V DNG NINH (CH BIN) NGUYN GIA PHU

NGUYN QUC HNG INH NGC BO

LCH S VN MINH TH GII

(Ti bn ln th mi hai)

NH XUT BN GIO DC VIT NAM

Cng ty C phn sch i hc Dy ngh Nh

xut bn Gio dc gi quyn cng b tc phm.

19 2010/CXB/336 2244/GD
M s: 7X171y0 DAI

MC LC
LI NI U
BI M U
I.
Khi nim vn minh
II.
Cc nn vn minh ln trn th gii
CHNG I: VN MINH BC PHI V TY
A.
Vn minh Ai Cp c i
I. Tng quan v Ai Cp c i
II. Nhng thnh tu ch yu ca vn minh Ai Cp c
i
B.
Vn minh Lng H c i
I. Tng quan v Lng H c i
II. Nhng thnh tu ch yu ca vn minh Lng H
c i
C.
Vn minh Arp
I. S lc v lch s Arp
II. o Hi
III. Vn hc ngh thut, khoa hc, gio dc
CHNG II: VN MINH N
I. Tng quan v n c trung i
II. Nhng thnh tu chnh ca vn minh n
III. Ngh thut
IV. Khoa hc t nhin
V. Tn gio
CHNG III: VN MINH TRUNG QUC
I. Tng quan v Trung Quc c trung i
II. Nhng thnh tu chnh ca vn minh Trung Quc
CHNG IV: VN MINH KHU VC NG NAM
I. iu kin t nhin

II. C s hnh thnh nn vn minh khu vc ng Nam

III. Mt s thnh tu vn ha
CHNG V: VN MINH HY LP V LA M C I
I. Tng quan v Hy Lp v La M c i
II. Nhng thnh tu ch yu ca vn minh Hy La c
i
CHNG VI: VN MINH TY U THI TRUNG I
I. Hon cnh lch s
II. Vn ha Ty u t th k V n th k X
III. Vn ha Ty u t th k XI n u th k XIV
IV. Vn ha Ty u thi Phc hng
V. S tin b v k thut
VI. S ra i ca o Tin lnh
VII. S tip xc gia cc nn vn minh
CHNG VII: S XUT HIN VN MINH CNG
NGHIP
I. iu kin ra i ca nn vn minh cng nghip
II. Cuc cch mng cng nghip
III. Pht minh Khoa hc - K thut v nhng hc thuyt
chnh tr thi cn i
IV. Thnh tu vn hc v ngh thut
CHNG VIII: VN MINH TH GII TH K XX
I. Vn minh th gii na u th k XX
II. Chin tranh th gii v s ph hoi vn minh nhn loi
III. Vn minh th gii na sau th k XX
KT LUN
TI LIU THAM KHO

LI NI U
Lch s vn minh th gii l mn hc c nhim v cung cp
nhng kin thc c bn v qu trnh ra i v pht trin ca cc
nn vn minh tiu biu trong lch s loi ngi.
Gio trnh ny gm 8 chng em li cho ngi c s hiu
bit c bn v h thng v nhng nn vn minh thi c trung i
phng ng (Ai Cp, Lng H, n , Trung Hoa, ng
Nam ) v phng Ty (Hy Lp, La M, cc nc Ty u) v
nn vn minh cng nghip thi cn hin i.
V i th, ni dung ca mi chng cp n nhng iu
kin hnh thnh nn vn minh, gii thiu trnh pht trin kinh
t v phn ha x hi, s lc lch s thnh lp v cu trc ca
Nh nc, nhng hc thuyt chnh tr, quan im trit hc v
cc tn gio ln cng nhng thnh tu khoa hc t nhin, k
thut v vn hc ngh thut.
Phn m u phn tch nhng nt chung v khi nim vn
minh v vn ha, phn kt lun nu ln nhng nt khi qut
trong tin trnh pht trin ca Lch s vn minh nhn Loi, s
vn dng vo qu trnh hi nhp cc tro lu vn minh th gii
v gi gn bn sc vn ha dn tc.
Trn c s nhng kin thc khoa hc, mn hc ny c
nhim v gp phn xy dng quan dim nhn vn, bit qu trng
v gi gn nhng sn phm vt cht v tinh thn ca vn minh
nhn loi, bit vn dng hu ch vo vic hon thin nhn cch
ca mi ngi v kin thit t nc theo ng li cng nghip
ha, hin di ha, lm cho dn giu, nc mnh, x hi cng
bng vn minh.
Sau mt vi nm th nghim trong ging dy ti cc trng
i hc v cao ng, chng ti tip thu nhiu kin ng gp
ca cc thy c gio, cc nh khoa hc v sinh vin, t chc
bin son li gio trnh lch s vn minh th gii theo s phn
cng sau dy:

PGS. Nguyn Gia Phu: Bi m u, cc chng I, II, III, V,

VI.
PGS. PTS. inh Ngc Bo: Chng IV.
PGS. Nguyn Quc Hng: Chng VIII.
GS. V Dng Ninh (Ch bin): Chng VII, Kt lun.
Vi thi lng ging dy l 4 n v hc trnh (60 tit), gio
trnh ny khng th i su vo chi tit m ch mong mun to
nn mt ci nhn khi qut v mt s hiu bit c bn v lch s
vn minh ca loi ngi.
cun sch ngy cng hon chnh, chng ti mong nhn
dc kin ng gp ca bn c.
Ngy 19-8-1998
CC TC GI

BI M U
I - KHI NIM VN MINH
Vn minh l g?
Vn minh l trng thi tin b v c hai mt vt cht v tinh
thn ca x hi loi ngi, tc l trng thi pht trin cao ca
nn vn ha. Tri vi vn minh l d man.
- V d: vn minh Phng ng, vn minh Hy Lp...
Ch vn minh trong ting Php l civilisation, trong ting
Anh l civilization, cn c ngha l hot ng khai ha lm thot
khi trng thi nguyn thy.
Nh vy, khi nh ngha vn minh, ngi ta cp n
mt khi nim mi, l vn ha.
Vy, vn ha l g? Vn ha l mt t ting Hn, do Lu
Hng, ngi thi Ty Hn nu ra u tin. Nhng lc by gi,
hai ch vn ha c ngha l "dng vn ha", ni mt cch
khc, vn ha tc l gio ha. n thi cn i, ngha ca ch
vn ha c phn khc trc.
Nguyn l, ch vn ha trong ting Anh v ting Php l
culture. Ch ny c ngun gc t ch La tinh cultura ngha l
trng trt, c tr, luyn tp, lu tm... n gia th k XIX, do
s pht trin ca cc khoa nhn loi hc, x hi hc, dn tc
hc..., khi nim vn ha thay i. Ngi u tin a ra nh
ngha mi v vn ha l Taylor, nh nhn loi hc u tin ca
nc Anh. ng ni: "Vn ha l mt tng th phc tp, bao gm
tri thc, tn ngng, ngh thut, o c, php lut, phong tc
v c nhng nng lc, thi quen m con ngi t c trong
x hi". Sau , cc hc gi ua nhau a nhng nh ngha
v vn ha. Trn c s y, ngi Nht dng hai ch vn ha

 dch ch culture ca phng Ty v do , ch vn ha mi

c ngha nh ngy nay.
Hin nay, a s hc gi cho rng, vn ha l tng th nhng
gi tr vt cht v tinh thn do con ngi sng to ra trong qu
trnh lch s.
Nh vy, vn ha cng xut hin ng thi vi loi ngi.
Khi con ngi bit ch to ra cng c cng l khi h bt u
sng to ra vn ha. Dn dn, ngoi vn ha vt cht, h cn
sng to ra ngh thut, tn gio... Trn c s nn vn ha nguyn
thy, n giai on nht nh, loi ngi mi tin vo k vn
minh.
Nh th, vn ha v vn minh u l nhng gi tr vt cht
v tinh thn do loi ngi sng to ra trong tin trnh lch s,
nhng vn ha v vn minh khc nhau ch vn ha l ton b
nhng gi tr m loi ngi sng to ra t khi loi ngi ra i
n nay, cn vn minh ch l nhng gi tr m loi ngi sng
to ra trong giai on pht trin cao ca x hi.
Vy th giai on pht trin cao l giai on no? l
on c nh nc, thng thng vo thi k thnh lp nc th
ch vit cng xut hin, do vn ha c mt bc pht trin
nhy vt. Tuy nhin, do hon cnh c th, c mt s ni, khi nh
nc ra i vn cha c ch vit, nhng l nhng trng hp
khng in hnh.
Lin quan ti khi nim vn ha v vn minh cn c khi
vn hin. Trong bi Bnh Ng i Co, Nguyn Tri vit: "Xt
nh nc i Vit ta, thc l mt nc vn hin". Vy vn hin
l g?
Khng T ni: "L ca i H, ta c th ni c, nhng
nc K (nc cn bo tn l ca i H) khng chng minh;

l ca i n, ta c th ni c, nhng nc Tng (nc cn

bo tn l ca i n) khng chng minh. l v vn hin
khng , nu th ta c th chng minh."(Lun ng).
Nh vy, vn hin l mt thut ng ch chung s sch v
cc ch chnh sch. C s sch tc l bc vo thi k vn
minh, do trc y, di thi phong kin, khi cha c ch
vn minh vi ngha nh ngy nay, ch vn hin thc cht l vn
minh. Nh vy, cu "Xt nh nc i Vit ta thc l mt nc
vn hin" c ngha l "Xt nh nc i Vit ta thc l mt
nc vn minh".
Tm li, cc khi nim vn ha, vn minh v vn hin,
ngoi nhng ngha ring bit khng ln ln c nh i vi
tng c nhn, ch c th ni trnh vn ha, khng th ni trnh
vn minh, ngc li, i vi x hi, ch c th ni thi i
vn minh, khng th ni thi i vn ha, ni chung, ba thut
ng ny c ngha rt gn nhau. Ch khc nhau l, vn minh l
giai on pht trin cao ca vn ha, cn vn minh v vn hin
khc nhau ch vn minh (civilisation) l mt t mi du nhp,
cn vn hin l mt t c ngy nay khng dng na.
II - CC NN VN MINH LN TRN TH GII
Loi ngi ra i cch y hng triu nm, v t loi
ngi sng to ra nhng gi tr vn ha vt cht v tinh thn.
Nhng mi n cui thin k IV TCN, x hi nguyn thy bt
u tan r Ai Cp, nh nc bt u ra i, t loi ngi
mi bt u bc vo thi k vn minh.
Trong thi c i, tc l t cui thin k IV, u thin k III
TCN, n nhng th k trc sau CN, phng ng tc l
chu v ng Bc chu Phi c bn trung tm vn minh ln,

 l Ai Cp, Lng H, n v Trung Quc. C mt tnh

hnh chung ni bt l c bn trung tm vn minh ny u nm
trn nhng vng chy qua ca nhng con sng ln. l sng
Nin Ai Cp, sng phrat v sng Tigr Ty , sng n
(Indus) v sng Hng (Gange) n , Hong H v Trng
Giang Trung Quc. Chnh nh s bi p ca nhng dng
sng ln y nn t ai nhng ni ny tr nn mu m, nng
nghip c iu kin pht trin trong hon cnh nng c cn th
s, dn n s xut hin sm ca nh nc, do c dn y
sm bc vo x hi vn minh, v hn th na sng to nn
nhng nn vn minh v cng rc r.
Mun hn mt t, phng Ty xut hin nn vn minh
ca Hy Lp c i. Nn vn minh Hy Lp c c s u tin t
thin k III TCN, nhng tiu biu cho nn vn minh Hy Lp l
nhng thnh tu t khong th k VII TCN tr v sau. n th k
VI TCN, nh nc La M bt u thnh lp. K tha v pht
trin vn minh Hy Lp, La M tr thnh trung tm vn minh th
hai phng Ty. n th k II TCN, La M chinh phc Hy Lp
v tip chinh phc cc nc chu nh hng vn ha Hy Lp
phng ng, tr thnh quc rng ln, hng mnh, duy
nht phng Ty. Vn minh La M vn chu nh hng ca
vn minh Hy Lp, vn c cng mt phong cch, gi y li ha
ng lm mt, nn hai nn vn minh ny c gi chung l vn
minh Hy-La.
Vn minh Hy-La v cng xn ln, l c s ca vn minh
chu u sau ny. Nhng sau khi quc Ty La M dit vong,
nn vn minh b li tn, mi n th k VI, vn minh phng
Ty mi bt u c phc hng v t mi pht trin mnh
m v lin tc cho n ngy nay.

Nh vy, trn th gii c hai khu vc vn minh ln: phng

ng v phng Ty. Thi c i, phng ng c bn trung
tm vn minh l Ai Cp, Lng H, n v Trung Quc. Thi
trung i, c Ty v Ai Cp u nm trong bn quc
Arp nn phng ng ch cn li ba trung tm vn minh ln
Arp, n v Trung Quc. Trong cc nn vn minh y, vn
minh n v Trung Quc c pht trin lin tc trong tin
trnh lch s.
Ngoi nhng trung tm vn minh ln cn c nhng nn vn
minh ca cc quc gia nh v ca tng thi k lch s nh nn
vn minh sng Hng, nn vn minh i Vit v.v...
phng Ty, thi c i ch c nn vn minh Hy-La, n
thi trung i cng ch c mt trung tm vn minh m ch yu l
Ty u.
Ngoi nhng nn vn minh lc a , u, Phi, chu M,
trc khi b ngi da trng chinh phc, ti Mhic v Pru ngy
nay tng tn ti nn vn minh ca ngi Maya (Mayas),
Adtec (Aztque) v Inca (Incas).
n thi cn i, do s tin b nhanh chng v khoa hc k
thut, nhiu nc phng Ty tr thnh nhng quc gia pht
trin v kinh t v hng mnh v qun s. Da vo u th ,
cc nc ny ua nhau chinh phc th gii. Cng vi vic bin
hu ht cc nc chu , chu Phi v chu M La tinh thnh
thuc a ca cc cng quc chu u, vn minh phng Ty
truyn b khp th gii.
Tuy trong lch s, trn th gii tn ti nhng nn vn
minh nh vy, nhng nhng nn vn minh y khng phi hon
ton bit lp vi nhau. Thng qua cc hot ng nh chin tranh,
bun bn, truyn gio v.v..., cc nn vn minh y c tip

xc vi nhau, do hc tp ln nhau. Nhiu thnh tu ca

vn minh Trung Quc, n v Arp khng nhng truyn
b cho nhau m cn truyn sang Ty u. Ngc li, n v
Ty cng tip thu nhiu yu t ca vn minh Hy Lp. n
thi trung i, trc th k XVI, phng Ty vn lc hu hn
phng ng, do phng Ty hc tp rt nhiu pht minh
quan trng ca phng ng nh ch s, ton hc, y hc, k
thut lm giy, ngh in, thuc sng, la bn, thm ch c phong
cch giao tip v np sng vn minh. Chnh nhng thnh tu
gp phn rt quan trng vo vic thc y s pht trin rt
nhanh chng ca nn vn minh phng Ty.
Ni dung ca lch s vn minh bao gm trnh pht trin
kinh t, quan h x hi, hn nhn, gia nh, phong tc, y phc,
nh ca c tr cho n th ch chnh tr v cc thnh tu v vn
ha tinh thn nh ch vit, vn hc, s hc, t tng, ngh
thut, lut php, khoa hc, k thut, gio dc, tn gio v.v...,
song y ch gii thiu nhng thnh tu ch yu v vn ha
tinh thn, ch khng trnh by dn tri tt c mi vn ca vn
minh.

Chng I

VN MINH BC PHI V TY

A. VN MINH AI CP C I
I - TNG QUAN V AI CP C I
1. a l v c dn
Ai Cp vng ng Bc chu Phi, nm dc theo vng h lu
ca lu vc sng Nin, sng Nin bt ngun t vng xch o ca
chu Phi, di 6700km, nhng phn chy qua Ai Cp di 700km.
Min t ai do sng Nin bi p ch rng 15-25km, pha Bc
c ni rng n 50km v y sng Nin chia thnh nhiu nhnh
trc khi ra bin. Hng nm, t thng 6 n thng 11, nc
sng Nin dng cao em theo mt lng ph sa rt phong ph bi
p cho vng ng bng hai bn b ngy cng thm mu m.
Chnh v vy, nn kinh t y pht trin sm to iu kin cho
Ai Cp c th bc vo x hi vn minh sm nht th gii. Cng
chnh v vy, nh s hc Hy Lp Hrt ni rng: "Ai Cp l
tng phm ca sng Nin".
Tuy vy, v mt a hnh, Ai Cp l mt nc tng i b
ng kn, pha Bc, l a Trung Hi, pha ng gip Bin ,
pha Ty gip sa mc Xahara, pha Nam gip Nubi, ni gip gii
y l mt vng ni him tr kh qua li. Ch c ng Bc,
vng knh o Xuy sau ny, ngi Ai Cp c i mi c th
qua li vi vng Ty .
Ai Cp chia lm hai min r rt theo dng chy ca sng Nin
t Nam ln Bc: min Thng Ai Cp (min Nam) l mt di
lu vc hp, min H Ai Cp (min Bc) l mt ng bng hnh
tam gic.
V ti nguyn thin nhin, Ai Cp c rt nhiu loi qu nh
vi, badan, hoa cng, m no v.v... Kim loi th c
ng, vng, cn st th phi a t bn ngoi vo.

C dn ch yu ca Ai Cp ngy nay l ngi Arp, nhng

thi c i, c dn y l ngi Libi, ngi da en v c th
c c ngi Xmit di c t chu ti na.

2. Cc thi k lch s ca Ai Cp c i
Nh nc Ai Cp c i ra i t cui thin nin k IV TCN.
T cho n nm 525 TCN, theo cch phn chia ca
Mantng, tc gi sch Lch s Ai Cp, sng vo th k III TCN,
lch s Ai Cp c i c chia thnh 5 thi k l To vng
quc, C vng quc, Trung vng quc, Tn vng quc v
Hu k vng quc gm tt c 31 vng triu.
a) Thi k To vng quc (khong 3200-3000 TCN)(*)
Vo khong na sau thin nin k IV TCN, do s pht trin
ca lc lng sn xut v s phn ha giu ngho, cc cng x
nng thn lin hip li thnh nhng nh nc nh u tin
gi l chu. Dn dn, nhng chu y hp li thnh hai min

Thng v H Ai Cp. Tip , qua u tranh, hai min Thng

v H Ai Cp mi thng nht thnh nc Ai Cp. T khi nh
nc Ai Cp thng nht ra i cho n khong nm 3000 TCN,
Ai Cp tri qua hai vng triu l vng triu I v vng
triu II v c gi chung l thi To vng quc.
Ngay t thi k ny, ngi c Ai Cp bit s dng cng
c bng ng , bit dng cy v dng sc vt ko cy.
Ngi ng u nh nc l mt ng vua chuyn ch gi l
Pharang.
----------------------------*Nhng con s ny ch l tng i. Hin nay cc tc phm khc nhau
a ra nhng nin i rt khc nhau v cc thi k lch s ca Ai
Cp c i.

b) Thi k C vng quc (khong 3000-2200 TCN)

Thi k C vng quc bao gm 8 vng triu, t vng
triu III n vng triu X. u thi C vng quc, ch tp
quyn trung ng cng c cng c, kinh t cng pht trin
hn trc. Trn c s y, cc Pharang huy ng sc ngi
sc ca xy dng cho mnh nhng Kim t thp rt s.
Nhng t vng triu V, th lc ca chnh quyn trung ng bt
u suy gim, n vng triu VII, nn thng nht khng duy tr
c na.
c) Thi k Trung vng quc (khong 2200-1570 TCN)
Thi k Trung vng quc bao gm 7 vng triu, t vng
triu XI n vng triu XVII, trong , thi k thng tr ca
vng triu XI v vng triu XII l thi k n nh nht. Nhng
n nm 1750 TCN, Ai Cp n ra mt cuc khi ngha ca

dn ngho. T Ai Cp b suy yu. n nm 1710 TCN, min

Bc Ai Cp b ngi Hchxt Palextin chinh phc thng tr
140 nm. Trong thi gian y, min Nam Ai Cp cng phi thn
phc vng triu ngoi tc y.
d) Thi k Tn vng quc (1570 - khong 1100 TCN)
Nm 1570 TCN, ngi Hchxt b nh ui khi Ai Cp,
t nc li c thng nht, thi Tn vng quc bt u. Thi
k ny gm 3 vng triu, t vng triu XVIII n vng triu
XX. Cc vua u vng triu XVIII tch cc thi hnh chnh sch
xm lc bn ngoi chinh phc c Xyri, Phnixi, Palextin
chu v Libi, Nubi chu Phi.
Cui vng triu XVIII, do th lc ca tng lp tng l th
thn Mt tri Amn pht trin qu mnh, ln t c uy quyn ca
vua, v vy, lm suy yu th lc ca tng lp tng l, vua
Ichnatn tin hnh mt cuc ci cch tn gio, nhng chnh
sch ci cch ny ch c thi hnh mt thi gian ngn m thi.
V cng c sn xut, t thi Trung vng quc, ng thau
ra i nhng cht lng cn km v cn t. n thi Tn
vng quc, ng thau mi c s dng rng ri, ng thi st
bt u xut hin nhng cn rt him.
Sau vng triu XVIII, Ai Cp ngy cng suy yu.
e) Ai Cp t th k X - I TCN
T th k X TCN, Ai Cp ht b chia ct li b ngoi tc
thng tr. c bit, t nm 525 TCN, Ai Cp b nhp vo
quc Ba T Ty . Nm 332 TCN, Ai Cp b Alchxngr
Maknia chinh phc. Sau khi quc Maknia tan r, Ai
Cp thuc quyn thng tr ca mt vng triu Hy Lp gi l

vng triu Ptlm (305-30 TCN). n nm 30 TCN, Ai Cp

thnh mt tnh ca quc La M.
II - NHNG THNH TU CH YU CA VN MINH AI
CP C I
Trn c s cng c bng ng v nn kinh t nng nghip,
c dn Ai Cp c i t rt sm sng to nn mt nn vn
minh tinh thn v cng rc r, trong , nhng thnh tu ch
yu l ch vit, vn hc, kin trc v cc kin thc khoa hc t
nhin.
1. Ch vit
T khi x hi c giai cp bt u hnh thnh, ch vit Ai
Cp ra i. Ch vit ca Ai Cp c i lc u l ch tng
hnh, tc l mun vit ch biu th mt vt g th v hnh th
ca vt y. V vy, nhn vo cc bn vit ch Ai Cp c i, ta
thy cc hnh v nh ngi, cc loi ng vt (chim, gia sc, d
th, cn trng), cy ci, mt tri, mt trng, sao, nc, ni non
v.v...
i vi cc khi nim tru tng hoc phc tp th phi dng
phng php mn . V d, mun vit ch kht th v hnh con
b ng bn cnh ch nc, ch chnh ngha th v lng iu,
v lng iu hu nh di bng nhau.
Tuy nhin, hai phng php y cha ghi mi khi nim,
v vy dn dn xut hin nhng hnh v biu th m tit. Nhng
hnh v biu th m tit ny vn l nhng ch biu th mt t
nhng ng m vi m tit m ngi ta mun s dng. V d,
con mt ting Ai Cp l ar, do hnh con mt cn biu th m
tit ar.

Dn dn, nhng ch ch m tit bin thnh ch ci, v d, hn

ni nh c l ca c dng biu th ph m k. Tng s ch
tng hnh ca Ai Cp c i c khong 1000 ch, trong s
ch ci c 24 ch.
Vo thin k II TCN, ngi Hchxt hc tp ch ci ca
ngi Ai Cp ghi ngn ng ca mnh. V sau, loi ch vit
truyn sang Phnixi, trn c s y, ngi Phnixi sng to ra
vn ch ci u tin trn th gii.
Ch vit c ca Ai Cp thng c vit trn , g, gm,
vi gai, da... nhng cht liu dng vit ph bin nht l giy
papyrus. Vn l hai bn b sng Nin c mt loi cy l
papyrus, ngi Ai Cp ly thn loi cy ny ch thnh nhng t
giy, p mng ri phi kh. l loi giy sm nht th gii.
Do vy, v sau trong ngn ng nhiu nc chu u, giy c
gi l papier, paper... vit trn cc loi giy , ngi Ai
Cp c dng bt lm bng thn cy sy, cn mc th lm bng
b hng.
Loi ch tng hnh ny c dng trong hn 3000 nm, sau
, khng cn ai bit c loi ch ny na.
Vo th k V, mt hc gi Ai Cp tn l Ghraplng
nghin cu cch c loi ch c ny nhng khng thnh cng.
1000 nm sau, n th k XVII mi c mt s ngi t li vn
nhng vn cha c kt qu.
Nm 1798, Bnapc (tc Naplng sau ny) vin chinh sang
Ai Cp. Ti mt a im gn thnh ph Rdtta (Rosetta), trong
khi o chin ho, binh lnh Php pht hin c mt tm bia,
t tn l tm bia Rdtta. Trn tm bia ny khc hai th ch:
phn trn khc ch Ai Cp c, phn di khc ch Hy Lp.
Ngay sau , cc hc gi tm cch gii m th ch nhng kt

qu vn cha hn g nhng ln trc. Mi n nm 1822,

Sampling (Champollion), mt nh ngn ng hc ngi Php
32 tui mi tm c cch c th ch ny. Chnh t , mt
mn khoa hc mi c ra i, l mn Ai Cp hc. Hc gi
nhiu nc, nh Php, c, Anh... nghin cu ngn ng Ai
Cp, bin son sch ting Ai Cp c, c bit bin son cun T
in ch tng hnh Ai Cp. Nh c c ch Ai Cp c,
ngi ta mi bit c nhiu t liu qu gi thuc cc lnh vc
nh lch s, vn hc, thin vn, ton hc... ca Ai Cp c i.
2. Vn hc
Ai Cp c i c mt kho tng vn hc kh phong ph, bao
gm tc ng, th ca tr tnh, cc cu chuyn mang tnh cht o
l, gio hun, tro phng, truyn thn thoi... Trong s ,
Truyn hai anh em, Ni Tht v Ni Lo, Ni chuyn vi linh
hn ca mnh, Li k ca Ipuxe, Li rn dy ca uap, Sng
st sau v m thuyn v.v... l nhng truyn tng i tiu biu.
Truyn Ni Tht v Ni Lo k chuyn hai anh em, ngi anh
tn l Ni Lo, ngi em tn l Ni Tht. Ni Lo hunh hoang
rng c mt vt c th cha c c ni rng. Ni Tht khng
chng minh c nh th l ni lo nn b mc mt. Ni Tht
tr thnh y t ca ngi anh v b y a rt cc kh. Nhng
c mt c gi xinh p yu v ly anh chng m la v sinh
c mt a con trai. Ln ln, a con quyt bo th cho cha.
Mt hm, n dt mt con b ca mnh n nh ca Ni Lo. Ni
Lo mun i con b, nhng a b khng ng , li cn ba ra
nhiu chuyn hoang ng v con b ca mnh. Hn na, n
cn xin cc thn phn x Ni Lo. Cc thn khng tin nhng li
ba t v con b v nh li nhng chuyn hoang ng m

trc kia Ni Lo ba t. V vy, cui cng a b c

thng kin.
Li k ca Ipuxe ni v nhng bin ng ln lao trong x hi
do cuc khi ngha ca qun chng nm 1750 TCN em li:
"Hy xem: S vic hnh nh khng bao gi xy ra y
cui cng xy ra ri. Nh vua b nhng ngi ngho
kh bt".
"Hy xem: Nhng ngi trong cung nh b ui ra
khi cung in ca nh vua".
"Hy xem: Dn thng trong nc bin thnh ph
ng. Nhng ngi giu c bin thnh nhng ngi
khng c ca ci".
"Hy xem: Nhng ngi vn b qun l th li bin
thnh ch n. Nhng k bn thn mnh vn b ngi khc
sai khin th nay li sai khin ngi khc".
Li rn dy ca uap l nhng li ca mt ngi cha trn
ng tin con ln kinh hc, khuyn con phi chm ch
hc tp sau ny lm quan, nu khng s phi lm th th
cng, m lm th g cng rt cc kh:
"Ta cha h thy ngi th iu khc hoc ngi th
lm trang sc c lm s gi, nhng ta li thy mt
ngi th ng lm vic bn l. Ngn tay ca anh ta ging
nh da c su, mi trn mnh anh ta cn hi hn c."
"Con xem, ngoi ngh lm quan ra, khng c mt ngh
nghip no l khng c ngi cai qun, v bn thn ng
quan mi l ngi cai qun".
Truyn Sng st sau v m thuyn ni v mt ngi vng
lnh vua cng 120 thy th i thuyn n mt vng m. Gia
bin, thuyn gp bo, tt c thy th u cht, ch mt mnh

ngi y nh c mt khc g nn c sng st. Anh ta b git

vo mt hn o. Cha o l mt con rn ln, dng mm
cp anh v ch ca rn. Rn bo anh c yn tm li , sau 4
thng s c thuyn t kinh thnh n n anh v. S vic xy ra
ng nh li ni ca rn. Anh ht li cm n rn. Khi ri o,
Rn tng anh nhiu tng phm, chc anh ln ng mnh khe
v ni vi anh rng sau khi anh ri hn o th o s bin thnh
ln sng. Hai thng sau, thuyn v n kinh thnh, anh yt kin
vua, dng l vt t o em v, c vua phong cho lm th v.
3. Tn gio
Ging nh c dn
cc quc gia c i
khc, ngi Ai Cp
trong thi k ny th rt
nhiu th: cc thn t
nhin, cc thn ng
vt, linh hn ngi
cht, thn , thn la,
thn cy...
Cc thn t nhin ch yu gm c Thin thn, a thn v
Thy thn. Thin thn, gi l thn Nut, l mt n thn thng
c th hin thnh hnh tng mt ngi n b hoc mt con
b ci.
a thn l mt nam thn gi l thn Ghp.
Thy thn, tc l thn sng Nin, gi l thn Odirix. Chnh nh
c v thn ny m rung ng ti tt, bn ma thay i, cy ci
cht ri sng li. V vy, trong cc bi thnh ca ngi thn Odirix
c nhng cu:

"Ngi ban ng cc v thc phm trn ton tri t cho

loi ngi. Ngi lm cho con ngi c no . Ngi hin
hnh thnh nc".
Ngoi chc nng ni trn, thn Odirix cn c quan nim l
thn m ph, l Dim vng.
Cng nh loi ngi, cc thn cng thng kt hp vi nhau
v to thnh nhng thn mi. Thn khng kh Su chnh l kt
qu ca s kt hp ca Thin thn Nut v a thn Ghp.
V sau, cng vi s hnh thnh nh nc tp quyn trung
ng, thn Mt Tri tr thnh v thn quan trng nht. Ni th
thn Mt Tri u tin l thnh Iunu, ngi Hy Lp gi l
Hliplix. Thn Mt Tri y gi l thn Ra.
Theo truyn thuyt, thn Ra hin hnh thnh mt vng
mt tri xut hin t mt a hoa sen, t mt t mi c
nh sng. Thn Ra sinh ra thn Ghp v thn Nut. Thn
Ghp b cy ci che ph. Trn mnh thn Nut th y tinh t.
Nhng ngi sao y di chuyn trn thn th thn Nut. Mt
hm, thn Ra khc, t trong nc mt ca thn Ra sinh
ra loi ngi.
n khi thn Ra gi, xng ca thn bin thnh bc,
tht ca thn bin thnh vng, tc bin thnh ng. V thn
Ra gi nn mt s thn v loi ngi khng phc tng
thn Ra na. V vy, thn Ra sai n thn Hato hy dit loi
ngi. Khi Hato bt u git loi ngi, thn Ra i ,
mun ngn thn Hato li. Thn Ra bn my thng ru
ngon trc mt Hato, Hato ung say ri ng thip i, do
loi ngi c cu khi b hy dit. Sau , thn Ra ci
trn lng thn B bay ln tri.

n thi Trung vng quc, Tpb (Thbes) tr thnh kinh

ca c nc. V vy, thn Mt Tri Amn ca Tpb tr
thnh v thn cao nht ca Ai Cp. Thi k ny, thn Amn cng
c gi l Amn-Ra. Ngi Ai Cp tin rng, hng ngy thn
Amn-Ra ng thuyn vng i trn bu tri, ban m th xung
th gii di t, sng sm li ln vng quc ban ngy chiu
nhng tia sng ca mnh ln mt t. Bi thnh ca ngi thn
Amn-Ra vit:
"Thn Amn-Ra nhn t, xin ngi hy tnh li!
K thng tr c hai th gii, v thn nhn t v huy
hong chi li. Khi ngi ng trn vm tri cao, cc thn v
mi ngi u phi ly vng thi dng, k th ca ngi
cng phi qu gi trc mt ngi. Tri ang vui mng, t
ang hn hoan. Ngi em li cho cc thn v mi ngi
nim vui ca ngy l hi".
n thi Ichnatn (1424-1388 TCN) thuc vng triu XVIII
thi Tn vng quc, do th lc ca tng lp tng l th thn
Amn Tpb qu mnh nn ng tin hnh mt cuc ci
cch tn gio. ng ch trng th mt v thn Mt Tri mi gi
l thn Atn. Thn Atn c coi l v thn duy nht, nn vic
th cng cc thn khc u b cm. Trong bi thnh ca ca ngi
thn Atn c on:
"Ngi l v thn duy nht sng to ra mt t theo
nguyn ca con ngi, sng to ra ngi, sng to ra tt c
cc ng vt i bng chn trn mt t, sng to ra cc loi
chim dng cnh bay trn bu tri. Ngi sng to ra t ai
ca Xyri, ca Nubi v ca Ai Cp. Ngi quy nh ch
cho mi loi, chun b mi th cn thit cho chng sinh.

Mi loi u c thc n ring, thi gian sng cho mi loi

u c nh sn."
Ngoi thn Mt Tri, ngi Ai Cp cn th thn Mt Trng
Tt (Thoth). Thn Tt cn c quan nim l thn vn t, k
ton v tr tu. Thn Mt Trng c th hin di hnh tng
mt con ngi u chim hng hc hoc u kh.
Ngi Ai Cp c i cng rt coi trng vic th ngi cht.
H quan nim rng trong mi con ngi u c mt hnh bng
gi l "can" (linh hn) hon ton ging ngi nh ci bng
trong gng. Khi con ngi mi ra i th linh hn chui vo
trong thn th, khi con ngi cht th linh hn ri khi th xc.
T , linh hn tn ti c lp nhng con ngi khng th nhn
thy, ch c th thy c trong gic mng. Linh hn tn ti n
khi thi th ngi cht hy nt th mi cht hn. Nhng nu thi
th c bo tn th linh hn mt lc no s nhp vo th xc
v con ngi s sng li. Chnh v quan nim nh vy nn ngi
Ai Cp mi c tc p xc(1).
Ngi Ai Cp c i tin rng th gii m ph cng
ging nh th gii trn gian, cng c sng Nin, thn
Ra ng thuyn i trn . Cha t ca m ph l thn
Odirix. Ngi mi cht phi chu s xt x ca v thn ny.
Khi xt x, thn Odirix ngi trn ngai vng, ngi cht
c gii n trc mt Thn. Thn Tt v thn Arubix(2)
cn qu tim ca ngi cht, a cn bn kia l n thn chn
l v chnh ngha. Nu ngi cht c nhiu ti th tri tim s
nng, lp tc ngi cht b mt con yu qui n n tht.
Ngi Ai Cp c i cn th nhiu loi ng vt t d th, gia
sc, chim n cn trng nh ch si, c su, rn, sn dng,
cu, mo, hng hc, c bit l b mng Apix.

B mng Apix c n 30 c im nh ton thn mu

en, trc trn c hnh t gic mu trng, trn lng c hnh
v chim ng, pha di li c cc tht tha hnh con b
hung v.v... Nu pht hin ra loi b y th phi c hnh l
mng rt long trng. Ch b v ngi thy cng pht hin
ra con b y u c thng rt hu. B Apix c ch
trong chic thuyn nm vng xui dng sng Nin a n
n th ch thn Memphix. Khi b Apix cht, c nc
phi c hnh tang l cho n khi tm c con b thing
mi. Hrdt, nh s hc Hy Lp th k V TCN cho bit
thm rng, nu ai c git con b ny th s b x t, cn
nu khng c m git cht b th s b thy cng pht tin.
C ni, c su Xuhc cng c coi l mt v thn
thing ling. Cc thy cng thng a ru tht n cho
c su n ung.
Do nhiu loi ng vt c thn thnh ha nh vy,
nn ngi Ai Cp c i thng rt qu cc gia sc. V d,
nu mo t nhin m cht th tt c nhng ngi trong nh
u phi co lng my; nu ch cht th mi ngi trong
nh phi co tc. Cc con vt cht cng phi c p xc
nh ngi.
Ngoi cc con vt c thc, ngi Ai Cp cn th cc con vt
tng tng nh phng hong, nhn s.
Theo truyn thuyt, phng hong sinh ra t trong la
u trn mt ngn cy Hliplix (gn Memphix). Ting
ht ca n hay n ni mt tri cng phi lng nghe. Sng
sm chnh l hin thn ca phng hong c em dng
cho thn Ra. n chiu, khi mt tri ln, phng hong

cht, sng hm sau li sng li, li ht vo von cho n

bnh minh.
Cn nhn s (Sphynx) l con vt u ngi mnh th.
Ngi Ai Cp tin rng loi vt ny sng trong sa mc gn
. Con nhn s c quan nim l k bo v c lc chng
li mi th lc th ch v hung hn. V vy, tng nhn s
thng c t trc n miu.
--------------------1. Khi p xc ngi ta ly c v rut gan ca ngi cht ra ri
ngm thi th vo dung dch nc mui. Sau 70 ngy th vt ra
dng mt ca v hng liu nhi vo bng ri dng vi qun li,
sau b vo quan ti bng . linh hn nhanh chng tm
c xc p ca mnh, trn np quan ti chm hnh ca ngi
cht. Hn na bn cnh m cn dng tng ngi cht bng
hoc bng g.
2. Thn dn cc linh hn m ph. Thn c th hin di dng
mnh ngi u ch si.

3. Kin trc v iu khc.

Ngh thut kin trc ca Ai Cp c i t n trnh
rt cao. Cc cng trnh kin trc tiu biu l cung in, n
miu, c bit nht l Kim t thp.
a) Kim t thp
Kim t thp l nhng ngi m ca cc vua Ai Cp thuc
vng triu III v vng triu IV thi C vng quc. Cc ngi
m y c xy vng sa mc Ty Nam Cair ngy nay.
Kim t thp c bt u xy dng t thi vua Gide
(Djeser), vua u tin ca vng triu III, vng triu u tin
ca thi C vng quc. y l mt ngi thp c bc cao 60m,

y l mt hnh ch nht di 120m, rng 106m. Xung quanh

thp Gide c n th v m nhng thnh vin trong gia nh v
nhng ngi thn cn. Ton b khu lng ny c bao bc bi
mt vng tng xy bng vi.
Thi k Kim t thp c xy dng nhiu nht v s nht
l thi vng triu IV. Vua u tin ca vng triu ny l
Xnphru, xy cho mnh hai Kim t thp, ci th nht cao
36,5m; ci th hai cao 99m. Cc vua k tip nh Kp, Kphren,
Mikrin u xy dng nhng Kim t thp rt ln: Kim t thp
Kp (tn Ai Cp) l Hufu cao 146,5m; Kim t thp Kphren
cao 137m; Kim t thp Mikrin cao 66m.
Trong s cc Kim t thp Ai Cp cao ln nht, tiu
biu nht l Kim t thp ca Kp, con ca Xnphru. Kim
t thp Kp xy thnh hnh thp chp, y l mt hnh
vung mi cnh 230m, bn mt l nhng hnh tam gic
ngonh v bn hng ng, ty, nam, bc. Ton b Kim t
thp c xy bng nhng tng vi mi nhn, mi tng
nng 2,5 tn v c tng nng 30 tn. xy Kim t thp
ny, ngi ta dng n 2300000 tng vi mt khi
lng l 2408000m3. Phng php xy Kim t thp l ghp
cc tng c mi nhn vi nhau ch khng dng va,
th m cc mch ghp kn n mc mt l kim loi mng
cng khng th lch qua c. mt pha Bc ca Kim t
thp Kp, cch mt t hn 13m, c mt ci ca thng vi
hm m, Kim t thp Kp c hai hm m: mt hm m
nm su 30m di lng t v mt hm m gia Kim t
thp cch mt t 40m. Ngi ta cho rng theo thit k ban
u, hm m su di t, nhng khi lm xong th
Kp thay i kin, bt phi xy trn cao.

Hn 2000 nm sau, nh s hc Hy Lp Hrt n Ai

Cp cn c nghe c dn y k li qu trnh xy Kim
t thp. Hrdt cho bit, sau khi quyt nh xy Kim t
thp, Kp huy ng ton th nhn dn lao ng trong
nc n cng trng lm vic. H c t chc thnh
tng i gn 100000 ngi, c 3 thng th thay phin mt
ln. Kim t thp c xy t ngn sng Nin, nhng ni
khai thc li hu ngn. V vy, ngi ta phi dng
thuyn ch t ni khai thc n xy Kim t thp. T bn
n khu lng m, ngi ta phi xy mt con ng bng
nhng tng mi nhn, di hn 900m, rng 18m v ch
cao nht l 15m. Ch ring vic xy con ng ny mt
10 nm. T y, ngi ta ln xe trt ri dng ngi
hoc b ko ch n cng trng. Khng k thi gian
lm ng v hm m di t, vic xy Kim t thp ko
di 20 nm mi hon thnh.
Vic xy dng Kim t thp, nh Hrt ni, " em li
cho nhn dn Ai Cp c i khng bit bao nhiu tai ha".

Nhng nhn dn Ai Cp c i, bng bn tay v khi c ca

mnh, li cho nn vn minh nhn loi nhng cng trnh
kin trc v gi. Tri qua gn 5000 nm, cc Kim t thp hng
v vn ng sng sng vng sa mc Ai Cp bt chp thi gian
v ma nng. V vy, t lu ngi Arp c cu: "Tt c u s
thi gian, nhng thi gian s Kim t thp". V cng chnh v
vy, t thi c i, ngi ta xp Kim t thp Kp l k quan
s mt trong by k quan th gii. n nay, trong by k quan
y, cng ch cn li mi Kim t thp m thi(*).
-------------------*Nm 1798, mt on hc gi chu u n Ai Cp tm hiu v
Kim t thp, nhng trong Kim t thp khng c xc p ca Pharan
na m ch cn li mt ci quan ti trng khng bng hoa cng m
thi.

b) Tng Xphanh (Nhn s)

Ngh thut iu khc ca Ai Cp c i cng c nhng
thnh tu rt ln biu hin hai mt tng v ph iu. T thi
C vng quc v sau, cc vua Ai Cp thng sai tc tng ca
mnh v nhng ngi trong vng tht. Tng thng tc trn
, g hoc c bng ng. Trong s cc tng ca Ai Cp c
i, p nht l tng bn thn hong hu Nfctiti, v ca vua
Ichnatn. Tuy nhin, c o nht trong ngh thut iu khc
ca Ai Cp c i l tng Xphanh (Sphynx).
Xphanh, ngi ta thng dch l con nhn s, l nhng bc
tng mnh s t u ngi hoc d. Nhng tng ny thng
c t trc cng n miu. C bit, c n miu c n 500
tng nh vy.

