arki Karahisar), 38
ebinkarahisar, 71, 72, 89, 462
ecertiddr, 10
eddad, 95
edddoullan, 34, 55, 93
ehrbd, 202
ehrzur, Kemaleddin Ebl-fazl Muhammed, 252
ehristan, 168
ehriyr, Hsamddevle, 191
ehrizur, 30,159, 290
ehrizur, Muhyiddin, 285
ekner, 187
eki, 55
ems, 51
emsaniyye, 180
emseddin Cveyn, 484, 485,486
emseddin Ebun-Necib, 264, 270
emsddevle, Yasyan'n ol, 154, 155, 378, 379, 380,
382,409
emslilhavae, 198
emslmlk Osman bin Nizamlmlk, 207
enev kalesi, 194
er' yarg, 515
erefeddin bin Azz, 330
erefddevle, Bahaeddin, 287
eria vadisi, 417
erif, 125
erif Ali bin Ishak Musev, 219
eyban, Muhammed, 414
eybanoullar, 179
eyh, Meliklmeyyed, 12
eyh, Muhammed bin Yahya, 226
eyhiiddeyr kalesi, 375
eyzer, 109, 110,122, 123,195, 252, 358, 391, 401, 409
iblddevle, 520
ihab Ebul mahasin, 207
ihab, 520
iraz, 30, 40, 43, 52, 74, 77, 187, 254, 257, 260, 275, 285,
299, 301, 302, 303, 315, 316, 322, 324
r bin Aksungur, 267, 268
irek, 76
rgir, Anutekin, 190
irgr (Atabek), 241, 244, 246
irkuh, Esedddin, 8
irvan, 94, 236, 437, 438
irvanah, 236
irvanahlar, 34, 55, 236
irzad (Gazneli), 201
klii Bey, 83, 84, 86, 343, 347, 348, 350, 421
uburkan, 25
umla, emr, 263, 264, 268, 270, 271, 276, 282, 288
urhan, 22
iitran, 322
-T Taberek, 276
Taberek kalesi, 292, 293
Taberistan, 3, 28, 120, 162, 167, 171,191, 246, 287
Taberiyye, 11, 84,196, 343, 348, 349, 393, 411

Taberiyye Gl, 343
Taberiyye Sava, 350
Tabes Kalesi, 189
Tabes vilyeti, 117, 299
Tceddn Ebulfazl, vezir 201, 223, 225
Taceddin bin Drest, 259
Taceddin Pervane, 466, 468, 469
Tacik, 427
Taclmille-til-bhire, Alp Arslan'n lkab, 49
Tahir bin Fahrlmlk, 218, 224
Tahir, Bahaddevle, 116
Thirler, 4
Tahran, 33, 47
Tif, 207
Tala, 2
Talia, 513
Talikan, 25
Tamara (Thamara), bk. Grc Hatun
Tamga Han I., Eb brahim, 53, 339
Tam, 68
Tankred, 153, 154, 185, 186, 193, 194, 195, 379, 381,
384,
385, 387, 388, 389, 390, 392, 395, 411, 413
Tanrbermi Bey, 428
Tanza cas, 386
Tarankolu (Serhenkolu), 63
Taraz (Tala), 118
Tarhan, 1
Tarm, 34, 316
Tarkhaneiotes, 62
Tarsus, 11, 71, 89, 91, 154, 424, 439, 441, 473
Ta Medrese, 525
Taferra, 31
Tarbd, 26
Tatar, hacib, 259
Tatvan, 465
Tavdanps, 39
Tayci Noyan, 490
Tazikler (Tacikler), 325, 513, 517
Tebriz, 46, 142, 170, 174, 212, 236, 242, 248, 253, 256,
276,282,291
Tekinbad, 201
Teki, Hrezmah, 286, 290, 292, 293
Teki, ihabddevle, 82, 103, 105, 114, 115, 143, 177,
Tekle bin Zeng, 271, 326, 333
Tekrit, 8, 171, 181, 241, 243,259,265,266,503
Tekrit Kalesi, 143
TeUbair, 185, 186, 194, 195, 361, 388, 391, 425, 441
Tellbir kalesi, 375, 458
Tellbir Sava, 388, 389
Telhb, 24
Tellfer, 42
Telldnis, 199, 200
Tellmennes, 195
Telmennes kalesi, 408
Temimoullar, 339
Temirek, 196, 197
Temirel (emr), 79, 80, 304
Templier valyeleri, 252
Temiirta, lgaziolu, 403, 404, 405
Tercan, 37
Tercmanlk, 469
Terken Hatun, 52, 76, 103, 111, 112, 113, 114, 117, 119,
129, 131, 133, 137, 138, 139, 140, 141, 144, 145, 156,
157,211,219, 307, 367, 406, 499, 512
GENEL DZN
597
Tutekin, Zahrddin Eb Mansur, 192, 193, 194, 195,