Trong s cc tng Xphanh ca Ai Cp c i, tiu

biu nht l tng Xphanh gn Kim t thp Kphren
Ghid. Tng Xphanh ny di 55m, cao 20m, ch ring ci
tai di 2m. chnh l tng ca vua Kphren. Th hin
vua di hnh tng u ngi mnh s t l mun ca ngi
vua khng nhng c tr tu ca loi ngi m cn c sc
mnh nh s t. Tng ny c tc vo th k XXIX TCN
theo lnh ca Kphren. T v sau, tng cng lm tng
thm v uy nghi v huyn b ca khu lng m lm cho con
ngi khip s. Dn du mc sa mc gi tng Xphanh
ny l "v thn khng khip", mi ln i qua vng ny h
phi i ng vng ch khng dm n gn. Hng ngn
nm nay, ngi ta c thc mc mi khng r pha trong
tng Xphanh c g khng. C ngi cho rng trong c
gian phng dng t thn, pha di c con ng ngm.
Chnh v mun tm hiu Xphanh, Bnapc cho n pho
vo u tng ny lm cho tng Xphanh b hng mt
phn.

n th vua Ramses II (1304-1236 TCN) Ai Cp

4. Khoa hc t nhin
Khoa hc t nhin Ai Cp c i cng c nhiu thnh tu,
quan trng nht l v thin vn v s hc.
a) Thin vn
T rt sm, vi nhng dng c th s nh si dy di,
mnh vn c khe h, cc nh thin vn hc Ai Cp c i
thng ngi trn nc n miu quan st bu tri. Mc du
nhng ti liu v thin vn hc li n ngy nay khng nhiu,
nhng ch qua mt s chi tit cn lu li cng c th bit c
rng nhng pht hin v lnh vc ny ca ngi Ai Cp c i
rt quan trng. H v hnh thin th ln trn cc n miu,

bit c 12 cung hong o, bit c cc hnh tinh nh sao

Thy, sao Kim, sao Ha, sao Mc, sao Th.
Khi quan st bu tri, cc nh thin vn hc c mt ting
ng h th ghi v tr cc sao ln mt t giy c k . o thi
gian, t thi C vng quc ngi Ai Cp pht minh ci nht
khu. l mt thanh g c mt u cong. Mun bit my gi
th xem bng mt tri ca mt ci u cong in v tr no trn
thanh g. Nhng dng c ny ch xem c thi gian ban ngy
v khi ang c nng. n thi vng triu XVII, ngi Ai Cp
li pht minh ra ng h nc. l mt bnh bng hnh
chp nhn. Ch nhn l y v c mt l nh. Trong bnh
y nc, nc theo l nh chy ra ngoi lm cho mc nc
vi dn. Nhn vo mc nc l ngi ta c th bit thi gian.
Loi ng h ny khc phc c nhc im ca loi nht
khu ni trn.
Thnh tu quan trng nht trong lnh vc thin vn ca Ai
Cp c i l vic t ra lch. Lch Ai Cp c t ra da trn
kt qu quan st tinh t v quy lut dng nc ca sng Nin. H
nhn thy rng bui sng sm khi sao Lang (Sirus) bt u mc
cng l lc nc sng Nin bt u dng. Hn na khong cch
gia hai ln mc ca sao Lang l 365 ngy. H ly khong thi
gian y lm mt nm. Mt nm c chia lm 12 thng, mi
thng c 30 ngy, 5 ngy cn tha vo cui nm n tt.
Nm mi ca Ai Cp bt u t ngy nc sng Nin bt u
dng (vo khong thng 7 dng lch). Mt nm c chia lm
3 ma, mi ma 4 thng. l ma Nc dng, ma Ng cc v
ma Thu hoch.
Nh vy, lch ca Ai Cp c i l mt th lch c pht
minh rt sm (vo khong thin k IV TCN) v tng i chnh

xc v thun tin. Tuy nhin, lch s Ai Cp c i so vi lch

mt tri cn thiu mt 1/4 ngy, nhng lc by gi, h cha bit
t ra nm nhun.
b) Ton hc
Do yu cu phi o c li rung t b nc sng Nin lm
ngp v do cn phi tnh ton vt liu trong cc cng trnh xy
dng, t sm, ngi Ai Cp c kh nhiu hiu bit ng ch
v ton hc.
Vn u tin ca ton hc l php m. Ngi Ai Cp c
i ngay t u bit dng php m ly 10 lm c s (thp
tin v). Cc ch s cng c dng ch tng hnh biu th
nhng v khng c s 0 nn cch vit ch s ca h tng i
phc tp.
n v:
hnh nhiu ci que,
chc:
hnh mt on dy thng,
trm:
hnh mt vng dy thng,
ngn:
hnh cy sy,
10 ngn:
hnh ngn tay,
100 ngn: hnh con nng nc,
triu:
hnh ngi gi hai tay biu th kinh ngc.
V cc php tnh c bn, ngi Ai Cp ch mi bit php
cng v php tr. Cn nhn v chia, v cha bit bng nhn nn
phi dng phng php cng v tr lin tip.
n thi Trung vng quc, mm mng ca i s hc
xut hin. n s x c gi l aha ngha l "mt ng", v d
mt s ng cc cha bit c s lng th gi l "mt ng ng
cc". Ngi Ai Cp bit c cp s cng v c l cng
bit c cp s nhn.

V hnh hc, ngi Ai Cp bit cch tnh din tch hnh

tam gic, din tch hnh cu, bit c s l 3,16, bit tnh th
tch hnh thp y vung. Khi gii nhng bi ton hnh hc
khng gian phc v cho vic xy dng Kim t thp, h bit
vn dng mm mng ca lng gic hc.
Cc vn ton hc thng c ghi trn giy papyrus,
trong , ti liu c nht c vit t nm 1850 TCN (thi
Trung vng quc). Ti liu ny vit trn mt t giy rng 8cm,
di 544 cm(*).
------------*Nm 1893, mt hc gi Nga c c ti liu ny. Nm 1912, sung vo
Vin Bo tng Matxcva.

c) Y hc
Do tc p xc thnh hnh t rt sm, ngi Ai Cp hiu
bit tng i v cu to ca c th con ngi. Tnh hnh y
to iu kin cho y hc c th pht trin sm. Nhiu thnh tu
ca nn y hc Ai Cp c i c ghi trn giy papyrus v
truyn li n ngy nay... Cc ti liu y cp n cc vn
nh nguyn nhn ca bnh tt, m t v c, ni v quan h
gia tim v mch mu, cc loi bnh, cch khm bnh, kh nng
cha tr v.v...
V nguyn nhn ch yu ca bnh tt, ngi Ai Cp lc by
gi nhn thc c rng khng phi do ma qu hoc do
cc m ph thy gy nn m l do s khng bnh thng ca
mch mu. Hn na, t thi Trung vng quc, ngi Ai Cp
bit c tm quan trng ca c v tim i vi sc khe ca
con ngi, nu c b tn hi th ton thn s b bnh. Tuy ngi
Ai Cp cha bit c s tun hon ca mu nhng h cng

nhn bit c s lin quan gia tim v mch mu. C ti liu

ghi rng nhp tim ang p trong cc mch mu ca c th, do
, "khi thy thuc bn tay hoc ngn tay pha sau u,
bn tay, mch, bn chn ca ngi khc th ng ta bit c
tim".
Cc ti liu li cn m t nhiu loi bnh nh bnh
ng rut v d dy, bnh ng h hp, bnh ngoi da v.v
i vi vic cha tr cc bnh tt, cc thy thuc Ai Cp
nu ra 3 kh nng:
- "y l loi bnh ti cn cha tr"; ni nh th c ngha
l: y l loi bnh c th cha khi hon ton.
- "y l loi bnh ti cn u tranh vi n"; cu ny c
ngha l: y l loi bnh c kh nng cha khi.
- "y l loi bnh ti khng cha"; c ngha y l loi
bnh khng th cha c. V d, c ngi b ng t trn
cao xung, u b p xung t, xng sng gy lm ba
on n mc y th ht cch cu cha.
Cc ti liu cng ghi li nhiu bi thuc v phng php
cha tr. V d, cha bnh ng rut, ngi ta dng phng
php ra rut hoc cho nn ma. Cc thy thuc Ai Cp cn bit
dng phu thut cha mt s bnh.
Vic cha bnh c chuyn mn ha kh t m. Hrt
cho bit rng khi ng n Ai Cp du lch th thy rng: " ch
h, y hc chia thnh nhiu chuyn mn, mi thy thuc ch cha
mt loi bnh ch khng phi cha rt nhiu loi bnh. Khp
ni u c rt nhiu thy thuc: ngi ny chuyn cha mt,
ngi kia chuyn cha bnh au u, ngi th ba cha rng,
mt ngi khc na cha bnh ni tng".

Ngoi ra, cc lnh vc khc nh vt l hc, ha hc... cng

c nhng hiu bit ng k. Khng th tng tng c rng
trong vic thit k v xy dng cc Kim t thp m cho n nay
vn rt bn vng li thiu nhng kin thc v vt l hc nht l
v lc hc.
Tm li, nn vn minh Ai Cp c i li cho nhn loi
nhiu thnh tu tuyt vi v c nhiu ng gp trc tip i
vi s pht trin ca nhiu lnh vc trong nn vn ha th gii.
B. VN MINH LNG H C I
I - TNG QUAN V LNG H C I
1. a l v c dn
Lng H (Msopotamie) ngha l min gia hai sng, bt
ngun t ting Hy Lp mt l gia v ptamt l sng. Hai
sng l sng Tigr pha ng v phrt pha Ty. C hai
sng ny u bt ngun t min rng ni Acmnia chy qua
lnh th nc Irc ngy nay ri ra vnh Ba T (Pcxch).
V ma xun, tuyt cao nguyn Acmnia tan lm nc
hai sng Tigr v phrt dng cao gy nn l lt lm ngp c
mt vng rng ln. Nhng chnh nh nc lt, t ai y
khng ngng c bi p v tr nn mu m. Lng ph sa
y nhiu n ni, qua my nghn nm, c mt vng bin rng
ln ca sng ny tr thnh ng bng, b bin ca vnh Ba
T phi li xa gn 200km. Cng v vy, hai dng sng Tigr v
phrt vn ra bin bng hai ca sng khc nhau nhp li
thnh mt dng trc khi ra bin. Chnh nh c t ai ph nhiu
nh vy nn cng nh Ai Cp c i, khi cng c sn xut cn
tng i th s, kinh t y vn c iu kin pht trin do
sm bc vo x hi vn minh.

Trong khi Lng H l mt vng mu m thun li cho

cuc sng ca con ngi nh vy th v a hnh. Lng H l
mt vng hon ton ng mi pha, khng c nhng bin
gii him tr bo v, v vy trong my ngn nm lch s, vng
ny tr thnh ni tranh ginh ca nhiu tc ngi khc nhau,
dn n s hng vong ca nhiu quc gia hng mnh mt thi.
V ti nguyn, Lng H him qu v kim loi, nhng
li c mt loi t st rt tt, v vy, t st tr thnh vt liu
ch yu ca ngnh kin trc, cht liu vit, thm ch t st
cn c a vo cc truyn huyn thoi.
C dn xa nht Lng H l ngi Xume. H t Trung
di c n min Nam Lng H vo khong thin k IV TCN.
Ti y, h lp nn nhiu thnh bang nh Ua, riu, Lagt,
Urc v.v... n thin k III TCN, ngi Acct thuc tc Xmt
t vng tho nguyn Xyri n nh c min Trung Lng H.
Ti y, h lp nn quc gia Acct ni ting mt thi. Cui
thin k III TCN, ngi Arnrt, mt chi nhnh ca ngi Xmt
cng t pha Ty trn vo Lng H. Chnh h thnh lp
quc gia c Babilon ni ting nht trong lch s Lng H c
i.
Ngoi ra cn c nhiu tc ngi khc vng ln cn cng
trn vo Lng H. Cc tc ngi trc sau ti Lng H li
ng ha vi nhau lm cho thnh phn c dn y ht sc
phc tp.
2. Cc quc gia Lng H c i
a) Nhng nh nc ca ngi Xume
Vo khong u thin k III TCN, min Nam Lng H,
ni c tr ca ngi Xume, do s pht trin ca lc lng sn

xut do s phn ha giu ngho, xut hin nhiu nh nc

nh ly mt thnh th lm trung tm gi l nhng thnh bang.
Gia cc thnh bang y thng din ra nhng cuc u tranh
tranh ginh t ai v ngun nc. n gia thin k III trong s
cc thnh bang min Nam Lng H, ni bt nht Lagt,
nhng sau khng lu, thnh bang Umma pha Bc nh
bi Lagt. Tip , Umma cn chinh phc c nhiu thnh
bang khc v thng nht min Nam Lng H cng gi l vng
Xume.
b) Acct
Thnh bang Acct do mt chi nhnh ngi Xmit thnh lp
pha Bc vng Xume. n thi vua Xacgn (2369-2314 TCN),
Acct tr thnh mt quc gia hng mnh. Xacgn tn cng v
chinh phc c ton b vng Xume v nh vy ln u tin
thng nht c vng Lng H. Tip , Acct cn chim lc
cc khu vc xung quanh thnh lp mt quc gia ln mnh l Ty
. Xacgn t xng l: "vua ca bn phng". Tuy vy, s hng
mnh ca Acct cng khng duy tr c lu. n cui th k
XXIII TCN, Acct b ngi Guti ng Bc chinh phc v
thng tr trong mt thi gian kh di.
c) Vng triu III ca Ua (2132-2024 TCN)
Sau khi ngi Guti b nh ui, quyn thng tr Lng
H chuyn sang tay vng triu III ca Ua, mt thnh bang c
xa ca Xume. Phm vi thng tr ca vng triu ny cng rt
rng. Ua ban b mt b lut m ngy nay pht hin c
mt s on. l b lut c nht trong lch s th gii, nh
vy, di thi vng triu III, Ua tr thnh mt nc ln
mnh Lng H, nhng n cui th k XXI TCN th b suy

yu v b lin qun ca Elam (mt b tc pha ng) v Mari

(mt thnh bang pha Bc) nh bi.
d) C Babilon
Babilon l mt thnh ph do ngi Amrit thnh lp trung
tm Lng H. Trong thi k u, Babilon cn tng i yu,
nhng n na u th k XVIII TCN, di thi vua Hammurabi
(1792-1750 TCN), Babilon tr thnh quc gia hng mnh ni
ting nht trong lch s Lng H c i. Hammurabi ln lt
nh bi cc thnh bang xung quanh, thng nht c hu ht
vng Lng H. Trn c s , ng xy dng b my nh
nc chuyn ch tp quyn trung ng. c bit, ng ban
hnh mt b lut gi l b lut Hammurabi. y l mt b lut
c c gi li tng i nguyn vn.
n thi Babilon, kinh t Lng H c nhng tin b rt
ng k. Cng c ng thau c dng ph bin, st cng
xut hin nhng cn tng i him. C dn Lng H bit
s dng cy c li ng thau do b ko. Hn na, h cn bit
s dng loi cy c lp b phn gieo ht.
Nh vy di thi Hammurabi, Babilon khng nhng c
n nh v chnh tr m kinh t v vn ha cng rt pht trin.
Nhng sau khi Hammurabi cht, Babilon b suy yu dn. Trong
vng 1000 nm, tnh hnh Babilon rt ri ren, ng thi nhiu
ln b ngoi tc tn cng v thng tr. n nm 732 TCN,
Babilon b mt quc gia hng mnh pha Bc l Atxiri xm
chim, n nm 729 TCN th tr thnh mt b phn ca Atxiri.
e) Tn Babilon v Ba T
T gia th k VII TCN, Atxiri bt u suy yu. Nhn tnh
hnh y, nm 626 TCN, mt vin tng ngi Can, mt chi
nhnh ca tc Xmt tn l Nabplaxa, ngi c c lm

Tng c ca Atxiri min Nam Lng H tuyn b Babilon

c lp. phn bit vi C Babilon, quc gia ny c gi l
Tn Babilon.

Ngay sau , Tn Babilon lin minh vi nc Mi pha

ng Bc cng tn cng Atxiri. Nm 605, Atxiri dit vong. t
ai ca Atxiri b chia lm hai phn: na pha Bc thuc v Mi,
na pha Nam thuc v Babilon. tng thm tnh hu ngh
gia hai nc ng minh, Nabplaxa hi cng cha Mi
cho con trai ca mnh l Nabusnxo. Nm 604 TCN,
Nabplaxa cht, Nabuxnxo ln ni ngi. y l thi k
cng thnh nht ca Tn Babilon. Chnh Nabusnxo ra
lnh xy vn hoa trn khng ni ting.
Nm 562 TCN, Nabusnxo cht. T tnh hnh ni b
Tn Babilon khng c n nh. Trong khi Iran bt u
xut hin nc Ba T hng mnh. Nm 550 TCN, Ba T nh
bi Mi, Babilon cng tr thnh mc tiu chinh phc ca Ba

T. Nm 538 TCN, qun Ba T tn cng v chim c thnh

Babilon. Tn Babilon cng tr thnh mt b phn ca quc
Ba T.
Nm 328 TCN, quc Ba T b Alchxngr Maknia
tiu dit. C Ty b nhp vo quc Maknia. Sau khi
Alchxngr cht, quc Maknia b phn chia, Babilon
lm trong vng quc ca Xlcut, mt tng ca
Alchxngr.

II - NHNG THNH TU CH YU CA VN MINH

LNG H C I
1. Ch vit
Ch vit Lng H u tin do ngi Xume sng to vo
cui thin k IV TCN. Trong thi k u, ch vit ca Lng H
cng l ch tng hnh. V d, mun vit cc ch chim, l, la,
nc th v hnh con chim, con c, bng la, ln sng. Dn dn,
cc hnh v c n gin ha tc l khng phi v ton b s

vt m ch v mt b phn tiu biu m thi, v d, ch tri ch

v mt ngi sao, ch b mng ch v ci u vi hai sng di.
Trn c s tng hnh, biu th cc khi nim, ng tc...
ngi ta phi dng phng php biu . V d, mun vit ch
khc th v con mt v nc, th v chim v trng, b rng th
v b v ni. Lc u, hnh ci cy va c ngha l ci cy, li
c ngha l ngi cy. phn bit, bn cnh hnh ci cy thm
hnh g th c ngha l ci cy, bn cnh hnh ci cy c thm
hnh ngi th c ngha l ngi cy.
Ngi ta cn dng hnh v mn m thanh. V d, mun
bit m xum th v b hnh, v b hnh c m l xum. Cc hnh
v ch m tit cn kt hp vi mt s hnh khc phn bit cc
khi nim. V d, hnh bn chn kt hp vi m tit NA l "i",
hnh bn chn kt hp vi m BA l "ng", ch hi thanh cn
dng biu t nhiu loi t khc nh gii t, ph t... Nh c
ch hi thanh, s ch tng hnh cng ngy cng t i. Lc u
c khong 2000 ch, nhng n thi Lagt (th k XXIX TCN)
ch cn li khong 600 ch.
Cht liu dng vit l cc tm t st cn t v nhng
ci que vt nhn. Vit trn t st ch thch hp vi nhng nt
thng v ngn; v vy, nhng nt di c thay bng nhiu nt
ngn v nt cong th thay bng nt thng. V d, ci u b c
vit thnh mt hnh tam gic nh chc xung di, pha trn c
2 on thng biu th hai ci sng. ng thi, do dng que vit
trn t st nn ch mi n vo th nt to, ch rt bt ra th nt
nh, do cc nt u ging hnh ci nm. Do s b tr khc
nhau ca cc nt y m to thnh cc ch khc nhau. Loi ch
ny c gi l ch tit hnh tc l ch hnh nm.

Tng s ch tit hnh khng n 600 ch, trong thng

dng ch c 300 ch, nhng mi ch thng c vi ngha.
Ch tit hnh cng do ngi Xume pht minh, v sau, ngi
Accat, ngi Babilon, ngi Atxiri v cc tc khc Ty
cng dng ch tit hnh vit ngn ng ca mnh. n khong
nm 1500 TCN, ch tit hnh thnh vn t ngoi giao quc t,
ngay Ai Cp khi k iu c hoc cc vn kin ngoi giao cng
dng loi ch ny.
V sau ngi Phnixi v ngi Ba T ci tin ch tit
hnh thnh vn ch ci(*). Tuy vy, Lng H, cc tng l, cc
quan ta v cc nh chim tinh vn dng ch tit hnh n trc,
sau cng nguyn mi b ch phin m hon ton thay th.
Lc u ch tit hnh c vit t trn xung di v
t phi sang tri. V sau, v vit nh th c mt iu bt tin
l khi vit n dng th hai th tay xa mt dng th nht
va vit. V vy, ngi ta i thnh cch vit t tri sang
phi theo hng ngang, ng thi mi ch cng quay 90.
Sau khi vit xong quay tm t st li th vn thnh vit t
trn xung di v t phi sang tri. Nu sch gm nhiu
trang th mi tm phi c tn sch v s trang, ng thi
u trang sau phi nhc li dng cui cng ca trang trc.
Sau khi vit xong, mun bo tn lu di th cho vo la
nung. Loi "giy" ny c u im l khng b mc nt, mi
mt, khng b chy, nhng li c nhc im l d v v
qu nng. Mt quyn sch 50 trang th phi nng n 50kg.
Ngy nay Niniv, kinh ca Atxiri ngy xa pht
hin c trn 20.000 tm t st nh vy, k c cc ni
khc pht hin c my trm ngn tm.

T cui th k th XVIII, mt hc gi an Mch tn l

Cacxten Nibua bt u nghin cu cch c ch tit hnh trn
mt minh vn do mt thng nhn a t Ba T v chu u
nhng cha thnh cng.
Nm 1802, mt gio vin trung hc ngi c tn l
Grtphen. (Grotefend) c c hai on minh vn.
Grtphen chn hai on minh vn c c im l
trong c nhng cm t ging nhau. ng on l tn
hong , tip n l danh hiu, tip n l tn cha v tn
triu i. Kt hp vi vic tra tn cc vua Ba T trong lch
s, Grtphen c c:
+ on 1: Xecxet, hong v i, hong trong cc
hong , con trai ca hong arit, Akmnit.
+ on 2: arit, hong v i, hong trong cc
hong , con trai cu Hixtap, Akmnit.
Grtphen c c 12 ch trong bng vn ch ci ca
Ba T, v sau c chng minh l 9 ch trong s hon ton
chnh xc. Nh vy, Grtphen t c s cho vic c ch
tit hnh.
Nm 1835, nh du lch ngi Anh Rolinxn (Rawlinson)
pht hin c mt bn minh vn khc trn vch , cao 4m, di
20m, gm 400 hng. ng b ra my nm chp bn minh
vn y. Vic c ch tit hnh c tin trin thm mt bc.
Nm 1857, bn c gi c lp nghin cu nhng
cng c c mt on minh vn ch tit hnh Atxiri. V vy
nm ny c coi l nm khai sinh mn Atxiri hc. T c
kho tng t liu ca khu vc Lng H thuc cc lnh vc vn
hc, lch s, php lut, kinh t, khoa hc... c dch ra ngn
ng hin i.

--------------*Vo thin k II TCN, thnh bang Ugart pha Bc Phnixi (a bn

nc Li Bng ngy nay) da vo ch tit hnh ca Babilon t ra
vn ch ci gm 29 ch. min Nam Phnixi th da vo ch tng
hnh ca Ai Cp t ra mt h thng ch ci khc gm 22 ch. Vn ch
ci min Nam dn dn chim u th v c lu hnh trong c nc.
V sau ch Phnixi tr thnh c s ca vic t ra ch Hy Lp v ch
Latinh. Hai ch ci u tin ca Phnixi l "aleph" (ngha l con b)
v "beth" (ngha l ci nh) tr thnh hai ch "alpha" v "bta" ca
vn ch Hy Lp. Cng v vy, vn ch ci trong ngn ng phng Ty
c gi l alphabet.

1. Vn hc
Vn hc Lng H gm hai b phn ch yu l vn hc dn
gian v s thi (cng gi l anh hng ca).
Vn hc dn gian gm c cch ngn, ca dao, truyn ng
ngn... Loi vn hc ny thng phn nh cuc sng lao ng
ca nhn dn v cch c x i. Loi vn hc ny thng l
vn hc truyn ming; v vy ngy nay ta bit c khng nhiu.
S thi ra i t thi Xume, n thi Babilon chim mt v
tr rt quan trng. Loi vn hc ny chu nh hng ca tn gio
rt mnh. Ch ca n thng l ca ngi cc thn. Thuc v
loi ny, c cc truyn nh "Khai thin lp a", "Nn hng
thy", "Gingamt" l tng i tiu biu.
Truyn Khai thin lp a k rng trc khi c th gii
ch c c qu Tiamt, ha thn ca vc thm. Tiamt
sinh ra cc thn nhng mt khi ln mnh, cc thn
khng tha nhn quyn lc ca Tiamt na. Tiamt bn to
ra rt nhiu yu qui gm rn c, c long, ch di, ngi
c, ngi d, ngi b cp n nh cc thn, cc thn u

khip s, ch c thn Mcc tr tui dm nghnh chin.

Khi cuc chin u mi bt u, Tiamt h ming nh nut
Mcc, Mcc lin th gi c lm Tiamt khng ngm
c ming, tip Mcc bn trng tim Tiamt, Tiamt
cht. Bn yu qui ht hong b chy nhng b mc vo
li ca Mcc ba vy t trc nn b bt lm t binh.
Th l Mcc ginh c thng li.
Mcc x thi th Tiamt lm hai na, mt na lm
thnh tri, mt na lm thnh t. Trn tri Mcc xy
dng cung din cho cc thn, b tr mt tri, mt trng v
cc v sao. Trn mt t, Mcc sng to ra cy ci, ng
vt, dng nc, c. n y cc thn bn xin Mcc to ra
con ngi phc dch cc thn. Mcc lin dng t st
trn vi mu ca mt thn vn l b h ca Tiamt nn
thnh ngi. Nh nhng cng tch y, Mcc c cc
thn suy tn l cha t ca cc thn.
Cu chuyn trn c vit bng th v chp trn 7 tm t
st.
Truyn nn hng thy k rng v mun tiu dit nhn
loi, cc thn to ra nn lt ln lm ngp th gii. Lc
by gi c mt k thnh knh th thn c thn bo trc
v bo ng ta phi ng mt chic thuyn ln em theo
ging ca cc loi ng vt trn thuyn. Ma nh trt, nhn
chm c mt t di nc, nhn loi bin thnh bn, mi
sinh mnh u b hy dit, ch cn li ngi ny cng cc
sinh vt trn thuyn. ng ta t n cc thn v c cc thn
cho ng tr thnh ngi bt t.

Tc phm tiu biu nht ca vn hc Lng H c i l s

thi Gingamt. Tc phm ny vn ca ngi Xume, sau c
ngi Babilon ci bin v pht trin. Ni dung ch yu nh sau:
Gingamt l mt k 2/3 l thn 1/3 l ngi, l vua ca
Urc, v khng c ch s dng sc mnh ca mnh nn
p bc nhn dn Urc rt cc kh. Nhn dn Urc kin
ln cc thn, cc thn bn sng to ra chng dng s
Enkidu, mt ngi rng c sc mnh phi thng. Enkidu
cng sng chung vi cc loi th, cng n c v ung nc
sui vi chng.
Enkidu bo v cc th rng khi b nhng ngi i sn
git hi, v vy mt ngi th sn n nh Gingamt gip
tr Enkidu. Gingamt sai mt n n l ca n miu
n thu phc Enkiu. Tnh yu lm cho Enkidu b tnh
cht hoang di, ri Enkidu cng ngi n n l y v Urc.
Ti y Gingamt v Enkidu sc vi nhau nhng
khng phn thng bi. Hai ngi kt thnh i bn thn.
Lc by gi rng bch c con yu qui Humbaba, n
khng cho dn Urc n y ly g, hn na n cn bt n
thn Ixta em giu . V vy, Gingamt v Enkidu n
rng bch git Humbaba.
Th l hai chng dng s tr c hi cho dn Urc
v cu c thn Ixta. Do vy, n thn Ixta by t tnh
yu vi Gingamt, nhng Gingamt cho rng Ixta l mt k
lng l nn t chi.
Nhc nh v tc gin, Ixta xin cha mnh l thn Anu,
v thn cao nht Lng H to ra mt con b thn rt
hung d git cht Gingamt. Mc d con b thn ny c
ci sng di n 2m, hi th ca n mt ln c th lm cht

my trm ngi. Nhng Enkiu v Gingamt cng git

c con b thn y.
Hai chng dng s tr v Urc v c nhn dn vui
mng tip n v ht li ca ngi.
Trong khi Urc ang m hi mng thng li thi cc
thn quyt nh Enkidu phi cht.
S hi trc ci cht, Gingamt quyt tm i tm thuc
trng sinh bt t. Tri qua rt nhiu gian nan th thch
Gingamt phi ln xung tn y bin ly thuc ci lo
hon ng. Nhng trn ng v, khi i qua mt ci h,
Gingamt thuc tin ln b ri xung tm. Mt con rn
b ti nut mt thuc tin. Chnh v vy t rn gi rn
lt Gingatnt tht vng tr v Urc.
Gingamt xin cc thn ban cho mt n hu cui cng l
cho c gp linh hn Enkidu mt ln na hi v cuc
sng sau khi cht. Cu chuyn n y kt thc.
Tm li, vn hc Lng H c i t c nhng thnh
tu ng k. Hn na vn hc Lng H c nh hng ln
i vi khu vc Ty . Nhng truyn Khai thin lp a, sng
to ra loi ngi, Nn hng thy... trong kinh thnh u bt
ngun t nn vn hc Lng H.
2. Tn gio
- C dn Lng H c i th rt nhiu loi thn nh thn
t nhin, thn ng vt, thn thc vt, linh hn ngi cht... Hn
na, trc khi thnh lp quc gia thng nht, Lng H bao gm
nhiu thnh bang, mi thnh bang c nhng thn ring nn i
tng sng bi ca c dn Lng H rt phc tp, v tr ca cc
thn trc sau thng khc nhau.

Cc thn lc lng t nhin ch yu gm c:

Thn Anu l thn tri. Dn dn Anu c quan nim l cha
v l vua ca cc thn.
Thn Enlin l thn t, cng c quan nim l cha t ca
tri t.
Thn Ea l thn nc, con trng ca thn Anu, ng thi
l cha ca thn Mcc.
Mt Tri, Mt Trng v tinh t cng c coi l cc v thn,
v vy thn Mcc cn c coi l thn sao Mc, thn Ixta th
cn c coi l thn sao Kim.
Thn Mt Tri Samt c quan nim l con ca thn Mt
Trng Xin v ngi Xume cho rng ngy l do m sinh ra. V
sau, thn Samt c coi l thn t php v l thn bo h cc
vua. Thi Babilon thn Mcc, chu ca thn Anu, con trng
ca thn Ea tr thnh cha t ca cc thn, v vy, cu u tin
ca b lut Hammurabi vit:
"Thn Anu v i... cng vi thn Elin, cha t ca tri
t quyt nh vn mnh ca t nc ban cho Mcc, con
trng ca thn Ea quyn thng tr c nhn loi"
Ngoi nhng thn ch yu ni trn cn c nhiu thn thuc
cc lnh vc khc nhau nh thn sm st ma lt At, n thn
sinh v s mnh Nintu, thn nng nghip Urt, thn tr tu
Tutu, thn chin tranh Dababa, thn n dch Ira...
Vic th ngi cht cng rt c coi trng. V vy, ngi
Lng H rt ch n l mai tng. H quan nim rng con
ngi sau khi cht cng c cuc sng ging nh trn th, do
, nhng ngi giu c khi mai tng thng chn theo n l v
nhng th qu gi v c xy dng nhng lng m ln. Nhng

ngi bnh thng cng c lim trong nhng quan ti bng

t st.
Tn d ca vic sng bi cc d th c biu hin vic
th hin hnh tng cc thn:
Thn Mcc c biu hin bng con qui vt na
rn na chim d, thn Ncgan, vua ca m ph c th
hin thnh mt con qui vt mt ngi nhng li c sng
b, trn lng c lng, c cnh, c mnh ca s t v c bn
chn.
Do s pht trin ca tn gio, tng lp thy cng hnh thnh.
Babilon, tng lp ny chia thnh 30 loi, trong
thy cng c ba ch v thy cng on tng lai c
trng nht. Thu nhp ca thy cng rt ln, v nhn dn
thng n cc n miu dng nhiu l vt. V d n thn
Anu Urc trong mt ngy c dng 2 con b ci, 1 con
b, 4 con ln, 50 con cu ln, 8 con cu non, rt nhiu gia
cm v lng thc. Ngoi ra cn dng t 10-14 li ru
bng vng.
3. Lut php
Lng H l khu vc c nhng b lut sm nht t thi
vng triu III ca thnh bang Ua (th k XXII-XXI TCN),
Lng H ban hnh b lut c nht th gii nhng ngy nay
ch cn li c mt s on. Nhng on y ni n cc vn
k tha ti sn, nui con nui, a t, bo v vn qu. Trch
nhim ca ngi chn nui i vi sc vt, s trng pht i vi
n l bng bnh v n l chy trn.
Vo khong th k XX TCN, nc Etnuna ng Bc
Babilon cng ban hnh mt b lut. B lut ny vit trn hai tm

t st, c pht hin Irc, nay nguyn bn trng by vin

bo tng Bta. Ni dung b lut cp n cc vn nh h
thng o lng gi c, quan h n l, vic vay n li...
B lut quan trng nht Lng H c i l lut
Hammurabi. B lut ny khc trn mt bia , i kho c hc
Php pht hin c Xuda (pha ng Lng H), nay trng
by Vin bo tng Luvr (Php). y l b lut c sm nht
hu nh cn nguyn vn m ngy nay pht hin c.
B lut Hammurabi chia lm ba phn: M u, cc
iu lut v kt lun. Phn m u ni v s mng thing
ling, uy quyn ca Hammurabi v mc ch ban hnh b
lut:
"V hnh phc ca loi ngi, thn Anu v thn Enlin
ra lnh cho trm - Hammurabi, mt v quc vng quang
vinh v ngoan do, pht huy chnh ngha i, dit tr
nhng k gian c khng tun theo php lut, lm cho k
mnh khng h hip ngi yu, lm cho trm ging nh
thn Samt sai xung dn en, ta nh sng khp mt t".
Phn ni dung chnh gm 282 iu lut, cp n cc
vn nh th tc kin tng cc ti hnh s nh trm cp,
gy thng tch hoc lm cht ngi, cc vn dn s nh
hn nhn, quyn s hu ti sn, thu ngi lm, quyn li
v ngha v ca binh lnh, ch rung t, t thu, n l...
Phn kt lun nhc li uy quyn, cng c ca vua v
tnh hiu lc ca b lut:
"y l php lut do c vua Hammurabi bch thng
t ra em li hnh phc chn chnh v t nn thng tr
nhn t trong nc".

" cho ngi mnh khng h hip k yu; cho

nhng ngi c qu c th nng ta thnh Babilon;
cho s tuyn n trong nc tin vic quyt nh; cho
nhng k b thit thi c trnh by l phi, trm khc
nhng li vng ngc ca trm ln ct ca trm, bc
tng ca trm cng tc l bc tng ca mt v vua cng
bng".
"T nay cho n ngn vn i sau, cc vua trong nc
phi tun theo nhng li chnh ngha ca trm khc trn
ct ca trm, khng c thay i vic xt x do trm d
quyt nh...".
Nu k no thi hnh trit b lut ny th s c cc
thn ph h, tri li nu ngi no khng nghim chnh thi
hnh hoc sa i b lut th s b thn linh trng pht.
4. Kin trc v iu khc
Ngh thut to hnh ca Lng H c i bao gm hai mt
chnh l kin trc v iu khc, trong c bit l kin trc.
Cc cng trnh kin trc ch yu l thp, n miu, cung in,
thnh, vn hoa. V thiu , g, cc cng trnh kin trc ca
Lng H u xy dng bng gch nhng cng rt to ln hng
v.
Cng trnh tiu biu vo loi sm l thp n ca thnh
bang Ua xy dng vo khong th k XXII TCN.
Nn thp l mt hnh ch nht di 62,5m rng 43m.
Thp gm bn tng, pha trong l li t, pha ngoi xy
gch, mi tng mt mu:
+ Tng 1: mu en, i biu cho th gii di t.
+ Tng 2: mu , i biu cho th gii ca con ngi.

+ Tng 3: mu xanh, i biu cho thin ng.

+ Tng 4: mu trng, i biu cho mt tri. Tng ny
ng thi l mt ci n nh.
C thp c bc cp bn ngoi i ln n nh.
Ngn thp ny l ni cng thn, ng thi l ni quan st
thin vn.
Thnh tu kin trc ni bt nht ca Lng H l h thng
cng trnh gm: thnh quch, cung in, thp, vn hoa ca Tn
Babilon.
Thnh ca Tn Babilon pha Nam th Bta ca
Irc ngy nay. Ton b ta thnh ny mu vng, di
13,2km, c 44m c mt thp canh, tng cng c hn 300
thp canh. Thnh c ba lp, ch dy nht l 7,8m, ch
mng nht l 3,3m. Gia cc lp thnh c ho su v tng
t. Thnh cn c mt cng trnh phng ng bng nc rt
phc tp. Nu c ch tn cng th c th tho nc lm
ngp vng xung quanh qun ch khng n gn thnh
c.
Ca pha Bc ca thnh l ni th thn Ixta nn gi l
ca Ixta. Ca c hai lp cao 12m. Trn ca p gch men
xanh, trn gch c nhiu ph iu hnh b rng, rng vi
mu sc rc r. T ca Ixta c mt con ng rt thng i
n pha Nam ca thnh. y l con ng m rc i
qua trong cc dp t l v vy gi l "ng thnh". Con
ng ny c lt bng nhng tm vi vung mi cnh
1,05m, gia lt mu trng v mu hng, hai bn lt
mu . Trn c khc ch tit hnh. Hai bn ng thnh
c hai bc tng c tng s t mu trng v mu vng.
Cui con ng thnh l n th thn Mcc. Trc n

c mt ci h xy bng cm thch tng trng cho ci

vc thm sinh ra th gii. Bn cnh n c mt thp cao.
Pha Bc n v thp l cung in v vn hoa trn khng.

Ngn thp gn n Mcc cao 90m, y hnh vung

mi cnh 91m. Thp gm by tng, mi tng c mt mu
ring tng trng cho by ngi sao. Tng trn cng ca
thp l mt ngi n nh xy bng gch men xanh nht, bn
gc c m vng. Trong n c tng thn Mcc v cc
dng nh ging, bn, gh bng vng. C mt b ct
thng xuyn trong n, v mi ngi tin rng thn
Mcc c n m li v trong n. B ct y cng c
coi nh mt v thn.
Cung in Tn Babilon rt trng l nhng ngy nay ch
bit c rng ring phng t ngai vng rng n
1200m2 (60m x 20m), qua c th thy c quy m ca
ta cung in ny.

Vn hoa trn khng

(cn gi l vn treo) l
mt cng trnh rt c
o. Ton b vn treo
thc cht l mt vn
hoa c to dng trn
mt ci i ln cao 25m.
Ci i ny c 4 lp, lp di cng l , lp th hai l
gch, lp th ba l nhng tm ch v lp trn cng l t.
Chnh trn lp t vi cao 25m ny, ngi ta trng hoa
thm c l to thnh mt vn thng uyn.

Tng truyn rng vn hoa ny l do vua

Nabusnxo ra lnh kin to chiu lng vng hu
ca ng vn l mt cng cha nc Mdi ch quen vi
phong cnh ca t nc nhiu rng ni, ch khng thch
cnh ng bng Babilon. V vy nh vua phi to ra khu

rng nhn to cch bit vi khu vc xung quanh cho

vng hu do chi gii bun.
Vn hoa trn khng v thnh Babilon v sau c ngi
Hy Lp coi l mt trong by k quan ca th gii.
Ton b cc cng trnh ny nt, nay ch cn li nhng
di tch m gii kho c hc pht qut c.

Ngh thut iu khc gm tng v ph iu. Nhng tc

phm tng i tiu biu l "bia diu hu", "Ct Naramxin",
"Bia lut Hammurabi, cc tng thn Atxiri...
Bia diu hu l tm bia ghi s tch vua Lagt nh
thng qun Uma vo gia thin k III TCN. Trn mt sau
ca bia chm cnh thn Ninghicxu cm li tung vo qun
ch, bi chin trng y t thi, by diu hu bay ln

trn cc xc cht; Cnh vua Lagt i trn xe nga dn u

i qun c trang b bng v kh nng; cnh chn ct
ngi cht; cnh hin t t binh...
Bia lut Hammurabi phn trn c chm hnh ca
Hammurabi ang ng trang nghim trc thn Mt Tri
v Samt (thn T php).
Cc tng thn Atxiri thng cao ln, qui d. Tng
cao 3-4m, hoc l u ngi mnh s t hoc l mnh b c
cnh. Tc phm sinh ng nht l s t b bn.
Mc du cng c mt s tc phm iu khc nh trn nhng
nhn chung v mt ny Lng H khng ni bt lm.
5. Ton hc, thin vn, y hc
a) Ton hc: thnh tu ton hc u tin ca c dn Lng
H cn ni n l php m c o ca h. T thi Xume, c
dn Lng H ly s 5 lm c s ca php m. Vic bt
ngun t cch m s ngn tay ca mt bn tay. Mun m s
ln hn 5 th gi l 5+1, 5+2. V sau ngi ta li ly 60 lm c
s, c l v 60 = 5 x 12, c th 5 l 5 ngn tay cn 12 l 12
thng. ng thi php m thp tin v (ly 10 lm c s) cng
c s dng. Cch m ca c dn Lng H c i cn gi
li n ngy nay trong cch tnh (mt vng trn c 360, 1
c 60 pht, 1 pht c 60 giy) v cch tnh pht giy thi gian.
V s hc, ngi Lng H c i bit cch lm 4 php
tnh, h cn bit lp cc bng cng tr nhn chia gip cc
nhn vin hnh chnh tnh ton c nhanh. H cn bit phn s,
ly tha, cn s bc 2 v cn s bc 3; ng thi cn bit lp
bng cn s. H cng bit gii phng trnh c 3 n s.

V hnh hc, xut pht t yu cu o c rung t, ngi

Lng H c i bit tnh din tch cc hnh ch nht, hnh
tam gic, hnh thang, hnh trn, nhng khi tnh din tch v chu
vi hnh trn h ch mi bit s = 3. H cng bit tnh th
tch hnh chp ct. Ngoi ra, trc Pitago rt lu, h bit quan
h gia ba cnh ca tam gic vung.
Ngy nay pht hin c mt s tc phm ton hc chp
trn 44 tm t st. C th coi y l mt bng tng hp cc kin
thc ton hc ca c dn Lng H c i.
b) V thin vn hc: Ngi Lng H c i cng t c
nhng thnh tu quan trng. Cc tng l thng ngi trn cc
thp cao quan st thin vn. Trong mt nm, bu tri Lng
H thng trong sng c 8 thng gip cho cc nh thin
vn vi mt thng cng c th quan st cc tinh t.
Qua mt thi gian di tch ly kinh nghim, ngi Lng
H cho rng trong v tr c 7 hnh tinh l mt tri, mt trng v
5 hnh tinh khc. H cng xc nh c ng hong o v
chia hong o lm 12 cung, mi cung c mt chm sao tng
ng. H cn bit c chu k ca mt s hnh tinh, v d: Mt
trng c hn 18 nm li quay v v tr i din vi mt tri; sao
kim c 8 nm li quay v v tr c; sao Thy: 46 nm, sao Th:
59 nm, sao Ha: 79 nm; sao Mc: 83 nm. Do vy, h tnh
c khong thi gian gia hai ln nht thc, nguyt thc.
Ngoi ra, trong ti liu li cn ghi chp v sao chi, sao bng,
thi gian v a im ca ng t v bo.
Da vo s quan st thin vn, t thi Xume, ngi Lng
H t ra m lch. m lch ca ngi Xume chia mt nm
lm 12 thng, trong c 6 thng v 6 thng thiu. Thng

c 30 ngy, thng thiu c 29 ngy, nh vy mt nm c 354

ngy, so vi nm mt tri cn thiu hn 11 ngy. khc phc
nhc im , h bit thm thng nhun. Thi Hammurabi,
thng nhun do vua quy nh, v sau mi c chu k c nh. n
thi Tn Babilon, c 8 nm th nhun 3 ln, sau i thnh 27
nm nhun 10 ln.
Cng vo thi Tn Babilon, mi thng c chia thnh 4
tun, mi tun c 7 ngy, tng ng vi 7 hnh tinh v mi ngy
c 1 v thn lm ch: Thn Mt Tri qun ngy ch nht, thn
Mt Trng qun ngy th hai, thn Sao ha qun ngy th ba,
thn Sao Thy qun ngy th t, thn Sao Mc qun ngy th
nm, thn Sao Kim qun ngy th su, thn Sao Th qun ngy
th by. Cch dng tn mt tri mt trng v cc hnh tinh
gi cc ngy trong tun vn c dng phng Ty cho n
ngy nay(*).
Ngy ca ngi Lng H bt u t lc mt tri ln. Mi
ngy chia lm 12 gi, mi gi c 30 pht. Nh vy, mi pht
ca ngi Lng H c i bng bn pht ngy nay.
Lch ca ngi Babilon c i tuy l m lch nhng r rng
l tng i chnh xc.
----------------------------*
Ting Vit
Ch Nht
Th hai
Th ba
Th t
Th nm
Th su
Th by

Ting Anh
Sunday
Monday

Saturday

Ting Php
Lundi
Mardi
Mercredi
Jendi
Vendredi
Samedi

Tn tinh th
Sun (Mt Tri)
Moon, Lune (Mt Trng)
Mars (Sao Ha)
Mercure (Sao Thy)
Jupiter (Sao Mc)
Venus (Sao Kim)
Saturne (Sao Th)

c) V y hc: Ngi Lng H c i cng c nhng hiu

bit ng k. Trong cc ti liu y hc li n ngy nay thy
ni n cc bnh u, kh qun h hp, mch mu, tim, thn,
d dy, tai, mt, phong thp, ngoi da, bnh ph n... Hin tng
ca bnh trng gi c ghi li nh sau: "... mm bnh nhn
mo xch, mt nhm nghin, mi mm cht, khng ni c".
Cn bnh huyt thi dng th ghi rng: "Khi mt ngi,
huyt thi dng nhim bnh th tai , mt ny om m, v no
pha sau rt au,... tim thn thc, chn bn rn".
Trong qu trnh cha bnh, cc thy thuc c chuyn
mn ha. H c chia thnh cc khoa nh khoa Ni, khoa
Ngoi, khoa Mt... Phng php cha bnh gm c cho ung
thuc, xoa bp, bng b, ty ra, k c gii phu.
Dc liu gm c nc, du, cc loi thuc c ch bin
t thc vt, ng vt, khong vt.
Tuy vy, nn y hc ca Lng H c i cha thot
khi nhng quan nim v m tn. V d h cho rng nguyn
nhn ca bnh tt ngoi vic khng iu ha trong c th
cn do ma qu. V vy, cha bnh ngi ta phi cu thn
linh, dng ba ch, v dng nhng th nh li chut, mt
g, ui ch... Hn na, cc thy thuc khng c cha
bnh vo cc ngy 7, 14, 21, 28, 29, v nhng ngy y theo
quan nim ca ngi Lng H c i l nhng ngy xu.
Tm li, khu vc Lng H bc vo x hi vn minh
rt sm v t c nhng thnh tu rc r v vn ha.
Nhng thnh tu vn ha y, nht l v cc mt nh ch vit,
vn hc, ton hc, thin vn c nh hng quan trng i vi
vn minh khu vc v th gii.

C. VN MINH ARP
I - S LC V LCH S ARP
1. Tnh hnh bn o Arp trc khi lp nc
Arp l bn o ln nht th gii Ty , din tch ln hn
1/4 chu u. Tuy vy, trn c bn o ch c vng Ymen pha
Ty Nam c ngun nc phong ph, t ai c th trng trt
c. Hn na, nh nm trn con ng bun bn gia Ty
v Bc Phi, nn Ymen c iu kin pht trin v thng
nghip. V vy, t th k X n th k VI TCN, y thnh
lp nhiu nh nc c i.
Ngoi Ymen, vng Hegiad (Hejaz) nm dc ven b bin
pha Ty bn o cng tng i pht trin. Vng ny t
xa vn l ci cu ni lin vic bun bn gia vng a Trung
Hi vi phng ng. V vy, y t sm xut hin mt s
thnh ph, trong quan trng nht l Mcca v Yatrip.
n u th k VII, c dn cc thnh ph ny, vn ang
sng thnh tng th tc hoc b lc. Tuy nhin, trong cc b lc
, s phn ha giai cp ht sc r rt. Tng lp qu tc th
tc tr thnh nhng k c nhiu c quyn v ca ci.
trung tm Mecca c mt ngi n gi l Caaba (ngha l
"khi lp phng), trong th nhiu tng thn ca cc b lc
v c bit c mt phin en di khong 20cm c coi l
biu tng sng bi chung ca cc b lc.
Ngoi Ymen v vng Hegiad, phn ln t ai cn li l
sa mc v bi c, kh hu kh, ngun nc him, v vy c dn
y ch yu sng bng ngh chn nui m sc vt c nui
nhiu nht l d v lc . Tuy lc hu hn hai vng ni trn
nhng n u th k VII y cng din ra s phn ha giu
ngho.

2. S thnh lp v dit vong ca nh nc Arp.

Nh nc Arp mi n th k VII mi thnh lp. Qu trnh
thnh lp nh nc Arp gn lin vi qu trnh thnh lp o
Hi do Mhamet (cn c l Muhamat) truyn b.
Mhamet xut thn t mt b lc c th lc Mecca. Nm
610 ng bt u truyn b o Hi. Nm 622, b tng lp qu tc
Mecca phn i v hm hi, Mhamet cng tn ca mnh phi
chy ln thnh ph Yatrp pha Bc (cch Mecca 400km).
Nm xy ra s kin ny (622) c coi l nm th nht ca k
nguyn Hi gio. Mhamet t xng l tin tri, nn t thnh
ph Yatrp i tn thnh Mdina ngha l "thnh ph ca Tin
tri". Ti y, Mhamet dn dn thnh lp c mt lc lng
chnh tr kt hp vi tn gio do ng cm u. duy tr lc
lng, Mhamet thng xuyn tp kch cc i bun ca Mecca,
do chin tranh gia Mdina v Mecca din ra nhiu ln.
Nm 628, Mhamet k ha c ngng chin 10 nm vi Mecca.
Nm 629, Mhamet dn 2000 tn Mdina n Mecca v
n thm n Caaba. Nhiu ngi Mecca v vng xung quanh
cng theo Hi gio.
Nm 630, nhn thy mnh th lc chim Mecca,
Mhamet em 10.000 ngi tin xung thnh ph ny. Mecca
khng dm chng c. Mhamet tr thnh ngi ng u nh
nc Arp mi thnh lp. Cc tng thn b lc trong n
Caaba b vt b. n Caaba tr thnh thnh tht chnh ca Hi
gio v Mecca tr thnh thnh a ch yu ca tn gio ny.
Nm 632, Mhamet cht. T , ngi ng u nh nc
v tn gio Arp gi l Calipha (ngha l ngi k tha ca
tin tri).

 m rng t ai v truyn b o Hi, Arp tch cc thi

hnh chnh sch xm lc bn ngoi. Kt qu Arp ln lt
chinh phc c Xiri (636), Palextin (638), Ai Cp (642), Ba T
(651)(*).
Sau khi Mhamet cht, t nm 632 n nm 661, cc
Calipha u do gii qu tc bu ra. Nm 661, Calipha Ali vn l
em con ch v l con r ca Mhamet b git cht, vin tng c
Xiri thuc h mayt c lp ln lm Calipha. T ngi
Calipha tr thnh cha truyn con ni. Nh vy, vng triu u
tin Arp - vng triu mayt (661-750) c thnh lp.
amt Xiri c chn lm kinh ca vng triu ny.
Triu mayt tip tc thi hnh chnh sch chinh phc bn
ngoi, kt qu Arp chim c mt di min Bc chu Phi v
bn o Ty Ban Nha, do n gia th k VIII, Arp tr thnh
mt quc rng ln, lnh th bao gm t ai ca ba chu l
chu , chu Phi, chu u. ng n lu vc sng n, Ty gip
i Ty Dng.
Nm 750, phong tro khi ngha ca nhn dn lt
triu mayt. Nhn , mt a ch Irc c lp ln lm
Calipha, triu Abt thnh lp. Nm 762, triu Abt di kinh
n Bta.
n th k X, quc Arp khng duy tr c s thng
nht na, th lc ngy cng suy yu. Nm 1258, kinh Bta
b qun Mng C chim. quc Arp dit vong.
--------------------------*Gia th k III TCN, nhn khi vng triu Xlct suy yu, nhn dn
min Bc Iran ni dy thnh lp mt nc mi gi l Pcti. n th k
II TCN, lnh th ca Pcti bao gm hu ht vng Iran v Lng H.
Nm 226, mt tiu vng Nam Iran lt triu Acxax ca Pcti,

thnh lp mt vng triu mi gi l triu Xaxant (226-651). Trong

lch s, quc gia ca triu Xaxant c gi l quc Tn Ba T.

II - O HI
o Hi ting Arp gi l Ixlam ngha l "phc tng", v
sau dn tc Hi Trung Quc theo tn gio ny nn ta quen gi
l o Hi.
o Hi l mt tn gio nht thn tuyt i. V thn duy
nht m o Hi tn th l cha Ala. Tn Hi gio tin rng
ngoi cha Ala khng c v thn no khc. Tt c nhng g
trn tri di t u thuc v Ala. Ala dng nn vm tri
m khng dng ct, ch ng c mt tri, mt trng, to ra mt
t ri t trn , y l ni kia l sng. Ala cng sinh ra loi
ngi v bit linh hn mi ngi ra sao. Ala c mt s thin
thn gip vic lm th k ghi chp nhng hnh vi thin c ca
mi ngi v lm s gi.
Cn Mhamet l ngi c Ala giao cho s mnh truyn
b tn gio nn ch l s gi ca Ala v l tin tri ca tn .
Mhamet cng cng nhn rng trc ng c nhiu v tin tri
nh Aam, N, Mid, Kit... nhng ng l v tin tri cui
cng v v i nht.
o Hi cng tip thu nhiu quan nim ca cc tn gio
khc, nht l ca o Do Thi nh truyn thuyt v sng to th
gii, thin ng, a ngc, cuc phn xt cui cng thin thn,
qu Satng... o Hi cn bt chc mt s nghi thc v tc l
ca o Do Thi nh trc khi cu nguyn phi ra mt v tay
chn; khi cu nguyn phi hng v thnh a Mecca v phi
ph phc trn chm t; cm n tht heo, tht ch, tht cc con
vt b cht v bnh, tht cng thn v cm ung ru.

o Hi ch c mt iu quan trng khng ging cc tn

gio khc l tuyt i khng th nh tng v h quan nim rng
Ala ta khp mi ni, khng c mt hnh tng no c th th
hin c Ala. Bi vy trong thnh tht Hi gio ch trang tr
bng ch Arp ch khng c tng v tranh nh. Ch ring trong
n Caaba Mecca c th mt phin en t xa li m
thi.
V quan h gia nh, o Hi tha nhn ch a th nhng
ch cho ly nhiu nht l 4 v. n ng Hi gio cng c th ly
ngi theo o Do Thi hoc o Kit lm v nhng khng
c ci ngi theo a thn gio. Tuy cho ly nhiu v nhng
o Hi li cm vic ly nng hu. Ring Mhamet th ngoi l:
ng c 10 v v 2 nng hu.
V ngha v ca tn , o Hi quy nh:
1. Tha nhn ch c cha Ala khng c cha no khc, cn
Mhamet l s gi ca Ala v l v tin tri cui cng.
2. Hng ngy phi cu nguyn 5 ln vo sng, tra, chiu,
ti, v m. Th su hng tun th phi n thnh tht lm l mt
ln.
V khng c hng gio phm nn hng dn cc bui
cu nguyn l mt ngi th tc gi l iman. Mi khi sp
n gi cu nguyn, iman leo ln thp thnh tht ku
gi tn cu nguyn. ng c ba ln nhng cu: "Ti
nhn rng ngi Ala khng c cha no khc". "Ti nhn
rng Mhamet l s gi ca Ala". Khi nghe nhng li
cc tn phi ngng cng vic, ra ry ri qu xung
hng v n Caaba cu nguyn. Nu ai mun n thnh
tht cng c v thnh tht m ca sut ngy. Ring tra
th su th cc tn phi ti thnh tht.

Thng th nu n ng ti th n b nh hoc
ngc li v ngi ta s rng ph n d eo mng che
mt cng lm cho n ng thiu tp trung t tng.
3. Mi nm n thng Ramaan phi trai gii 1 thng, thng
Ramaan l thng 9 lch Hi, nhng v Mhamet thay i m
lch c, b thng nhun nn thng Ramaan c li dn, khng
tng ng vi mt thi gian c nh no ca dng lch.
Sut 29 ngy ca thng Ramaan ny, t khi mt tri
mc n khi mt tri ln, tn phi nhn n, ung, ht
thuc v nhng ham mun khc. Nhng tr con, ngi gi,
ngi m, ph n c thai hoc ang cho con b, ngi i
ng xa th c min.
Ngy u tin sau thng Ramaan l ngy ph gii.
Tn mc qun o mi, gp nhau th n cn cho hi, tng
qu ln nhau, b th cho ngi ngho v i to m.
4. Phi np thu cho o. S thu y dng xy ct thnh
tht, b p cc khon chi tiu ca chnh quyn v b th cho
ngi ngho.
ma mt chin hu thn cn ca Mhamet v l
Calipha th 2 ca Arp ni: "Nh cu nguyn chng ta i
c na ng ti Cha, nh trai gii chng ta ti c
ca thin cung ca ngi, nh b th chng ta vo c thin
cung".
5. Trong sut i ngi nu c kh nng phi i hnh
hng n Caaba mt ln.
Nhng ngi hnh hng khi n ch nhn thy
Mecca th dng li cm tri. H tm ra, khoc mt o
chong trng khng c ng may ri i vo Mecca. u
tin h dng li ging Zemzem ung mt ngm nc.

Nc y s d c coi l thing ling v theo truyn

thuyt, Ixmaen (Ismael), con trai ca Abraham(*) gii
kht ging ny. Tip h tin vo n Caaba, i quanh
n by ln, hn hoc s phin en. Cuc hnh hng
ko di trong 10 ngy. Trong thi gian y, nhng ngi
hnh hng cn c nhiu hot ng khc. n ngy th 10,
h cng mt con cu hoc mt con vt c sng khc hoc
mt con lc . Cng xong th m ra n v b th. Sau
h ct tc, mng tay mng chn em chn.
Khi mi nghi l ca cuc hnh hng hon tt, h
li mc qun o bnh thng, lng y hn hoan v hon
thnh mt bn phn quan trng ca tn Hi gio v ln
ng tr v qu hng ca mnh.
Kinh thnh ca o Hi l kinh Cran, ting Arp vit l
"Kuran" ngha l "bi c", "bi ging", trong ghi li nhng
li ni ca Mhamet nhng theo tn Hi gio, l nhng li
phn bo ca cha Ala.
Khi Mhamet cn sng, nhng li ni ca ng c
cc mn ghi li trn l ch l, trn trng v hc thuc
lng. Nm 633 trong mt trn chin u, cc mn y
cht gn ht. Nhng ngi k tha Mhamet l cc Calipha
Abu, Bekr v tman thu thp, sp xp, chnh l nhng ti
liu y thnh kinh Cran.
Kinh Cran c chia thnh 114 chng sp xp theo
nguyn tc di trn, ngn di. Nh vy, kinh Cran
sp xp ngc v nhng li ni ca Mhamet trong thi
k u thng ngn hn nhng li ni trong thi k sau.
Kinh Cran cp n nhiu vn thuc nhiu lnh vc,
do , i vi ngi Arp, kinh Cran ngoi nhng nguyn tc

tn gio cn l mt bn tng hp mi tri thc khoa hc, mi

nguyn tc php lut v o c. Lc u Arp cha c php
lut no khc ngoi kinh Cran, v sau tuy t ra php lut
nhng vn ly gio l ca kinh Cran lm nguyn tc.
Tm li, "Hi gio l g?" theo truyn thuyt, thin thn
Gabrien hi Mhamet nh vy. Mhamet p:
"Hi gio l tin vo Ala l v tin tri ca ngi, c nhng
kinh cu nguyn ch nh, b th cho ngi ngho, nhn n
trong thng Ramaan v hnh hng thnh a Mecca.
Cu nguyn, b th, nhn n v hnh hng l 4 bn phn
ca Hi gio. Thm lng tin vo Ala v v tin tri na thnh nm
ci tr ct ca Hi gio.
Thi Mhamet, o Hi ch mi truyn b bn o Arp.
Sau cng vi qu trnh chinh phc ca Arp, o Hi
truyn b khp Ty , Trung , Bc Phi v Ty Ban Nha. Trong
qu trnh y, o Hi chia thnh hai gio phi chnh l phi
Xumu v phi Sit (Shiite).
Sau khi Mhamet cht, t nm 632 n 661, Arp c
4 Calipha c ln lt bu ra l Abu Bekr (632-634), ma
(634-644), man (644-656) v Ali (656-661). Mt s tn
cho rng ch c Ali, em con ch v l con r ca Mhamet
mi xng ng c c lm Calipha, cn nhng ngi khc
l khng hp php v khng phi l dng di ca tin tri.
Nh vy b phn tn y to thnh mt phe phi chnh
tr gi l Sit (Shiite ngha l ng phi).
Nm 661, Ali b m st. n nm 680, con trai ca ng
l Huxen cng b st hi. Phi Sit ht sc thng tic cha
con Ali v coi h nh nhng v thnh. V vy, phi ny coi
ni th hai ngi ny l ni thing ling th ba sau Caaba

v lng Mhamet. Th l t mt phi chnh tr, Sit bin

thnh mt gio phi quan trng ca o Hi. Phi ny cn
tin rng dng di ca Ali s l nhng ngi rt sng sut,
l ha thn ca cha (gi l imam). c bit, imam th 12
l Mhamet ibn Haxan mi 12 tui cht, nhng tn
phi Sit tin rng v ch tm n, i n mt lc no
s ti hin dn dt h ti ch hnh phc vnh vin. Phi
Sit ch yu truyn b Irc, Iran, Ymen, Azecbaigian,
Tajikixtan.
Phi Xumu l phi Hi gio chnh thng, h tha nhn
c 4 Calipha u tin u l nhng ngi k tha hp php
ca Mhamet. a s tn Hi gio theo phi ny.
Ngy nay o Hi c truyn b rng ri trn th gii,
thnh quc gio ca 24 nc nh: Innxia, Malaixia,
pganixtan, Bnglat, Pakixtan, Iran, Irc, cc nc Arp Th
Nh K, Xiri, Ai Cp, Libi, Angiri, Marc...
---------------------------*Abraham: Gio ch u tin ngi Hbr, v sau thnh thy t ca
ngi Ixraen v ngi Arp.

III - VN HC NGH THUT, KHOA HC, GIO DC

1. Vn hc
Vn hc Arp c nhng thnh tu rt xut sc, ch yu biu
hin hai mt: Th v truyn.
Trc khi nh nc ra i, Arp c rt nhiu th ca
truyn ming. Lc by gi trong dn gian c rt nhiu thi s.
H thng ngm th cho cc b lc du mc nghe. T na th k
VII v sau, th ca chp bng ch vit ra i. K tha truyn
thng th ca i trc, cc bi th trong thi k ny tp trung th

hin tinh thn lc quan yu i m phn ln l ca ngi chin

cng, tnh yu, ru ngon...
Thi k pht trin rc r nht ca th ca Arp l t th k
VIII n th k XI. Trn c s nn th ca i trc, gia th k
IX, hai thy tr Abu Tammam su tm v hiu nh thnh
mt tc phm gm hai tp ly l Anh dng ca trong bao
gm tc phm ca hn 500 thi s Arp thi xa. n th k X
Abu L Pharagi (Abu L Faraj) li son mt tuyn tp th ln
gm gn 20 cun ly l Thi ca tp, trong a vo rt nhiu
th ca cc tc gi thi trc.
Trong thi k ny, Arp xut hin nhiu nh th ni ting,
trong tiu biu nht l Abu Nuvt, Abu l Ala Maari.
Abu Nuvt (ngha l ng Tc qun) vn tn l Haxan ibn
Havi c coi l nh th xut sc nht lc by gi. ng tnh tnh
phng tng, thch ru, n b v th, nhng li thiu thnh
knh i vi Hi gio. ng tng vit mun mnh bin thnh
con ch ngi cng thnh ph Mcca cn khch hnh hng.
ng cn vit:
Li y, Xulyman! Ht cho anh nghe no,
V em ru li y mau...
Rt cho anh mt li anh qun su,
Khi phi nghe ting nhc n gi cu nguyn.
V sau ng ci hi, khng phng ng na, i u cng
mang theo mt chui ht v kinh Cran.
Abu l Ala Maari l mt nh th m v hi mi bn tui
ng b bnh u ma. Tuy vy, ng vn sing nng hc tp v
tr thnh mt nh th ni ting vo u th k XI. Khc vi Abu
Nuvt, ng theo ch ngha khc k. ng hon ton n chay,
king c sa, trng v mt ong v cho rng n nhng th l n

cp ca cc loi vt. ng khng dng da, khuyn mi ngi

khng nn mc o lng v ch nn i guc. Khng ging cc nh
th khc, th ng khng ca ngi ph n v tnh yu, cng khng
ni n chin tranh m thng bn v nhng vn trit l nh
c Cha khng, c kip sau khng, i c ng sng khng, c
nn theo nhng li phn bo ca Cha khng?
ng ngang nhin ph nhn c imam, ha thn ca Cha:
C k ngh rng imam c ti tin tri,
S xut hin v lm mi ngi ngc nhin im lng.
Ngh sai y! Ch c mi mt imam l l tr
Ch ng cho ta sng sng chiu chiu.
ng cn ln n cc nh thn hc Hi gio la bp cc tn
trong khi thuyt gio:
V nhng mc tiu tin, n ng n, v mc du n
khng tin s phc sinh,
N cng lm cho ngi nghe run s khi n t nhng
cnh hi hng ngy tn th.
ng cn ph phn c x hi ng thi v cho rng trong
y ry nhng iu xu xa do con ngi to nn v do cho
rng gi ng sinh ra i th tt hn. Do t tng v khuynh
hng sng tc ca ng nh vy nn ng c gi l "Nh trit
hc trong nh th v nh th trong nh trit hc".
Nh vy tuy Arp l ni tinh thn Hi gio bao trm tt c,
nhng cc nh th, bng khuynh hng ny hoc khuynh hng
khc, thot khi s rng buc ca tn gio. Ngc li, tnh
hnh y cng chng t rng lc by gi Hi gio cng cn tng
i khoan dung ch cha kht khe nh sau ny(*).
V vn xui, ni ting nht l tp Nghn l mt m hnh
thnh t th k X n th k XII. Nhng truyn trong tc phm

ny bt ngun t tp "Mt nghn cu chuyn" ca Ba T ra i

t th k VI, dn dn c b sung bng cc truyn thn thoi
ca n , Ai Cp, Hy Lp... ri ci bin v gn li vi nhau
thnh mt truyn di xy ra trong cung vua Arp. Tp truyn li
k hp dn ny phn nh cuc sng, phong tc, tp qun v c
nguyn ca nhn dn cc dn tc trong quc Arp, ng thi
th hin sc tng tng phong ph ca h.
Nm 1700, mt ngi Xiri gi mt bn chp tay tc
phm ny cho nh phng ng hc Php ngtoan Galng
(Artoine Galland). ng dch tc phm ny ra ting Php, ly
nhan l Nghn l mt m v xut bn ln u tin Pari nm
1704. Sau tc phm ny c dch ra cc ting chu u khc
v rt c ngi c a thch.
Ngoi Nghn l mt m, Arp cn c mt tp truyn c
lu hnh rt rng, l tp "Ng ngn". Tp truyn ny vn l
ca n , vit bng ting Phn, c truyn sang Ba T t th
k VI, n th k VIII th c dch ra ting Arp. Sau nguyn
bn ting Phn mt, ch cn bn ting Arp v nh vy
c dch ra 40 th ting.
--------------------------*Nm 1989, Iran kt n x t Xanman Rti (Salman Rushdie) nh
vn Anh gc n, tc gi "Vn th qu Satng" v cho rng tc phm
ny xc phm Hi gio.

2. Ngh thut
Khi nh nc Arp mi ra i, vn thot thai t kinh t du
mc v bun bn, c s ngh thut Arp rt ngho nn. Thm
vo , Mhamet li cm iu khc v hi ha v hai mn ny
c th dn n s sng bi nh tng. Mhamet cng cm dng

t la p, cc trang sc p bng vng bc, nhn dn khi

phi v ham mun cc th vui m sinh ra i bi. Tuy vy, v
sau nhng cm on y c ni lng, ng thi hc tp
ngh thut ca Ai Cp, Lng H, Ba T, Bizantium, n
nn ngh thut cng c nhng tin b ng k.
Thnh tch v kin trc ch yu biu hin cung in v
thnh tht Hi gio. Tng truyn rng cc cung in ca cc
Calipha Arp rt trng l nhng ngy nay khng cn na.
V d thi mayt, ngi Arp xy mt ta cung
in c ti 360 phng mi phng dnh cho mt ngy.
y cn c mt th vin 2 tng. C ngi ni: "Khng c
mt quyn sch g v mt ti g m khng c bn
sao".
Thnh tht c xy ct rt cng phu v trang hong
rt rc r. Trc thnh tht c mt ci sn vung, c mt
ci h nc tn ty u trc khi cu nguyn. gc
sn hng v Mcca l thnh tht. Thnh tht xy theo hnh
vung c mi trn. Pha trong thnh tht c khm th,
ging n, gi t kinh Cran. Trong thi k u, thnh tht
ch c trang tr bng hnh hoa l v cc hnh k h. V
sau, khi lnh cm v hnh ngi v ng vt c ni lng
th thnh tht cng c trang tr bng cc hnh chim, th
v cc ng vt tng tng na chim na th.
Tuy lut ca Hi gio th nh vy nhng mt s
Calipha Arp bt chp nhng iu cm on . Trong
cung in ma h ca Valit I u th k VIII c trang
hong bng nhng bch ha, trong v ngi i sn, v
n, ph n ang tm v chn dung ca ng ngi trn ngai

vng. Trong cung in cc vua triu Abt th treo tranh v

cnh sn bn, tu s, v n kha thn...
Do Hi gio cm iu khc v hi ha nn a v ca ha s
rt thp, ch c coi ngang vi th th cng m thi. Tri li
mn th php rt c coi trng, do nhng ngi vit ch
c cao v c tng nhng s tin ln.
m nhc lc u cng b cm v truyn thuyt ni Mhamet
cho rng li ca, iu v ca ph n cng nh ting cc nhc c
l ting d d ca qu s y con ngi xung a ngc. V
sau ngi ta cho rng, ru nh th xc, m nhc nh linh hn,
nh hai th m cuc sng con ngi mi c vui v. V vy
m nhc dn dn c thnh hnh. Tuy vy nhc Arp thng
n iu, bun t.
Trong qu trnh y, t th k VII, Arp bit "m nhc
c th o c". T liu ny ni ln rng lc by gi Arp
bit k m th hin cao v di ca cc nt nhc. Trong khi
chu u mi n cui th k XII mi bit vn . Ngi
Arp cng pht minh ra rt nhiu loi nhc c nh n lt
(luth), n lia (lyre), so, trng, chm che, t v... n lt
ging nh n mnglin, n lt ln gi l Kitara. Tng
truyn rng, cng chnh ngi Arp l ngi u tin s dng
cy a nhc trng. Sau khi m nhc tr thnh mt mn n tinh
thn khng th thiu c th Hi gio cng phi dng n trong
cc bui l. Tuy vy, cng nh ha s, a v ca nhc s rt thp
km. Nhc v v thng dnh cho n t, v vy c mt s ngi
cho rng s lm chng ca nhc s l khng c gi tr. V sau,
do chu nh hng ca Hy Lp v Ba T nn mi bt thi
khinh thng nhc s.

3. Khoa hc t nhin
L mt nc thnh lp rt mun, lc u Arp tng i lc
hu v cc lnh vc khoa hc t nhin. Nhng nh hc tp c
cc thnh tu ca cc nn vn minh xung quanh nh n ,
Trung Quc, Hy Lp nn khoa hc ca Arp pht trin nhanh
chng.
Sau khi thnh lp nc khng lu, Arp cho dch nhiu
tc phm vit bng ting Hy Lp, Xiri, Phn... Nm 830, triu
Abt xy dng mt trung tm khoa hc bao gm mt vin khoa
hc, mt i thin vn v mt th vin. C quan ny tuyn
dng mt i ng phin dch vin ng o. Ngi ng u i
ng phin dch ny l Hunai Ibn Isac (Hunai Ibn Ishak). ng
ni rng ring ng dch hn 100 tc phm ra ting Arp trong
c kinh Cu c v nhiu tc phm ca Arixtt, Platn,
Ptlm... ng c tr th lao rt hu: cc dch phm cn nng
bao nhiu th c tr by nhiu vng. n gia th k IX, hu
ht cc tc phm v ton hc, thin vn, y hc ca Hy Lp
c dch sang ting Arp.
Trn c s tip thu cc thnh tu vn ha bn ngoi, cc hc
gi Arp tip tc nghin cu v pht trin, do c nhiu
cng hin mi, nht l v cc mt ton hc, thin vn hc, a l
hc, y hc, ha hc...
a) V ton hc: Ngi Arp tip tc pht trin cc mn i
s hc, lng gic hc, hnh hc v hon thin h thng ch s.
Nh i s hc Arp ni ting nht l Mhamt Ibn Muxa tc
An Khoaridmi (780-855). Tc phm i s hc ca ng l
quyn sch u tin v mn khoa hc ny. Chnh v vy ch
Algbre trong ting Php v Algebra trong ting Anh (i s

hc) l bt ngun t ch Alfabr (c ngha l phc hi nguyn

trng) trong ting Arp.
Nh ton hc Abu Apala al-Battani (850-929) th li c
nhiu ng gp v mn Lng gic hc. Cc khi nim sin,
cosin, tang, cotang m ngy nay chng ta s dng l do ng t
ra.
Ngi Arp cn c cng ln trong vic ci tin v truyn b
h thng ch s. T th k VIII, Arp dch sch Xitanta
(Siddhantas), tc phm thin vn hc ca n vit t th k V
TCN. C l do cng vic ny m ngi Arp hc tp c 10
ch s ca n . Nm 813 An Khoaridmi (Al-Khwarizmi)
dng ch s n trong mn thin vn hc. Khong nm 825
ng vit mt cun sch nhan l "An Khoaridmi vit v con
s n ". Nm 976, Mhamt Ibn Amt ni khi lm ton nu
khng c s no xut hin hng chc th phi dng mt vng
trn nh thay vo gi hng. Ngi Arp gi vng trn y l
Sifr ngha l trng khng, ting Latinh i thnh Zephyrum,
ngi gi tt l Zero.
b) V thin vn hc: Ngi Arp cng rt ch quan st cc
tinh t v nghin cu cc vt trn Mt Tri. H cng cho rng
Tri t trn, hn na, Al-Biruni, hc gi tiu biu nht ca
Arp cui th k X u th k XI cn bit rng vt g cng b ht
v pha trung tm Tri t. Tuy nhin ng li khng dt khot
khi ni: Hoc Tri t mi ngy quay xung quanh a trc mt
vng v mi nm quay xung quanh Mt Tri mt vng, hoc
ngc li, Mt Tri mi ngy quay xung quanh nht trc mt
vng v mi nm quay xung quanh Tri t mt vng, c hai
cch gii thch u ng.

Cui th k XI, ngi Arp lm c mt thin cu bng

ng thau ng knh 209 mm, trn c 47 chm sao gm
1015 ngi sao.
c) V a l hc: Ngi Arp dng phng php cng mt
lc ly v tr ca Mt Tri hai im trn mt t v tnh c
1 ca Tri t di hn 90km v chu vi ca Tri t l
35.000km nh vy l gn ng.
Do thng nghip pht trin sm, ngi Arp c iu kin
i y i nn t th k IX Arp c mt s tc phm m t
v Trung Quc, n , Xri Lanca. n cui th k X Arp cn
c mt tc phm a l rt quan trng, l quyn a ch
quc Hi gio ca Mhamt Al-Mucaaxi.
Vo th k XII, Arp c hai nh a l hc ni ting l AlIrixi v Abu-Apala Yact. Theo yu cu ca vua Xiri Rgi II
(Roger). Irixi vit mt tc phm nhan l Sch ca Rgi.
Trong sch ny, ng chia Tri t lm 7 min kh hu, mi min
li chia lm 10 phn, mi phn c v mt bn tng i chi
tit.
Abu Apala Yact mc du cuc i tri qua nhiu gian
trun nhng hon thnh c mt b sch a l rt dy.
Trong tp hp hu ht nhng hiu bit v Tri t ca thi
by gi.
d) V vt l hc: Nh khoa hc tiu biu nht l AI Haitham
sinh nm 965 v lnh vc ng c nhiu cng hin l quang hc.
Tc phm Sch quang hc ca ng c nh gi l tc phm c
tnh cht khoa hc nht thi trung i. ng gii thch c rng:
"Hnh th ca vt v con mt ngi ta nh mt vt trong sut"

tc l ng mun ni n thy tinh th. ng cng bit s khc

x ca nh sng trong khng kh v nc, chnh v s khc x y
m Mt Tri v Mt Trng khi gn chn tri th nhn thy ln
hn khi ln cao. Cng do s khc x nh sng trong khng
kh m chng ta vn nhn thy tia sng Mt Tri khi Mt Tri
xung ti 19 di chn tri. Cn c vo , ng tnh c lp
kh quyn xung quanh Tri t dy n 15km. ng cn nghin
cu tc ng ca nh sng chiu trn cc gng li, gng lm
v cc thu knh hi t.
Nhng kin ca ng c nh hng rt ln i vi cc nh
khoa hc chu u. Chnh nh s gi ca ng m cc nh vt l
hc phng Ty ch ra c knh hin vi v knh vin vng.
e) V ha hc: ng gp ca ngi Arp cng rt quan trng.
Chnh ngi Arp ch to ra ni ct trc tin v t tn l
al-ambik, do nay ting Php gi l alambic. H cng phn
tch c nhiu cht ha hc, phn bit c baz v axt, li
cn bo ch c nhiu loi thuc.
Ngi Arp cn quan nim rng kim loi no phn tch ti
cng u c nhng nguvn t nh nhau, do c th lm cho
loi ny bin thnh loi khc. V vy, h cho rng t st, ng,
ch c th to thnh vng bc nhng mun thc hin c th
phi c mt cht xc tc m h cha tm thy.
f) V sinh vt hc: T th k IX, tman Am an-Giahip nu
ra thuyt tin ha, cho rng t khong vt tin ha thnh thc vt
ri n ng vt, n ngi. Trong sinh hc, lnh vc c
ngi Arp quan tm nhiu nht l thc vt hc. T sm, h
bit ghp cy, to ra cc ging cy mi. Nh thc vt hc tiu

biu nht u th k XIII l Baita. ng tng hp cc kin thc

v thc vt hc ca ngi Arp thnh mt tc phm ln, mt tc
phm c coi l c s ca mn thc vt hc v c s dng
n th k XVI. Mt nh thc vt hc khc l Avan trong tc
phm Sch ca nng dn hng dn cch trng 585 loi cy
v 50 ging cy n qu, hng dn cch ghp cy, ch r cc
triu chng v cch cha mt s bnh ca cy.
g) V y hc: Tuy b cm gii phu v m t thi nhng Arp
vn l nc c nn y hc rt pht trin. Cc thy thuc Arp
bit cch cha tr rt nhiu loi bnh thuc ni ngoi khoa, c
bit gii l khoa mt. C l v x Arp nhiu ct gi, nhiu
ngi b au mt nn cc thy thuc quan tm nhiu n bnh
ny. Thnh tu y hc ca Arp cn th hin ch nhiu tc
phm y hc c bin son nh Mi khi lun v mt ca
Isc, Sch ch dn cho cc thy thuc khoa mt ca Ixa, Bnh
u ma v bnh si ca Radi, Tiu chun y hc ca Xina...
Nhiu tc phm trong s ny c dch ra ting Latinh v c
dng trong cc trng Y khoa Ty u trong nhiu th k.
Arp c mt i ng thy thuc rt ng o, trong tiu
biu nht l Radi (ngi chu u gi l Khadt), Xina (ngi
chu u gi l Avixen), Zuhr (ngi chu u gi l Arendoa).
Danh ting nhng ngi ny vang tn Ty u, do vy ngy nay
i hc y khoa Pari vn treo chn dung ca Radi v Xina.
cha bnh cho nhn dn, nh nc Arp thnh
lp trong ton quc rt nhiu bnh vin cha bnh
min ph cho mi tng lp nhn dn. Ln nht trong s
bnh vin , l bnh vin Manxua xy Cair vo cui th
k XIII. Bnh vin ny gm 4 ta nh, trong c phng

khm bnh, phng pht thuc, phng th nghim, phng

bnh nhn, phng hp, thnh tht, th vin, phng tm, nh
bp. Nhng ngi b bnh mt ng c ru ng bng mt
th nhc m i v c nghe nhng ngi chuyn mn k
chuyn. Bnh nhn ngho khi xut vin cn c tng mt
s tin khi lm vic ngay.
Ngoi cc bnh vin, nh nc cn t chc cc on
thy thuc n cc th trn cha bnh cho dn. Mt s
thy thuc cn c thng xuyn c n cc nh lao
khm bnh cho t nhn.
Nh vy, c th ni, trong thi Trung i, Arp l nc
c nhng thnh tu rt ln v y hc v l nc ng hng
u th gii v s nghip y t.
4. Gio dc
Arp s d c nn vn ha cao nh vy, mt phn quan
trng l do s nghip gio dc. Theo truyn thuyt, Mhamt rt
khuyn khch vic m rng kin thc. ng ni: "K no t bit
gia nh i tm hiu thm v m mang tr thc l k ang
i trn con ng ca Cha... Mc ca nh bc hc cn linh
thing hn mu ca ngi t v o".
Tuy khng c t chc cht ch nhng ch gio dc ca
Arp cng bao gm 3 cp tiu hc, trung hc v i hc.
Tr em t 6 tui, k c mt s con gi bt u vo hc
trng s hc. Mn hc chnh l tp c, cn tp vit v ton th
ln cc lp trn mi hc. Ni dung hc tp l kinh Cran v
trong khng nhng ch c thn hc m cn c c lch s, o
c v php lut. Ni hc thng l trong cc thnh tht hoc
ngoi tri.

Trng trung hc cng t trong cc thnh tht. Ngoi thn

hc, hc sinh cn c hc cc mn vn hc, ngn ng, ng
php, ton, thin vn... Trong mn ng php c c bit
coi trng v ngi ta cho rng ting Arp l ngn ng hon ho
nht v ai ni ng th ting ny th c coi l thuc hng
thng lu.
bc i hc, trong ton quc c ba trung tm l Bta,
Cairo (Ai Cp) v Cocba (Ty Ban Nha).
Trng i hc Cair bt u thnh lp nm 988. Lc
u ch mi l mt lp hc m trong thnh tht gm 35 sinh
vin. Sau , sinh vin khp quc Arp u v y hc
tp, do s sinh vin ln n 10.000 ngi. H c vua
cha, quan li v cc nh ho tm cp hc bng. Nh
trng c mt i ng gio s khong 300 ngi thuc
nhiu lnh vc chuyn mn. Sinh vin y c hc cc
mn ng php, tu t hc, thn hc, lut, th, lgich, ton...
y l trng i hc c nht Arp.
Ngoi ra, Cair cn c mt trung tm khoa hc nghin
cu v ging dy thn hc, thin vn, y hc.
Bn cnh h thng trng hc, trong ton quc
xy dng rt nhiu th vin. n u th k VIII, ngi
Arp hc c cch lm giy ca Trung Quc. T sch
xut hin ngy cng nhiu. Cui th k IX, Bta c n
trn 100 hiu sch. Trn c s y trong cc thnh tht v
cc th trn u thnh lp th vin. Thnh ph Bta khi b
qun Mng C nh chim c n 36 th vin cng cng.
Cc th vin ny thng m ca n mi ngi n c
sch, thm ch c th vin cn cung cp giy cho sinh vin
n c sch. Nh vy m vic hc tp trong ton

quc khng ngng pht trin. Hn na trong khi Ty u,

vn ha ang suy thoi th cc trung tm i hc ca Arp,
nht l Cocba thu ht nhiu lu hc sinh cc nc
Ty u n hc tp.
***
Tm li, nn vn minh Arp rt rc r v ton din. Nhn
dn Arp ng gp vo kho tng ca nhn loi nhiu sng to
c gi tr. ng thi h cn c vai tr rt ln trong vic bo tn
nhiu di sn vn ha ca Hy Lp c i. Trong khi Ty u
gio hi Kit hy hoi cc tc phm c in th nhiu tc phm
c dch sang ting Arp do vn c bo tn. V d,
ngi chu u ln u tin bit n Arixtt l nh cc bn dch
cc tc phm ca ng bng ting Arp. Chnh cc sinh vin Ty
u du hc Arp dch li cc tc phm y t ting Arp ra
ting Latinh.
Ngoi ra, ngi Arp cng l k trung gian truyn b nhiu
pht minh quan trng ca phng ng nh ch s ca n ,
giy, ngh in, thuc sng, la bn ca Trung Quc sang Ty u.