196, 197, 199, 200, 369, 375, 376, 389, 393, 394, 397,
398, 399, 400, 401, 402, 407, 409, 410, 413, 415, 416,
417
Tulhum, 39, 53, 59
TulunouUar, 4
Tumanbay, Melikiileref, 12
Tuna, 7
T u ra k ,35
Turan, 16, 20
Turanah (Eyyub), 9
Turanah I., 88,156, 304, 307, 308, 518, 523
Turanah II., 314, 315, 316, 320, 322, 323, 324, 325, 327,
328, 329,330
T ir y a lis , 23 5
Turanah, Mengiicekli, 450
Tiryalis ovas, 282
Traysit, 188
Togan Arslan, emr, 235, 437, 438
Turkia (Trkiye), 441
Toanah, 328,
Turiz (Tureysis), 208
Toanah, Seluklu, 52
Tus, 25,31,81, 115,522
Toganyiirek, 158, 174, 207
Tster, 164
Toharistan, 3, 28, 29, 52, 82,114
Tutak, 63, 88, 89
Tohma Suyu, 54, 443
TutBey, 225
Tokat, 71, 424, 444, 446, 455, 472, 478, 483
Tutu, Taciiddevle, 85, 86, 87, 90, 91, 92, 106, 107, 109,
Toku N oyan,481, 482, 483, 484
110, 122, 123, 124, 139, 140, 141, 143, 144, 145, 146,
Toronto, 153
147, 148, 149, 349, 350, 355, 356, 357, 358, 359, 360,
Toros Dalan, 11, 54, 57, 91, 154, 342, 449, 454, 457
361, 362, 363, 364, 365, 366, 367, 368, 369, 370, 371,
Toros II., 441, 442
372, 373, 374, 386, 393, 406, 407, 408, 410, 415, 417,
Toros, Ermeni, Urfa hkimi, 373
425,426
Toruntay, 318, 319, 326
Tutu, Humartekin, 236
Tonntay, Vst hkimi, 250, 259, 260
Tiibingen, 152
Toulouse, 153, 192
Trablus, 192, 193, 195, 200 389, 400
Tiirbe-i Nizam, 131
Trk Bahr Memlkleri, 10
Trablus Hal Prenslii, 11
Trk Resulleri, 10
Trablusam, 84, 123, 348, 349, 363, 389, 394, 412, 413,
414
Trkn, 513
Trablusam emirlii, 413
Trkistan, 16, 20, 23, 25, 73, 210, 219, 445, 463, 466,
518,522
Trabzon, 55, 89, 94, 424, 437, 456, 463
Trkler, 2, 3, 5, 6, 8, 10, 11,15, 16, 17, 18, 19, 26, 27,
Trabzon Rum Devleti, Komnenoslar, 463, 473, 480, 519
35, 37, 39, 40, 41, 51, 52, 55, 57, 58, 61, 62, 65, 66,
T ra k y a ,429,437
67, 68, 72, 73, 74, 76, 80, 84, 85, 88, 89, 90, 91, 92,
Trialet, 50
Turlavn Noyan, 483, 484
94, 102, 103, 104, 107, 109, 114, 115, 117, 127, 133,
137, 152, 153, 154, 155, 157, 166, 184, 200, 202, 203,
Tugaar Noyan, 489
215, 218, 235, 238, 244, 247, 257, 277, 280, 282, 286,
Tura Divan Bakanl, 127,129
288, 294, 299, 300, 301, 308, 309, 312, 314, 325, 330,
Tura ve na Divan, 231, 232, 509
331, 339, 346, 358, 360, 362, 369, 373, 377, 380, 410,
Tura, 501, 502
415, 427, 430, 433, 434, 438, 466, 497, 503, 507, 512,
Tra, 509, 512
513,516
Turul Arslan, ehzade, 433, 437,438
Trkiye Seluklu Devleti, 9, 90, 152, 360, 361, 421, 422,
Turul Bey ehri (Medinet Turul Bey, Medinetii Tu423, 424, 426, 428, 430, 431, 433, 434, 435, 440, 441,
rnl), 41
442, 447, 448, 450, 451, 452, 453, 457, 458, 459, 461,
Turul Bey, 3, 4, 5, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26,
462,
463, 464, 465, 469, 471, 473, 474, 482, 484, 488,
27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40,
489,493, 500, 501,503, 512, 513
41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 58, 74, 78, 101,
116,
266, 294, 299, 301, 302, 305, 497, 498, 499, 500,Trkiye Seluklular, 91, 92, 101, 153, 179, 429, 431,
446, 480, 499, 500, 501, 502, 504, 506, 508, 512, 515,
501, 502, 503, 504, 505, 509, 515
516,518,521,524,525,526
Turul II. (sultan), 207, 208, 209, 210, 212, 213, 214,
Trkiye, 426, 431, 433, 435, 447, 449, 453, 454, 456, 458,
234,
235, 237, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 255, 515
459, 461, 463, 465, 466, 467, 469, 470, 471, 472, 473,
Turul III., 284, 285, 286, 287, 288, 290, 291, 292, 293,
476, 481, 482, 483, 484, 486, 487, 488, 489, 490, 492,