Chng II

VN MINH N

I - TNG QUAN V N C TRUNG I

1. a l v c dn
n l mt bn o Nam , t ng Bc n Ty Bc
c ni chn ngang, trong c dy Himalaya ni ting. n
chia lm hai min Nam, Bc ly dy ni Vinya lm ranh gii.
Min Bc n c hai con sng ln l sng n (Indus) v sng
Hng (Gange). Sng n chia lm 5 nhnh, nn ng bng lu
vc sng n c gi l vng Pungip (vng Nm sng). Tn
nc n l gi theo tn con sng ny. Sng Hng pha
ng c coi l mt dng sng thing. T xa nhn dn n
thng n khc sng thnh ph Varanadi (Bnart) c
hnh l tm mang tnh cht tn gio. C hai dng sng ny
bi p thnh hai ng bng mu m min Bc n , v vy
ni y tr thnh ci ni ca nn vn minh ca t nc ny.
C dn n , v thnh phn chng tc, gm hai loi
chnh: ngi ravia ch yu c tr min Nam v ngi Arya
ch yu c tr min Bc. Ngoi ra cn c nhiu tc khc nh
ngi Hy Lp, ngi Hung N, ngi Arp H dn dn ng
ha vi cc thnh phn c dn khc, do vn b tc n
l mt vn ht sc phc tp.
Thi c trung i, phm vi a l ca nc n bao gm
c cc nc Pakixtan, Bnglat v Npan ngy nay.
2. S lc lch s c trung i n
T khi bc vo x hi c nh nc cho n khi b thc dn
Anh chinh phc, lch s n c th chia thnh 4 thi k ln
sau y:

a) Thi k vn
minh lu vc sng n
(t u thin k III n
gia thin k II TCN).
T khong u
thin k III TCN, nh
nc n ra i,
nhng c giai on t
cho n khong
gia thin k II TCN, trc y cha c bit n. Mi n
nm 1920 v 1921, nh vic pht hin ra hai thnh ph Harappa
v Mhenj ar cng rt nhiu hin vt b chn vi di t
vng lu vc sng n, ngi ta mi bit c thi k lch s
ny. Nhng hin vt kho c hc ch gip ngi ta bit c
tnh hnh pht trin ca cc ngnh kinh t v vn ha, qua c
th suy ra y l thi k c nh nc, ch cha bit c lch
s c th, v vy ngi ta gi thi k ny l thi k vn ha
Harappa hoc thi k vn minh lu vc sng n.
b) Thi k Va (t gia thin k II n gia thin k I TCN).
Thi k ny, lch s n c phn nh trong cc tp
Va nn gi l thi Va. Va vn l nhng tc phm vn
hc, gm c 4 tp l: Rich Va, Xama Va, Atcva Va v
Yagiva Va, trong Rich Va c sng tc vo khong
gia thin k II n cui thin k II TCN, cn 3 tp Va khc th
c sng tc vo u th k I TCN.
Ch nhn ca thi k Va l ngi Arya (ngha l "Ngi
cao qu") mi di c t Trung vo n . a bn sinh sng
ca h trong thi k ny ch yu l vng lu vc sng Hng.
Trong giai on u ca thi Va, ngi Arya ang sng trong

giai on tan r ca x hi nguyn thy n khong cui thin k

II TCN, h mi tin vo x hi c nh nc. Chnh trong thi k
ny, n xut hin hai vn c nh hng rt quan
trng v lu di trong x hi nc ny, l ch ng cp
(varna) v o Blamn.
c) n t th k VI TCN n th k XII
- Cc quc gia min Bc n v s xm lc ca
Alchxngr Maknia.
Bt u t th k VI TCN, n mi c s sch ghi chp
v tnh hnh chnh tr ca t nc mnh. Lc by gi min
Bc n c 16 nc, trong mnh nht l nc Magaa h
lu sng Hng. Trong s cc nc nh Ty Bc n , ch c
nc Po l tng i ln. Nm 327 TCN, sau khi tiu dit Ba
T, qun i Maknia do Alchxngr ch huy tn cng
n . Qun i ca nc h chin u rt dng cm nhng
cui cng b tht bi. Alchxngr nh tin sang pha ng
tn cng nc Magaa nhng qun s qu mt mi sau mt
cuc trng chinh nhiu nm nn phi rt lui, ch li mt lc
lng nh chim ng hai c im chim c m thi.
- Vng triu Mrya (321-187 TCN)
Ngay sau khi Alchxngr rt lui, n dy ln
phong tro u tranh gii phng chng li s chim ng ca
qun Maknia. Th lnh ca phong tro ny l Sanragupta,
bit hiu l Mrya (chim cng). Qun Maknia b ui khi
n , Sanragupta lm ch c c vng Pungip. Tip ,
ng tin qun v pha ng ginh c ngi vua Magaa; lp
nn mt triu i mi gi l vng triu Mrya, triu i huy
hong nht trong lch s n c i.

n thi Axca (273-236 TCN), vng triu Mrya t n

giai on cng thnh nht. o Pht ra i t khong th k V
TCN, n thi k ny c pht trin nhanh chng v tr thnh
quc gio. Sau khi Axca cht, vng triu Mrya suy sp
nhanh chng, nc Magaa thng nht dn dn tan r, n nm
28 TCN th dit vong.
- Nc Cusan
Trong khi tnh hnh chia ct n ang din ra trm
trng th vo th k I, tc Cusan (cng mt huyt thng vi
ngi Tuc) t Trung trn vo chim c min Ty Bc n
lp thnh mt nc tng i ln. Vua nc Cusan lc by
gi l Canixca (78-123) cng l mt ngi rt tn sng o Pht
nn thi k ny Pht gio cng rt hng thnh. Sau khi Canixca
cht, nc Cusan ngy cng suy yu, lnh th ch cn li vng
Pungip v tn ti n th k V th dit vong.
- Vng triu Gupta v vng triu Hcsa.
Trong th k III, n li b chia ct trm trng. Nm 320,
vng triu Gupta c thnh lp, min Bc v mt phn min
Trung n tm thi thng nht mt thi gian. T nm 500528, phn ln min Bc n b ngi Eptalil xm chim v
thng tr, n nm 535, triu Gupta dit vong.
Nm 606, vua Hcsa li dng ln mt vng triu tng i
hng mnh min Bc n . Chnh trong thi k ny, nh s
Huyn Trang ca Trung Quc sang n tm kinh Pht.
Nm 648, Hcsa cht, quc gia hng mnh do ng dng ln
cng tan r.
T cho n th k XII, n b chia ct cng trm trng
v nhiu ln b ngoi tc xm nhp. c bit t u th k XI,
n thng b cc vng triu Hi gio pganixtan tn

cng v n nm 1200, ton b min Bc n b nhp vo

pganixtan.
3. n t th k XIII - XIX
- Thi k Xuntan li (1206-1526)
Nm 1206, vin Tng c ca pganixtan min Bc n
tch min Bc n thnh mt nc ring t mnh lm
Xuntan (vua), ng li, gi l nc Xuntan li (vng
quc Hi gio li). T n nm 1526, min Bc n
thay i n 5 vng triu, nhng u do ngi ngoi tc theo
Hi gio thnh lp, ng thi u ng li, nn thi k
ny gi l thi k Xuntan li.
- Thi k Mgn (1526-1857)
Nc Mng C do Thnh Ct T Hn thnh lp nm 1206.
Sau khi Thnh Ct T Hn cht (1227), quc Mng C chia
thnh nhiu nc. Dng di ca ngi Mng C Trung u
Tuc ha v u theo o Hi. T th k XIII, ngi Mng C
Trung nhiu ln tn cng n . Nm 1526, h chim c
li, thnh lp vng triu mi gi l vng triu Mgn
(Mng C). T gia th k XVIII, thc dn Anh bt u chinh
phc n . n nm 1849, n hon ton bin thnh thuc
a ca Anh, vng triu Mgn n nm 1857 b dit vong.
II - NHNG THNH TU CHNH CA VN MINH N

1. Ch vit
Ch vit u tin n c sng to t thi vn ha
Harappa. Ti cc di ch thuc nn vn minh lu vc sng n
pht hin c hn 3.000 con du khc ch ha. Sut na th

k t khi pht hin ln u tin vo nm 1921, nhiu tc gi ca

nhiu nc nghin cu cch c loi ch ny nhng cha
thnh cng. Mi n cch y vi chc nm, mt nh kho c
hc n l Tin s S. R. Rao khm ph c s b n ca
loi ch ny.
Theo ng Rao, y l mt loi ch dng hnh v ghi m
v ghi vn. Trong s hn 3.000 con du y c 22 du c bn.
Loi ch ny ch yu vit t phi sang tri. Nhng con du
pht hin c l nhng con du dng ng trn cc kin
hng xc nhn hng ha v ch r xut x ca nhng hng
ha .
n khong th k V TCN, n xut hin mt loi ch
khc gi l ch Kharosthi. y l mt loi ch phng theo ch
vit ca vng Lng H. Sau li xut hin ch Brami, mt
loi ch c s dng rng ri. Cc vn bia ca Axca u vit
bng loi ch ny. Trn c s ch Brami, ngi n li t ra
ch vanagari c cch vit n gin thun tin hn. l th
ch mi vit ting Xanxcrit. n nay n v Npan vn
dng loi ch ny.
2. Vn hc
n l mt nc c nn vn hc rt pht trin. Thi c
i vn hc n gm hai b phn quan trng l Va v s
thi.
a) Va
Va vn ngha l hiu bit. Va c 4 tp l Rch Va,
Xama Vda, Yagiua Va v Atcva Va.

Ba tp Va trn gm nhng bi ca v nhng bi cu

nguyn phn nh tnh hnh ngi Arya trn vo n , tnh hnh
tan r ca ch th tc, tnh hnh c dn u tranh vi thin
nhin nh hn hn, l lt. Trong , Rch Va vi 1028 bi th
l tp quan trng nht.
Cn Atcva Va ch yu bao gm cc bi ch nhng ni
dung m tp Va ny cp n gm cc mt nh ch ng
cp, vic hnh qun, cha bnh, nh bc v c tnh yu na.
Ca ngi thn st Inra, Rch Va vit:
Ti mun ca ngi s tch anh hng ca thn Inra,
Nhng chin cng ca v thn Thin Li y,
Ngi chm con c long cho nc ma tun chy,
V m toang cc hang ng trn non cao.
Ni v uy quyn ca ng cp Blamn khi h lm c vn
tn gio cho nh vua, Atcva Va vit:
Sc hn li ba,
Sng hn ngn la,
Vang hn ting st ca Indra.
C vn ca ngi nh th chnh l ta.
Trong Atcva Va cng c nhng bi th t tnh:
Nh gi lay ngn c,
Anh lay chuyn lng em
Ri em s yu anh
V khng ri anh na.
K tip theo 4 tp Va v c lin quan vi Va cn c cc
tc phm Bramana (Phn th), Araniaca (sch rng rm)
Ypanist (sch ngha su) v.v... Nhng sch ny u vit bng
vn xui, ni dung bao gm nhng bi cu nguyn, thn ch,
nhng nghi thc cng bi, nhng bi thuyt php, nhng li gii

thch trit l trong kinh Va ch v vn hc th khng c gi tr

g ng k.
b) S thi
n c hai b s thi rt s l Mahabharata v
Ramayana. Hai b s thi ny c truyn ming t na u
thin k I TCN ri c chp li bng khu ng, n cc th k
u cng nguyn th c dch ra ting Xanxcrit.
- Mahabharata c 18 chng v 1 chng b sung ti liu,
gm 220.000 cu. y l b s thi di nht th gii, so vi c hai
b Iliat v ix ca Hy Lp c i gp li cn di hn 8 ln.
Tng truyn rng ngi son li b s thi ny l Viasa. Ch
ca tc phm ny l cuc u tranh trong ni b mt dng h
vng min Bc n . Bi vy tp th ly tn l
Mahabharata ngha l "Cuc chin tranh gia con chu Bharata".
Ct truyn nh sau: thnh ph Haxtinapua c mt
dng h vua cha gi l Curu vn l con chu ca vua
Bharata. Dng h ny c hai anh em l ritarattra v
Panu. V ngi anh b m nn Pandu c lm vua.
ritarattra c 100 con trai, gi chung l anh em Curu, cn
Panu c 5 con trai, gi chung l anh em Panu.
Sau khi Panu cht, anh em Curu v anh em Panu
chia i vng quc. Nhng v mun chim ton b t
nc, anh em Curu thch anh em Pau nh bc. Nh
gian ln, anh em Curu thng lin tip. B mt ht mi ca
ci, anh em Panu t phn t nc ca mnh vo canh
bc nhng cng b thua nt. Theo li giao hn, anh em
Panu b trc xut v phi trn trnh trong 13 nm, khng
c pha anh em Curu pht hin.

Ht k hn, anh em Panu tr v yu cu anh em Curu

tr li t ai cho h, nhng b t chi, do mt cuc
chin tranh khc lit gia hai bn bng n. Sau 18 ngy
nh nhau d di, hng trm triu ngi b t trn, phe
Curu ch c 3 ngi sng st, c 100 anh em Curu u cht.
Phe Panu tuy thng li nhng cng ch cn li 6 ngi,
trong c 5 anh em Panu.
Xoy vo ct truyn y, b s thi ny miu t rt nhiu
cnh khc nhau vi nhng chi tit li k nh cnh n chi xa hoa
chn cung nh, nhng cuc tnh duyn o le nhng chung
thy, nhng cnh sinh hot trong x hi lc by gi v m nt
nht l cnh chin u anh dng nhng v cng thm khc. Hn
na, cng vi thi gian, nhng cu chuyn nh vy khng
ngng c b sung vo lm cho tc phm cng thm phong
ph.
- Ramayana c VII chng, trong chng I v chng
VII v sau mi thm vo, gm 48.000 cu. Tng truyn rng
tc gi l Vanmiki. Ch ca tc phm ny l cu chuyn tnh
duyn gia hong t Rama v ngi v chung thy Sita.
Ct truyn nh sau: Trong thi Va, vng quc
Cxala c sng trong cnh thanh bnh di s tr v ca
vua axaraa. Ngi con trng ca vua l Rama, mt
thanh nin thng minh dng cm v c o c c vua
chn lm thi t ni ngi.
Gn , c mt vng quc khc l Viha, dn chng
cng c an c lc nghip di quyn thng tr ca vua
Gianc. Bn thn vua cng cm cy cy rung. Mt hm
nh vua ang cy, bng thy t lung cy hin ln mt thiu
n xinh p. Nh vua em v nui, t tn l Sita v coi nh

con. Khi Sita n tui ly chng, nh vua t chc mt cuc

thi bn cung kn ph m. Nhiu thanh nin tham d cuc
thi, nhng ch c Rama ging ni cy cung ca nh vua.
Rama c kt hn vi cng cha Sita.
Nhng mt i phi ca vua axarata v ghen vi hong
hu c con trai l Rama c lm thi t ni ngi nn yu
cu vua y Rama ra khi t nc 14 nm.
Rama cng Sita n sng trong rng. Mt cng cha
ga chng mt hm do chi trong rng gp Rama ri em
lng yu chng. B t chi quyt lit, nng cng cha y tc
gin nn bo em trai mnh l Ravan, vua nc Qu o
Lanca bt cc Sita.
Nh s gip ca vua nc Vn L Xugriva, Rama
t chc c mt i qun gm ton vn v gu. Theo
lnh ca Rama, mt ci cu c xy dng ni lin lc a
vi o Lanca. Ngy nay, gia n v Xri Lanca c
nhng hn o m theo truyn thuyt ca c dn a
phng, chnh l du vt ca ci cu y. Vi i qun
vn v gu , Rama nh bi vua nc Qu v cu c
Sita. Thi gian i y cng ht, Rama tr v t nc ca
mnh v ln lm vua.
Chng cui do ngi i sau thm vo k tip rng
mc du Sita thng c cuc th la, Rama vn ngh
nng khng gi c trinh tit vi mnh trong thi gian
trong cung in ca Ravan, nn Rama y v vo rng.
Ti y, Sita sinh c 2 a con trai v gp Vanmiki m
v sau tr thnh tc gi ca tp th. Ln ln 2 a con y
tr thnh ngi i ht rong v mt hm chng ht cho
Rama nghe bn trng ca Ramayana. Rama nhn ra con

mnh, sai s gi vo rng n Sita v cung. Sita c minh

oan nhng vn au kh v b chng nghi ng nn bin
vo lng t, ngi m trc y sinh ra nng t lung
cy. Rama tip tc tr v trong nhiu nm na, nhn dn
c sng yn vui, nhng bn thn ng phi sng trong
cnh bun ru c c.
Hai b s thi Mahabharata v Ramayana l nhng cng
trnh sng tc tp th ca nhn dn n trong nhiu th k v
l nim t ho ca nhn dn n trong hai ngn nm nay. Cho
n nay, cc nh vn ngh s n thuc cc ngnh th kch,
ha, iu khc... vn tm c trong hai tc phm v i y
nhiu ti v cm hng sng tc.
Ngoi vn hc ting Xanxcrt ra, cn c nhng tc phm
vit bng cc th ngn ng khc, trong trc ht cn phi k
n nhng tc phm vit bng ting Pali v ch Pht gio.
c) Nhng tc phm ca Caliaxa
Caliaxa l nh th v nh son kch ln nht thi Gupta
(th k V). Tc phm tiu biu nht ca ng l v kch Scuntla.
V kch Scuntla vn phng theo mt cu chuyn dn
gian chp trong s thi Mahabharata, nhng c tc gi
ci bin v thm nhiu tnh tit. Ni dung ca v kch miu
t cu chuyn tnh duyn gia nng Scuntla v vua
usnta, tri qua nhiu o le trc tr, cui cng hai ngi
c on t v c hnh phc i i.
Tuy l mt nh son kch cung nh, li chu nh hng ca
o Blamn, nhng Caliaxa th hin trong tc phm ca
mnh t tng t do, chng li l gio kht khe, ln n bn cht

gi di, la gt, khng chung thy ca giai cp thng tr, v trn

chng mc nht nh chng quan nim v ng cp.
Scuntla v Caliaxa l nim t ho ca nhn dn n .
Sut 15 th k nay, Scuntla tr thnh ngun cm hng,
ngun ti ca nhiu ngnh ngh thut khc nhau ca n
nh kch, in nh, ha, nhc, v v.v... Khng nhng n
m i vi th gii, tc phm Scuntla cng c mt ting vang
rt ln.
Gt, nh i vn ho c khng tic li ca ngi:
"Nu mun c mt ting m p c c hoa ma xun v
tri ma thu,
Mt ting lm m say nui dng v tha mn c tm
hn.
Nu mun c mt ting bao gm c c tri t,
Th ti gi: Scuntla.
Ting ni ln tt c."
Ngy nay Caliaxa c xp vo loi cc nh vn ln ca
th gii v nm 1957 ng c Hi ng ha bnh th gii t
chc k nim.
d) Cc tc phm vn hc vit bng cc phng ng.
T cui th k X v sau, ngoi vn hc ting Xanxcrt
xut hin nhiu tc phm vn hc vit bng cc loi phng ng
khc nhau.
Vo th k XIII, nh th Tichcala dch 15 chng
trong b s thi Mahabharata ra ting Tlugu, lm cho nn
vn hc c in cng c ph cp rng ri.
n th k XVI, XVII, di triu Mgn, c mt s nh
th sng tc bng ting Ba T. Tuy nhin, phong ph

nht vn l nn vn hc bng ting Ini v cc loi ngn

ng a phng khc. Thin trng ca Ramayana do Tunxi
t vit bng ting Ini l mt tc phm ni ting c
nhn dn rt a thch.
Tp th Xuc ca nh th m Xuc t vit bng mt
loi phng ng khc trong ting Ini m ch chnh l
ch ngha anh hng v tnh yu cng l mt tc phm c gi
tr.
Nhng bi ca du dng, gi cm ca ngi v p thin
nhin n ca ca s kim nh th Tanxen cng rt ni
ting. Ngoi ra, trong thi k ny cn c nhiu nh th khc.
c trng chung ca nn thi ca giai on ny l dng ngn
ng dn gian ch khng dng ngn ng cung nh, ng thi
cn s dng nhiu cht liu trong vn hc dn gian, phn nh
c tm t nguyn vng ca qun chng nn c nhn dn rt
thch th.
III - NGH THUT
Thi c trung i, n c mt nn ngh thut phong
ph c sc bao gm nhiu mt, trong ni bt nht l cc
ngnh kin trc, iu khc. Thi Harappa, nh ca ch mi xy
bng gch, n thi vng triu Mrya, ngh thut kin trc
mi bt u pht trin m cc cng trnh tiu biu l cc cung
in, cha, thp, tr
Axca xy cho mnh mt ta hong cung rt lng
ly. Cung in chnh l mt ta nh ba tng v c trang
sc bng nhng tc phm iu khc rt p.
Thp, ting Xanxcrt l stupa, ting Pali v thupo, l
cng trnh kin trc dng bo tn cc di vt ca Pht.

Trong s cc thp cn gi n ngy nay, in hnh nht l

thp Xansi (Sanchi) Trung n, xy t th k III TCN.
Thp ny xy bng gch, hnh na qu cu, cao hn 16m,
xung quanh c lan can c 4 ca ln. Lancan v ca u lm
bng v c chm tr rt p.
Tr cng l mt loi cng trnh kin trc dng th
Pht. Nhng tr ny trung bnh cao 15m nng 50 tn,
trn chm mt hoc nhiu con s t v cc hnh trang tr
khc. Cc sc lnh ca Axca thng c khc trn cc tr
. Trong s cc tr cn li, ni ting nht l tr
Xcna (Sarnath). Trn nh tr ny c chm hnh 4 con
s t chm ui vo nhau, mt nhn ra 4 hng trong t th
t v. Di s t, c hnh bnh xe lun hi. Hnh tng ny
nay c v thnh quc huy ca nc n .
Trong s cc cha n ca cc tn gio nh Blamn,
o Pht, o Jain, cha hay l mt loi cng trnh c bit
ca n thi c trung i, thng l nhng cng trnh
ngh thut kt hp kin trc vi iu khc, hi ha. Tiu
biu cho loi cng trnh ny l nhng gian cha hang
Ajanta c kin to t th k II TCN n th k VIII sau
CN. Phng php kin to loi cha ny l khot su vo
vch ni , c nhiu ct chng v c trang tr bng nhiu
bc chm tinh vi v nhng tranh bch ha rt p. Dy cha
hang Ajanta gm tt c 29 gian (trong c gian hnh
vung, mi chiu 20m) dng lm ni th Pht, ni ging
kinh v ni ca cc nh s.
Ngoi cha Ajanta, dy cha hang Enlra Trung n
kin to vo th k VIII cng l mt cng trnh tuyt m.

Dy cha ny di khong 2km, bao gm cha Pht

gio, cha o Hinu v cha o Jain.
n cn c nhng ngi cha ln xy bng gch v
. c bit, cha Tanjo c mt ngn thp xy hnh Kim
t thp, gm 14 tng, cao 61m, xy dng t th k XI.
cng l mt cng trnh kin trc ni ting.
n thi Xuntan li v thi Mgn, cng vi vic o Hi
tr thnh quc gio, n xut hin nhng cng trnh kin
trc mi xy dng theo kiu Trung v Ty . l nhng
nh th Hi gio, cung in, lng m m c im chung ca li
kin trc ny l mi trn, ca vm, c thp nhn. C khi cc
cng trnh ny cn kt hp vi phong cch truyn thng ca n
nh xy theo li c bao ln l thin, c ct chng thanh
thot...

Cng trnh tiu biu nht ca thi Mgn l lng Taj

Mahal c xy dng vo th k XVII. Lng ny l kt tinh
ti ngh ca cc kin trc s v th th cng nhiu nc:

n , Iran, Th Nh K, v.v... Ton b ngi lng xy

bng cm thch trng. Chnh in, gc chung, thp, sn
u b tr rt hi ha, bn trong bn ngoi u chm tr.
Nhn t xa, tt c cnh vt ca lng in lung linh trn mt
nc h xanh bic, trng li cng k diu.
V ngh thut to hnh, v o Pht trong thi k u phn
i vic th thn tng v hnh nh, nn ngh thut tc tng b
hn ch trong mt thi gian di. Mi n khi phi Pht gio i
tha ra i, ch trng mi thay i. Do vy, t th k I v
sau, tng Pht mi c to nn ngy mt nhiu, trong tiu
biu nht l pho tng bng Ganara.
Ngoi tng Pht cn c cc tng thn o Hinu nh
tng thn Visnu, thn Siva v.v... Cc tng thn o Hindu
thng c th hin di hnh tng nhiu u nhiu mt
nhiu tay v nhiu khi c hnh th rt ng s.
Ni chung ngh thut to hnh n phn ln nhm vo
ch tn gio, nhng v bt ngun t cuc sng thc t nn
tnh hin thc vn th hin rt r rt, v d tng nhiu tay nhiu
u l phng theo t th ca cc i ma trong n cha v cung
nh.
IV - KHOA HC T NHIN
Mc du p lc ca tn gio rt mnh nhng do nhu cu ca
cuc sng hng ngy, nhn dn n c nhiu pht minh
quan trng v mt s mn khoa hc t nhin nh thin vn, ton
hc, vt l, y dc hc...
1. V Thin vn: T rt sm, ngi n bit chia mt
nm lm 12 thng, mi thng 30 ngy, mi ngy 30 gi, c 5

nm th thm 1 thng nhun. Cc nh thin vn hc n c

i bit c qu t v mt trng u hnh cu, bit c
qu o ca mt trng v tnh c cc k trng trn trng
khuyt. H cn phn bit c 5 hnh tinh Ho, Thy, Mc,
Kim, Th; bit c mt s chm sao v s vn hnh ca cc
ngi sao chnh.
Tc phm Thin vn hc c nht ca n l quyn
Xitanta (Siddhantas) ra i vo khong th k V TCN.
2. V Ton hc: Ngi n c mt pht minh tng rt
bnh thng nhng k thc l mt pht minh v cng quan trng,
l vic sng to ra 10 ch s m ngy nay c dng rng ri
trn th gii.
Vo th k VIII, ngi Arp nh dch tc phm
Siddhantas m hc tp c ch s n . T Arp, h
thng ch s ny c truyn sang chu u, do nhng
ch s ny thng b gi lm l ch s Arp.
T liu sm nht v nhng ch s ny l cc bia ca
Axca khc t th k III TCN. Tuy nhin con s 0 c thy
sm nht trong mt ti liu Arp nm 873, sau 3 nm
mi thy trong ti liu n . Mc du vy, ngi ta vn
cho rng, s 0 cng do ngi n sng to.
Nhn c v tm quan trng ca h thng ch s ny,
cng nh tnh cht v i ca vic pht minh ra h thng ch
s, nh bc hc Php Laplax (Laplace, 1749 - 1827) vit:
"Chnh nh n m chng ta hc c phng php
ti tnh ch dng c mi ch m vit c cc s, mi
ch va c mt tr s tuyt i, va c mt tr s ty theo v
tr ca n. t nh m quan trng, ngy nay chng ta cho

l n gin qu nn khng thy c cng lao ca ngi n

. Nhng chnh nh n n gin m lm ton mi ha ra
ht sc d dng v h thng s hc ng c k l sng
kin ch li nht. Nu c ngh rng hai v thin ti bc nht
thi c i l csimt v Aplnit (Apollonios) m cng
khng pht minh c h thng th mi nhn nh ni
sng kin ca ngi n ti tnh n nh th no".
n th k VI, ngi n tnh c mt cch chnh
xc s l 3,1416; ng thi cn pht minh ra i s hc v v
sau cng truyn sang Arp.
V hnh hc, ngi n c i bit tnh din tch hnh
vung, hnh ch nht, hnh tam gic v hnh a gic. Ngi n
cng bit c quan h gia cc cnh ca tam gic vung.
3. V vt l hc: Cc nh khoa hc kim trit hc n
nu ra thuyt nguyn t. Ngi sng lp trng phi trit hc
Vaissica l Canaa cho rng vn vt do cc nguyn t to nn,
nhng vt cht s d khc nhau l do mi loi c mt th nguyn
t khc vi loi khc. Cn cc nh trit hc o Giain (Jain) th
cho rng nguyn t no cng nh nhau, ch c cch t hp khc
nhau m thi.
Ngi n c i cng bit c sc ht ca qu t.
Sch Siddhantas vit vo th k V TCN ghi rng: "Qu t,
do trng lc ca n, ht tt c mi vt v n".
4. V y dc hc: n c i c nhng thnh tu rt ln
v sm hn nhiu so vi cc nc khc. Trong cc tp Va
k ra rt nhiu th bnh v ngay t thi by gi, cc thy thuc
n bit dng phu thut cha bnh. T th k VI, V

TCN, ngi n bit cch chp xng s, ct mng mt,

m bng ly thai, ly si thn v.v...
Nhng thy thuc ni ting trong thi c i l Xusruta
(Sushruta), Saraca.
Xusruta sng vo th k V TCN. ng va l thy thuc
va l thy gio dy trng Y khoa Bnart. ng vit mt
quyn sch bng ting Xanxcrt v phng php khm bnh
v cha bnh, trong m t rt k v cc mn gii phu,
sn khoa, cch nui tr... Mc du b cc tu s Blamn phn
i, ng ch trng phi m t thi nghin cu v thc
tp. Chnh ng l ngi u tin lt mt ming da trn
thn th p vo vnh tai b ct t.
Saraca sng vo th k II, l ng y ca vua Canisca
thuc vng triu Cusan. Tc phm ca ng c nhan l
Xamhita (Samhita) l mt quyn sch y hc t sm c
dch ra ting Arp, sau cn dch ra nhiu th ting khc
trn th gii v n nay vn c gi tr tham kho. Trong tc
phm y, ng xc nh bn phn ca ngi thy thuc l tr
bnh th ng ngh n mnh, ng v li m ch nn ngh
n nhim v cu nhn th.
Cc tp Va cng l nhng tc phm c hc c nht,
trong nu ra hng trm loi thuc tho mc. Song song vi
s pht trin sm ca thut gii phu, ngi n bit ch
thuc t cho bnh nhn ung gim au khi m.
Ngoi cc ngnh ni trn, ngi n cn nhiu hiu bit
v cc mn Ha hc, Sinh hc, Nng hc... do phc v
c lc cho cc lnh vc khoa hc khc v cc ngh th cng
nh luyn thp, nhum, thuc da v.v...

V - TN GIO
n l ni sn sinh ra rt nhiu tn gio, trong quan
trng nht l o Blamn v sau l o Hinu v o Pht.
Ngoi ra cn c mt s tn gio khc nh o Jain, o Xch.
1. o Blamn - o Hindu
a) o Blamn.
Trong thi k u ca thi Va, quan nim tn ngng ca
ngi n cn mang nhiu du vt ca thi nguyn thy. H
tin rng vn vt u c linh hn nn h sng bi rt nhiu th,
sng bi cc hin tng t nhin, ngi cht v nhiu loi ng
vt...
n nhng th k u ca thin k I TCN, do s pht trin
ca x hi c giai cp v do s khng bnh ng v ng cp
ngy cng su sc, t cc hnh thc tn ngng dn gian dn dn

 tp hp thnh mt tn gio ln gi l o Blamn. Nh vy,

o Blamn l mt tn gio khng c ngi sng lp, khng c
t chc gio hi cht ch.
o Blamn l mt tn gio a thn trong cao nht l
thn Brama. l v thn sng to th gii. Tuy vy, c ni cho
thn Siva, v thn ph hoi l thn cao nht; c ni li cho thn
Visnu, thn bo v, thn nh sng, thn bn ma, thn lm cho
nc sng Hng dng ln v lm ma ti cho rung ng ti
tt l v thn cao nht. Do vy, n nhng th k u cng
nguyn, o Blamn chia thnh hai phi l phi th thn Siva
v phi th thn Visnu. thng nht cc phi , o Blamn
nu ra quan nim thn sng to Brama, thn ph hoi Siva v
thn bo v Visnu tuy l ba nhng vn l mt.
Ngoi ra, nhiu loi ng vt nh voi, kh v nht l b
cng l nhng i tng sng bi ca o Blamn.
Trong gio l ca o Blamn c mt ni dung rt quan
trng, l thuyt lun hi. o Blamn gii thch rng linh
hn ca con ngi l mt b phn ca Brama m Brama l mt
tn ti vnh hng, cho nn con ngi tuy c sng c cht, nhng
linh hn th cn mi mi v s lun hi trong nhiu kip sinh vt
khc nhau. Nhng ngi gi ng lut l ca tn gio v cc
quy tc m thn nh sn cho mnh th kip sau s c u
thai thnh ngi cao qu, tri li th s cng kh cc, thm ch s
b u thai lm ch ln v nhng ng vt bn thu.
V mt x hi, o Blamn l cng c c lc bo v ch
ng cp n .
Trc khi o Blamn ra i, trong qu trnh tan r
ca ch cng x nguyn thy ca ngi Arya, ch

ng cp xut hin ri. l ch chia c dn t do

thnh 4 ng cp: Braman, Ksatrya, Vaisya, Sura.
Braman (Blamn) l ng cp ca nhng ngi lm
ngh tn gio.
Ksatrya l ng cp ca cc chin s.
Vaisya l ng cp ca nhng ngi bnh dn lm cc
ngh nh chn nui, lm rung, bun bn, mt s ngh th
cng.
Sura l ng cp ca nhng ngi cng kh, vn l
con chu ca cc b lc bi trn, khng c t liu sn xut.
Nguyn nhn dn n s ra i ca ch ng cp l
do s phn ha giai cp, s phn cng v ngh nghip v s
phn bit v b tc. Nhng cc tng l Blamn th dng uy
lc ca thn linh gii thch hin tng x hi y. V d,
lut Manu, mt b lut v tp qun c hon thnh vo
khong u cng nguyn chp:
"V s phn vinh ca c th gii, t mm, tay, i v
bn chn ca mnh, ngi (thn Brama) to nn Braman,
Ksatrya, Vaisya v Sudra".
Trong 4 ng cp y, ng cp Blamn c a v cao
nht. Lut Manu vit: "Do sinh ra t b phn cao qu nht
ca thn th Brama, do sinh ra sm nht, do hiu bit Va,
Blamn c quyn l cha t ca tt c cc to vt y".
Ngoi Blamn, ch c hai ng cp Ksatrya v
Vaisya mi c tr thnh tn ca o Blamn v c ba
ng cp trn c quan nim l nhng ngi sinh hai ln;
cn Sura khng c d cc bui l tn gio v c quan
nim l nhng ngi sinh mt ln.

o Blamn truyn b rng ri n trong nhiu th

k. n khong th k VI TCN, n xut hin mt tn gio
mi l o Pht. o Blamn b suy thoi trong mt thi gian
di.
b) o Hindu (n gio).
Sau mt thi gian hng thnh, n khong th k VII, o
Pht b suy sp n . Nhn tnh hnh , o Blamn dn
dn phc hng, n khong th k VIII, IX o Blamn b
sung thm nhiu yu t mi v i tng sng bi, v kinh in,
v nghi thc t l... T , o Blamn c gi l o Hinu,
trc y ta hay gi l n gio.
i tng sng bi ch yu ca o Hinu vn l ba thn
Brama, Siva v Visnu.
Thn Brama c th hin bng mt hnh tng c 4
u chng t thn c th nhn thu mi ni. Bn tp kinh
Va chnh l c pht ra t 4 ci ming ca thn Brama.
Thn Siva c th hin thnh hnh tng c mt th
ba trn trn, lun lun cm mt ci inh ba Siva thng
ci b hoc ngi trn tm da h, c nhng con rn h
mang qun quanh c. Thn Siva l thn ph hoi nhng th
m thn Brama sng to ra, nhng Siva cng c mt sng
to. S sng to y c th hin qua hnh tng linga yoni m nhn dn n sng bi.
Lin quan n thn Siva c n thn Kali (cn gi l n
thn Pcvati), v ca thn Siva v thn Ganxa, con trai ca
thn.
N thn Kali (Pavacti) c th hin thnh hnh tng
mt ph n mt en, ming h hoc, li l ra. N thn

cng trang sc bng nhng con rn, eo hoa tai bng xc

n ng, chui ht l nhng s ngi, mt v ngc bi y
mu. Thn c 4 tay, mt tay cm gm, mt tay cm mt
u ngi, cn hai tay na th a ra ban phc lnh.
Trc kia c khi phi git ngi t thn Kali, v sau ch
cng bng d ci.
Thn Ganxa tuy c hnh th k d u voi mnh ngi
nhng l thn Tr tu v Thnh vng.
Thn Visnu c quan nim l ging trn 9 ln.
Trong su ln u, thn xut hin di dng cc ng vt
nh c, ln rng... n ln th 7, thn Visnu chnh l Rama,
nhn vt chnh trong s thi Ramayana. Ln th 8, thn
Visnu ging th thnh thn Krisna. Thn Krisna thng
bnh vc k ngho, cha bnh cho ngi m, ngi ic v
lm cho ngi cht sng li. Ln th 9, thn Visnu bin
thnh Pht Thch ca. y l mt biu tng chng t o
Hinu c tip thu mt s yu t ca o Pht, ng thi y
cng l mt th on o Hinu thu ht cc tn o
Pht ci gio theo o Hinu. n kip th 10 tc l ln
ging sinh cui cng, thn Visnu s bin thnh thn Kali.
l v thn s hy dit th gii c ti li, to dng th gii
mi vi o c trong sng.
Ngoi cc v thn ni trn, cc loi ng vt nh kh, b,
rn, h, c su, chim cng, vt, chut v.v... cng l cc thn o
Hindu, trong c tn sng hn c l thn kh v thn b.
Thn kh Hanuman s d c tn th v c cng gip
Rama (tc l Visnu) git c qu Ravan a Sita tr v
qu hng. V vy thn Hanuman c coi l thn Sc
Mnh v thn Trung Thnh. cng thn Hanuman ngi

theo o Hinu n chay vo ngy th ba hng tun. Hnh

thc n chay l ban ngy ch ung nc, ti mi c n.
Thn b Kamnu c thn Krisna (kip th 8 ca
Visnu) chn dt, sut i i theo Krisna. Thn Kamnu
c quan nim l do thn Brama to ra ng thi vi ng
cp Blamn v c coi l m ca hu ht cc thn. V
vy, cho n nay, b c coi l mt con vt thing ling.
Tn o Hinu khng nhng king n tht b m cn
khng dng nhng dng lm bng da b.
o Hinu cng chia thnh hai phi l phi th thn Visnu
v phi th thn Siva.
Mi bui sng, tn phi Visnu dng son v ln trn,
cn tn phi Siva th bi ln lng my mt vch ngang
bng than phn b ci hoc eo tay, c ci linga. Tuy
nhin hai phi vn on kt vi nhau v c khi cng
cng t trong mt ngi n.
o Hinu cng ch trng thuyt lun hi, cho rng con
ngi sau khi cht, linh hn s u thai nhiu ln. Mi ln u
thai nh vy con ngi s sung sng hn hay kh cc hn kip
trc l ty thuc vo nhng vic lm ca kip trc tc l qu
bo (Karma).
Kinh thnh ca o Hinu, ngoi cc tp Va v Upanist
cn c Mahabharata, Bhagavad Gita, Ramayana v Purana.
Mahabharata, Bhagavad Gita v Ramayana l nhng
tp trng ca, cn Purana l tp truyn c ni v s sng
to, s bin chuyn v s hy dit ca th gii.
Sau khi phc hng, o Hinu c cc vng cng n
ht sc ng h, do cho xy dng nhiu ngi cha nguy nga

v ban cp cho rt nhiu rung t, c khi ln n hng nghn

lng.
Trong cc cha y tc rt nhiu tng thn th.
Cc tng thn o Hinu thng c hnh th k d ng s
nh nhiu u, nhiu mt, nhiu tay... trong cc cha ln c
ti hng nghn tu s Blamn v hng nghn v n.
Kh t l, cc tu s thng xoa du, xc nc hoa cho
tng, dng tht d cng cc thc n ung khc cng
thn. Trong khi c hnh l cng, cc thy tu c kinh, cn
cc v n th ma nhng iu ma tn gio.
V tc l, o Hinu cng ht sc coi trng s phn chia
ng cp. n thi k ny, do s pht trin ca cc ngnh ngh,
trn c s 4 ng cp c (varna) xut hin rt nhiu ng cp
nh mi gi l jati.
Nhng ng cp nh ny cng c s phn bit v a v
x hi rt kht khe, ng kn v mi mt v i i cha
truyn con ni. c bit o Hinu ht sc khinh b v gh
tm tng lp lao ng ngho kh phi lm cc ngh b coi l
hn h nh qut rc, t, ao ph, t than, nh c v.v...
Nhng ngi lm cc ngh b coi l nhng ngi u,
khng th tip xc c. Nu nhng ngi sch s nh
ng chm vo h th phi ty u. Nu nhim u nh th ch
cn vy nc thnh l c; nu nng th phi ra bng
nc tiu b, thm ch phi ung mt th nc gm 5 cht
ca b ci: sa lng, sa c, b, nc tiu v phn.
o Hinu cn duy tr lu di nhiu tc l lc hu nh
to hn, v ga phi ha tng theo chng. Nu khng tun
tit th phi co trc u v vy sut i khng c ti
gi. Ngy nay cc tc l u bi b.

Trong sut chiu di lch s, t thi k o Pht thnh hnh,

o Blamn o Hinu l tn gio ch yu n . Tn
gio ny cn truyn b sang mt s nc ng Nam , c bit
l Campuchia t thi ngco v trc.
Ngy nay, n c khong 84% tng s c dn theo o
Hinu. Ngoi n , a s dn Npan v o Bali Innxia,
gn 20% dn Bnglat v Xri Lanca vn theo o Hinu.
nc ta, mt b phn ng bo Chm cng l tn ca
o ny, nhng l mt th o Blamn Hinu sa i
nhiu.
2. o Pht
Vo gia thin k I TCN, n xut hin mt s dng
t tng chng o Blamn. o Pht l mt trong nhng dng
t tng y.
Theo truyn thuyt, ngi sng lp o Pht l
Xitcta Gtama (Siddharta Gautama), sau khi thnh Pht
c t tn xng l Xakia Muni (Thch ca Muni), con
vua Sutana nc Capilavaxtu chn ni Hymalaya,
min t bao gm mt phn min Nam nc Npan v mt
phn ca n ngy nay.
Nm 29 tui, hong t Xitcta xut gia i tu tm
kim con ng cu vt nhng ni kh ca loi ngi. n
nm 35 tui, Xitcta ngh ra c cch gii thch bn
cht ca tn ti, ngun gc ca mi kh au, do d cho
rng tm c con ng cu vt. T , ng c gi
l Buddha, ta quen gi l Pht hoc Bt, ngha l "ngi
gic ng", "ngi hiu c chn l".

V nin i ca Pht, hin nay ang c nhng kin

khc nhau. C mt s ngi cho rng Pht sinh nm 563 v
mt nm 483 TCN; mt s ngi khc th cho rng Pht
sinh nm 624 v mt nm 544 TCN. Tn Pht gio ly
nm 544 TCN lm nm m u k nguyn Pht gio.
a) Hc thuyt Pht gio.
Ni dung ch yu ca hc thuyt Pht gio c tm tt
trong cu ni sau y ca Pht Thch ca: "Trc y v ngy
nay ta ch l gii v nu ra ci chn l v ni au kh v s gii
thot khi ni au kh". "Cng nh nc i dng ch c mt
v l mn, hc thuyt ca ta ch c mt v l cu vt".
Ci chn l v ni au kh v s gii thot khi ni au kh
y c th hin trong thuyt "t thnh " hoc cn gi "t
diu ", "t chn ", "t ", ngha l 4 chn l thnh. l:
kh , tp , dit , o .
Kh l chn l v cc ni kh. Theo Pht, con ngi
c tm ni kh (bt kh): sinh, lo, bnh, t, gn k mnh
khng a, xa ngi mnh yu, cu m khng c, gi ly 5
un (th ng un).
"Un (skandha) l tp hp, tch t. o Pht cho rng
con ngi khng c thc th t n (v ng) m ch l s tp
hp 5 th: sc (vt cht to thnh thn th), th (cm gic),
tng (quan nim), hnh (hnh ng), thc (nhn thc). V
con ngi ch l s tp hp ca 5 th , nn cng l
mt ni kh.
Nh vy, i vi con ngi, ngoi kh au v tn,
khng c ci g khc.

Tp l chn l v nguyn nhn ca cc ni kh.

Nguyn nhn ch yu l lun hi, m nguyn nhn ca lun
hi l nghip, s d c nghip l do lng ham mun nh
ham sng, ham lc th, ham giu sang... Ham mun khng
dt th nghip khng dt, nghip khng dt th lun hi mi
mi.
Dit l chn l v s chm dt cc ni kh. Nguyn
nhn ca kh au l lun hi, v vy mun dit kh th phi
chm dt lun hi. Mun chm dt lun hi th phi chm
dt nghip. l mt mn n truyn t kip ny sang kip
khc do lng ham mun to nn, do ni vn tt mun
chm dt lun hi th phi tr b ht mi ham mun.
Mt khi chm dt c lun hi th s c yn
tnh, thanh thn, sng sut v nh vy t ti cnh gii
Nit bn (Nirvana).
o l chn l v con ng dit kh tc l phng
php thc hin vic dit kh. Con ng gi l "bt
chnh o" (8 con ng ng n), gm:
chnh kin: tn ngng ng n.
chnh t duy: suy ngh ng n.
chnh ng: ni nng ng n.
chnh nghip: hnh ng ng n.
chnh mnh: sng ng n.
chnh tnh tin: m tng nhng ci ng n.
chnh nim: tng nh nhng ci ng n.
chnh nh: tp trung t tng ngm ngh ng n.
Chung quy "bt chnh o" l suy ngh, ni nng v
hnh ng ng n.

V gii lut, tn Pht gio ch yu phi king 5 th

(ng gii):
khng st sinh.
khng trm cp.
khng t dm.
khng ni di.
khng ung ru.
Trong s , gii lut "khng st sinh" l khng c git
ngi, cn git cc ng vt th lut cm khng kht khe lm.
Pht gio ban u khng cm tn n tht.
Tc tn , nht l cc tng ni phi n chay, khng c n
tht ng vt l do vua Lng V (502-549) ca Trung Quc
t ra vo thi k o Pht thnh hnh nc ny.
V mt th gii quan, ni dung c bn ca hc thuyt Pht
gio l thuyt duyn khi. Duyn khi l ch ni tt cu "ch
php do nhn duyn nhi khi" ngha l "cc php u do nhn
duyn m c".
"Php" (dharma) l tt c mi s vt, bao gm c vt
cht v tinh thn. Gio l ca do Pht cng l s vt nn
cng gi l "php".
Cn nhn duyn l nguyn nhn, nhng trong , nhn
l nguyn nhn ch yu, duyn l nguyn nhn ph. V d:
S d mt ci cy c th ny mm v pht trin c l nh
c ht ging, t, nc, kh tri, nh sng, trong , ht
ging l nhn, t nc, khi tri nh sng l duyn.
Nh vy, mi vt u do nhn duyn ha hp m thnh.
Nhng duyn khi do u m c? Hc thuyt Pht gio gii
thch rng duyn khi do tm m ra. Tm l ngun gc ca
duyn khi th cng l ngun gc ca vn vt.

Do quan nim duyn khi sinh ra vn vt nn o Pht ch

trng "v to gi" tc l khng c v thn linh ti cao to ra v
tr. y l mt ni dung c bn m o Pht nu ra chng li
o Blamn v cng l mt s khc bit quan trng gia o
Pht vi nhiu tn gio khc.
Bn cnh thuyt "v to gi", o Pht cn nu ra cc
thuyt "v ng", "v thng".
V ng l khng c nhng thc th vt cht tn ti mt
cch c nh. Con ngi cng ch l s tp hp ca 5 un
sc, th, tng, hnh, thc ch khng phi l mt thc th
tn ti lu di. y l ni dung th hai m o Pht nu ra
chng li o Blamn, v o Blamn ch trng c
bn ng.
V thng l mi s vt u trong qu trnh sinh ra,
bin i, tiu dit ch khng bao gi c n nh.
Nh vy, v th gii quan, tuy o Pht ban u ch trng
v thn (v to gi) nhng chung quy vn l duy tm ch quan.
V mt x hi, o Pht khng quan tm n ch ng
cp, v o Pht cho rng ngun gc xut thn ca mi ngi
khng phi l iu kin c cu vt. Mi ngi, d thuc
ng cp no mt khi tu hnh theo hc thuyt ca Pht th
u tr thnh nhng thnh vin bnh ng ca mt Tng on.
ng thi o Pht mong mun c mt x hi trong vua
th c o c v phi da vo php lut tr nc, khng c
chuyn quyn c on, cn nhn dn th c an c lc nghip.
Nh vy, o Pht ban u l mt hc thuyt khuyn ngi
ta phi t b ham mun, trnh iu c, lm iu thin c
cu vt ch khng tha nhn thng v cc v thn bo h,

do khng cn nghi thc cng bi v cng khng c tng lp

thy cng.
b) S pht trin ca o Pht n
Sau khi Pht tch, o Pht c truyn b nhanh chng
min Bc n . son tho gio l, quy ch v chn chnh v
t chc, t th k V-III TCN, o Pht triu tp 3 cuc i hi
nc Magaa, quc gia ln nht n lc by gi. T na
sau th k III TCN, tc l sau i hi ln th ba, o Pht trc
tin c truyn sang Xri Lanca, sau truyn n cc nc
khc nh Myanma, Thi Lan, Innxia...
n khong nm 100 sau CN, o Pht triu tp i hi ln
th t ti nc Cusan Ty Bc n . i hi ny thng qua
gio l ca o Pht ci cch, v phi Pht gio mi ny c
gi l phi i tha phn bit vi phi Pht gio c gi l
phi Tiu tha.
S khc nhau ch yu gia hai phi biu hin cc mt
sau y:
- Phi Tiu tha (Hinayana) ngha l "c xe nh" hoc
"con ng cu vt hp" cho rng ch c nhng ngi xut
gia i tu mi c cu vt.
Phi i tha (Mahayana) ngha l c xe ln hoc "con
ng cu vt rng th cho rng khng phi ch nhng
ngi tu hnh m c nhng ngi trn tc quy y theo Pht
cng c cu vt.
- Phi Tiu tha cho rng ch c Pht Thch Ca l Pht
duy nht. Vic cu chng sinh ch c Pht mi lm c,
nhng ngi thng khng th thnh Pht.

Phi i tha cho rng Pht Thch Ca l Pht cao nht,

nhng ngoi Pht Thch Ca cn c nhiu Pht khc nh
Pht A Di , Pht Di Lc, Pht i Dc S. Pht A Di
hin ang gio ha ci cc lc phng Ty. Pht Di
Lc l v Pht tng lai s ni nghip Pht Thch Ca gio
ha ci i ny m sch Pht gi l ci Ta b (Saha) ngha
l ni kh chu ng. Pht Dc S ci Tnh lu li pha
ng th gii chng ta. Pht Dc S thng cu gip
chng sinh tai qua nn khi.
Hn na phi i tha cho rng ai cng c th thnh
Pht v thc t c nhiu ngi t n ci Pht. l
cc B tt nh Vn Th, Ph Hin, Quan m, a Tng
Tuy thnh Pht, nhng cc B tt khng ln ci Nit bn
m t nguyn li ci trn cu chng sinh.
- Phi Tiu tha quan nim Nit bn l cnh gii yn
tnh gn lin vi gic ng sng sut, khng cn phin no
kh au. Pht Thch Ca t n cnh gii Nit bn vo
nm 35 tui, sau Pht vn tip tc sng v hot ng 45
nm na.
Phi i tha th quan nim Nit bn l th gii ca cc
Pht ging nh thin ng ca cc tn gio khc. ng
thi vi quan nim , phi i Tha cn to ra a ngc,
ni y a nhng k ti li.
Phi i tha cn cao vai tr ca tng lp tng ni,
coi h l k trung gian gia tn v B tt.
T , tng Pht c tc c rt nhiu, nghi thc
cng bi cng phc tp, hng hoa cng c s dng trong
khi cng Pht.

Sau i hi Pht gio ln th t, cc nh s cng c

khuyn khch ra nc ngoi truyn o; do o Pht cng
c truyn b mnh m sang Trung v Trung Quc. Nhng
th k tip sau , o Pht suy yu dn n , nhng li
c pht trin phn ln Chu v tr thnh quc gio ca
mt s nc nh Xri Lanca, Mianma, Thi Lan, Campuchia,
Lo.
3. o Jain (Jainisme, Kna)
Theo truyn thuyt, ngi sng lp o Jain (Giain) l
mt ngi xut thn t ng cp Ksatrya ngoi thnh
Vaixali thuc tnh Biha ngy nay. Sau khi c o, ng
c cc tn gi l Mihariva ngha l "i anh hng".
V nin i c thuyt ni ng sinh nm 599 v cht nm 527
TCN, c thuyt ni ng sinh nm 549 v cht nm 477 TCN.
Nm Mihariva 30 tui, cha m ng v lng tin tn gio
nhn n t t. Bun ru t vic , ng t b gia nh v
t b mi tin nghi k c qun o, i lang thang tu hnh kh
hnh min Ty Bengan. Sau 13 nm, ng c cc tn
ca mnh tn l "Jina" ngha l khc phc ham mun v gi
tn gio do ng sng lp l o Jain.
o Jain ch trng khng th thng v h cho rng v
tr khng phi do mt ng ha cng no sng to ra, nhng li
th tt c cc thn thnh trong huyn thoi. ng thi h cng
cho rng vn vt u c linh hn v cng tn thnh thuyt lun
hi. Ch c nhng linh hn hon ho nht mi chm dt c
vng lun hi, c gii thot vnh vin v c tn ti mt
cch sung sng Nit bn.
Gii lut ca o Jain cng gm c 5 iu ch yu:

- Khng c git bt c mt sinh vt no.

- Khng ni di.
- Khng ly bt k mt vt g ca k khc nu khng phi l
tng phm.
- Khng dm dc.
- Khng c tch ly ca ci qu nhiu. Phi sng kh
hnh, t chi mi th vui ca x hi.
Tn o Jain thng thc hin gii Lut d mt cch
rt my mc. V d gi ng lut khng st sinh, h
king cy rung khi lm cht cc sinh vt trong t;
king n mt khi lm hi n i sng ca ong; king
lc nc khi lm cht cc sinh vt nh trong nc; mi
ln bc chn i u phi qut sch mt t pha trc
khi dm cht cc sinh vt nh trn ng v.v... Tri li,
i vi bn thn mnh tn o Jain phi thn nhin trc
ci cht tc l phi thng c lng ham sng, ri n mt
tui no , h ch trng tuyt thc t t.
Do quan nim ca o Jain v th gii v nhn sinh nh vy
nn o Jain chng li uy quyn ca kinh Va, cho rng li
trong kinh Va khng phi l li dy ca Thng v n
gin l khng c Thng . o Jain cng chng o Blmn
v nhng hnh thc cng bi phin phc ca n, ng thi cng
chng ch ng cp.
n khong th k I sau CN, o Jain chia thnh hai phi:
phi Svetambara l phi o trng v phi igambara l phi o
tri tc l kha thn. V sau tn phi igambara cng mc
qun o bnh thng, ch c cc o s ca h th hon ton
khng mc qun o k c khi ra ngoi ng.

n th ca o Jain mang tnh cht qun th, thng gm

nhiu ngi n ging nhau. Trong n c rt nhiu ct, c n c
n trn 1.000 ct. c bit l nhng ct y u lm bng
cm thch trng v c chm khc rt p v mi ct c mt v
khc nhau.
Do o Jain l mt tn gio kht khe v c phn k quc nn
truyn b khng c rng ri. Tuy vy o Jain vn tn ti
n sut chiu di lch s v ngy nay s tn chim khong
0,7% dn s n , tp trung ch yu min Ty v Ty nam
t nc ny.
4. o Xch (Sikh)
T th k VIII, o Pht hon ton suy, o Hinu tr thnh
tn gio ch yu n . Cng vo thi k ny, o Hi bt
u c truyn vo n v t th k XIII v sau th tr thnh
tn gio c th lc quc gia ny.
Da trn gio l ca o Hinu v o Hi, n cui th k
XV u th k XVI, n xut hin mt gio phi mi gi l
o xch. Ch "Sikh" vn bt ngun t ch Sishya ngha l "
t".
Ngi sng lp o Xch l Nanac p (Nanak Dev, 14691538).
o Xch ch tin vo mt v thn ti cao duy nht, chng
vic th cc tng thn. H phn i s cung tn ca o Hinu
v o Hi, khng hnh hng n cc con sng nh o Hinu.
Kinh thnh ca o xch l Gran Sahep bao gm tc phm
ca 10 gio s o xch cng vi kinh ca o Hinu v kinh ca
o Hi. Ngi n th ln nht ca o xch l n vng bang
Punjap.

V mt x hi, o Xch chng ch ng cp, thc hin

s khoan dung v yu mn mi ngi, coi trng s mn khch,
sn sng gip nhng ngi n nng nu trong n th ca
h.
n th k XVII, gio s Gbin Xinh b sung cho o Xch
yu t v trang i ph vi nn khng b ngi theo o
Xch. T tn ca nam tn o Xch u c thm ch Xinh.
ng thi gio s Gbin Xinh quy nh 5 c im ca tn
o Xch l:
- Khng ct tc, khng co ru.
- Lun lun mang theo lc chi u bng g hoc ng.
- Mc qun ngn.
- eo vng tay bng st.
- Mang kim ngn hoc dao gm.
Ngy nay s tn o xch chim khong 2% dn s n
. H i tch bang Punjap khi n thnh lp mt nc
c lp gi l Khalixtan.

Chng III

VN MINH TRUNG QUC

I - TNG QUAN V TRUNG QUC C TRUNG I

1. a l v c dn
Trung Quc trong sut chiu di lch s l mt nc ln
ng . Trn lnh th Trung Quc c hai con sng ln chy
qua, l Hong H (di 5.464 km) pha Bc v Trng
Giang (di 6.300 km) pha Nam. Hong H t xa thng gy
ra l lt, nhng do bi p cho t ai thm mu m, to
iu kin thun li cho s pht trin nng nghip khi cng c
sn xut cn tng i th s. Chnh v vy ni y tr thnh ci
ni ca nn vn minh Trung Quc.
Khi mi thnh lp nc (vo khong th k XXI TCN) a
bn Trung Quc ch mi l mt vng nh trung lu lu vc
Hong H. T lnh th Trung Quc c m rng dn,
nhng cho n th k III TCN, tc l n cui thi c i, pha
Bc ca cng gii Trung Quc cha vt qu dy Vn l
trng thnh ngy nay, pha Ty mi n ng nam tnh Cam
Tc v pha Nam ch bao gm mt di t nm dc theo hu
ngn Trng Giang m thi.
T cui th k III TCN Trung Quc tr thnh mt nc
phong kin thng nht. T nhiu triu i ca Trung Quc
chinh phc cc nc xung quanh, do c nhng thi k cng
gii ca Trung Quc c m ra rt rng. n th k XVIII,
lnh th Trung Quc v c bn c xc nh nh hin nay.
Trung Quc l mt trong nhng ni t rt sm c loi
ngi c tr. Nm 1929, Chu Khu im ( Ty Nam Bc
Kinh) gii kho c hc Trung Quc pht hin c xng
ha thch ca mt loi ngi vn sng cch y khong
400.000 nm. Nhng xng ha thch ca ngi vn c
pht hin sau trn lnh th Trung Quc cung cp nhng

nin i xa hn, c bit ngi vn Nguyn Mu (Vn Nam)

pht hin nm 1977 c nin i n 1.700.000 nm.
V mt chng tc, c dn lu vc Hong H thuc ging
Mng C, n thi Xun Thu c gi l Hoa H, ni tt l Hoa
hoc H. l tin thn ca Hn tc sau ny. Cn c dn pha
Nam Trng Giang th khc hn c dn vng Hong H v ngn
ng v phong tc tp qun, tc ct tc, xm mnh, i chn t.
n thi Xun Thu, cc tc ny cng b Hoa H ng ha.
Di thi qun ch, Trung Quc, tn nc c gi theo
tn triu i. ng thi, t thi c i, ngi Trung Quc cho
rng nc h l mt quc gia vn minh gia, xung quanh l
cc tc lc hu gi l Man, Di, Nhung, ch, v vy t nc ca
h cn c gi l Trung Hoa hoc Trung Quc. Tuy vy cc
danh t ny ch dng phn bit vi cc vng xung quanh ch
cha phi l tn nc chnh thc. Mi n nm 1912 khi triu
Thanh b lt , quc hiu i Thanh b xa b, ci tn Trung
Hoa mi tr thnh tn nc chnh thc nhng thng thng
ngi ta quen gi l Trung Quc.

2. S lc lch s c trung i Trung Quc

a) Thi k c i
Trung Quc tri qua x hi nguyn thy. Theo truyn
thuyt, thi vin c Trung Quc c mt th lnh m i sau
thng nhc n gi l Phc Hy. n na u thin k III TCN,
vng Hong H xut hin mt th lnh b lc gi l Hong .
Hong h C, hiu l Hin vin, c coi l thy t ngi
Trung Quc. n cui thin k III TCN, ng Nghiu, Ngu
Thun, H V u l dng di ca Hong . Nghiu v Thun
tuy ch l nhng th lnh lin minh b lc nhng i sau cho h
l nhng ng vua tt nht trong lch s Trung Quc.
Tng truyn rng, nm Nghiu 72 tui, Nghiu nhng
ngi cho Thun, n khi Thun gi, Thun li nhng ngi cho
V. Nhng sau khi V cht con ca V l Khi c tn ln lm
vua, Trung Quc bt u bc vo x hi c nh nc.
Thi c i Trung Quc c ba vng triu ni tip nhau l
H, Thng, Chu.
H (khong th k XXI n XVI TCN)
Tuy V cha xng vng nhng ng c coi l ngi t
c s cho triu H. Thi H, ngi Trung Quc ch mi bit
ng , ch vit cng cha c. Sau 4 th k, n thi vua Kit,
bo cha ni ting u tin trong lch s Trung Quc, triu H
dit vong.
Thng (cn gi l n, th k XVI-XII TCN).
Ngi thnh lp nc Thng l Thang. Nhn khi vua Kit
tn bo, nhn dn on ght, Thang em qun dit H, thi
Thng, ngi Trung Quc bit s dng ng thau, ch vit
cng ra i. n thi vua Tr (cng l mt bo cha ni
ting), Thng b Chu tiu dit.

Chu (th k XI-III TCN).

Ngi thnh lp triu Chu l Vn vng. Trong hn 8 th k
tn ti, triu Chu chia lm hai thi k l Ty Chu v ng Chu.
T khi thnh lp n nm 771 TCN, triu Chu ng Co
Kinh pha Ty nn gi l Ty Chu. Ni chung, Ty Chu l thi
k x hi Trung Quc tng i n nh. T nm 770 TCN, vua
Chu di sang Lc p pha ng t gi l ng Chu.
Thi ng Chu tng ng vi hai thi k Xun Thu (722-481
TCN) v Chin Quc (403-221 TCN). y l thi k nh Chu
ngy cng suy yu. Trong khi , gia cc nc ch hu din ra
cuc ni chin trin min ginh quyn b ch, tin ti tiu
dit ln nhau thng nht Trung Quc, thi Xun Thu st
bt u xut hin, n thi Chin Quc th c s dng rng ri
trong i sng x hi.

b) Thi k trung i
Thi k trung i ni chung l thi k thng tr ca cc
vng triu phong kin trn t nc Trung Quc thng nht.
Thi k ny bt u t nm 221 TCN tc l t khi Tn Thy
Hong thnh lp triu Tn cho n nm 1840 tc l nm xy ra
cuc chin tranh Thuc phin gia Trung Quc v Anh lm cho
Trung Quc t mt nc phong kin tr thnh mt nc na
phong kin na thuc a.
Trong thi gian hn 2.000 nm , Trung Quc tri qua
cc triu i sau y:
Tn (221-206 TCN)
Ty Hn (206 TCN - 8 TCN)
Tn (9-23)
ng Hn (25-220)
Thi k Tam quc: Ngy, Thc, Ng (220-280)
Tn (265-420)
Thi k Nam Bc triu (420-581)
Ty (581-618)
ng (618-907)
Thi k Ng i Thp quc (907-960)
Tng (960-1279), chia thnh 2 thi k:
Bc Tng (960-1127)
Nam Tng (1127-1279)
Nguyn (1271-1368)
Minh (1368-1644)
Thanh (1644-1911)
Trong thi trung i, Hn, ng, Tng, Minh l nhng
vng triu ln, cng l nhng thi k Trung Quc rt cng
thnh v pht trin v mi mt, Nguyn v Thanh cng l hai

triu i ln, nhng triu Nguyn do ngi Mng C thnh lp,

triu Thanh do tc Mn Chu lp nn, trong x hi tn ti mu
thun dn tc v mu thun giai cp rt gay gt do hn ch
s pht trin v vn ha, triu Thanh tuy tn ti n nm 1911,
nhng t nm 1840, tnh cht ca x hi Trung Quc thay i
nn chuyn sang thi k lch s cn i.
II - NHNG THNH TU CHNH CA VN MINH
TRUNG QUC
Trung Quc l mt nc do mt dn tc ch th l dn tc
Hoa (sau gi l dn tc Hn) lp nn v tn ti lin tc lu di
trong lch s. K t khi dng nc v sau, nhn dn Trung Quc
sng to ra mt nn vn ha v cng rc r so vi th gii
ng thi m sau y l nhng thnh tu ch yu.
1. Ch vit
Theo truyn thuyt, t thi Hong , s quan Thng Hit
sng to ra ch vit. S thc, n i Thng, ch vit ca
Trung Quc mi ra i. Loi ch vit u tin ny khc trn mai
ra v xng th, c pht hin ln u tin vo nm 1899 v
c gi l ch gip ct.
S d ch i Thng c khc trn mai ra hoc xng
th (ch yu l xng qut ca b) v l nhng qu bi. S l,
ngi Trung Quc lc by gi mi khi mun bi vic g th khc
nhng iu mun bi ln mai ra hoc xng th, c l gia
ri nung, sau theo nhng ng rn nt on ca tri t
qu thn. V d: "Qu bi ngy Qu Mo: Hm nay Ma, Ma
t pha Ty ti? Ma t pha Nam ti?".

Phng php cu to ch gip ct ch yu l phng php

tng hnh. V d:
Ch "nht" (mt tri) th v mt vng trn nh, gia c
mt chm.
Ch "sn" (ni) th v 3 nh ni.
Ch "thy" (nc) th v 3 ln sng.
Dn dn do yu cu ghi chp cc ng tc v cc khi nim
tru tng, trn c s phng php tng hnh pht trin
thnh cc loi ch biu v mn m thanh.
Cho n nay pht hin c hn 100.000 mnh mai ra
v xng th c khc ch gip ct. Tng s ch gip ct pht
hin c c khong 4.500 ch, trong c c 1.700
ch. Ch gip ct ghp c nhng on vn tng i di,
c on di ti trn 100 ch.
n thi Ty Chu s lng ch cng nhiu v cch vit
cng n gin. Ch vit tiu biu thi k ny l kim vn, cng
gi l chung nh vn (ch vit trn chung nh). Kim vn t
i Thng c nhng cn t. n Ty Chu, nh vua thng
em rung t v ngi lao ng ban thng cho cc qu tc.
Mi ln nh vy, vua Chu thng ra lnh c nh ng v ghi
s vic y ln nh lm k nim, do kim vn n thi k
ny rt pht trin. Ngoi ng, ch vit thi Ty Chu cn
c khc trn trng , th tre.
Cc loi ch vit u tin ny c gi chung l ch i
trin, cng gi l c vn. Thi Xun Thu Chin Quc, do t
nc khng thng nht nn ch vit cng khng thng nht. n
thi Tn, L T da vo ch nc Tn kt hp vi cc th
ch ca cc nc khc, ci tin cch vit to thnh mt loi ch
thng nht gi l ch tiu trin.

T cui thi Tn Thy Hong (221-206 TCN) n thi Hn

Tuyn (73-49 TCN), li xut hin mt kiu ch mi gi l
ch l. Ch l khc ch trin ch ch trin cn gi li nhiu
yu t tng hnh, do c nhiu nt cong nt trn, cn ch l
th bin nhng nt thnh ngang bng s thng vung vc
ngay ngn. Thi gian s dng ch l tuy khng lu nhng ch l
c ngha rt quan trng v l giai on qu pht trin
thnh ch chn tc l ch Hn ngy nay.

Vn l trng thnh

2. Vn hc
Thi c trung i, Trung Quc c mt nn vn hc rt
phong ph. T thi Xun Thu Chin Quc, vn hc Trung Quc
bt u pht trin. n thi Ty Hn t tng Nho gia c
cao. Nho gia l trng phi rt coi trng vic hc tp, v vy
t Hn v sau nhng ngi c th cm bt vit vn trong x hi
Trung Quc rt nhiu. n thi Ty ng ch khoa c bt
u ra i, trong vn chng tr thnh thc o ch yu ca
ti nng; do vn hc Trung Quc cng c nhng thnh tu
ln lao. Vn hc Trung Quc thi k ny c nhiu th loi nh
th, t, ph, kch, tiu thuyt..., trong tiu biu nht l Kinh
Thi, th ng v tiu thuyt Minh - Thanh.
a) Kinh Thi
Kinh Thi l tp th ca u tin v cng l tc phm vn hc
u tin ca Trung Quc, c sng tc trong khong 500 nm
t u thi Ty Chu n gia thi Xun Thu. Thi , th cng
l li ca bi ht. V vy, vua Chu v vua cc nc ch hu
thng sai cc vin quan ph trch v m nhc ca triu nh
su tm th ca ca cc a phng ph nhc. Nhng bi th
su tm, phn ln c tp hp li thnh mt tc phm gi l
Thi. Trn c s , Khng T chnh l li mt ln na. n
thi Hn, khi Nho gio c cao, Thi c gi l Kinh Thi.
Kinh Thi c 305 bi chia lm 3 phn l Phong, Nh, Tng.
Phong l dn ca ca cc nc tn gi l Quc Phong. Nh gm
c hai phn gi l Tiu Nh v i Nh. Nhiu ngi cho rng
Tiu Nh l nhng bi th do tng lp qu tc nh sng tc, i
Nh l nhng bi th do tng lp qu tc ln sng tc. Cn Tng
bao gm Chu Tng, L Tng v Thng Tng l nhng bi th

do cc quan ph trch t l v bi ton sng tc dng ht khi

cng t miu ng.
Trong cc phn , Quc Phong c gi tr t tng v ngh
thut cao nht. Bng li th gn gng thanh thot mc mc
nhng y hnh tng, nhng bi dn ca ny ma mai hoc
ln n s p bc bc lt v cnh giu sang ca giai cp thng tr,
ni ln ni kh cc ca nhn dn. V d, trong bi Cht g n
c on vit:
Khng cy khng gt,
La c ba trm.
Khng bn khng sn,
Sn treo y th.
Ny ngi qun t
Ch ngi n khng.
Tuy nhin, chim t l nhiu nht v hay nht l nhng bi
th m t tnh cm yu thng gn b hoc bun b nh nhung
hoc bng khung mong i gia trai gi v chng.
V d:
Em i ct dy sn mi mt ngy,
M tng ba thng ny khng c thy mt nhau,
Em i ct c hng mi mt ngy,
M tng ba thu ny khng c thy mt nhau,
Em i hi ngi cu mi mt ngy,
M tng ba nm ny khng c thy mt nhau.
(Ct cy sn dy - Vng Phong)
L mt tp th c sng tc trong 5 th k, Kinh Thi khng
nhng ch c gi tr v vn hc m cn l mt tm gng phn
nh tnh hnh x hi Trung Quc ng thi. Ngoi ra tc phm

ny cn c cc nh Nho nh gi cao v tc dng gio dc t

tng ca n. Chnh Khng T ni:
"Cc tr sao khng hc Thi? Thi c th lm cho ta phn
khi, c th gip ta m rng tm nhn, c th lm cho mi ngi
on kt vi nhau, c th lm cho ta bit on gin. Gn th c th
vn dng th cha, xa th th vua. Li bit c nhiu tn
chim mung cy c". (Lun ng - Dng ha).
b) Th ng
Thi k huy hong nht ca th ca Trung Quc l thi
ng (618-907). Trong gn 300 nm tn ti, thi ng
li tn tui ca trn 2000 nh th vi gn 50.000 tc phm.
Cng vi s thng trm v chnh tr, thi ng c chia
thnh 4 thi k l: S ng (618-713), Thnh ng (713766), Trung ng (766-827) v Vn ng (827-904). Thnh
ng ch yu l thi k tr v ca ng Huyn Tng vi hai
nin hiu Khai Nguyn (713-741) v Thin Bo (742-755). y
l thi k tng i n nh v chnh tr, pht trin v kinh t,
c bit y l thi k pht trin rt cao v vn ha.
Th ng khng nhng c s lng rt ln m cn c gi
tr rt cao v t tng v ngh thut. Hn na, n thi ng,
th Trung Quc cng c mt bc pht trin mi v lut th.
Cc nh th i ng sng tc theo 3 th: T, c phong,
ng lut.
T l mt loi th c bit ra i gia i ng, kt hp
cht ch vi m nhc. V vit theo nhng iu c sn nn sng
tc t thng gi l in t.
C phong l th th tng i t do, khng b rng buc v
s ch trong mt cu (nhng thng l 5 v 7 ch), s cu trong
bi, v cch gieo vn (c th gieo c vn trc ln vn bng), v

nim, lut, i (tuy vy cng c bi tip thu mt s yu t ca

th lut to nn cc kiu trung gian).
ng lut gm 3 dng chnh: bt c (tm cu, c th l
"tht ngn" hoc "ng ngn"), tuyt c (bn cu) v bi lut
(cn gi l trng lut), c ngha l mt bi th lut ko di. C
th coi tht ngn bt c l dng c bn v t n c th suy ra cc
dng khc.
Trong s cc thi nhn i ng cn lu tn tui n ngy
nay, L Bch, Ph thuc thi Thnh ng v Bch C D
thuc thi Trung ng l ba nh th tiu biu nht.
L Bch (701-762) l mt ngi tnh tnh phng khong,
thch t do, khng chu c cnh rng buc lun ci. Do vy,
tuy hc rng ti cao nhng ng khng h i thi v cha lm mt
chc quan g chnh thc c. ng li l mt ngi yu qu hng
t nc v rt thng cm vi ni kh cc ca nhn dn lao
ng, do vy th ca ng phn ln tp trung miu t v p ca
thin nhin, ng thi c nhiu bi phn nh i sng ca nhn
dn. c im ngh thut th L Bch l li th p v ho
hng, th c mu sc ca ch ngha lng mn. Bi th "Xa
ngm thc ni L" sau y l mt v d:
Nng ri hng L khi ta bay,
Xa trng dng thc trc sng ny:
Nc bay thng xung ba nghn thc,
Tng di Ngn h tut khi my.(1)
Ph (712-770) xut thn t mt gia nh quan li nh sa
st. Bn thn ng mc d hc rt rng nhng thi khng , mi
n nm 40 tui mi lm my chc quan nh trong 7 nm. Tuy
vy sut i ng phi sng trong cnh ngho nn. Cuc i ln
n gip ng hiu thu cuc sng kh cc ca nhn dn,

do phn ln th ca Ph u tp trung miu t nhng

cnh bt cng trong x hi, miu t cnh ngho kh v nhng
ni oan khut ca nhn dn lao ng, vch trn s p bc bc lt
v xa x ca giai cp thng tr. V d trong bi th "T kinh
v huyn Phng Tin" ng m t t m vi dng t co cnh
xa hoa ph phn ca ng Huyn Tng, Dng Qu Phi v c
tp on qu tc Ly Sn vi nhng cu:
Bng n ngc chp chn sng rc
Quan V lm chu chc ng sao!
Vua ti sung sng xit bao
K ra bn tm ngi vo bn n.
Ln my khi lng che mt ngc
Nhng nng tin ngang dc thm trong
o cu iu th ngi dng
n vang so tht, no nng sng tai
Mng d ninh ngi xi rm rt
Thm chanh chua, qut ngt, ru mi.
Nhng tip sau ng nu ln cnh tri ngc trong x hi:
Cu son ru tht i
C thng cht l xng phi ngoi ng.(2)
Nhng bi th c gi tr t tng v ngh thut cao nh vy
ca Ph rt nhiu, v vy ng c nh gi l nh th hin
thc ch ngha ln nht i ng.
Bch C D (772-846) xut thn t gia nh a ch quan
li, nm 26 tui u Tin s, lm nhiu chc quan to trong
triu, nhng n nm 44 tui th b ging chc lm T M Giang
Chu.
Bch C D i theo con ng sng tc ca Ph,
lm nhiu bi th ni ln ni kh cc ca nhn dn v ln n giai

cp thng tr. Th ca Bch C D khng nhng c ni dung

hin thc tin b m c nhiu bi t n trnh rt cao v
ngh thut. ng ch hn na l trong nhng bi th ln n
giai cp thng tr, ng dng nhng li l khi th chua cay, khi
th quyt lit. V d ln n s c hip tn nhn ca cc quan li
i vi nhn dn trong vic thu thu, trong bi "ng gi
lng" ng vit:
Quan trn bit r m khng xt,
Thc ly t cu lp cng.
Bn t cm du np cho ,
Cm o sang nm trng vo u?
Lt o trn mnh ta,
Cp cm trong ming ta,
Hi ngi hi vt l hm si,
C g co mng nghin rng n tht ngi.(3)
Sau khi b ging chc, ng tr nn bi quan nn tnh chin
u trong nhng bi th cui i ca ng khng c mnh
m nh trc na. Mc du vy, ng vn l mt nh th hin
thc ch ngha ln ca Trung Quc thi ng.
Tm li, th ng l nhng trang rt chi li trong lch s
vn hc Trung Quc, ng thi, th ng t c s ngh
thut, phong cch v lut th cho nn thi ca Trung Quc cc thi
k sau ny. Th ng cng c nh hng ln n th ca Vit
Nam.
------------------1. Tng Nh dch. Th ng. Tp II NXB Vn Hc, H Ni
1987, trang 59.
2. Don K Thin dch Sd, trang 138
3. Don K Thin dch Sd, trang 315

c) Tiu thuyt Minh - Thanh

Tiu thuyt l mt hnh thc vn hc mi bt u pht trin
t thi Minh - Thanh. Trc , cc thnh ph ln thng c
nhng ngi chuyn lm ngh k chuyn, ti ca h thng
l nhng s tch lch s. Da vo nhng cu chuyn y, cc nh
vn vit thnh cc tiu thuyt chng hi. Nhng tc phm
ln v ni ting trong giai on ny l Truyn Thy h ca Thi
Ni Am, Tam quc ch din ngha ca La Qun Trung, Ty du k
ca Ng Tha n, Nho Lm ngoi s ca Ng Knh T, Hng
lu mng ca To Tuyt Cn v.v...
Truyn Thy h k li cuc khi ngha nng dn ca
Lng Sn Bc do Tng Giang lnh o. Qua tc phm
ny, tc gi khng nhng thut li r rng qu trnh din
bin ca cuc khi ngha m cn ht sc ca ngi ti tr v
s dng cm ca cc v anh hng nng dn, do thi
Minh - Thanh, tc phm ny b lit vo loi sch cm. Mc
du vy, nhng cu chuyn ca cc anh hng Lng Sn
Bc vn c lu truyn trong nhn dn v c tc dng

c v rt ln i vi s u tranh ca nng dn chng s

p bc bc lt ca giai cp phong kin.
Tam quc ch din ngha bt ngun t cu chuyn ba
ngi Lu B, Quan V v Trng Phi kt ngha vn o
lu truyn trong dn gian. Ni dung miu t cuc u tranh
v qun s, chnh tr phc tp gia ba nc Ngy, Thc,
Ng.
Ty du k vit v chuyn nh s Huyn Trang v cc
tm ng sang n ly kinh Pht, tri qua rt nhiu
gian nan nguy him dc ng, cui cng t c
mc ch. Tc gi xy dng cho mi nhn vt ca tc
phm mt tnh cch ring, trong ni bt nht l Tn Ng
Khng, mt nhn vt ht sc thng minh, mu tr, dng cm
v nhit tnh, ng thi qua Tn Ng Khng, tnh cht
chng phong kin ca tc phm c th hin r rt.
Nho lm ngoi s l mt b tiu thuyt tro phng vit
v chuyn lng nho. Qua tc phm ny, Ng Knh T
kch ch thi c ng thi v ma mai nhng ci xu xa
ca tng lp tr thc di ch thi c .
Hng lu mng (gic mng lu hng) vit v cu
chuyn hng suy ca mt gia nh qu tc phong kin v
cu chuyn yu ng gia mt i thiu nin, nhng qua
, tc gi v nn b mt ca x hi phong kin Trung
Quc trong giai on suy tn. Bng cch xy dng cho hai
nhn vt chnh ca tc phm l Gi Bo Ngc v Lm i
Ngc tnh cch chng i ch thi c, ch quan
trng, o c v l gio phong kin, kht vng t do v
hnh phc, ng thi dnh cho nhng ngi thuc tng lp
b coi l thp km nhng tm hn cao p v tnh cm chn

thnh, tc gi nh trc tip v kh mnh vo h thc

ca giai cp phong kin lc by gi. V vy, Hng lu mng
c nh gi l tc phm c gi tr nht trong kho tng
vn hc hin thc c in Trung Quc.
3. S hc
Trung Quc l mt nc rt coi trng lch s, bi vy s
hc Trung Quc pht trin rt sm v Trung Quc c mt kho
tng s sch rt phong ph.
Theo truyn thuyt t thi Hong Trung Quc c
nhng s quan tn l i No, Thng Hit. Nhng l iu
khng ng tin. n i Thng, trong cc minh vn bng ch
gip ct c cha ng mt s t liu lch s qu gi. C th coi
l mm mng ca s hc.
Thi Ty Chu trong cung nh thng xuyn c nhng vin
quan chuyn ph trch vic chp s. n u thi ng Chu,
nhng nc ch hu c nn vn ha pht trin tng i cao
nh Tn, S, L... cng t chc quan chp s. Trong s cc
sch lch s ca cc nc, tt nht l quyn s bin nin ca
nc L. Trn c s quyn s ca nc L; Khng T bin son
li thnh sch Xun Thu, l quyn s do t nhn bin son
sm nht Trung Quc.
Tc phm ny ghi chp cc s kin lch s trong 242
nm, t nm 722 n nm 481 TCN. Sch Xun Thu vit rt
c ng ngn gn, ton b sch ch c 18.000 ch nhng
ghi chp cc s kin ln v chnh tr, qun s, ngoi giao
ca 124 nc ch hu. Hn na, xut pht t quan im
chnh tr ca mnh, Khng T sa cha mt s s tht
lch s, v d vua nc S t xng l "vng", Khng T

h xung gi l "t", hoc nh trong cuc hi ngh ch hu

Tin Th (H Nam) do Tn Vn Cng triu tp, vua Chu
thc ra l b triu tp n nhng Khng T li chp l vua
i sn .
T nh gi tm nh hng chnh tr ca sch Xun
Thu, Khng T ni: "K hiu ta l do sch Xun Thu, k ln
n ta cng l do sch Xun Thu". T M Thin, tc gi S
k th ni rng: "T khi ci ngha (t tng) ca sch Xun
Thu lu hnh, lon thn tc t trong thin h u s hi".
Chnh v vy, sch Xun Thu tuy l tc phm s hc nhng
n thi Hn c coi l mt tc phm trong Ng kinh ca
nh Nho.
Ngoi sch Xun Thu, cc tc phm khc nh Thng Th
(kinh Thi), Chu L... cng l nhng ti liu lch s rt qu bu
nghin cu tnh hnh chnh tr, ch quan li, l nghi lc by
gi. n thi Chin Quc, cc sch nh T truyn, Quc ng,
Chin quc sch, L th Xun Thu u l nhng tc phm s hc
rt c gi tr.
n thi Ty Hn, s hc Trung Quc bt u tr thnh mt
lnh vc c lp m ngi t nn mng u tin l T M
Thin.
Vi tc phm S k, b thng s u tin ca Trung Quc,
T M Thin ghi chp lch s gn 3.000 nm t thi Hong
n thi Hn V .
Ton b tc phm bao gm 12 bn k, 10 biu, 8 th, 30
th gia, 70 lit truyn. Bn K l s tch cc vua; Biu l
bng tng kt v nin i; Th l lch s cc ch , cc
ngnh ring bit nh l, nhc, kinh t; Th gia l lch s
cc ch hu v nhng ngi c danh vng; Lit truyn ch

yu truyn cc nhn vt lch s khc. Qua 5 phn , T M

Thin ghi li mi mt trong x hi nh chnh tr, kinh t,
qun s, vn ha, ngoi giao... ca Trung Quc trong giai
on lch s . Do vy, S k l mt tc phm ln rt c
gi tr v mt s liu cng nh v t tng.
Tip theo S k l Hn th ca Ban C. Hn th l lch s
triu Ty Hn ghi chp lch s t Hn Cao t (206 TCN) cho n
cui thi Vng Mng (nm 23 sau CN) tt c 230 nm.
Hn th bao gm 12 bn k, 8 biu, 10 ch, 70 lit
truyn. Ch cng nh Th ca S k l nhng chuyn v
cc lnh vc ring bit nh kinh t, vn hc, a l, php
lut... Hn th cn c Tam quc ch ca Trn Th (233297) v Hu Hn th ca Phm Dip (398-445). Bn tc
phm S k, Hn th, Tam quc ch, Hu Hn th u l do
t nhn son v c gi chung l "tin t s" (4 b s
trc).
Bt u t i ng c quan bin son lch s ca nh
nc gi l "S qun" c thnh lp. T v sau cc b s
ca cc triu i u do nh nc bin son. n thi Minh,
Trung Quc bin son c 24 b s, v sau thm vo Tn
Nguyn S v Thanh s co thnh 26 b s.
Ngoi 26 b s ni trn cn c rt nhiu tc phm s hc
vit theo cc th loi khc nh S thng ca Lu Tri C, Thng
in ca Hu i ng, T tr thng gim ca T M
Quang i Tng...
S thng l tc phm vit v phng php bin son
lch s sm nht ca Trung Quc, trong tc gi bnh
lun tt c cc tc phm s hc i trc v cc mt nh

phng php bin son, vic s dng t liu, cch hnh

vn, v.v...
Thng in l quyn s u tin vit v lch s tng
lnh vc nh kinh t, ch thi c, chc quan... t thi
thng c cho n gia th k VIII.
T tr thng gim l b s bin nin rt ln ghi chp
lch s t thi Chin Quc n thi Ng i.
Bn cnh nhng b s y thnh tu ln nht trong cng tc
bin son thi Minh - Thanh l hon thnh c my b sch
ht sc s. l Vnh Lc i in, C kim th tp thnh
v T kh ton th.
Vnh lc i in do vua Minh Thnh T (nin hiu
Vnh Lc) t chc bin son bao gm cc ni dung: chnh
tr, kinh t, vn ha, ngh thut, tn gio, v.v... l mt
cng trnh tp th ca hn 2.000 ngi lm vic trong 5
nm. B sch gm 11.095 tp, l b Bch khoa ton th rt
ln ca Trung Quc. Tic rng nm 1900 khi lin qun 8
nc quc nh vo Bc Kinh, nhiu cng trnh vn ha
b cp, t hoc ph hy. V vy b Vnh Lc i in
hin nay trong v ngoi nc ch cn hn 300 tp.
C kim th tp thnh bin son di thi Khang
Hy i Thanh bao gm cc ni dung chnh tr, kinh t, o
c, vn hc, khoa hc... c chia thnh 10.000 chng.
y l b Bch khoa ton th ln th 2 sau Vnh lc i
in.
T Kh ton th bin son di thi Cn Long i
Thanh gm c 4 phn: Kinh (sch kinh in ca Nho gia),
S, T (tc phm ca cc hc gi thi Chin Quc), Tp
(vn, th, t, khc) chia thnh 36.000 tp.