294, 333, 508,520
519,521
Turul, ihabddin, Eyyub, 458,461
Trkiye-Suriye Kervan yolu, 454, 461
Tiirkiye-Suriye ticaret yolu, 457
Turul, vali, 438
Tiirkman, 57, 356
Turul b. Ynal, 119
Trkmen Beylii, 30, 83, 346, 347
Turulah (melk), 270, 313, 314, 517
Turulah, Mugseddin, 442, 446, 449, 450, 452, 453,
Trkmenler, 3, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 26, 29, 30, 32, 33,
455, 459,462
34, 36, 37, 38, 43, 44, 47, 48, 49, 50, 52, 53, 54, 56,
Tutekin, 50
57, 59, 79, 83, 84, 85, 86, 90, 91, 92, 94, 97, 98, 100,
Terkenah, 314,317,
Tesalya, 7
Tevk, 501
Thamara, 450
Theodor Gabras, 424
Theodora, 7
Trz, 503
Tz, 518
Tiflis, 31, 34, 50, 51, 55, 235, 236, 278, 437
Timur, 12
Timur Noyan, 482, 483
Timurta Noyan, 493
Tirmiz, 29, 78, 82, 83,114,149, 150, 151, 219, 225
598
GENEL DZN
- V104, 105, 106, 154, 155, 159, 162, 172, 194, 197, 202,
219, 267, 270, 282, 290, 291, 292, 300, 304, 340, 341,
342,
344, 352, 353, 354, 356, 357, 360, 361, 370, 376,VdiiBuzaa, 199
Vadil - MakLul, 196
378, 379, 381, 386, 403, 408, 410, 435, 437, 445, 446,
Vahan, 244
448, 461, 470, 471, 475, 484, 487, 512
Vah, 29
Trek, 101,103, 126,266
Vakf arazi, 516
Trek es-Sevabn, 168
Valvlic (Kunduz), 29, 83
V an ,35, 465
Van Gl, 19, 31, 33, 35, 36, 38, 51. 58, 72, 104, 484
-U Van Gl Blgesi, 424
Vaak Pahlavuni, 19
Ubeydllah bin Ali, 190
Vasl, 45, 99,134, 159,165, 166, 170, 172, 181, 182, 183,
U (U), 339
209,
238, 250,265
Uk, 116,117
Vastllar, 166
Ukayloullan, 105, 140, 141, 142, 143, 371
Vasil, 36,37,59
Ulu rif elebi, 522
Vatikan, 7
Ulu Camii, 350
V ehsudan,31
Ulu Keykubad, bk. Keykubad I.
Vekil-i Der, 506
Ulubat, 93, 435
Vekil-i Divan- Has, 511
Ulubat Gl, 429
Vekil-i Has, 506
Uluborlu, 437, 439, 444, 445, 446, 447, 452,
Veliyeddin Tercman, 469
Ulukla, 457
Venec Kalesi, 115
Umman, 3, 78, 87, 207, 300, 301, 306, 307, 310, 312
Venedikliler, 456
Umur tekin, 341
VesBab, emr, 354, 355, 359, 378
Urban II., 152,430
Viranehir, 458
Volga rma, 429
Urfa, 38, 39, 53, 59, 60, 70, 89, 90, 91, 108, 123, 124,
140, 142, 143, 144, 154, 185, 186, 191, 192, 194, 195,
- W 197, 256, 257, 360, 364, 367, 372, 373, 379, 385, 388,
Walter von Tech, 152,153
389, 394, 409, 411, 412, 421, 424, 432, 429, 458, 466,
469
-X Urfa Hah Kontluu, 154, 252, 256, 378, 389, 412/432,
440
Xiphilin, 6
Urfa Hallar, 389
Urfab Mateos, 136
- YUrfallar, 257
Urmiye, 31, 32, 290
Yabanlu ovas, 457
Urmiye Gl, 50
Yabgu, 15, 16,499
Ursel (Urselius de Bailleul), 61, 62, 68, 88, 89
Yabglular, 17
Uak, 58
Yafa, 11,196, 350, 351
Unu, 290
Yafa anlamas, 9
Utarit (Merkr), 294
Yagsyani, Salahaddin, 257
Uygur Devleti, 2
Yaan Tekin (Boa Tekin), 82
U yun,97
Yabasan, Danimendli, 432, 439, 440, 441, 442, 443
Uzlar, 56, 60, 61, 62, 65, 66, 68
Yasyan, 48, 110, 123, 140, 141, 142, 143, 146, 154,
155, 364, 369, 371, 372, 374, 376, 377, 378, 379, 380,
382,393,407,408,409
- Yasyan (Artuklu), 405
Yama (emr), 55
ok,1
Yamur Bey, 21, 31
giimi, 35, 37, 38
Yahz, emr, 414
ner, 201, 205
Yahuder, 124, 126, 153
ner, Dmak atabeyi, 8
Yahya hin Abbas, 96, 97, 98
ner, Seluklu emri, 8, 139, 144, 151, 156, 157, 163,
Yahya, Aynddin, 275, 276
307,308
Yakm-dou, 10,11
nye, 443, 463
Yakub, Abakolu, 145, 367, 375
rgen, 29
Yakup Tekin, 119
rgiib, 492
Yakut Sinaniiddin, 471
skdar, 422
Yakut, 34, 38, 39, 40, 42, 44, 50, 161 301, 374
st-yurt, 507
Yalva, aka Bey'in kardei, 429
sld, 507
Yaparl, 1
stadddar, 476, 506
Yannk, 126
Btavend, 190
Yarkent, 2
styurt, 76
Yaruk, emr, 145, 367, 369
GENEL DZN
Yarukta, 151, 152

Y arukta (Haleb Seluklu kumandan), 399, 400, 401,
402,403
Yaruktekin, 43, 45
Yavlak Arslan (Kirman Seluklu), 322, 323
Yavlak Arslan, Muzaffirddin (obanolu), 489
Yavuz Selim, 12
Yazr, 1
Yeen Tekin, 20
Yelbirdi, 130
Yeldeniz, 344
Yeltekin, 410
Yemen, 5, 8, 9, 95,125,126,136, 207
Yemen Eyyubleri, 10
Yemineddin (Emr-i Bar), 264
Yengikent (Klk bakent), 1, 16
Yermuk, 72
Yeilrmak, 89
Yezd, 120, 205, 311, 318, 319, 320, 322, 323, 327, 514,
515
Ymal bin Anutekin, 158, 167,168,169
Ynal (nvan), 1
Ynalllar, 17
Ynaloullar, 72
Ynaltekin, 265
Ynan (nvan), 499
Yva, 1
Yisutay, 476
Yoane, 94
Yorunta, 121
Y ukan - Mezopotamya, 210
Yunus Emre, 521, 522
Yunus, Seluklu, 17
Yunus, Danimendli, 439
Yunus, Hoca, 484
Yusuf el-Berzem (Harezm), 73, 74, 77
Yusuf avu, 213
Yusuf, Hrezmli, 265
Yusuf Kadir Han, 20
Yusuf Ynal, 1 7 ,21,27,34
Yusuf, Abakolu, 364, 366, 367, 369, 373, 374, 375, 381,
Yusuf, Bedredddin, 452
Yreir, 1
-Z Zfarniyye, 183
Zafer, 111, 113
Zahir (Fatm), 5
Zahretddin (Abbas), 42
Zahrddin, Artuk Bey'in Lkab, 99
Zahrddin, Grcolu, 468
599
Zahrl-Imam, Alp Arslan'n Lkab, 49