Nhng b sch trn l nhng di sn vn ha v cng

qu bu ca Trung Quc c gi tr lch s rt ln. Tuy nhin
trong khi t chc bin son T kh ton th, vua Thanh
ra lnh b i nhiu tc phm b coi l khng c li cho nh
Thanh, ng thi nhng tc phm c chn vo cng b
ct xn v sa cha. Vic lm cho gi tr ca b sch
ny b hn ch mt phn.

4. Khoa hc t nhin
a) Ton hc
Theo truyn thuyt, t thi Hong , ngi Trung Quc
bit php m ly 10 lm c s. n thi Ty Hn, Trung
Quc xut hin mt tc phm ton hc nhan l Chu b

ton kinh. Ni dung ca sch ny ni v lch php, thin vn,

hnh hc (tam gic, t gic, ng gic), s hc (phn s, s
thng) c bit y l tc phm ton hc ca Trung Quc
sm nht ni v quan h gia 3 cnh ca tam gic vung ging
nh nh l Pitago.
Thi ng Hn li xut hin mt tc phm quan trng hn
gi l Cu chng ton thut. Tc phm ny chia thnh 9
chng, trong cha ng cc ni dung nh 4 php tnh,
phng php khai cn bc 2 v bc 3, phng trnh bc 1, s m,
s dng, cch tnh din tch cc hnh, th tch cc hnh khi,
din tch xung quanh v th tch hnh cu, quan h gia 3 cnh
ca tam gic vung...
n thi Ngy, Tn, Nam Bc triu, Lu Huy v T Xung
Chi l hai nh ton hc ni ting nht. Lu Huy ch gii sch
Cu chng ton thut, ng cn tm c s pi bng t s 3927:
1250 = 3,1416. T Xung Chi (429-500) cng ch thch Cu
chng ton thut. c bit, ng l ngi sm nht th gii tm
c s pi rt chnh xc gm 7 s l nm gia hai s 3,1415926
v 3,1415927.
i ng, Trung Quc cng c nhiu nh ton hc c tn
tui nh nh s Nht Hnh nu ra cng thc phng trnh bc
hai, Vng Hiu Thng son sch Tp c ton kinh, dng
phng trnh bc 3 gii quyt nhiu vn ton hc.
Thi Tng, Nguyn, Minh, Thanh li cng c nhiu nh
ton hc, trong s Gi Hin, Thm Qut i Tng c th coi
l nhng ngi tiu biu. Gi Hin tm c phng php
gii cc phng trnh bc cao, Thm Qut nu ra nhng
kin v cp s, cch tnh di ca cung v dy cung khi bit
ng knh ca vng trn v chiu cao ca dy cung. c bit,

thi k Tng, Nguyn, ngi Trung Quc pht minh ra ci

bn tnh, rt tin li cho vic tnh ton.
b) Thin vn v php lm lch.
Theo truyn thuyt, t thi Hong , Nghiu Thun, Trung
Quc bit quan st thin vn. n thi Thng, trong ti liu
ghi bng ch gip ct c chp v nht thc v nguyt thc.
l nhng ti liu sm nht th gii v mt ny. Trong sch
Xun thu cng c chp trong vng 242 nm c 37 ln nht thc,
nay chng minh c 33 ln hon ton chnh xc. Sch Xun
Thu cn chp nm 613 TCN "sao Bt nhp vo Bc u". l
sao chi Haly c ghi chp sm nht trong lch s th gii.
Chu k ca sao chi ny l 76 nm, sau ny ngi ta bit c
sao chi Haly i qua Trung Quc 31 ln.
Thin Ng hnh ch sch Hn th th chp ngy t Mi,
thng 3 nm 28 TCN, "Mt Tri hin ra mu vng, c im en
ln nh cc st hin ra gia Mt Tri". cng l ti liu sm
nht ghi chp v im en trong Mt Tri.
Nh thin vn hc ni ting nht Trung Quc l Trng
Hnh (78-139). ng bit nh sng ca Mt Trng l nhn ca
Mt Tri, ln u tin gii thch ng n rng nguyt thc l do
Mt Trng np sau bng ca Tri t. Tc phm thin vn hc
ca ng nhan l "Linh hin", trong ng tng kt nhng
tri thc v thin vn hc lc by gi. Trong "linh hin", ng
nu ra nhng nhn thc ng n nh v tr l v hn, s vn
hnh ca hnh tinh nhanh hay chm l do c li cch qu t gn
hay xa.
ng cn cho rng thin th hnh cu nh v qu trng, m
tri t th nh lng . Mt vng ca bu tri l 365 1/4, mt

na trn Tri t, mt na di Tri t. Cn c theo suy

ngh y ca mnh, ng lm mt m hnh thin th dng sc nc
chuyn ng gi l "hn trng" cn gi l "hn thin ghi
khi m hnh ny chuyn ng th cc v sao trn cng di
chuyn ging nh tnh hnh thc ngoi bu tri.
Trng Hnh cn c nhiu hiu bit v a l, a cht hc.
ng ch to c mt dng c o ng t gi l "a ng
nghi" c th o mt cch chnh xc phng hng ca ng t.
Nh sm c nhng hiu bit v thin vn nn t sm Trung
Quc c lch.
Theo truyn thuyt, Hong sai Dung Thnh t ra
lch, thi Chuyn Hc sa li thnh lch mi, mt nm chia
thnh 12 thng. ng Nghiu li sai hai h Hy, Ha sa li lch
mt ln na. n i H li sa li lch ca Nghiu. Lch i H
ly thng ging m lch ngy nay lm thng u nm. n i
Thng, Trung Quc bit kt hp gia vng quay ca Mt
Trng xung quanh Tri t vi vng quay ca Tri t xung
quanh Mt Tri t ra lch. Loi lch ny, mt nm chia lm
12 thng, thng c 30 ngy, thng thiu c 29 ngy. cho
khp vi vng quay ca Tri t xung quanh Mt Tri, ngi
i Thng bit thm vo mt thng nhun. Lc u c 3
nm thm mt thng nhun hoc 5 nm thm 2 thng nhun, v
sau n gia thi Xun Thu, c 19 nm th thm 7 thng nhun.
Lch i Thng ly thng 12 m lch ngy nay lm
thng u nm v quy nh lc g gy l lc bt u ngy
u nm. Thi Chu ly thng 11 m lch ngy nay lm
thng u nm v quy nh lc na m l lc bt u ngy
u nm. i Tn v u i Hn tng ly thng 10 m
lch lm thng u nm.

Nm Thi s th nht thi Hn V (104 TCN) Trung

Quc i dng mt loi lch ci cch gi l lch Thi s. Lch
ny ly thng ging m lch lm thng u nm, t loi lch
ny v c bn c dng cho n ngy nay. T thi Xun Thu,
ngi Trung Quc bit chia mt nm thnh 4 ma, 4 ma c
8 tit l Lp Xun, Xun Phn, Lp H, H Ch, Lp Thu, Thu
Phn, lp ng, ng Ch. Trn c s y, lch Thi s chia mt
nm thnh 24 tit, trong c 12 trung kh cn 12 tit khc gi
l tit kh. Thng th mi thng c 1 trung kh, nu thng no
khng c trung kh th thnh thng nhun. T vic b tr
thng nhun c quy lut, khng ty tin nh trc na.
Ngi Trung Quc ngy xa chia mt ngy m thnh 12
gi v dng 12 a chi (T, Su...) t tn gi. Mi gi chia
thnh 8 khc.
o thi gian, u tin, ngi Trung Quc dng mt
ci cc gi l "khu" o bng mt tri, do xc nh
c ngy h ch v ng ch lm cho cch tnh lch cng
chnh xc. Sau , ngi Trung Quc li dng ci "nht
qu". l mt ci a trn trn mt c khc 12 gi v 96
khc, t nghing song song vi b mt ca ng xch
o, gia c mt ci kim cm theo hng bc nam. Khi
mt tri di chuyn th bng ca kim cng di chuyn trn mt
a c khc gi.
n khong i Chu, Trung Quc pht minh ra "lu
h" (bnh c l r) o thi gian. Lc u lu h ch c
mt bnh, di y c l r. Nc trong bnh vi n u
th bit lc gi g. vic o thi gian c chi li hn,
v sau ngi ta dng mt h thng bn nm bnh xp thnh
nhiu bc. Nc t bnh trn cng nh dn xung cc bnh

di. Trong bnh di cng c mt ci phao c gn mt

thanh tre nh trn c khc gi. Nc trong bnh dng ln
th thanh tre ch gi cng dng ln cao hn ming bnh, c
th bit c gi khc. Ci bnh ny thng lm bng ng
nn dng c o thi gian ny gi l "ng h trch lu" (ci
bnh bng ng r nc). n u th k XVII, ng h ca
phng Ty truyn vo Trung Quc, t loi "ng h
nc" mi khng dng na.
c) Y dc hc.
Nn y dc hc Trung Quc c lch s pht trin lu i v
vn gi vai tr quan trng trong cuc sng hin nay khng
nhng Trung Quc m c trn th gii.
T thi Chin quc, Trung Quc xut hin mt tc
phm y hc nhan l Hong ni kinh, trong nu ra
nhng vn v sinh l, bnh l v nguyn tc cha bnh nh
"cha bnh phi tm tn gc", phi "tm mm mng pht sinh"
ca bnh.
n cui thi ng Hn, kt hp nhng thnh tu y hc i
trc vi nhng kinh nghim ca mnh, Trng Trng Cnh
son sch "Thng hn tp bnh lun" gm hai phn: "Thng
hn lun" v "Kim qu ngc hm kinh". C hai phn ny ni
dung tng t nh nhau, ch yu ni v cch cha bnh thng
hn. n thi Bc Tng, qua hiu nh, sch ny tch thnh hai
tc phm. n nay, sch ny vn l mt ti liu tham kho c gi
tr trong ngnh ng y ca Trung Quc.
Thy thuc ni ting sm nht ca Trung Quc l Bin
Thc, sng vo thi Chin quc. ng vn tn l Trn Vit
Nhn, bit cha nhiu loi bnh, i nhiu ni hnh ngh y,

nc Triu th lm thy thuc ph khoa, n nc Chu th lm

thy thuc cha tai mt mi, n nc Tn th lm thy thuc
cha bnh cho tr em. nc Tn ng b quan thi y ca vua
Tn ghen ght nn b ra lnh git cht. V sau, ng c tn
sng l ngi khi xng ca ngnh mch hc Trung Quc.
T Hn v sau Trung Quc cng c nhiu thy thuc gii,
trong ni ting nht l Hoa (? -208). ng l mt thy
thuc a nng, gii v cc khoa ni, ngoi, ph, nhi v chm
cu, song c s trng nht l khoa ngoi. Hoa pht minh
ra phng php dng ru gy m trc khi m cho bnh
nhn, m xong khu li, dng cao dn ln ch m, bn nm
ngy sau l khi, trong vng mt thng th bnh thng tr li.
Hoa ch trng mun khng c bnh tt th phi luyn
tp thn th huyt mch c lu thng, ging nh ci trc
cnh ca s d khng mc l v chuyn ng lun. Chnh ng
son ra mt bi th dc gi l "ng cm h (tr chi ca 5 loi
mung th), trong bt chc cc ng tc ca 5 loi ng vt
l h, hu, gu, vn v chim. V sau, v khng chu lm thy
thuc ring ca To Tho nn b To Tho git cht.
Nh y dc hc ni ting thi Minh l L Thi Trn (15181593). ng xut thn t mt gia nh nhiu i lm thy thuc.
Ngoi vic cha bnh, ng b rt nhiu cng sc nghin cu
cc cy thuc, do son c mt b sch thuc nhan l
"Bn tho cng mc". Trong tc phm ny, ng ghi chp
1892 loi cy thuc, phn loi, t tn, gii thiu tnh cht,
cng dng v v hnh cc cy thuc . V vy, sch ny khng
ch l mt tc phm dc hc c gi tr m cn l mt tc phm
thc vt hc quan trng.

Ngoi ra, cc mt khc nh a l, nng hc... cng c

nhng thnh tu rt ln.
5. Bn pht minh ln v k thut
Thi Trung i, Trung Quc c bn pht minh rt quan
trng, l giy, k thut in, thuc sng v kim ch nam.
a) K thut lm giy
Mi n thi Ty Hn, ngi Trung Quc vn dng th tre,
la ghi chp. n khong th k II TCN, ngi Trung Quc
pht minh ra phng php dng x gai ch to giy. Ngy
nay nhiu ni ti Trung Quc pht hin c giy lm t
thi Ty Hn. Tuy nhin giy ca thi k ny cn xu, mt
khng phng, kh vit, nn ch yu l dng gi.
n thi ng Hn, nm 105, mt vin quan hon tn l
Thi Lun dng v cy, li c, gi rch... lm nguyn liu,
ng thi ci tin k thut, do lm c loi giy c
cht lng tt. T giy c dng vit mt cch ph bin
thay th cho cc vt liu c dng trc . Do cng lao y,
nm 114, Thi Lun c vua ng Hn phong tc "Long
nh hu". Nhn dn th gi giy do ng ch to l "Giy Thi
hu" v tn ng lm t s ca ngh lm giy.
Vo khong th k III ngh lm giy truyn sang Vit Nam,
th k IV truyn sang Triu Tin, th k V truyn sang Nht Bn,
th k VII truyn sang n .
Gia th k VIII, do cuc chin tranh gia nh ng v
Arp, k thut lm giy ca Trung Quc truyn sang Arp. Nm
1150, ngi Arp li truyn ngh lm giy sang Ty Ban Nha.
Sau , ngh lm giy ln lt truyn sang (1276), c
(1320), H Lan (1323), Anh (1460). Sau khi ngh lm giy c

truyn b rng ri, cc cht liu dng vit trc kia nh l cy

n , giy papirut Ai Cp, da cu chu u... u b giy
thay th.
b) K thut in
K thut in bt ngun t vic khc ch tri trn cc con du
c trc t i Tn. Thi Ngy, Tn, Nam Bc triu, o
gio in nhiu ba ch tr ma.
Hin cha xc minh c k thut in bt u ra i t bao
gi, nhng iu chc chn l n gia th k VII (u i
ng), k thut in xut hin. S sch chp lc by gi nh
s Huyn Trang cho in mt s lng ln tng Ph Hin
phn pht bn phng. Nm 1966, Hn Quc pht hin c
kinh lani in vo khong nm 704-751. y l n phm c
nht trn th gii pht hin c.
K thut in khi mi ra i l in bng vn khc. y l mt
pht minh rt quan trng gip ngi ta c th in nhiu bn trong
mt thi gian ngn, cng ngh khc in n gin, t tn, v vy
cch in bng vn khc ny c s dng rt lu di. Tuy vy,
cch in ny cng c mt cha c tin li lm v nu khng cn
in na th vn khc s v dng.
khc phc nhc im , n thp k 40 ca th k XI,
mt ngi dn thng tn l Tt Thng pht minh ra cch in
ch ri bng t st nung. Cc con ch c xp ln mt tm st
c sp, xp xong em h nng cho sp chy ra, dng mt tm
vn p cho bng mt ri ngui. Nh vy sp gi cht ly
ch v c th em in.
Pht minh ca Tt Thng tuy l mt tin b nhy vt ca
ngh in nhng vn cn mt s nhc im nh ch hay mn,

kh t mc, ch khng c sc nt. khc phc nhc im

, t th k XI, Thm Qut th dng ch g thay ch t st
nung nhng cha c kt qu. n thi Nguyn, Vng Trinh
mi ci tin thnh cng vic dng con ch ri bng g. Sau
ngi ta cn dng ch ri bng thic, ng, ch, nhng ch ri
bng kim loi kh t mc nn khng c s dng rng ri.
T i ng, k thut in vn khc ca Trung Quc
truyn sang Triu Tin, Nht Bn, Vit Nam, Philippin, Arp ri
truyn dn sang chu Phi, chu u. Cui th k XIV, c
bit dng phng php in bng vn khc in tranh nh tn
gio, kinh thnh v sch ng php. Nm 1448, Gutenbe
(Gutenberg) ngi c dng ch ri bng hp kim v dng mc
du in kinh thnh. Vic t c s cho vic in ch ri
bng kim loi ngy nay.
c) Thuc sng.
Thuc sng l mt pht minh ngu nhin ca nhng ngi
luyn an thuc phi o gia. Vn l, n i ng, o gio
rt thnh hnh. Phi o gia tin rng, ngi ta c th luyn c
thuc trng sinh bt lo hoc luyn c vng, do , thut
luyn an rt pht trin. Nguyn liu m ngi luyn an s
dng l dim tiu, lu hunh v than g. Trong qu trnh luyn
thuc tin thng xy ra cc v chy lm bng tay, bng mt,
chy nh... v th l h tnh c pht minh ra thuc sng.
n u th k X, thuc sng bt u c dng lm v
kh. Nhng v kh u tin ny c gi l tn la, cu la, qu
la, pho, n bay v.v...; tc dng ca chng ch l t doanh
tri ca i phng m thi.

n i Tng, v kh lm bng thuc sng khng ngng

c ci tin. Trong cuc chin tranh Tng - Kim, qun Tng
dng mt loi v kh gi l "chn thin li", ting n to nh sm,
sc nng ta ra hn na mu t, ngi v da b nt vn khng
cn du vt.
Nm 1132, Trung Quc pht minh ra loi v kh hnh
ng gi l "ha thng". Lc u ha thng lm bng ng tre
to, pha trong np thuc sng, khi nh nhau th t ngi, la s
phun ra thiu chy qun ch.
Vo th k XIII, trong qu trnh tn cng Trung Quc, ngi
Mng C hc tp c cch lm thuc sng ca Trung Quc.
Sau , ngi Mng C chinh phc Ty , do truyn
thuc sng sang Arp. Ngi Arp li truyn thuc sng v sng
vo chu u qua con ng Ty Ban Nha.
d) Kim ch nam
T th k III TCN, ngi Trung Quc bit c t tnh
v tnh ch hng ca nam chm. Lc by gi Trung Quc
pht minh ra mt dng c ch hng gi l "t nam". T nam
lm bng thin nhin, mi thnh hnh ci tha trn mt ci
a c khc cc phng hng, cn tha s ch hng nam. Nh
vy t nam chnh l t tin ca kim ch nam. Tuy nhin, t nam
cn c nhiu hn ch nh kh mi, nng, lc ma st ln, chuyn
ng khng nhy, ch hng khng c chnh xc nn cha
c p dng rng ri.
n i Tng, cc thy phong thy pht minh ra kim
nam chm nhn to. H dng kim st, mi mi kim vo nam
chm thu t tnh, ri dng kim lm la bn. La bn lc
u cn rt th s: xu kim nam chm qua cng rm si bc n

ri th ni trn bt nc gi l "thy la bn", hoc treo kim nam

chm bng mt si t ch kn gi.
La bn c cc thy phong thy s dng u tin xem
hng t. n khong cui thi Bc Tng, la bn c s dng
trong vic i bin. Khong na sau th k XII, la bn do ng
bin truyn sang Arp ri truyn sang chu u. Ngi chu u
ci tin thnh "la bn kh" tc l la bn c khc cc v tr c
nh. Na sau th k XVI la bn kh li truyn tr li Trung
Quc.
6. T tng v tn gio
Lch s t tng Trung Quc rt phong ph. T rt sm,
ngi Trung Quc a ra nhng quan im gii thch th
gii. n thi Xun Thu - Chin Quc, chin tranh lon lc xy
ra trin min, cc nh t tng Trung Quc quan tm trc ht
n vic tm kim ng li ti u bo m cho t nc c
n nh, thng nht, nhn dn c an c lc nghip. Hc thuyt
ca cc nh t tng y t c s cho vic hnh thnh cc
trng phi t tng ca Trung Quc thi c trung i, trong
quan trng nht l cc phi Nho gia, o gia, Mc gia, Php gia.
a) m dng - Bt qui - Ng hnh - m dng gia
m dng, bt qui, ng hnh l nhng thuyt m ngi
Trung Quc nu ra t thi c i nhm gii thch ngun gc ca
vn vt.
T nhng nhn thc rt ra c trong cuc sng thc t,
ngi Trung Quc c i cho rng, trong v tr c hai yu t c
bn l m v dng. Dng c cc tnh cht nh: ging c, nh
sng, nng, hot ng, rn ri m th c cc tnh cht ngc
li nh: ging ci, bng ti, lnh, th ng, mm mng v.v... m

v dng tc ng vo nhau to thnh tt c mi vt trong v

tr. Mi tai d trong thin nhin s d xy ra l do s khng iu
ha ca hai lc lng y. m dng c gi l lng nghi.
Bt qui l 8 qu: Cn, Khn, Chn, Tn, Khm, Ly, Cn,
oi. Cc qu trong Bt qui c dng nhng vch lin (biu
tng ca dng) v vch t (biu tng ca m) sp xp vi
nhau thnh tng b ba biu th.
Bt qui tng trng cho 8 yu t vt cht to thnh th
gii: Cn: tri, Khn: t, Chn: sm, Tn: gi, Khm: nc,
Ly: la, Cn: ni, oi: h. Trong Bt qui, hai qu cn, khn l
quan trng nht.
Bt qui cn tng trng cho quan h gia nh nh Cn:
cha, Khn: m, Chn: con trai c, Tn: con trai gia, Khm: con
trai t, Ly: con gi c, Cn: con gi gia, oi: con gi t.
Tm qu Cn, Khn..., mi qu u c 3 vch, gi l
nhng qu n. Tm qu n y li phi hp vi nhau
thnh 64 qu kp (qu 6 vch). S phi hp bng cch
chng 2 qu n vi nhau y, nu to ra c s giao cm
gia 2 qu trn di th thnh qu tt (ct), nu khng to
ra c s giao cm th thnh qu xu (hung). V d: qu
Thi c to thnh bi qu Khn trn qu Cn, tc l
t trn tri, do kh dng phi thng ln, kh m phi
h xung. Hai kh giao cm vi nhau lm thay i v tr, dn
n s pht trin. Nh vy, qu Thi l qu tt. Ngc li,
qu B c to thnh bi qu Cn trn qu Khn, nh vy
l tri t ng v tr do d khng to ra c s giao cm
nn khng dn n s pht trin. Bi vy qu B l qu xu.
Vi quan nim 8 yu t vt cht nh nc, la, ni, h v.v...
to nn v tr, ng thi ch n s pht trin ca s vt,

thuyt bt qui l mt t tng trit hc mang tnh cht duy vt

v bin chng, nhng nhng yu t tch cc y rt hn ch. S
gn ghp ni dung cho cc qu nh Ly l la, l con gi u
hon ton p t, khng c c s khoa hc. Chnh v vy thuyt
bt qui tr thnh c s tt cho vic bi ton.
Ng hnh l 5 tc nhn to nn s vt, gm: Mc (g), Ha
(la), Th (t), Kim (khng kh), Thy (nc).
m dng gia l trng phi t tng ra i vo thi Chin
Quc. Trng phi ny da vo thuyt m dng Ng hnh
gii thch s bin ha trong gii t nhin v s pht trin ca x
hi.
gii thch s bin i ca s vt, phi m dng gia nu
ra quy lut v mi quan h tng sinh tng thng ca Ng
hnh. Tng sinh l sinh ra nhau, c th l: Mc sinh Ha, Ha
sinh Th, Th sinh Kim, Kim sinh thy, Thy sinh Mc. Tng
thng l chng nhau, c th l: Mc thng Th, Th thng Thy,
Thy thng Ha, Ha thng Kim, Kim thng Mc.
Ng hnh li ng vi nhiu th khc nh bn ma, bn
phng, ng sc, ng v, ng tng, ng m, 10 can v cc con s
v.v... v d:
Mc: ma Xun, phng ng, mu xanh, v chua...
Ha: ma H, phng Nam, mu , v ng
Th: Gia H v Thu, trung ng, mu vng, v ngt...
Kim: ma Thu, phng Ty, mu trng, v cay...
Thy: ma ng, phng Bc, mu en, v mn...
S bin chuyn ca bn ma l tun theo quy lut Ng
hnh tng sinh tc l Mc sinh Ha th Xun sinh H, Kim
sinh Thy th Thu sinh ng. Do ng hnh c 5 th m ma
ch c 4 ma nn ngi ta t Th vo gia H v Thu to

thnh ci cu ni gia Ha v Kim cho ph hp vi quy

lut Ha sinh Th, Th sinh Kim.
Tuy nhin khng phi tt c nhng g ng vi Ng hnh
u c th dng quy lut gii thch, v d khng th
ni phng ng sinh ra phng Nam, mu xanh sinh ra
mu , v ng sinh ra v ngt v.v...
Cn s khc bit v kh hu v thi tit ca bn ma th
phi m dng gia li dng tc ng ca m dng gii thch.
Theo h, v ma Xun, kh tri (dng) h xung kh t (m)
dng ln, tri t ha ng, do cy ci m chi ny lc. Cn
ma ng, kh tri dng ln, kh t h xung, tri t khng
ha ng nn b ngn cch, khng pht trin c.
Nhn vt tiu biu ca phi m dng gia l Tru Din
ngi nc T. Ni dung ch yu ca t tng Tru Din l
thuyt "Ng c chuyn dch".
Theo thuyt ny, mi triu i trong lch s Trung
Quc c mt loi c chi phi. Ci c y c biu hin
bng Ng hnh v vn ng theo quy lut tng thng ca
Ng hnh. Phi m dng qu quyt rng, trc khi thnh
lp mt triu i mi, tri cho mt triu trng bit c
triu i thuc c g. Thi Hong , tri cho thy
trc con d tri, d tri mu vng, nn c ca Hong
l c Th. Thi H V, tri cho thy trc triu chng v
thu ng m cy ci khng rng l, cy ci cn l th mu
xanh nn c ca triu H l Mc. Thi Thng tri cho
thy trc c li gm bng ng sinh ra trong nc
nn c ca triu Thng l Kim. Thi Chu tri cho thy
trc chim ha xch ngm sch n cht trn b cng
thn t nn c ca triu Chu l Ha. V vy, triu H

thay thi Hong , triu Thng thay triu H, triu Chu

thay triu Thng.
n thi Ty Hn, thuyt m dng Ng hnh cn c
ng Trng Th b sung, do cng c nh hng lu di
trong t tng trit hc Trung Quc v k c Vit Nam chng ta.
b) Nho gia
Nho gia l trng phi t tng quan trng nht Trung
Quc. Ngi t c s u tin ca Nho gia l Khng T, sng
vo thi Xun Thu. V sau Mnh T (thi Chin Quc), ng
Trng Th (thi Ty Hn) pht trin hc thuyt ny lm cho
Nho hc ngy cng thm hon chnh.
- Khng T (551-479 TCN)
Khng T tn l Khu, hiu l Trng Ni, ngi nc L (
tnh Sn ng ngy nay). ng l mt nh t tng ln v l mt
nh gio dc ln u tin ca Trung Quc c i. Khng T c
lm mt s chc quan nc L trong my nm, nhng phn
ln thi gian trong cuc i ca ng l i n nhiu nc
trnh by ch trng chnh tr ca mnh v m trng dy
hc. Tng truyn, s hc tr ca Khng T c n 3.000
ngi, trong c ngi thnh t, s sch thng gi l tht
thp nh hin.
ng thi vi vic dy hc, Khng T cn chnh l cc sch
Thi, Th, L, Nhc, Dch, Xun Thu, trong sch Nhc b tht
truyn, 5 quyn cn li v sau tr thnh 5 tc phm kinh in
ca Nho gia c gi chung l Ng kinh.
Nhng li ni ca Khng T v nhng cu hi ca hc tr
ca ng c chp li thnh sch Lun ng. l tc phm ch
yu tm hiu t tng ca Khng T.

T tng ca Khng T gm 4 mt l trit hc, o c,

chnh tr v gio dc.
V mt trit hc, Khng T t quan tm n vn ngun
gc ca v tr, do ng th hin mt thi khng r rt v
tri t qu thn. Mt mt, ng cho rng tri ch l gii t nhin,
trong bn ma thay i, trm vt sinh trng; nhng mt
khc, ng li cho rng tri l mt lc lng c th chi phi s
phn v hot ng ca con ngi, do con ngi phi s mnh
tri.
i vi qu thn, mt mt Khng T t thi hoi nghi
khi ni rng: "cha bit c vic th ngi, lm sao bit c
vic th qu thn", "cha bit c vic sng, lm sao bit c
vic cht"; nhng mt khc ng li rt coi trng vic cng t,
tang ma v ng cho rng "t thn xem nh c thn".
V mt o c, Khng T ht sc coi trng v l nhng
chun mc duy tr trt t x hi.
Ni dung ca quan im o c ca Khng T bao gm rt
nhiu mt nh nhn, l, ngha, tr, tn, dng... nhng trong
quan trng hn c l "nhn".
Nhn, mt mt l lng thng ngi, "iu m mnh khng
mun th ng lm cho ngi khc", tri li "mnh mun lp
thn th gip ngi khc lp thn, mnh mun thnh t th cng
gip ngi khc thnh t". ng thi i vi bn thn th phi
"kim ch mnh lm ng theo l", nu "khng hp vi l th
khng nhn, khng hp vi l th khng nghe, khng hp vi l
th khng ni, khng hp vi l th khng lm". Ngoi ra, nhn
cn bao gm cc ni dung khc nh cung knh, nghim tc,
thnh tht, dng cm, rng lng, cn c v.v... Nh vy, nhn l
mt phm tr rt rng, hu nh ng ngha vi o c.

Bn cnh nhn, Khng T cn rt ch trng n "l", nhng

l theo Khng T khng phi l mt tiu chun o c hon
ton c lp m l mt vn lun lun gn lin vi nhn.
Trong mi quan h gia nhn v l, nhn l gc, l ni dung, cn
l l biu hin ca nhn. V d: "Trong cc l, xa x chng bng
tit kim, trong l tang, y mi nghi thc chng bng thng
xt". Do "ngi khng c lng nhn th thc hnh l sao
c?" v "ni v l khng phi ch c la ngc m thi".
L khng nhng ch l biu hin ca nhn m l cn c th
iu chnh c nhn cho ng mc. Khng T ni: "cung knh
m khng bit l th mt nhc, cn thn m khng bit l th nht
nht, dng cm m khng bit l th lm lon, thng thn m
khng bit l th lm pht ngi khc".
Ngoi "nhn" v "l", Khng T cng nhc n "tr",
"tn" nhng ng bn v cc ni dung ny cha nhiu.
V ng li tr nc, Khng T ch trng phi da vo
o c. ng ni: "cai tr dn m dng mnh lnh, a dn vo
khun php m dng hnh pht th dn c th trnh c ti li
nhng khng bit lim s. Cai tr dn m dng o c, a dn
vo khun php m dng l th dn s bit lim s v thc lng
quy phc".
Ni dung ca c tr, theo Khng T gm ba iu, l lm
cho dn c ng c, kinh t pht trin v dn c hc hnh.
Mt hm, Khng T i n nc V, Nhim Hu nh
xe cho ng, Khng T ni: "Tht l ng c!" Nhim Hu
hi: "Dn ng ri th phi lm g?" p: "Gio dc h".
Bin php thi hnh ng li c tr l "phi thn trng
trong cng vic, phi gi c ch tn, tit kim trong cng vic
chi dng, thng ngi, s dng sc dn vo thi gian hp l".

Bn cnh nhng ch trng mang t nhiu tnh cht i mi

, Khng T cng c mt bo th. Khng T ch trng nhng
quy ch, l nghi c t ra t thi Ty Chu l khng c thay
i.
V gio dc, Khng T c nhng ng gp rt quan trng.
ng l ngi u tin sng lp ch gio dc t thc Trung
Quc. Mc ch ca gio dc l un nn nhn cch v bi dng
nhn ti, v vy phng chm gio dc quan trng ca Khng
T l hc l trc hc vn sau.
ng ni: "Cc tr vo phi hiu vi cha m, ra phi
knh mn cc anh, ni nng phi thn trng v thnh thc,
yu thng mi ngi v gn gi ngi c lng nhn. Sau
khi thc hnh y cc iu ni trn th dnh sc lc
hc vn ha".
Phng chm gio dc th hai ca Khng T l hc i i
vi hnh, hc vn dng vo thc t.
Trong qu trnh dy hc, Khng T rt coi trng phng
php ging dy. ng ch dn dt hc tr tng bc mt h
c th suy ngh rt ra kt lun. ng cn ty theo trnh , tnh
cch tng hc tr m dng nhng phng php dy khc nhau.
i vi hc tr, ng yu cu h trc ht phi thit tha
mong mun hiu bit, phi khim tn, phi tranh th mi iu
kin hc tp. ng thi ng cn khuyn hc tr phi nh gi
ng kh nng ca mnh, "bit th ni bit, khng bit th ni
khng bit, nh vy mi l bit".
Tm li, Khng T l mt nh t tng ln v l nh gio
dc ln ca Trung Quc c i. Tuy vy, trong thi i ca ng
(thi Xun Thu), ch trng chnh tr ca ng cha c cc
vua ch hu chp nhn.

- Mnh T (371-289 TCN)

Mnh T ngi nc Tru ( Sn ng ngy nay) l hc
tr ca T T (tc Khng Cp) chu ni ca Khng T. ng l
ngi k tha v pht trin hc thuyt Nho gia thm mt bc.
Quan im trit hc ca Mnh T trc ht biu hin lng
tin vo mnh tri. Mi vic i u do tri quyt nh. Tuy
vy, nhng bc qun t nh tu dng t n mc cc thin
cc m cng c th cm ha c ngoi gii.
V o c, t tng Mnh T c hai im mi:
Mt l, Mnh T cho rng o c ca con ngi l mt
yu t bm sinh gi l tnh thin. Tnh thin y c sn t khi con
ngi mi sinh ra v c biu hin bn mt l nhn, ngha,
l, tr. Trn c s nhng biu hin o c bm sinh y, nu
c gio dc tt th s t n ch cc thin. Ngc li, nu
khng c gio dc th bn tnh tt s mt i v tim nhim
tnh xu.
Hai l, trong bn biu hin o c nhn, ngha, l, tr,
Mnh T coi trng nht l nhn ngha, do khng ch n
li. Nu t vua quan n dn thng u tranh nhau li th nc
s nguy. Tri li, cha tng thy ngi c nhn li b ri ngi
thn, cha tng thy ngi c ngha li qun vua.
V chnh tr, Mnh T nhn mnh hai vn l nhn chnh
v thng nht. Tng t nh kin ca Khng T, Mnh T
gii thch rng s d phi thi hnh ng li nhn chnh tc l
dng o c tr nc l v "dng sc mnh bt ngi ta
phc th khng phi l ngi ta phc t trong lng m v sc
khng . Ly c lm cho ngi ta phc th trong lng
ngi ta vui v thc s l phc vy".

im ni bt nht trong ng li nhn chnh ca Mnh T

l t tng qu dn. ng ni: "Dn qu nht, t nc th hai,
vua th coi nh." Qu dn l phi chm lo n i sng ca dn
tc l phi m bo rung t cy cy cho dn, phi thu nh,
khng c huy ng nhn dn i phu trong cc v ma mng
nhn dn c no . ng thi phi ch bo v tnh mng
ca dn tc l khng c gy chin tranh. K no gy chin
tranh th phi x bng cc hnh.
Ch trng th hai trong ng li chnh tr ca Mnh T
l thng nht. Mc ch ca ch trng ny l mun chm dt
chin tranh gia cc nc thi Chin Quc ton Trung Quc
c thi bnh; v vy, bin php thc hin vic thng nht
khng phi l chin tranh m l nhn chnh. Theo Mnh T, nu
c ng vua no khng thch git ngi m thi hnh nhn chnh
th mi tng lp trong x hi u mun c sng v lm vic
trong t nc ca ng vua y, do ng vua y c th thng
nht c thin h.
Bn cnh vic chm lo i sng ca nhn dn, Mnh T ch
trng phi ch m rng vic gio dc n tn nng thn m
trc ht l dy cho hc sinh ci ngha hiu, l.
Nh vy, trong ng li tr nc ca Mnh T c nhng
xut rt ng trn trng, nhng thi Chin Quc l thi k
ang din ra cuc chin tranh thn tnh ln nhau nn ch
trng ca Mnh T b coi l vin vng khng st thc t nn
cng khng c cc vua chp nhn.
- ng Trng Th (179-104 TCN)
Sau khi nc Tn thng nht Trung Quc, triu Tn tip tc
s dng t tng Php gia lm ng li tr nc, v vy triu
Tn sm b lt .

Nm 136 TCN, chp nhn kin ca ng Trng Th, Hn

V ra lnh "bi trut bch gia, c tn Nho thut" (b cc
phi khc cao mt mnh phi Nho). T Nho gia bt u tr
thnh h t tng chnh thng ca x hi Trung Quc.
n ng Trng Th, hc thuyt Nho gia c pht trin
thm mt bc, nht l v t tng trit hc v o c.
V trit hc, ng Trng Th c hai im mi l thuyt
"thin nhn cm ng" tc l quan h tc ng qua li gia tri v
ngi, ng thi dng m dng ng hnh gii thch mi s
vt.
ng Trng Th khng nh: "Tri l thy t ca mun
vt cho nn bao trm tt c khng c ngoi l". Trong mun
vt, do tinh ty ca tri t sinh ra, khng g qu bng con
ngi. Gia tri v ngi li c mi quan h qua li. Khi
quc gia sp b h hng v s mt o, tri em tai bin
trch bo. trch bo m ngi khng bit t xt, tri
em qui d lm cho s hi. Th m ngi vn khng bit
i th s bi vong mi n". Ngc li, s c gng ht sc
ca con ngi cng c th tc ng n tri.
ng thi ng Trng Th cn dng thuyt m dng ng
hnh kt hp vi thuyt tri sinh vn vt ca ng do ng
cng pht trin thuyt m dng ng hnh thm mt bc.
ng cho rng: "Gia tri t, c hai kh m dng bao
trm ly con ngi ging nh nc thng ngp con c,
ch khc vi nc l c th thy v khng th thy m
thi". Trong hai yu t m dng, ng Trng Th quyt
on rng tri trng dng, khng trng m.
i vi ng hnh, ng Trng Th nu ra quy lut l lin
nhau th sinh ra nhau, cch nhau th thng nhau.