Zamant, 443
Zara, 472
Zekeriyya, hacip, 452
Zemaher, 519
Zemindver, 3
Zencan, 45, 157, 170, 234, 252, 253, 258, 282, 287, 292
Zeng (Fars Atabeyi), 275, 276, 277, 333
Zeng, Candar, 263
Zeng, Fahreddin, 264
Zeng, tmadeddn, 8, 197, 210, 212, 216, 237, 238, 239,
240, 242, 243, 250, 251, 252, 253, 255, 256, 257, 259,
315, 316, 323, 324, 366,440
Zengler, 285
Zengi bin Ali, 217
Zengi bin Porsuk, 157, 163, 177, 391
Zengi, krmolu, 432
Zeynlislm Eb Sad Muhammed Herev, 208
Zerdana, 194
Zerdana kalesi, 383, 390
Zerefan Kprs, 17
Zcrenc, 116, 117
Zerend, 324, 326,327,332,524
Zerend, Kvameddin, 330
Zerrinkemer, 123
Zevare, 121
Zevvr, 522
Zeyneb (Vezir), 240
Zeynddin es-Sv, 519
Zeynlislm, madeddin Zenginin Lkab, 257
Zeynlmlk, 511
Zeytun Hatun, 523
Zikrver, 246
Zimmern, Kontu, 152
Ziyadi, Eb Muhammed, 219
Ziyaret Tepesi, 63
Ziyan, 28
Ziyaroullan, 3
Ziyaddin, 49
Ziyalmlk, 190
Zoe, 6
Zublas kalesi, 439
Zurna, 502
Zbeyde Hatun, Yakut'nin kz, 129, 137,139, 147, 148,
158,
161, 162
Zbeyde Hatun, Berkyaruk'un kz, 248
Ziibeyde (Nizamlmlk'n kz), 101
Zccciye Medresesi, 366
Zleyha Hatun, 108
Zlkarneyn, Danimendli, 441, 443
Ziinnun, Danimendli, 439, 442, 443, 444
HARTALAR VE RESMLER
Harita
1 S elu k lu la rn ortaya k srasnda Ortado
K A
Harita
4 Kirman
ve Fars E yletleri
Harita
5 Suriye ve Filistin Seluklu
Devleti
Hes. 1 sfahan, Meecid-i Cuma
Res. 2 M erv (R ibat- erif)
Res. 5 Rem le, b ir grnm
' f c l
Res. 6 Kds. Dvd Kulesi
Res. 7 Antakya, b ir grnm
Res. 8 D m ak, k u zcy-batdan grnm
Res. 10 D ivrii, Ulu Cami ve D rifa
Res. 11 D ivrii, U lu Cami ve D rifa
Res. 12 Sivas, zzeddin Keykvus fahanesi
Res. 13 Sivas, ifte M in areli M edrese ve Keykvus ifahanesi
Res. 14 Nide, Aleddin Camii
\v\
Res. 16 Aksaray, Sultan Han
Res. 19 Konya, nce M inareli M edrese
Res. 20 Konya, Sahip A ta Klliyesi
Res. 21 K ayseri, D ner K m bet
Res. 22 Tokat, Gk M edrese
Res. 23 E rzu ru m , ifte M in areli M edrese