Th t ca ng hnh l
Mc, Ha, Th, Kim, Thy. Do
vy, Mc sinh Ha, Ha sinh
Th, Th sinh Kim, Kim sinh
Thy, Thy sinh Mc. ng
thi, Mc thng Th, Ha
thng Kim, Th thng Thy,
Kim thng Mc, Thy thng
Ha.
ng Trng Th cn dng ngy, thng, bn ma trong nm
v m dng ng hnh gii thch s lng cc t xng v
cc b phn ca con ngi.
V o c, ng gp quan trng ca ng Trng Th l
vic nu ra cc phm tr tam cng, ng thng, lc k.
Tam cng l ba mi quan h: vua ti, cha con, chng v.
Trong ba quan h y, b ti, con v v phi phc tng vua, cha,
chng. Hn na, vua, cha, chng l dng, b ti, con, v l m,
m tri trng dng khng trng m, cho nn khng nhng v
mt quan h x hi m theo tri, b ti, con, v u phi a
v phc tng.
Ng thng l nhn, ngha, l, tr, tn. Nhng ni dung ny
c trong t tng Khng, Mnh nhng n ng Trng Th
mi ghp thnh mt h thng v coi l 5 tiu chun o c
thng thng nht ca ngi qun t.
Lc k l 6 mi quan h vi nhng ngi ngang hng vi
cha, ngang hng vi m, vi anh em, h hng, thy gio v bn
b.
Tam cng ng thng do ng Trng Th nu ra tr
thnh nhng tiu chun o c ch yu ca Nho gio v

ng vai tr rt quan trng trong vic bo v trt t ca x hi

phong kin Trung Quc.
V chnh tr, ng Trng Th khng c ch trng g mi
m ch c th ha t tng ca Khng Mnh trong hon cnh
lch s mi nh hn ch s chnh lch giu ngho, hn ch s
chim ot rung t, b n t, tr cc t chuyn quyn git
ngi, gim nh thu kha, b bt lao dch, ch trng vic gio
dc.
Nh vy, vi nhng kin b sung ca ng Trng Th,
cc t tng trit hc, o c, chnh tr ca Nho gia c
hon chnh. n thi k ny t tng Nho gia rt c cao v
thng c gi l Nho gio. ng thi Khng T c tn lm
gio ch ca o Hc.
- S pht trin ca Nho hc i Tng.
T i Hn v sau, Nho gio tr thnh h t tng ch yu
ca Trung Quc. Cng t i Hn, Pht gio bt u truyn vo
Trung Quc v o gio ra i. T , c nhiu nh Nho cho
rng trit hc ca Nho gia qu n gin, do hc tp mt s
yu t ca hai hc thuyt kia, ng thi khai thc cc thuyt m
dng ng hnh... b sung cho trit l Nho gia thm phn su
sc.
im chung ca cc nh Nho i Tng l mun gii thch
ngun gc ca v tr v gii thch mi quan h gia tinh thn v
vt cht m h gi l l v kh. Ni chung h u cho rng l c
trc kh, v vy h c gi chung l phi l hc.
Ngi u tin khi xng l hc l Chu n Di (10171073). ng cho rng ngun gc ca V tr l thi cc, cng gi
l v cc. Thi cc c hai th: ng v tnh. ng sinh ra dng,
ng cc ri li tnh. Tnh th sinh ra m, tnh cc ri li ng.

m dng tc ng vi nhau m sinh ra ng hnh ri sinh ra vn

vt. ng cn th hin kin ca mnh trong mt biu nn tc
phm ca ng gi l "Thi cc thuyt".
ng thi vi Chu n Di cn c Thiu Ung (1011-1077)
cng cho rng thi cc l ngun gc ca V tr. Tip , thi
cc sinh lng nghi (m dng), lng nghi sinh t tng (thi
dng, thiu dng, thi m, thiu m; hoc Xun, H, Thu,
ng; hoc Thy, Ha, Mc, Kim), t tng sinh bt qui, bt
qui to thnh 64 qu, 64 qu y bao gm tt c mi quy lut ca
s vt.
Sau Chu n Di v Thiu Ung, thi Tng cn c nhiu nh
l hc ni ting nh hai anh em Trnh Ho (1032-1085), Trnh Di
(1033-1107), Chu Hy (1130-1200) v.v... Ngoi vic nghin cu
v mi quan h gia l v kh, Trnh Di v Chu Hy cn nu ra
phng php nhn thc "cch vt tr tri" ngha l phi thng qua
vic nghin cu cc s vt c th hiu c ci l ca s vt
tc l ci khi nim tru tng. Hai ng cn tch hai thin i
Hc v Trung Dung trong sch l k thnh hai sch ring. T ,
i Hc, Trung Dung c gp vi Lun ng, Mnh T thnh
b kinh in th hai gi l T th.
Do qu tn sng v lnh hi mt cch my mc cc kin
ca nhng ngi sng lp Nho gio nn Nho gio i Tng
tr nn bo th v kht khe hn trc.
Tm li, vi t cch l h t tng ch o ng li tr
nc Trung Quc trn 2.000 nm, Nho gio ng gp quan
trng v cc mt t chc x hi, bi dng o c, pht trin
vn ha gio dc. Nhng n cui x hi phong kin, do mt
phc c, bo th ca n, Nho gia c trch nhim rt ln trong

vic lm cho x hi Trung Quc b tr tr, khng nm bt kp

tro lu vn minh trn th gii.

c) o gia v o gio
- o gia
Ngi u tin xng hc thuyt o gia l Lo T v
ngi pht trin hc thuyt ny l Trang T.
Lo T: V tn tui v thi i ca Lo T ngy nay khng
c bit r rng. C kin cho rng Lo T tc l Lo am,
tn l L Nh, ngi nc S, sng vo thi Xun Thu. ng c

son mt quyn sch gm hai thin ni v "o" v "c" hn

5.000 ch. l ct li ca quyn Lo T (v sau cn gi l
o c kinh).
V mt trit hc, Lo T cho rng ngun gc ca v tr l
"o". o sinh ra mt, mt sinh ra hai, hai sinh ra ba, ba sinh ra
vn vt. Sau khi s vt c to ra th phi c quy lut duy tr
s tn ti ca n, quy lut y gi l "c". Nh vy o c
y l mt phm tr thuc v trit hc, khc vi o c ca
Nho gia l thuc v phm tr lun l.
ng thi, Lo T nhn thc c cc mt i lp trong
th gii khch quan nh phc v ha, cng v mm, di v ngn
cng so snh, cao v thp cng lm r s khc nhau.
Nh vy, t tng trit hc ca Lo T va c yu t duy
vt va c yu t bin chng th s.
V cch qun l t nc, Lo T ch trng v vi, nc
nh, dn t v ngu dn. ng cho rng cch tt nht lm cho x
hi c thi bnh l giai cp thng tr khng can thip n i
sng ca nhn dn, khng thu thu qu nhiu, khng sng xa
hoa. ng thi nn quay li thi k va thot thai khi x hi
nguyn thy, khng cn ch vit, khng cn v kh, thuyn xe.
Cn i vi nhn dn th ch cn lm cho "tm hn h trng rng
nhng bng h th no, ch ca h yu nhng xng ct ca h
mnh". Nh vy h s khng bit g v khng c ham mun.
Trang T (khong 369-286 TCN) tn l Trang Chu, ngi
nc Tng, sng vo thi Chin Quc.
V mt trit hc, k tha t tng ca Lo T, Trang T
cng cho rng "o" l ngun gc ca s vt, tri t, thn
thnh. ng thi t ch cho vn vt u do o sinh ra, ng
i n ch ph nhn tn ti khch quan, cho rng "tri t v ta

cng sinh ra vn vt vi ta l mt" m " cho l mt ri th cn

ni ci ny ci kia lm g na".
Mt khc, Trang T bin nhng yu t bin chng trong
trit hc ca Lo T thnh ch ngha tng i, ngy bin.
Trang T cho rng chn l khch quan l khng c v
ng t cc pha khc nhau m xt s vt th s i n
nhng kt lun khc nhau. Do vy, nu cho l ln th vn
vt khng c ci g khng ln, nu cho l nh th vn vt
khng c ci g khng nh...; nu cho l ng th vn vt
khng c ci g khng ng, nu cho l sai th vn vt
khng c ci g khng sai; nu ng pha tnh th mng l
mng, nu ng pha mng th tnh l mng v.v
T tng trit hc ca Trang T cn nhum mu sc
thn hc khi ng nu ra mt con ngi l tng gi l "chn
nhn". l con ngi t ti mc cao nht ca "o",
do d khi ng khng thy chim bao, khi tnh khng c lo
u, n khng bit ngon, khng bit sng l ng vui, khng
bit cht l ng ght, nht th cng khng hi tic, c
thng cng khng vui mng, ln cao khng s, xung nc
khng t, vo la khng nng.
V chnh tr, Trang T cng ch trng "v vi" v tin xa
hn Lo T, ch trng a x hi tr li thi nguyn thy,
nhn dn chung vi chim mung, sng chung cng vn vt
nh vy nhn dn s cht phc m cht phc th bn tnh ca
nhn dn cn nguyn vn.
Ch trng chnh tr ca Lo T v Trang T u tri vi
tin trnh lch s nn khng c giai cp thng tr ng thi
chp nhn, nhng t tng ca h t c s cho vic hnh
thnh o Gio Trung Quc sau ny.

Cc bi vit ca Trang T v mt s ngi thuc phi o

gia i sau c chp thnh sch Trang T n i ng c
gi l Nam Hoa kinh.
- o gio:
T thi c i, trong x hi Trung Quc tn ti cc hnh
thc m tn nh cng t qu thn, ph php ng bng, bi ton,
c bit l t tng tin vo thn tin. Tng truyn rng ngoi
bin khi c ba ngn ni tn l Bng Lai, Phng Trng v
Doanh Chu. Ngi ta c th i thuyn ra cc ni gp tin
xin thuc trng sinh bt t. n thi ng Hn, nhng hnh
thc m tn y kt hp vi hc thuyt o gia dn n s ra
i ca o gio.
V o s c s sch ni n u tin l Vu Ct, tc gi
sch Thi Bnh kinh sng vo gia th k II. Ni dung ca sch
ny gm c m dng, ng hnh, ph php, ng bng, ma qu.
n cui th k II, o gio chnh thc ra i vi hai phi gio:
o Thi Bnh v o Nm u Go.
Ngi truyn b o Thi Bnh l Trng Gic, ng ly
Thi Bnh kinh lm kinh in nn tn gio ca ng c gi nh
vy. o Thi Bnh mt mt tuyn truyn vic trng sinh bt
t, dng ph php tn hng nc l cha bnh; mt khc
xng ch ngha bnh qun, ch trng ai cng phi lao ng,
c lm mi c n, phn i bn thng tr v vt ti sn, m
khng cu gip nhn dn ngho kh.
o Thi Bnh c truyn b trong phm vi kh rng,
s tn ln n my trm ngn ngi. Nm 184, di s lnh
o ca Trng Gic, tn o Thi Bnh ni dy khi ngha,
lch s gi l khi ngha ca qun khn vng, nhng b n p
m mu, o Thi Bnh tan r.

o Nm u Go do Trng Lng thnh lp T Xuyn.

V nhng ngi theo o phi np 5 u go nn gi nh vy,
li v Trng Lng t xng l Thin S nn cn gi l o Thin
S.
o Nm u Go tn Lo T lm gio ch, gi l "Thi
thng lo qun", ly sch Lo T lm kinh in. Sau khi
Trng Lng cht, con l Trng Honh, chu l Trng L tip
tc truyn o T Xuyn, Trng L thnh lp mt chnh
quyn hp nht vi tn gio, t xng l s qun. trong vng
kim sot ca mnh, o Nm u Go thnh lp cc "ngha x",
trong treo go tht cung cp cho ngi i ng n ung
khng phi tr tin. Chnh quyn ca Trng L tn ti c 30
nm, sau b To Tho n p.
o gio chnh thng: Sau khi o Thi Bnh v o Nm
u Go b n p, o gio bt u phn ha: mt b phn vn
lu truyn trong dn gian, cn mt b phn khc th bin thnh
o gio chnh thng.
Nhng ngi c vai tr quan trng trong vic ci bin cc
hnh thc o gio u tin thnh o gio chnh thng l Ct
Hng, Khu Lim Chi, Lc Tu Tnh... sng vo thi Tn, Nam
Bc triu.
Ct Hng (238-363) ch trng kt hp o gio vi Pht
gio v Nho gio lp thnh o Kim an ca qu tc.
Khu Lim Chi vn l gio o Thin S. ng ch
trng b cc ph php ca o Nm u Go, t ra cc quy
tc mi lp nn o Thin S mi gi l o Bc Thin S.
Lc Tu Tnh kt hp o Thin S vi o Kim an lm
mt ng thi da vo nghi thc ca Pht gio t ra nghi
thc cho o gio. Tn gio ca Lc Tu Tnh c gi l o

Nam Thin S. S xut hin hai o phi Nam Bc Thin S

nh du s hnh thnh ca o gio chnh thng.
i tng th cng ca o gio chnh thng l Lo T v
cc v tin.
Lo T c quan nim l ha thn ca "o",
nhiu ln ging sinh xung ci ngi. o gio li cho
rng "o" sinh ra cc tng tri nh Ngc Thanh,
Thng Thanh, Thi Thanh c gi chung l Tam Thanh
thin. Lo T c suy tn l "Thi thng lo qun", cn
gi l "o c thin tn" Ng tng Thi Thanh. Cc v
tin khng nhng ch trn cc tng tri m cn trong 36
ng thin v 72 phc a trn mt t.
Mc ch tu luyn ca tn o gio l tr thnh cc v
tin trng sinh bt t. Phng php tu luyn tr thnh tin l
luyn kh cng, nhn n lng thc (tnh cc), luyn an.
Luyn an l luyn thuc tin nhng thc t th cc th
thuc c luyn t mt s khong cht rt c v vy
ung xong khng nhng khng c trng sinh bt t m
nhiu ngi b ng c cht.
o gio n thi ng Tng c giai cp thng tr nng
nn th lc pht trin kh mnh, nhng t Nguyn v sau th
ngy cng suy tn. Tuy vy o gio c nhng nh hng
ng k i vi vn ha Trung Quc nht l vic pht minh ra
thuc sng, php dng sinh v vn hc ngh thut.
d) Php gia.
Php gia l trng phi ch trng dng php lut tr
nc. Phi ny xut hin t thi Xun Thu m ngi khi xng
u tin l Qun Trng.

Qun Trng ( ? - 645 TCN) l Tng quc ca vua Hon

Cng nc T. ng ra mt s chnh sch ci cch lm cho
nc T tr nn hng mnh v c lm b ch mt thi.
Tip , trong thi Xun Thu Chin Quc, thuc v phi
php gia cn c nhiu ngi khc, trong tiu biu nht l
Thng ng v Hn Phi.
Thng ng l ngi gip Tn Hiu Cng ci cch lm
cho nc Tn tr thnh nc giu mnh nht Trung Quc thi
Chin Quc, trn c s hn mt th k sau nh bi cc
nc khc, thng nht ton Trung Quc.
Hn Phi (280 ? - 233 TCN) l i biu xut sc nht ca
phi Php gia, nhng ng c tt ni lp khng bin lun c
nn tp trung sc lc vit tc phm trnh by cc lun
thuyt ca mnh. Khi Tn nh Hn, vua Hn sai Hn Phi i s
nc Tn. Lc u Hn Phi c vua Tn (tc Tn Thy Hong
sau ny) tip i t t nhng sau b bn cng hc l L T gim
pha nn b h nhc v phi ung thuc c t t.
K tha v pht trin t tng ca cc nh Php gia i
trc, Hn Phi cho rng mun tr nc tt th cn phi c 3 yu
t: php, th, thut.
S d dng php lut, mnh lnh, hnh pht cai tr l
phng php c hiu lc nht l v "dn vn nhn vi lng
thng m ch vng theo uy lc". ng nu mt v d: c mt
a con h hng; cha m, thy gio, lng xm u thng
yu, dy d bo ban n nhng n vn khng thay i.
Nhng sau khi vin quan chu b cm binh kh, thi hnh
php lut nh nc lung bt k xu th n mi s hi v sa
i tnh nt.

Nhng mun "php" c th thi hnh c th vua phi

c "th" tc l phi c y uy quyn. chng minh
lun im ca mnh ng ly v d Khng T l mt ngi
y ti c nhng trong c nc ch c 70 ngi theo
ng. Cn Li Ai Cng l mt ng vua vo loi km m nhn
dn c nc khng c ai dm khng thn phc. l v L
Ai Cng c th lc, cn Khng T ch c nhn ngha m
thi.
Ngoi "php" v "th" cn cn phi c "thut" tc l
phng php iu hnh. Thut bao gm 3 mt: b nhim,
kho hch v thng pht. Thut b nhim l phng php
chn quan li: ch cn c vo ti nng, khng cn c hnh
dng di. Thut kho hch v thng pht l cn c theo
trch nhim kim tra hiu qu cng tc, lm tt th
thng rt hu, lm khng tt th pht rt nng.
Cn v ng li xy dng t nc, Hn Phi ch trng
ch ch vo hai vic l sn xut nng nghip v chin u.
Hn Phi ni: "... dn trong nc, mi li ni hp vi
php lut, mi vic lm dc vo vic cy, cy, k dng cm
dc ht sc vo vic qun, do khi v s th nc giu, khi
hu s th binh mnh. l ci vn ca nghip vng, li
bit li dng thi c ca nc th vt ng , ngang tam
vng tt l do php y".
Cn vn ha gio dc th khng nhng khng cn thit,
khng em li li ch thit thc m cn c hi cho x hi.
Theo Hn Phi nu khuyn khch vic hc tp th s c t
ngi chu cy rung v chin u, do nc s ngho.
Hn na, ngi lm vic bng tr c nhiu th php lut s
ri lon. "Bi vy, nc ca v vua sng sut khng cn

sch v, ly php lut dy, khng cn li ni ca cc vua

i trc, dng quan li lm thy gio".
Phi tha nhn rng phi Php gia ch trng dng php
lut tr nc l ng n. Nh vy, nc Tn tr nn hng
mnh v thng nht c Trung Quc. Nhng mt khc phi
ny qu nhn mnh bin php trng pht nng n, ph nhn o
c, tnh cm, th tiu vn ha gio dc l i ngc li vi s
pht trin ca vn minh v lm cho mu thun x hi v cng
gay gt. Chnh v th, sau khi thng nht Trung Quc, nh Tn
tip tc thi hnh ng li ny nn ch tn ti c 15 nm th
sp .
T Hn v sau, tuy hc thuyt Php gia khng c chnh
thc cng nhn, nhng thc t th nhiu yu t ca phi ny vn
c vn dng kt hp vi Nho gia trong vic tr nc.
e) Mc gia
Ngi sng lp phi Mc gia l Mc T (khong 468-376
TCN), ngi nc L. V ch trng chnh tr, ht nhn ca t
tng Mc T l thuyt "kim i" (thng yu mi ngi).
ng cho rng: "Phm trong thin h, s d c nhng
iu on th tai v tranh cp nhau u l do khng yu
thng nhau m sinh ra", v vy phi "thng yu ai cng
nh nhau", phi "coi nc ngi khc nh nc ca mnh,
coi gia nh ngi khc nh gia nh ca mnh, coi ngi
khc nh bn thn mnh". "Nu mi ngi trong thin h
thng yu nhau, gia cc nc khng tn cng ln nhau,
gia nh ny nh khc khng c chuyn rc ri, th gic gi
trm cp khng c, vua ti cha con u c th trn di
yu thng ln nhau, v nh vy th thin h s n nh".

 thc hin thuyt kim i, "k c sc phi gip

ngi khc, k c ca phi chia s cho ngi khc, k hiu
bit phi dy d ngi khc." Hn na phi to iu kin
cho nhng ngi gi c khng v con th c ni nui dng
cho ht tui gi, nhng tr nh m ci khng c cha m th
c ni nng ta khn ln".
Xut pht t ht nhn t tng kim i y, Mc T
xng ch trng tit kim (tit dng), v nu sng xa x th phi
"git ci n ci mc ca dn". ng thi, Mc T phn i vic
nghe m nhc, phn i vic t chc m tang linh nh, c bit
phn i cc cuc chin tranh xm lc, v n "tn hi mun
dn", "lm kit qu ca ci ca trm h trong thin h".
Nh vy, t tng ch yu ca Mc T cng l lng thng
ngi, nhng thuyt "kim i" ca Mc gia khc ch "nhn" ca
Nho gia ch y l tnh thng khng c phn bit thn s. V
th Mnh T cng kch Mc gia l "khng cha" m khng
cha l cm th.
Trong vic t chc b my nh nc, Mc T ch trng
ngi c ti c (thng hin). H bt c ai, k c nng dn v
th th cng, nu c ti nng th c th a ln chc v cao, nu
ai ngu n th h xung, d l dng h qu tc, cho nn cc quan
khng phi c sang trng mi, dn khng phi hn h sut i.
Tm li, t tng ca Mc T c mt phn nh nguyn
vng ca nhn dn lao ng, nhng thuyt kim i ca ng r
rng l mang tnh khng tng, v vy khng c giai cp
thng tr p dng. Sau khi Mc T cht, phi chnh thng ca
Mc gia pht trin thnh phi hip khch chuyn phc v cho
mt s vua cha qu tc.

7. Gio dc
a) Trng hc
T i Thng, Trung Quc
c ch vit nhng tnh hnh
gio dc thi k ny nh th no
nay khng th bit c. n
thi Chu nn gio dc Trung
Quc c quy ch r rng.
Trng hc thi Ty Chu
chia lm hai loi quc hc v
hng hc.
Trng quc hc gm c
Bch Ung v Phn Cung. Bch
Ung l trng i hc kinh
Ty Chu, Phn Cung l trng i hc kinh cc nc ch
hu. Thuc v quc hc, kinh cn c trng tiu hc.
Trng hng hc l trng hc cc a phng. Ty
theo cc cp hnh chnh, trng hc a phng c cc tn
"thc", "tng", "t", "hiu".
Thi Xun Thu, nn quc hc ca nh Chu dn dn suy
thoi, trng t bt u xut hin. Ngi u tin sng lp
trng t l Khng T. n thi Chin Quc, Mc T,
TrangT, Mnh T, Tun T cng l nhng thy gio c nhiu
hc tr, do lp thnh nhng phi khc nhau.
T i Hn v sau, cng vi s cao Nho gio, nn gio
dc ca Trung Quc cng pht trin mnh.
Trng hc cao nht thi Hn gi l Thi hc c
thnh lp t thi Hn V (140-87 TCN). Cc gio quan
dy Thi hc gi l Ng kinh bc s, hc sinh thi Ty

Hn gi l "bc s t, thi ng Hn gi l "thi hc

sinh. Ni dung hc tp ch yu l kinh in Nho gia.
Phng thc dy hc l ging nhng ging ng ln. Do
thy gio t, hc tr ng nn ch yu l t hc. Mi nm
phi thi mt ln. Ai thng c mt kinh tr ln th c b
lm quan.
cc a phng cng c trng quc lp gi l "hc",
"hiu", "tng", "t", nhng trng hc cc a phng
khng c coi trng. Nn t hc dn gian th t i Hn v
sau li cng thnh hnh.
Thi Ty - ng, nn gio dc Trung Quc c mt
bc pht trin quan trng: nhiu trng chuyn ngnh
c thit lp. l cc trng Quc t hc, Thi hc, T
mn hc, Th hc (hc vit ch), Ton hc, Lut hc. Cc
trng ny thuc mt c quan gio dc gi l Quc t gim
tng t nh B Gio dc.
Ngoi h thng trng thuc Quc t gim cn c mt
s trng khc nh Hong vn qun, Qung vn qun,
trng Y hc, trng Thin vn hc.
Thi Tng cn t ra "ch tam x" trng Thi
hc, gm Ngoi x, Ni x v Thng x, mc ch l
cho ch thi c ln lp c nghim tc. Hc sinh mi
vo trng Thi hc gi l Ngoi x sinh, sau k thi nm th
nht, nhng ngi t kt qu loi nht loi nh v c c
hnh th c ln Ni x. Sau 2 nm, Ni x sinh thi tuyn
ln Thng x, tt nghip Thng x vo loi u cng c t
cch nh Tin s.
Bn cnh trng quc hc cn c rt nhiu trng dn
lp do cc hc gi ni ting thnh lp gi l th vin. S hc

sinh hc tp y rt ng, c th vin thu ht hng

ngn hc sinh n hc.
Thi Minh - Thanh, cc trng i hc do trung ng
m c tp trung li v gi l Quc t gim. i Minh c
hai trng Quc t gim Bc Kinh v Nam Kinh, i
Thanh ch cn mt trng Quc t gim Bc Kinh m
thi. Ngoi Quc t gim, i Thanh cn c "Tng hc" v
"Bt k quan hc dy con em hong tc v con em
ngi Mn Chu, Mng C.
cc a phng c ph chu huyn hc, v danh
ngha l trng hc, thc t l c quan qun l t ti v ch
c t ti mi c hc . Cc trng hc ny, v mt t
chc ht sc lng lo.
Sau chin tranh Thuc phin, n cui th k XIX, nh
Thanh hc tp phng Ty bt u m mt s trng hc kiu
mi nh Kinh s ng vn qun (1862), Giang Nam thit l hc
ng (Trng ng st Giang Nam, 1895). u th k XX
nh Thanh tuyn b thc hin "tn chnh" (ng li chnh tr
mi) m ni dung quan trng ca tn chnh l vic ci cch ch
gio dc. T cc trng hc kiu mi thay th cc
trng hc kiu c.
b) Khoa c.
- T i Hn n thi Nam Bc triu: tuy nn gio dc ca
Trung Quc khng ngng pht trin, nhng thi k ny cha c
khoa c.
Thi Hn trong cc trng hc c t chc thi hng
tun hng thng hng nm kim tra kt qa hc tp ch
cha c thi quc gia. tuyn chn nhn ti trong c nc,

triu Hn thi hnh chnh sch "st c" tc l giao cho cc

quan a phng kho st v tin c nhng ngi c ti c
c trong khu vc do mnh cai tr. Nhng ngi c c
thng c gi l "hiu lim", "mu ti", "hin lng
phng chnh" v.v...
Thi Ngy, Tn, Nam Bc triu, Trung Quc thi hnh
ch "cu phm trung chnh. Triu nh phi cc vin
quan gi l "trung chnh" v cc a phng cn c theo ti
nng v c hnh, chia nhng ngi c hc thc trong
vng thnh 9 hng nh nc ty ti m b dng.
Nhng bin php st c v cu phm trung chnh ny
u khng trnh khi tiu cc. Thng thng ch c con em
dng di qu tc c la chn, cn nhng ngi khc tuy
c ti nng cng t khi c tin c.
- Thi Ty ng: Bt u t thi Ty, ch khoa c mi
c t ra, khoa thi u tin gi l khoa Tin s, ni dung thi l
vn hc.
n i ng, s khoa thi cng nhiu, gm c: T ti (v
sau b), Minh kinh (hiu r kinh sch), Minh php (nm vng
php lut), Minh ton (gii ton), Minh th (gii vit ch), trong
quan trng nht l hai khoa Tin s v Minh kinh (Tin s cao
hn Minh kinh).
Nhng ngi mi Tin s c d yn vo vn hnh
Trng An, gi l Thm hoa yn. Thi ng Tin s ch mi
t cch lm quan, cn mun c quan chc thc s th phi
thi k thi tuyn ca b Li, nu trng tuyn mi tr thnh quan
li.
- Thi Tng: Tip tc thc hin ch thi ng nhng
c mt s quy nh mi:

+ Ni dung thi nng v kinh ngha (thi ng ch yu thi

th ph).
+ nh ra ch 3 nm thi mt ln (t ng n u
Tng, mi nm hoc 2 nm mt ln).
+ Tin s chia thnh 5 cp: nht gip, nh gip, tam gip, t
gip, ng gip (t Nguyn v sau ch chia thnh 3 cp, nht gip
ch c 3 ngi).
+ in th tr thnh mt ch . i ng c in th
nhng thnh thong mi t chc, nhng nu thi in th khng
t yu cu th c th trt Tin s. T Tng v sau in th
khng nh hng, hn na u c lm quan, khng cn
thi tuyn b Li na.
+ t thm cp thi Hng, thi ng ngi thi Tin s l
do hc qun hoc a phng tin c gi l "c t" hoc "c
nhn", khng qua khoa thi a phng. Thi Tng trc khi
thi Tin s, phi qua k thi a phng. Nu thi Tin s khng
u th kha sau phi thi Hng li mt ln na.
- Thi Minh - Thanh: n thi k ny ch khoa c cng
hon b v cht ch hn trc. Cp thi gm c: Thi Vin, thi
Hng, thi Hi v thi in.
Trc khi thi Vin phi qua hai k thi d b: thi huyn v
thi ph. Nu thi u th c gi l ng sinh. Tip phi d
k thi Vin do quan c hc vin c chnh ph trung ng
y phi ch tr. Thi Vin u c th gi l T ti v c vo
hc trng huyn hoc trng ph gi l sinh vin.
Thi Hng: l k thi cp tnh, c 3 nm t chc mt ln.
Ngi d thi l nhng ngi T ti. Ngoi ra nhng ngi
gi l "quyn gim" (b tin ra mua t cch sinh vin) v "m
gim" (con ci quan li c tp m) cng c d thi. Nhng

ngi trng tuyn trong k thi Hng gi l C nhn, ngi

u gi l Gii nguyn. Nhng ngi u C nhn c th c
b dng lm quan t trung cp tr xung.
Thi Hi l k thi t chc kinh do b L ch tr, c 3
nm t chc mt ln. Ngi d thi l cc C nhn. Nhng ngi
thi u trong k thi Hi c gi l "Cng s", thng thng gi
l Tin s. Ngi u gi l Hi nguyn.
Thi in (cng gi l thi nh) l k thi t chc trong
cung vua, ngi ch kho l hong . Ngi d thi l nhng
ngi u Tin s. Kt qu thi in c chia lm 3 cp l:
Nht gip, Nh gip, Tam gip.
Nht gip c 3 bc: Nht gip nht danh gi l Trng
nguyn, cn gi l in nguyn, nh nguyn; nht gip nh
danh gi l Bng nhn; nht gip tam danh gi l Thm hoa.
Nhng ngi ny cn c gi l Tin s cp .
Nhng ngi u trong bng Nh gip gi l Tin s xut
thn. Nhng ngi u trong bng Tam gip th gi l ng
Tin s xut thn.
Cng vi vic ci cch ch gio dc, ch khoa c
phong kin ca Trung Quc n nm 1905 th bi b.

Chng IV

VN MINH KHU VC NG NAM

I - IU KIN T NHIN
1. ng Nam l mt khu vc kh rng, din tch khong
4,5 triu km2 tri ra trn mt phn Tri t t khong 92 n
140 kinh ng v t khong 28 v Bc chy qua xch o n
khong 15 v Nam. V mt a l hnh chnh, ng Nam hin
nay gm c 10 nc: Vit Nam, Lo, Campuchia, Thi Lan,
Mianma, Malaixia, Xingapo, Innxia, Philippin, Bruny vi
dn s khong hn 521 triu ngi (s liu nm 2000).
nim v ng Nam nh mt khu vc ring bit c
t lu. Song, cng vi thi gian, khi nim ny ngy cng c
hiu mt cch y v chnh xc hn. Ngi Trung Quc xa
kia thng dng t Nam Dng ch nhng nc nm trong
vng bin pha Nam. Ngi Nht gi vng ny l Nan Yo.
Ngi Arp xa gi vng ny l Qumr, ri li gi l Waq-Waq
v sau ny ch gi l Zabag. Cn ngi n t xa vn gi
vng ny l Suvarnabhumi (t vng) hay Suvarnadvipa (o
vng). Tuy nhin i vi cc li bun thi by gi ng Nam
c nhn nhn l "mt vng thn b, ni sn xut hng liu,
gia v v nhng sn phm k l khc, cn sinh sng y l
nhng con ngi i bin thnh tho v can m"(1).
Tnh khu vc ca ng Nam c nhn thc r rt y
hn khi nc Anh lp ra B ch huy qun s ng Nam
trong thi k chin tranh th gii th hai, c gng hp nht cc
nc thuc a tch bit ca cc quc Anh, H Lan, Php, M
li thnh mt khu vc chung.
Nh th c th thy rng t sau chin tranh th gii th hai,
t ng Nam mi xut hin trn bn chnh tr th gii nh
mt khu vc ring bit v c tm quan trng c bit. Song nu
nh trc y, ngi ta mi ch nhn thy tnh khu vc ca

ng Nam th hin v tr a l - chnh tr v qun s ca n

th n nay nhiu ngi khng nh rng t nht cho n th
k XVI, ng Nam ni ln nh mt trong nhng trung tm
vn minh, mt khu vc a l - lch s - vn ha trc khi tr
thnh mt khu vc a l - chnh tr.(2)
ng nhin trong qu trnh pht trin lch s, ng Nam
chu nh hng ca cc nn vn minh bn ngoi, song s tc
ng y khng v th m bin vng ny thnh khu vc "n
ha" hay "Hn ha" m n "la chn nhng g thch hp
trong th gii ravia, ng thi phc tng cc c im ca
mnh, ch khng phi tip thu tt c nhng g xa l vi h."(3)
Do iu kin a l ca mnh, ng Nam chu nh hng
ch yu ca gi ma, to nn hai ma tng i r rt: ma kh
lnh, mt v ma ma tng i nng v m. V th ng Nam
cn c gi l khu vc "chu u gi ma". Nu theo khi
nim ny th ranh gii a l khu vc ng Nam cn bao gm
c min Nam Trng Giang v vng ng Bc n na.
Chnh gi ma v kh hu bin lm cho kh hu vng ng
Nam ng l c th tr nn kh cn nh mt s khu vc lc
a khc c cng v , nhng n tr nn xanh tt v tr ph
vi nhng th ng c v thnh vng nh Kuala-Lumpua,
Xingapo, Giacata... Gi ma km theo nhng cn ma nhit i
cung cp nc cho con ngi dng trong i sng v sn
xut hng nm, to nn nhng cnh rng nhit i phong ph v
tho mc v chim mung. ng Nam t lu tr thnh qu
hng ca nhng cy gia v, cy hng liu c trng nh h
tiu, sa nhn, u khu, hi, qu, trm hng... v cy lng
thc c trng l la nc. Theo mt s nh nghin cu th c
dn ng Nam c nhng nt chung thng nht v mt vn ha

l v c dn y c chung mt nn tng vn ha Nam , ly

sn xut nng nghip la nc lm phng thc hot ng kinh
t chnh. ng Nam c coi l "ci ni" ca cy la nc v
l mt trong nm trung tm cy trng ln trn th gii. Vn ha
Ha Bnh chng minh c dn y thun ha nhiu ging
la, thc vt khc nhau, xut hin nn nng nghip s khai vi
cc loi cy trng c bit l cc loi cy c c v bu b, cc
cy h u vng thung lng chn ni. C nh nghin cu cn
cho rng ch nhn vn ha Ha Bnh l ngi bit trng trt u
tin trn th gii; nin i nng nghip y c th ln n hn
1 vn nm TCN v v th "ng Nam c mt cuc cch
mng nng nghip sm nht th gii". n thi i ng,
trong iu kin ca vng nhit i, c dn ng Nam bc
sang kinh t trng la kh nng ry v la nc vng thung
lng hp chu th. Cy la u tin c thun dng vng
thung lng h chn ni dn dn c chuyn xung vng chu
th thch nghi vi vng ngp nc. Cng vi vic trng la
nc, ngi ta thun dng tru b lm sc ko, xut hin
cc ngh th cng, c bit l ngh sng bin. T nng
nghip trng la nc tr thnh ci ngun, thnh mu s
chung ca nn vn minh khu vc. l mt "nn vn minh c
sc thi ng bng, bin, na i ni, na rng vi cc
dng kt cu an xen phc tp... nhng mu s chung l vn
minh nng nghip trng la nc, vn ha xm lng"(4).
Phi ni rng gi ma khng ch em li thun li cho con
ngi m nhng yu t t nhin vn tc ng v to nn s tht
thng cho kh hu trong vng tuy vi bin khng ln lm.
Ma nhit i trn a bn t nhin ca khu vc lm thnh
nhng vng nh, xen k gia rng nhit i, i ni, b bin v

ng bng, to nn nhng cnh quan a dng. Thc t khin

cho ng Nam thiu nhng khng gian rng cho s pht trin
kinh t - x hi trn quy m ln, thiu nhng iu kin t nhin
cho s pht trin nhng k thut tinh t, phc tp. y khng
c nhng ng bng rng ln nh vng chu th sng n, sng
Hng hay sng Hong H; cng khng c nhng ng c mnh
mng nh vng tho nguyn. Khng gian sinh tn y tuy nh
hp nhng li rt phong ph, a dng; con ngi c th khai thc
thin nhin loi thc n sinh sng. V th c ngi
gi ng Nam l khu vc khai thc thc n theo ph rng.
Nhng iu kin rt thun li cho cuc sng ca con ngi
trong bui u nhng khng khi nh hng nht nh n s
pht trin ca mt nn kinh t sn xut ln, to nn mt khi
lng sn phm ln trong nhng giai on pht trin sau ny ca
khu vc. ng thi, s a dng, an xen ca nhng a bn sinh
t nh ny gp phn khng nh trong vic to nn tnh a
dng trong vn ha tc ngi ca c khu vc v trong mi quc
gia.
2. Do v tr a l ca mnh nm n ng trn con ng hng
hi ni lin gia n Dng v Thi Bnh Dng, ng Nam
t lu vn c coi l hnh lang, l cu ni gia Trung Quc,
Nht Bn vi n , Ty v a Trung Hi. Thm ch cho
n gn y, mt s nh nghin cu vn gi khu vc ny l "ng
thng gi" hay "ng t ng".
Vic i li bng thuyn vng ng Nam c t thi
rt xa xa. C th ni c dn ng Nam bit ng b mng
v thuyn i bin rt sm. Da trn cc ti liu kho c hc
W.Solheime nhn nh rng k thut i bin sm nht xut
hin vng duyn hi bin Xulu, gia Minanao, Bocn v

Xlb khong 8000 - 9000 nm trc. K thut hng hi c t

n nh cao vo khong th k V TCN khi nhng hnh thuyn
vi c dng to ln, kiu cong mi, cong li c khc trn nhiu
trng ng ng Sn. Cc th tch c Trung Hoa t th k III
cng xc nhn rng cc s tng Trung Hoa sang n thi by
gi u i trn nhng thuyn gi l Cn Lun bn di n 50m,
trng ti n 600 tn, c th ch hng trm ngi, c bum ln,
bum con... ca cc nc thng nghip ng Nam . Nhng
con thuyn ny u c ct, ging bum, vt bin khi, ni
ng Nam vi Trung Quc v n , ch ngi v hng ha,
t u cng nguyn cho n th k XV - XVI. Mt s thuyn
khng may b m. P.Y. Manguin a ra mt danh mc 10
thuyn b m c cc nh kho c hc di nc pht hin
v nghin cu trong c 2 thuyn Pahang (Malaixia) v
Agusan (Philippin) c nin i C14 vo khong th k III - V; 3
thuyn thuc th k V - VI v nhng thuyn khc thuc th k
VII XIV. Trn tng khu n Brbuua cn c ph iu hnh
con thuyn bum ln nhiu mi cho, gn ging vi nhng hm
thuyn Gal ca La M c i(5).
Vic bun bn bng ng bin vi ng Nam kh
nhn nhp t th k II. n th k VII th thuyn bun Arp
thng xuyn n vng ny mua hng liu, gia v. Khng
phi ngu nhin m y c mt nhng nh a l hay du
lch, nh truyn gio hay ngoi giao ca c phng ng v
phng Ty trong sut chiu di lch s nh Ptlm, Khang
Thi, Ngha Tnh, Php Hin, Trnh H, Macc Pl, Chu t
Quan... H n y xem xt, ghi chp v li nhng ti liu
qu gi cho i sau. Cng khng phi ngu nhin m nhiu nh
nghin cu coi ng Nam l mt b phn ca h thng

mu dch th gii, ni lin hai th gii ng Ty, c t thi

truyn b o Pht, o Hinu cho n tn ngy nay.
--------------------1. Donal G. Mc Cloud: Sytemand prosess in Southeast Asia, Westvien
press, USA. 1986, P10.
2. inh Ngc Bo: ng Nam - Mt khu vc a l - lch s vn
ha. Thng bo khoa hc. HSP H Ni 1, nm 1994, s 6.
3. ng Nam trong lch s th gii. Matxcva 1977, trang 31.
4. Trn Quc Vng, Cao Xun Ph: ng Nam mt nn vn ha
c xa v a dng. Bo Nhn dn ngy 1- 10 - 1978.
5. Dn theo: Lng Ninh: ng Dng trang 11.

II - C S HNH THNH NN VN MINH KHU VC

NG NAM
1. C th thy rng iu kin t nhin ca ng Nam
thun li cho nhng bc i u tin ca con ngi. iu
gii thch v sao con ngi c mt y t rt xa xa. Cc
nh kho c hc tm thy nhiu du vt ca qu trnh chuyn
bin t vn thnh ngi ng Nam .
Cch y khng lu ngi ta pht hin c du vt ha
thch vn bc cao Pondaung (Mianma) c nin i 40 triu
nm v vn khng l Innxia sng cch y khong 5 triu
nm. c bit ha thch ca ngi Pitcantrp tm thy
Giava c nin i cch y khong 2 triu nm l du vt xa
nht ca ging ngi ti c ng Nam . Di ct, mnh di ct
v nhng cng c ca ngi ti c cn c tm thy
nhiu ni khc trong khu vc nh Vit Nam, Thi Lan,
Philippin, Malaixia... vic pht hin chic s Ngi Tinh khn
(Hm Sapins) hang Nia (Saraoc o Bocn) vi nin i
l 396.000 nm v mt chm s Hm Sapins trong hang

Tabon (Philippin) c nin i 30.500 nm cho thy qu trnh

chuyn bin t vn thnh ngi ng Nam l trc tip v
lin tc.
Cng sinh t trn mt khu vc a l, c dn ng Nam
sng to ra mt nn vn ha bn a c ci ngun chung t
thi tin s v s s trc khi tip xc vi vn ha Trung Hoa
v n . Qu trnh pht trin lin tc ca cc nn vn ha kho
c ng Nam chng t iu .
Sau giai on c vi nhng di ch ni ting nh ni
, ni Quan Yn, Xun Lc (Vit Nam), Anya (Mianma),
Pingnoi (Thi Lan), Tampan (Malaixia), Cabaloan (Philippin)...
ngi ta vn thy c s pht trin lin tc t gia n s k
st ng Nam .
in hnh ca thi i gia ca khu vc l vn ha
Ha Bnh vi loi hnh cng c c trng l nhng vin cui
c gh o trn c hai mt, ru cui c li mt u, chy
nghin...
K thut ch tc Ha Bnh c mt trn nhiu a im
Vit Nam, Lo, Campuchia, Thi Lan, Innxia.. S ging
nhau ca k thut ch tc thuc vn ha Ha Bnh khin
cho nhiu nh nghin cu cho rng vn ha Ha Bnh l mt nn
vn ha chung ca c ng Nam . V th mt s ngi
dng khi nim "phc hp k thut Ha Bnh" ch mt truyn
thng k thut gh o chung cho c khu vc.
n thi i mi, mc d c nhng con ng pht trin
k thut khc nhau gia ng Nam lc a v Hi o m c
ngi gi l nhng con ng hu Ha Bnh, ngi ta vn
khng th khng tha nhn s ng u c bn v trnh ch
tc thi k mi Vit Nam v cc vng khc ca khu vc.

Ngay lp trn ca mt s di ch thuc vn ha Ha Bnh,

ngi ta tm c nhng cng c c mi li. Nhng
nhng chic ru mi li nh th c pht hin ch yu
trong cc di ch thuc vn ha Bc Sn (Vit Nam). Ru mi li
kiu Bc Sn cn c pht hin Nia (Xaraoc) vi nin i
sm hn i cht, Guatchin (Malaixia) nhng li mun hn
mt t, Bukit Talang (Xumatra) Kendeng Lambu (Giava)...
Nin i ca vn ha Bc Sn l khong 10.000 - 6000 nm
cch ngy nay. Nh th ru mi li Nia v Bc Sn cng l
nhng cng c mi sm nht trn th gii.
Cng bt u t thi mi hu k, c dn ng Nam
chuyn dn t nng nghip trng vn (rau, c) sang trng la.
T khong u thin nin k II TCN, c dn ng Nam
m trc ht l c dn vng ng bng sng Hng v Thi
Lan, bit n cng c bng ng thau. ng Nam hu nh
khng c mt giai on ng (tc ng ) ring bit. ng
thau c s dng ngay t u cng vi cc cng c bng v
tre g...
Tip sau cc nn vn ha ng u, G Mun v ng Sn
Vit Nam, vic khai qut cc di ch ng thau Non Nc Th,
Ban Chiang, bn Na Di Thi Lan lm chn ng gii tin
s hc v cng khng nh tnh cht bn a ca ngh c ng
ni y, v nh th, cng cho thy rng ng Nam c
mt nn vn minh ng thau pht trin sm v rc r khng thua
km g cc nn vn minh c i khc.
Vo nhng th k tip gip ca cng nguyn, trn c s pht
trin ca ng, st bt u c s dng ph bin ng
Nam . Vi st pht trin, cc dn tc ng Nam ni

chung (tr c dn ng bng sng Hng pht trin sm hn) bt

u ng trc ngng ca ca x hi c giai cp v nh nc.
2. S hnh thnh cc quc gia ng Nam cn gn lin vi
vic tip thu nh hng vn ha n v Trung Hoa. Nhng
nh hng ny l kh ton din v su sc, c v ch vit, vn
chng, tn gio, ngh thut kin trc v iu khc...
C th bt u t u cng nguyn, t ci nn chung l c
tng vn ha bn a ng Nam , nhng c dn y bt
u gp ln sng vn ha n n y theo chn cc thng
gia v nhng nh truyn o mt cch ha bnh v tip nhn nn
vn ha Trung Hoa t nhng ngi Trung Quc thng tr. Chnh
s tip xc vn ha ny lm cho cc tc ngi y nh
hnh v pht trin hn vi s ra i ca cc vng quc c
ng Nam .
V nhng nh hng ca vn ha n i vi ng Nam
, G.Coedes dnh hn mt chng trong cng trnh nghin
cu ca mnh ni v qu trnh m ng gi l "n ha".
Theo ng "nh hng ca nn vn minh n ch yu l s
bnh trng ca mt nn vn ha c t chc, da trn quan im
n v vng quyn, tiu biu bng n gio hoc Pht gio,
thn thoi Purana, php gii Phacmaxastra v ly ting Phn lm
phng tin biu t."(1)
Cng qua cng trnh nghin cu ny ngi ta c th thy
nh hng ca vn minh n sang khu vc ng Nam
c biu hin ch yu trn cc mt sau y:
- Ngn ng v vn t (ch Phn v Pali).
- Vn hc.
- Tn gio (o Hinu v o Pht).
- Ngh thut kin trc v iu khc.