Ali Sevim & Erdoğan Merçil - Selçuklu Devletleri Tarihi (Siyaset, Teşkilât Ve Kültür) PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ali Sevim & Erdoğan Merçil - Selçuklu Devletleri Tarihi (Siyaset, Teşkilât Ve Kültür) PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

S E V M

TRK TARH KURUMU

XXIV. Dizi - Sa. 19

Prof. Dr. Ali SEVM

Prof. Dr. Erdoan MERL

BYK SELUKLU MPARATORLUU 13-227.

DEVLETN KURULU DNEM 15-27.

ANADOLU SEFERLER 30.

AHSA YE BAHREYN KARMATLER 95.

MELK TUTUUN SALTANAT MCADELES 140.

SULTAN BERKYARUK - MUHAMMED TAPAR MCADELELER 157.

HALILARLA MCADELELER 191.

Taberiye sava 196.

IRAK SELUKLU DEVLET 229-295.

KRMAN SELUKLU DEVLET 297-335.

FETRET DEVR 314-325.

SURYE VE FLSTN SELUKLU DEVLET 337-418.

SLEYMANAH IN KUZEY-SURYE SEFER 359.

TUTUUN SALTANAT MCADELES 363.

HALILARLA MCADELELER 378.

HALILARLA MCADELELER 411.

TRKYE SELUKLU DEVLET 419-494.

I. KILI ARSLAN DEVR 4 2 8 -4 3 4 .

KILI ARSLAN DEVR 442-447.

ZZEDDN KEYKVUS DEVR 4 5 5 -4 5 8 .

KARDE YNETM (1249-1254) 476.

K SULTAN YNETM 477.

RKNEDDN KILI ARSLAN DEVR 480.

M uineddin Sleyman n dikta ynetimi 480.

DEVLET TEKLTI, KLTR VE MAR FAALYETLER 4 9 5 -5 2 6

HKMYET ALMETLER VE NVANLAR 499.

SARAY TEKLTI 505.

HKMET TEKLTI 508.

ASKER TEKLT 512.

LMYE TEKLTI 514.

TOPRAK VE HALK 516.

KTSAD DURUM 517.

Prof. Dr. Erdoan MERL

Hazar Denizi nin dousunda Srderya nn ortalarna kadar uzanan sahalar

AL SEVM ERDOAN M ERL

Ouz\ax, itil ve Hrezme komu olmalarndan baka, Islm leminden Hazar

Uygur devletinin 840 ylnda Krgzlar tarafndan ortadan kaldrlmasndan

S a m a n o l u E s e d in drt olunun Maverannehrin eitli ehirlerin

SELUKLU D E V LETLE R TARH

Gaznelilerin gelien hkimiyetleri karsnda Samanl devleti, yklmaktan kur

E b u c B v e y h ( B y e ) tarafndan kurulan ve daha sonra Ziyaroullarnm hizmetine giren olu m a d d d e v l e A l i , R k n d d i n H a

r u l B e y in b r a h i m Y n a l isyan dolaysyla ehirde bulunmamasndan

SELUKLU DEV LETLE R TARH

Orta-Doumn byk devletlerinden birisi de Fatm devleti idi. Bu devlet,

isteyen N s r d d e v l e , bir yandan halife, br yandan da rakipleri durumu

Orta-Dou da byk bir Hristiyan devlet olarak Bizans imparatorluu nu gr

SELUKLU D E V LETLE R TARH

amacyla, harekete geilmesinin zamannn oktan geldii ve bunun Avrupa H

Msr, Suriye ve Yemende hkmran olan Eyyub hanedannn ad, nl h

SELUKLU D E V LETLE R TARH

l a h a d d i n E y y u b , ordusunun esas kuvvetini oluturan Ouzlarla, kendisi

SELUKLU D E V LETLE R TARH

Moollarn Yakr-dou Islm lkelerini istil, igal ve bu topraklarda yerleme

AL SEVM ERDOAN M ERL

B a y b a r s tan sonra Bahriyye Memlkl kolundan 21 sultan hkmran ol

ilgili kaynaklarn belirttikleri zere, Seluklular, Ouzlarn Knk boyuna men

S e l u k , Cendde bir beylik kurduktan sonra zellikle Karahanl-Samanl

SELUKLU D E VLETLER TARH