- Phng thc canh tc v qun l x hi.

C th ni, nh hng ny l kh ton din v su sc.
Nhng nh hng c truyn n ng Nam bng nhiu
con ng khc nhau. Trc ht c l mt s ni thng nhn
n n hot ng lm cho nn kinh t v vic trao i sn
phm cc khu vc ny pht trin. ng thi vn ha n
cng theo m c truyn b vo. Mt s nh truyn o
cng theo cc thuyn bu n ng Nam . Trong s cc
thng nhn v cc nh truyn o n , khng t ngi hn
y sinh c lp nghip v thm ch gi nhng chc v quan
trng trong chnh quyn. Thng nhn ng Nam cng sang
n bun bn v nh tip thu vn ha n . Cng lc
nhiu b tc ng Nam ang din ra qu trnh tan r ca
x hi nguyn thy v hnh thnh x hi c giai cp. Nhng th
lnh ca cc b tc ny nhanh chng tip nhn nhng cch thc
t chc x hi v chnh quyn ca n to dng cc quc
gia ring. t chc c mt nh nc mang tnh cht vng
quyn theo kiu n , khng th tch ri tn gio, m nhng
tn gio li vn c sn n v c truyn b n cc
nc ng Nam . V th cng mt lc, khi t chc quc gia,
tng lp trn ca c dn ng Nam tip thu c ch vit,
cc vn bn v tn gio n . Sau cc thnh tu khc ca
vn ha n c tng lp ny tip nhn cng l phc v
cho vic thit lp v cng c vng quyn. Nh th, c th thy
rng, nhng nh hng ny c tc dng thc y qu trnh
phn ha x hi, hnh thnh nhng nh nc c i v gp phn
khng nh vo vic hnh thnh nn bn sc vn ha ng Nam
.

Tuy nhin nh chnh G.Coedes cng cho rng, nhng ngi

n khng h tin hnh mt cuc chinh phc bng qun s
nhm thn tnh mt quc gia no, rng nh hng ca vn ha
n ch nh l mt lp vecni ph trn mt nn vn ha chung
ca "chu gi ma", trong mi vng, mi quc gia
khng b mt i tnh cch ring, c o ca mnh.(2) iu ny
c th hin trong nhiu lnh vc, v d nh, trong s khc bit
gia Ramayana vi Rimk ca Campuchia vi Rama Khin ca
Thi Lan...
Song, khng v th m c th ni, cc c dn ng Nam
to dng c mt nn vn ha "phi n", "phi Hoa", m phi
tha nhn thuc tnh tip th, thu ha ca vn ho ng Nam
lm nn bn sc a dng ca mnh. C l, chnh v tnh thch
nghi, tnh m, tnh uyn chuyn ca ng Nam m y c
s ha ng tn gio. c Pht ngi trn ta sen c rn thn
Naga lm lng che ma nng; bn cnh cc v thn ca o
Blamn v Hinu, ngi ng Nam vn th thn Thnh
hong, th sinh thc kh, vi nhiu bin th khc nhau. Ngay
nh Hi gio, ngi ta ni nhiu v tnh cung tn ca tn gio
ny, nhng ng Nam , Hi gio uyn chuyn v mm mi
hn nhiu. V ng Nam , kh c th ch ra ai l "tn "
thun Pht gio, thun Thin cha gio hay thun Hi gio.
Trong nhng iu kin lch s c th, vi cch ng x
khng ging nhau trong qu trnh tip xc vi vn ha Trung
Hoa, n v sau ny l vn ha u - M, cc c dn ng
Nam xy dng nn mt nn vn ha quc gia - dn tc c
o, a dng, phong ph, va c s khc bit trong tnh a dng,
va c nt tng ng khu vc v ng gp vo kho tng vn
ha chung ca loi ngi nhng gi tr tinh thn c o. Trn

c s ca vn t Phn, ngi Khme sng to ra ch Khme

c vo th k th VII v sm hn na, t th k th IV ngi
Chm c ch vit ring ca mnh. Cng vi tng th kin trc
Brbuua Giava, khu n ngco Vt v ngco Thom
Camphuchia, That Lung Lo, Thp Chm Vit Nam..., va
mang dng dp ca kin trc n , va c nhng nt ring c
o ca tng dn tc l nhng di tch lch s - vn ha ni ting
khng ch ca ng Nam m ca c loi ngi.
T khong u cng nguyn n th k th VII, hng lot
quc gia s k c hnh thnh v pht trin khu vc pha
Nam ca ng Nam lc a. Vng Nam Trung B Vit Nam
c vng quc Chmpa, vng trung v h lu M Cng c cc
vng quc Sresthapura, Isanapura, Naravara v Ph Nam. Trn
bn o M Lai c cc vng quc Lankasuka, Tambralinga v
cc nc Tumasic gn Xingapo ngy nay. Trong s cc vng
quc ny, th Ph Nam l vng quc hng mnh v c tm
quan trng hn c.
Trn lu vc sng M Nam v Iraoai, vo nhng th k
u cng nguyn l a bn sinh sng ch yu ca ngi Mn.
Th tch c Trung Hoa c ni ti mt "thuc quc" ca Ph
Nam vng ny l nc Xch Th. Sau vo na sau th k
VII v th k VIII y cn xut hin mt vng quc khc ca
ngi Mn l varavati.
Lu vc sng Iraoai l a bn c tr ca ngi Mn, Pyu
v Min. T th k V, khu vc ny xut hin nhng a
im qun c - trung tm Pht gio Thatn v Prme. n th
k VII v th k VIII cc nh s Trung Hoa nh Ngha Tnh v
Huyn Trang c ni ti mt vng quc Sri Ksetra ca ngi
Pyu vng Prme.

Cui cng, trn o Giava t th k IV xut hin vng

quc Tamura pha Ty, cn trn o Xumatra c vng quc
Malayu.
Bt u t khong th k VII n th k X ng Nam
din ra qu trnh hnh thnh cc quc gia "dn tc" ly mt b
tc tng i ng c v pht trin hn c lm nng ct. Bn
cnh nhng quc gia xut hin t trc nh u Lc ca
ngi Vit, Chmpa ca ngi Chm, y l thi k hnh thnh
cc vng quc Chn Lp ca ngi Khme, Xri Vijaya trn
o Xumatra, Kalinga Giava...
T th k X n th k XV l giai on xc lp v pht trin
thnh t ca cc quc gia phong kin "dn tc" ng Nam :
khu vc ng Nam hi o, Innxia di vng triu
Mgipahit bao gm hn 10 nc nh v o ph thuc "c sn
phm qu, ng hng th hai sau Arp" khng ngng ln
mnh trong sut 3 th k (XIII - XVI). ng Nam lc a
ngoi quc gia i Vit v Chmpa, Campuchia t th k IX
cng bt u bc vo thi k ngco huy hong v tr thnh
mt trong nhng vng quc mnh v ham chin trn nht trong
khu vc. Trn lu vc sng M Nam, t gia th k IX, quc gia
Pagan dn dn mnh ln, chinh phc cc tiu quc khc thng
nht lnh th, m u cho qu trnh hnh thnh v pht trin ca
Mianma.
Cng trong giai on ny, ng Nam ngoi nhng quc
gia c hnh thnh t trc, nay ang pht trin thnh vng
cn xut hin 2 vng quc mi l Sukhthay ca ngi Thi v
Lanxang ca cc b tc ngi Lo.
Sau th k XV, ng Nam bt u bc vo thi k suy
thoi. Tuy nhin mi quc gia, s suy thoi din ra khng

ng u v thi gian. Campuchia qu trnh ny bt u sm

hn, t khong th k XIII; Chmpa t th k XV, i Vit v
Mianma mun hn mt cht. Ring i vi Xim v Lanxang,
ch phong kin vn ang tip tc hng thnh.
Nguyn nhn su xa ca tnh trng suy thoi bt ngun t
trong lng ca ch phong kin. Nn kinh t phong kin tr
nn li thi, khng cn tip tc pht trin p ng nhu cu
ngy cng tng ca x hi. Chnh quyn chuyn ch khng chm
lo ti s pht trin kinh t ca t nc, nht l thy li m ch
tiu hao sc ngi, sc ca vo nhng cuc chin tranh nhm
xc nh lnh th v quyn lc ca mnh. Mu thun x hi ngy
cng tr nn gay gt. Nhng cuc khi ngha nng dn lin tip
xy ra. Ch phong kin tr nn tr tr v dn dn suy thoi.
Trong bi cnh , s xm nhp ca ch ngha thc dn vo
ng Nam l nhn t cui cng c ngha quyt nh dn ti
s suy sp ca cc quc gia phong kin trong khu vc.
----------------------1. G.Coedes. Lch s c i. sd, trang 40
2. G.Coedes. Lch s c i. sd, trang 61 - 63

III - MT S THNH TU VN HA
Cng sinh t trn mt khu vc
a l, c dn ng Nam sng
to nn mt nn vn ha bn a c
ci ngun chung t thi tin s v s
s trc khi tip xc vi vn ha
Trung Hoa v n . Trong tnh
thng nht khu vc, nn vn ha
c ngun gc v bn sc ring ca

mi dn tc c pht trin lin tc trong sut chiu di lch s.

Xt v ci ngun, ng Nam c nhng c im vn ha
chung, to nn tnh thng nht ca c dn ton vng. Theo mt
s nh nghin cu th c dn ng Nam c nhng nt chung,
thng nht v mt vn ha v c dn y c chung mt nn
tng vn ha Nam , ly sn xut nng nghip la nc lm
phng thc hot ng kinh t l chnh. L cng ng cc c
dn nng nghip trng la nc, ng Nam khng nhng bao
cha nhng nt tng ng trong canh tc vi h thng thy li,
m cn c i sng vn ha tinh thn ht sc phong ph trong
bao trm tt c l chu trnh ca i sng nng nghip la
nc. V th t nhng truyn thn thoi n l hi; t phong tc
tp qun n m nhc ngh thut, k c ma ht... u t nhiu
chu nh hng v phn nh i sng ca c dn nng nghip
trng la nc.
1. Cng nh nhiu dn tc khc trn th gii, giai on
pht trin u tin ca mnh khi m nh nc cha ra i, cc c
dn ng Nam cha c h thng tn gio hon chnh. Nhng
ngi dng thuyt "vn vt hu linh" ch tt c nhng hnh
thc tn ngng, th t ng Nam trc khi Pht gio, Hi
gio v Kit gio truyn b ti khu vc ny.
Trong s cc hnh thc tn ngng nguyn thy th bi vt
gio l hnh thc xut hin sm hn c. Nhng nim bi vt
gio xa nht l nhng nim v sc mnh siu nhin ca t
nhin.
Theo quan nim ca ngi Lo, trong th gii v hnh m
con ngi cm thy c c v vn nhng phi (ma): phi rng,
phi ni, phi la, phi rung... Chng c nh hng ln n i
sng con ngi. Ngi Xacuai Innxia tin rng mi vt t

cc vt sng nh ngi, sc vt n cc vt v tri v gic nh

, cy, sng, mt tri, ma... u c linh hn. Ngi Thi gi
nhng lc lng siu nhin, thn b bng ci tn chung l ph:
ph la, ph ni, ph bnh... i vi ngi Lo v Khme, thn
v ni l quan trng hn c. Ngi Lo t nhng hn
thing nghing trn bn th ca gia nh. Ngi Pnng
Campuchia cho rng l ni c ng ca thn bn a, thn nh.
H ch em nhng vin thn ra khi bn th khi lm l t
ln. Trong s cc thn c ng trong , trn ni m c dn ng
Nam th phng th thn t - v thn bo h, ph tr cho nng
nghip - bao gi cng l v thn ti cao. Do cuc sng gn lin
vi yu cu pht trin nng nghip trng la nn bn cnh vic
sng bi t nhin, tn ngng phn thc vi nghi thc cu mong
c ma, cu cho cc ging loi sinh si ny n cng rt
pht trin ng Nam vo bui u lch s. Trn mt trng
ng, xen k gia cc tia mt tri l cc hnh tng sinh thc kh
nam n cch iu ha nhng hnh cc trn mt trng lm r
ngha cu ma ca nhng "trng sm" thi ng Sn. C th
hn na, trn nc thp ng o Thnh c 4 cp nam n giao
phi va rt t nhin, va c ngha ca nghi l phn thc. Vic
th cc hnh sinh thc kh ca ngi Chm, ngi Thi, ngi
Mng v nhiu dn tc khc ng Nam rt gn vi tc th
linga ca Siva gio. Song ngi Chm, hnh tng linga li ht
sc c o: mt dy 7 linga trn cng mt b, 1 linga ngt
ngng trn yoni lm b cao ti 2 m, linga mt ngi, linga c
v bc... Nhng hi "ma di trng" ca ngi Hmng, ngi
Dao, nhng tc nh trng thi cho n thng trng ca ngi
Vit, ngi Mng, ngi Thi, ngi Choang..., nhng l cng
t ca nhiu dn tc khc n nhng tr chi ph bin ng

Nam u phn no phn nh nghi thc phn thc ca mt x

hi nng nghip.
C l cng bt ngun t quan nim "vn vt hu linh", cc
dn tc ng Nam u cho rng mi ngi c khng phi mt
m l c mt nhm hn, ma. Ngi Thi en ( Vit Nam) tin
rng mi ngi c 120 hn. Sau khi cht cc hn u bin
thnh phi (ma). Theo G.Masper, ngi Khme tin rng mi
ngi c 9 hn chnh; ngi Mng 90; ngi Thi Bc Lo
32 hoc 34. Ngi Vit cho rng mi ngi c 3 hn v n ng
c 7 va, n b 9 va. Cc hn u c lin quan mt thit vi
cuc i ca mi con ngi: nu c chuyn g xy ra vi hn th
ngi s au m, nu hn ri khi xc th ngi cng
cht. V th h cng tin tng cuc sng khng chm dt sau khi
cht - ch l s chia tay tm thi ca ngi cht vi nhng
ngi ang sng. Bi vy con chu th phng t tin khng ch
t lng tri n v thng nh nhng ngi khut m cn l
s mong mun t tin tham gia v ph tr cho mnh trong mi
cng vic.
Tt c nhng hnh thc tn ngng dn gian c bo
tn trong sut qu trnh lu di, ng thi c tc ng to ln ti
cc tn gio c truyn b vo sau. Mt nh nghin cu
nhn xt: "T khi Pht gio v n gio du nhp vo ng
Nam , nhng quan nim v nghi thc tn gio bn a vn tip
tc c duy tr v c nh hng su sc n hai tn gio kia...
v trong qu trnh tip xc vi tn gio, tn ngng bn a,
chng phi thay i kh nhiu."(1)
T nhng th k u cng nguyn, nhng tn gio ln t n
(Pht gio v n gio) v t Trung Quc (Nho gio, o

gio) bt u du nhp v pht huy nh hng ti i sng vn

ha tinh thn ca cc dn tc ng Nam .
Trong bui u lp nc, ngi Ph Nam tip thu v th
cc v thn n gio. Song nhng tn ngng bn a vn tn
ti v c lng vo nhng hnh thc khc nhau ca tn gio
mi. Rt c th hnh thc th vua ni bt u t Ph Nam lan
sang Giava ri c cc vua cha Khme thi ngco, pht trin
ln thnh mt tn gio Thn Vua vi nhng nghi thc v kin
trc tht uy nghi hng trng.
Cc tn gio n cng c vai tr rt to ln i vi ngi
Chm. Qua bia k, ngh thut iu khc,... ta thy c hai tn gio
ln ca n l Pht gio v n gio u c mt
Chmpa. Nhng tn gio c thnh hnh nht l Siva gio.
Ngi Chm th thn Siva ch yu di dng Siva - linga - biu
tng cho sc mnh sinh thnh ca v tr, cho uy lc ca vng
quyn.
Nh nhiu dn tc khc ng Nam , ban u ngi
Khme cng tip nhn c hai tn gio ca n . Nhng ri h
kt hp nhiu yu t khc nhau li thnh hnh tng tn gio
mi l Hari Hara - mt hnh tng kt hp c Siva v Visnu. T
thi Jayavarman II (802 - 850) bt u p dng mt tn gio
mi: th thn - vua. lm vic ny, c vua cho n
Hiranyadama - mt php s Blamn v kinh dy kinh v
gip lm l thn - vua. Theo , c vua nhn t tay thy
Blamn ch l mt linh tng linga a vo th trong thp
chnh gia hong cung. T , linh tng linga tng trng cho
vng quyn v cng t mi v vua thi ngco u phi c
trch nhim xy dng cho mnh mt n ni t linga ca

vng triu. V th y mc ln nhng n - ni k v tng

trng cho vinh quang chi ngi ca thi i ngco.
Pht gio vo Campuchia ngay t bui u cng vi n
gio. Trong sut thi k ngco, Pht gio tn ti song song vi
tn gio thn - vua. Bt u t thi Jayavarman VII (1181 1219) o Pht mi hon ton thay th n gio v tr thnh
quc gio ca ngi Khme. T Pht gio Tiu tha tr
thnh tn gio ca c tng lp qu tc ln dn chng. c Pht
tr thnh v thn ti cao i vi mi ngi, thay th cho vua
thn. Ngi cha Pht bng g m cng tr nn gn gi vi dn
chng hn l nhng n ni bng uy nghi lnh lng thi
ngco. Ngy nay Pht gio Tiu tha vn l tn gio chnh ca
Campuchia. Mi lng u c mt ngi cha ring v th pht
tr thnh trung tm vn ha ca cc bn lng gn xa. Pht gio
gp phn ng k vo vic lin kt mi thnh vin trong x hi
Campuchia vo mt nn vn minh chung.
Pht gio cng c mt Mianma, Thi Lan, Malaixia t
rt sm. Theo ngun d liu c ca Xri Lanca - cun Maha
Vamsa v bt tch s 13 ca vua Aska th sau khi nh
Pataliputra, Aska phi 9 on truyn gio ra nc ngoi,
trong c mt on gm 3 cao tng ti vng t vng
(Suvacnabumi) pha ng. Vo nhng th k u cng
nguyn, hai thnh ph Thatn v Prme l nhng trung tm
Pht gio ni ting. Ti y ngi ta tm thy nhng kin trc
Xtupa bng , tng Pht A di v Quan th m B Tt, c
mt "cun sch" gm 20 t "giy" bng vng khc cc on kinh
Pht thuc phi Tiu tha v hng trm bng t l bng t nung
c khc nhng on kinh Xanxcrit thuc phi i tha. C l
Pht gio pht trin y cho n th k IX th b suy yu dn

 ri n u th k XI, bt u t thi Pagan, li hng thnh v

tr thnh quc gio ca Mianma. Thi k Pagan l thi k xy
dng cc cng trnh tn gio v i c mt khng hai trong lch
s Mianma. Ch ring Pagan c ti 13.000 cng trnh ln
nh v tri qua nhiu ln thin tai, ch ha n nay vn cn gn
5000 cha thp. Khng phi ngu nhin m ngi ta thng gi
Mianma l t nc Cha Vng.
min Trung Thi Lan c bit l Nakhon Pathom
pht hin c nhiu di tch pht gio c nh cc bnh xe lun
hi bng , cc tm th c hnh Pht bng t nung. Ngoi ra
cc hnh Pht cn tm thy Nakhon Rachasima (Crt),
Sungai Kolc (Narathivat)... u thuc phong cch Amaravati
ca n (th k I - III). iu chng t Pht gio Tiu tha
c mt Thi Lan rt sm, t nht cng t nhng th k u
ca cng nguyn. Dng Pht gio ny cn tn ti min Trung
Thi Lan trong phm vi ca vng quc Mn varavati v
to nn y mt phong cch ngh thut c o - phong cch
varavati.
Trong khi vng ven bin pha Nam bn b Vnh Thi
Lan l ni truyn b ca Pht gio i tha. Theo mt s ngun
s liu vo nm 417, mt on truyn gio ca vua Kusana do
cao tng Kushhara dn u n Xumatra ri sang Giava v
ngc ln Campuchia. Bukit Xeguntang gn Palembang
(Xumatra), pha Nam tnh Giembe (ng Giava) Xpaga
(o Xlbet) thuc Innxia tm thy nhng iu khc th
hin c Pht c nin i th k II - III. Sau vo th k VII
mt cao tng n l hamapala n Xumatra. ng l
ngi t nn mng cho Pht gio i tha - mt dng ti vng
qun o Innxia. T u th k VII c mt vng rng ln bao

gm Xumatra, Giava, Bocn, mt phn bn o M Lai v

vng duyn hi Nam Thi Lan u thuc quyn cai tr ca
vng quc Srivijaya. Trong sut 4 th k tn ti, Srivijaya l
mt trong nhng trung tm Pht gio ln nht ng Nam .
Pht gio c truyn b vo Lo t khong th k VII VIII, nhng ch n thi Pha Ngm n mi chnh thc tr thnh
quc gio ca vng quc Lanxang.
Trong sut nhiu th k, Pht gio c vai tr to ln trong i
sng chnh tr, x hi v vn ha ca c dn ng Nam . V
th cc t chc s tng cng nh nh nc rt ch ti vic ph
bin t tng Pht gio trong dn chng, c bit l qua h
thng gio dc. Ngi cha khng ch l trung tm vn ha m
cn l hnh tng cho "chn, thin, m" i vi mi ngi dn,
tr thnh ni lu gi v ph bin vn ha, tri thc cho dn
chng.
Vo nhng th k VIII - XII, khi m Hi gio bt u bnh
trng mnh m th ng Nam dng nh khng cn mnh
t trng no n bt r v pht trin. Th nhng t th k XIII
ng Nam c bc chuyn mnh. Vi s giu c v
khong sn v hng liu, ng Nam thu ht c s ch
ca chu u. Mt khc gii cm quyn cc nc ng Nam
t lu thm kht s giu c ca chu u sn sng m ca
cho cc thng nhn n bun bn v truyn gio. Cc thng
cng v cc trung tm bun bn c m mang v pht trin
dc theo cc b bin ng Nam . l mt mi trng ht
sc thun li cho nhng thng nhn Hi gio n y bun bn
v truyn o.
Theo cc ti liu Trung Hoa, nm 1281 Malaixia c hai
s thn theo o Hi tn l Xulyman v Chamxudin sang triu

cng nh Nguyn. Cng vo thi gian ny Hi gio c

truyn b Xumatra. Bia k nm 1296 c ni v mt Hi
vng (Xuntan) Xamura (bc Xumatra) chng t Xamura
quy theo Hi gio v cc thng nhn Hi gio lm ch
hi cng ny. n cui th k XIV u th k XV hng lot cc
tiu quc Hi gio ra i ng Nam m tiu biu l
Malcca. Vic ci gio sang o Hi ca Xamura, Malcca,
Bc Giava v cc vng khc qun o M Lai gp phn
thc y vic bun bn quc t vi phng Ty v s ln mnh
ca cc Hi quc khu vc ny. Dn dn Hi gio c
truyn b vo Innxia, Malaxia, Xingapo, Philippin, Bruny,
Thi Lan, Campuchia, Nam Vit Nam v Mianma. Ngy nay
ng Nam , o Hi c khong trn 165 triu tn v con s
ang khng ngng tng ln.(2)
T khi ngi phng Ty bt u c mt ng Nam ,
o Kit cng theo h v dn dn thm nhp vo khu vc ny.
Nhiu ngi cho rng y l cuc hi nhp vn ha ln th hai
ca ng Nam . N din ra tuy ngn nhng quyt lit.
o Kit xut hin Vit Nam ngay t th k XVI.
Nhng nh truyn gio u tin n Vit Nam l nhng gio s
ngi B o Nha v Ty Ban Nha, sau l ngi Php.
gip cho vic truyn o, cc gio s truyn b ch Quc ng
ging v ghi chp kinh thnh.
Qu trnh truyn b o Kit vo Campuchia cng gn
ging nh Vit Nam: t th k XVI ch yu do ngi B o
Nha v t gia th k XIX do ngi Php. Kit gio vo Lo kh
mun t th k XIX do nhng gio s ngi Php v sau l
ngi M em ti.

Nh vy c th thy bc tranh tn gio ng Nam qu

l a dng, phc tp. y khng ch c mt tn gio duy nht
m tng tn ti nhiu tn gio; n gio, Pht gio, Hi
gio, Kit gio v o Tin lnh. l cha k Khng gio v
o gio t Trung Quc truyn b vo. Mi tn gio c mt vai
tr nht nh trong giai on lch s ca khu vc, song khng
tn gio no n y m li ra i khng li du n ca
mnh. Trn thc t, khi nh hng v chnh tr, kinh t ca mt
tn gio khng cn na th nh hng v vn ha x hi ca n
vn cn su m v dai dng.
2. Khc vi vn ha ch vit
ca ngi Hn v n , vn ha
c dn nng nghip ng Nam
tm mnh trong nn vn ha dn
gian. Tn ngng, l hi gn lin
vi chu k nng nghip, th cng
t tin. Nhn mt cch khi qut th
l hi truyn thng ca cc nc
ng Nam u tng i ging
nhau v ngun gc pht sinh v
pht trin, v hnh thc v ni dung
cng nh v mt cu trc ca l hi: l hi ca cc nc ng
Nam u gm c 2 phn - phn l v phn hi - an xen ha
quyn vi nhau rt khng kht. Phn l bao gm cc nghi l ca
tn ngng dn gian v cc tn gio cng vi cc vt c s
dng lm cng l mang tnh thing ling, c chun b rt
nghim ngt v chu o. Thng qua cc nghi l ny con ngi
giao cm vi th gii siu nhin. Phn hi bao gm cc tr vui,
tr din v cc din sng dn gian. l cc tr vui chi gii

tr, cc m rc, dn nhc, dn ca, dn v... Mc "l", "hi"

ca tng l hi c th khng ging nhau. L hi cn gn lin v
ha quyn vi phong tc tp qun ring ca mi dn tc.
Ngay t khi thy, l hi truyn thng ca cc dn tc ng
Nam u l l hi nng nghip do cc c dn nng nghip tin
hnh. Chnh v vy cc l hi y u c t chc theo ma
(theo lch tit) nh l hi ma xun, l hi ma thu v i tng
cu cng chnh trong cc l hi l cc v thn nng nghip nh
thn t, thn Nc, thn La, tn ngng phn thc... T khi
c s du nhp ca cc tn gio th l hi ca cc c dn ng
Nam li mang m mu sc tn gio nh pht gio, Hi gio
hay Kit gio. Xut pht t , trong l hi truyn thng ca cc
dn tc ng Nam c nhiu nt tng ng.
C th ni s thng nht trong a dng ca vn ha - l hi
truyn thng ng Nam l mt thc t lch s. N c th
hin qua cc l hi ph bin tt c cc dn tc ng Nam
nh Tt c truyn (ngi Vit - khong thng hai; ngi Lo,
Campuchia, Thi Lan u vo trung tun thng t dng lch).
chun b cho vic n nm mi, cc c dn ng Nam u
c tc lau ra v dn dp nh ca vi ngha tng tin nm c
v n nm mi; ngi ta cng gi go, xay bt lm cc th
bnh, nu cc mn n dn tc. Tt nm mi ca ngi Lo cn
c gi l Bunpincay hay hi t nc, m thc cht l l hi
n mng ma ma, cu cho ma thun gi ha sn xut
nng nghip. Campuchia, Thi Lan hay Mianma l hi nm
mi cng c ngha tng t nh vy. Campuchia cc l hi
v ti nng nghip c t chc hu nh quanh nm, thng
no cng c: hi th diu (l cu nng) vo thng ging, l ng
on, l dng la, hi nm cu la vo thng hai hoc ba. Tt nm

mi vo gia thng t, l cng th thn v cu ma vo thng

by hoc tm, l hi du ngon trn nc vo thng chn, l cng
m hn v hi nc vo thng mi mt, mi hai. L hi ua
thuyn cng l mt dng l hi nng nghip tng i ph bin
ng Nam . Cc l hi c lin quan ti tc th la go - (l
cng cm mi), th sinh thc kh... cng tn ti nhiu dn tc
ng Nam .
Vit Nam, Lo, Campuchia, Thi Lan, Mianma l hi
truyn thng cn chu nh hng su sc ca pht gio m thc
cht u l nhng cuc hnh hng i tm v du tch Pht t.
Tuy l l hi cha, song khng ch dnh ring cho cc tn
pht t m cn thu ht nhiu ngi ngoi o v du khch tham
gia tr thnh ngy l hi vui v cho c cng ng dn tc.
3. Qua cc vn bia, ngi ta bit rng ch Phn ca n
c du nhp vo ng Nam t rt sm. Bia V Cnh c
nin i th k III - IV l bia ch Phn c nht ng Nam v
cng l bng chng u tin v s du nhp ch Phn vo
Chmpa. T cho n khi vng quc Chmpa chm dt s
tn ti ca mnh, ch Phn lun lun l ch vit c dng trong
triu nh Chmpa. Song cng nh nhiu dn tc khc ng
Nam , ngi Chm sm tip thu vn t c n sng
to ra ch vit ca chnh mnh.
Bia ng Yn Chu ni v v thnh Naga ca vua
Bharavarman c nin i th k IV c vit bng ch
Chmpa c. Cc ngun s liu Trung Quc cng cho bit ngay
t trc th k VII, ngi Chm dng vn t ca mnh ghi
chp kinh sch v trao i th t. Nm 605, mt vin tng ca
nh Ty l Lu Phng sau khi bnh nh Giao Chu em
qun nh Lm p thu v 18 thn ch bng vng v hn 1350

b kinh pht v nhiu sch vit bng ch Chim b(3). Sau t

th k XIII tr i, ch Chmpa c chuyn dng sang kiu ch
vung ca Bc n. Sau th k XV, ch Chmpa tr li nt cong
v mc nhng phng khong hn. Theo mt s nh nghin cu,
ch Chmpa c 65 k hiu trong c 41 ch ci v 24 chn ch
bt ngun t h thng ch tho ca n .
Ch vit Khme bt ngun t ch min Nam n v
theo truyn thuyt xut hin vo khong th k II, nhng tm bia
u tin ca ngi Khme bng ch Khme c m hin nay ta
bit c l bia ngco Bry (Takeo) c nin i nm 611.
Bia ni v vic dng mt ngi n trong c ti 22 nhc
cng v v n, 58 n l lm rung, 100 b v 20 tru.
Bia vit bng ch M Lai c sm nht l tm bia tm thy
Xumatra c nin i nm 683.
Theo nhng du tch bit, c th l ch Thi c hnh
thnh khong u th k XIII vng dn c Thi qun t pha
Bc ng Dng - pha Ty Nam Trung Quc. Qua ch Shan
Bc Mianma, ngi ta thy vn t Thi c c mang nhiu yu t
ca ch Pgu c. Cn chnh ch Pgu c t khi xut hin vo
u cng nguyn li chu nh hng ca ch c n . Ch
Thi - Xim, ch vit ca nhng c dn ni ting Thi khu
vc Chao Phaya ra i vo khong th k XIII trn c s .
Bia u tin khc bng ch Thi - Xim m ta bit c l
bia Rama Kamheng c nin i nm 1296, trong c on:
"Trc y ch Thi ny cha c. Nm 1205 Saka (nm 1283)
Ph Khun Ram Kamheng tm kim v ao c s dng c
ch Thi. Cho nn c nhng dng ch ny". Nh th c th
thy rng ch Thi - Xim c Ram Kamheng khi xng t

nm 1283 n nm 1296 th c dng khc bia v iu

chng t n c nh hnh, c s dng kh nhun nhuyn.
Trn nn tng ca ch Xim c, ch Lo c l c hnh
thnh mun mt cht. Hin nay cha bit r ch Lo xut hin
vo lc no, ch bit rng li hun th ca Pha Ngm nm 1353
l mt vn bn c nin i chnh xc. Cn nhng bia khc
bng ch Lo sm nht m hin nay ngi ta bit c li c
nin i tng i mun- l cc bia Vat That (Lungphabang)
nm 1548, bia onsai nm 1560 v Tht Lung (Ving Chn)
nm 1566.
Nh th vic sng to ra ch vit v qu trnh ci tin n ca
cc c dn ng Nam khng phi l mt s bt chc n
gin m l c mt qu trnh cng phu v sng to, mt thnh tu
ng k v vn ha ca khu vc.
S tip xc vi nn vn ha n , Trung Hoa tng
thm ngun cm hng sng to cho c dn ng Nam . Song,
trong khi cc vua cha dn hng th vo nhng cng vic kin
trc - i khi qu ln so vi tm vc ca mnh - th ngi dn
y li chuyn nhng tc phm vn ha c i s t ngoi
n thnh nhng sng to dn gian hp vi thy th ca x s
mnh. Vn hc ng Nam ch yu tip nhn vn vn hc n
. Nhng nh hng lm cho nn vn hc khu vc ny
mang nng tnh cht cung nh, th, ng thi cng lm xut
hin y mt dng vn hc chnh thng, dng vn hc vit.
Song, hng chc th k trc khi nn vn hc vit ra i, y
tn ti mt dng vn hc dn gian bt ngun t chnh cuc
sng lao ng cn c v u tranh kin cng ca cc dn tc
ng Nam .

Nn vn hc dn gian c mt v tr c bit trong i sng

tinh thn ca cc c dn ng Nam . Cc loi hnh vn hc
dn gian thng xut hin trong cc ngy hi ln, nh trong
nhng m vui chi h hn ca trai gi, trong lao ng sn xut
v chin u vi thin nhin, vi k th. V th n cng gn b
cht ch vi cc phong tc tp qun ca c dn; n phn nh
nhng tnh cm ca con ngi i vi thin nhin, t nc, tnh
cm gia con ngi vi con ngi sng chung trong mt cng
ng, ca ngi nhng c tnh qu bu ca con ngi lao ng,
phn nh nhng s kin lch s v nhng nhn vt lch s c
ngha quan trng i vi ton th cng ng v t nc. C nh
nghin cu nhn xt rng: nu nh ngi n v Trung
Quc sm bin huyn thoi, truyn thuyt thnh "lch s" th
ng Nam , "lch s" li d dng c chuyn thnh huyn
thoi v truyn thuyt. Hay ni c th hn, nu ngi n v
Trung Quc sm a mt b phn vn hc dn gian ca mnh
thnh nhng tc phm thnh vn s, th khi n ng Nam
, nhng tc phm ny li thng c tr v cho vn hc dn
gian.
Kho tng vn hc dn gian ca cc dn tc ng Nam ht
sc phong ph v th loi. l nhng truyn thn thoi (nh
Punha - Nhu - Nh ca ngi Lo, t, nc ca ngi
Thi, cng cuc to dng t nc ca ngi Mng, Prea
Thoong ca ngi Khme...), truyn truyn thuyt, truyn c
tch. Ni dung ca nhng truyn ny thng gn lin vi qu
trnh to dng th gii v v tr, vi qu trnh hnh thnh cc
bn, lng v cc vng quc c.
Cc truyn ci, truyn ng ngn, truyn trng... khng ch
c tc dng gii tr lnh mnh, m cn c ngha rn i, u

tranh chng nhng thi h, tt xu, ch nho bn vua quan v c

tng lp s si. Th ca dn gian bao gm nhng bi ca dao, tc
ng, nhng bi ht dn ca phn nh nhng tnh cm ca con
ngi vi thin nhin, vi cuc sng v vi c cng ng.
Dng vn hc vit xut hin mun hn, nhng pht trin
nhanh v dn dn tr thnh nn vn hc ca ton dn tc. Dng
vn hc vit c hnh thnh trn c s ca dng vn hc dn
gian v vn hc nc ngoi.
Vn hc nc ngoi sm nht c vn hc n v Trung
Quc, v sau thm vn hc Arp v Ty u, cc dng vn hc
ny ng vai tr c bit trong qu trnh hnh thnh dng vn
hc vit ng Nam . Dng vn hc vit ng Nam khng
ch tip thu vn hc n v Trung Quc v mu t (ch vit)
m c v ti v th loi. Trong giai on u, b phn vn hc
ny chim u th, song n pht trin ch yu trong gii qu tc,
quan li, v th c coi l vn hc chnh thng, cao qu, bc
hc hay c ngi gi l vn hc cung nh.
Trong qu trnh pht trin, nn vn hc vit c xu hng
dn dn tr v vi dn tc. Bn cnh nhng ti, nhng "in
tch vn hc" khai thc t nc ngoi, nhng tc phm vn hc
khai thc ti trong nc xut hin ngy cng nhiu. Quang
cnh qu hng, t nc, lng bn, hnh nh nhng con ngi
gn gi, thn thit, nhng vn day dt ca cuc sng thc
c m t trc tip dn dn thay th cho nhng x s xa xi
tng tng, nhng nhn vt huyn thoi trong cc s thi. Dng
vn hc bng ting dn tc cng pht trin nhanh chng, chim
lnh vn n, thay th cho dng vn hc bng ting vay mn.
Khi thc dn tc tri dy, vn hc vit c xu hng tm v vi
vn hc dn gian. Nhng huyn thoi, truyn thuyt trc kia

c vn hc vit ti to li, c nhng truyn c nng ln,

tr thnh biu tng chung cho c dn tc. Vn hc dn gian
c tc dng lm nn tng cho vn hc vit hnh thnh v ngc
li vn hc vit ti to v thc y vn hc dn gian pht
trin.
Cng nh nhiu lnh vc khc, khi ni n ngh thut ng
Nam mt cu hi ln t ra: C mt nn ngh thut chung cho
khu vc khng? Nu c th n c biu hin nh th no? Qu
trnh pht trin ra sao? Nu coi ng Nam nh mt khu vc
a l - lch s - vn ha, ta s tm thy nhiu nt tng ng v
ngh thut ng Nam c quy nh bi nhng yu t bn
trong (iu kin a l, lch s, vn ha tc ngi...) v nhng
yu t bn ngoi (nh hng ca ngh thut Trung Hoa v n
). Nhng nhn t to nn ng Nam nhng loi
hnh v nhng phong cch ngh thut va c o, va m
bn sc dn tc.
Thnh ng ca ngi Innxia c cu "Thng nht trong
a dng" rt thch ng vi vn ha ni chung v ngh thut
ng Nam ni ring. Trong ngh thut, tuy mi dn tc ng
Nam u c nhng nt ring v t c nhng thnh tu
khc nhau, song trong mt qu trnh lch s, cc c dn y
vn rt gn gi vi nhau trong phong tc, tp qun, trong ngh
thut ca, ma, nhc, kin trc, iu khc v hi ha.
Ngay t thi i kim kh, ng Nam c mt phong
cch ngh thut ring m nhiu ngi gi l phong cch ng
Sn. iu th hin qua nhng hoa vn trang tr trn gm, trn
cc hin vt bng ng tm thy Thng Lo, Campuchia,
Vit Nam, Thi Lan. c bit hoa vn hnh ch S vi nhiu kiu
khc nhau rt tiu biu trn trng ng ng Sn tr thnh

m tp trang tr ph bin ca ng v gm ng Nam .

Phong cch ca ngh thut ng Sn rt gn vi t nhin, hnh
hc ha t nhin mt cch chnh xc v c c. Phong cch ny
pht trin n nh trong nhiu th k v n nay vn cn li
du n trong ngh thut ca nhiu dn tc ng Nam .
Trong lnh vc vn ha vt cht, c dn ng Nam
sng to ra nhng sn phm c o. Chic nh sn vi quy m
khc nhau l mt biu tng vn ha thch hp vi iu kin kh
hu nng m, cc a hnh khc nhau. C dn ng Nam c,
n ng thng ng kh, ci trn, n b mc vy qun, o
chui u, n tru, nhum rng, xm mnh, xm mt. Loi o chui
u c phn b ch yu Mianma, Thi Lan, ngi Chin v
ngi Chm vng Nam ng Dng. Ph n ng Nam
ngoi o ra cn c ym, chic kh hnh ch T ca c dn c
ng Nam c cc nh nghin cu cho rng n khng
nhng l hnh thc c xa nht m cn l hnh thc trang phc
duy nht.
C dn ng Nam rt thch ca nhc v ma tp th. bt
c u, bt c mt b tc no d nh b n u, ngi ta
cng thy hng chc ln iu dn ca c o: lm, khp, tm,
ti, n - nang - x ca cc b tc ngi Lo, ht xoan, ht gho,
ht cho, quan h... ca ngi Vit, i ca ca ngi Khme,
ht b mng, b v tm ca ngi Mng, ht ln ca ngi
Ty... Nhng ph bin nht ng Nam l ht i nam - n.
Tuy l ht i nam - n nhng ch yu l mang tnh cht th ti
ng i ca nhau. Vo cuc, ngi ht t t ra nhng tnh
hung v tnh yu, v cuc sng, v sn xut hay tn gio. V th
c ni dung v hnh thc rt phong ph. T nhng cuc ht i,

nhiu bi ca p ra i v lm giu cho kho tng vn ngh

dn gian ca cc dn tc.
Ht - ma l hnh thc ph bin v rt c a thch ca c
dn ng Nam . Nhng iu ma cng ng y kh n
gin: theo mt iu nhc hay thm ch theo nhp g ca bt c
mt vt g, ngi ta cng c th nhy ma vi nhng bc chn
v nhng ng tc tay nh nhng. C l v th m loi nhc c
truyn thng v quan trng nht ca c dn ng Nam l
trng: t trng ng ng Sn, n trng B ba-ha-mng, ki nng ca ngi Chm, trng sam - ph ca ngi Khme, ta phn ca ngi Lo, trng cm ca ngi Vit... Bn cnh trng
cn c cng, ching, nh, so, khn... l nhng nhc c ph bin
hu ht cc nc ng Nam .
Ni ti ngh thut ng Nam khng th khng ni ti
kin trc v iu khc. Cng nh nhiu loi hnh ngh thut
khc, kin trc ng Nam chu nh hng mnh m ca kin
trc n (kin trc Hinu v Pht gio) v kin trc Hi gio.
Theo H. Pcmngti, kiu kin trc Hinu c th chia lm hai
loi:
- Cc n th Hinu Nam n c xy dng t
nguyn khi, l nhng thp c bnh (cu trc) l hnh vung
hay ch nht.
- Cc n th Hinu Bc n chu phn no nh
hng ca kin trc Pht gio nn cc n th y ngoi thp
chnh cn c mt s thp ph v cc thp u c hnh mi kh.
C 2 kiu kin trc trn u c mt ng Nam . Song
ph bin hn c l kiu kin trc thp c bnh l hnh vung
hay ch nht. in hnh ca kiu kin trc Hinu ng Nam
l thp Chm Vit Nam v ngco Vt Campuchia.

Kin trc Pht gio cng c th c chia lm 2 loi:

- Cha l ni th t, th hnh tng ca Pht. n
nhng cha c nin i sm u l cha hang (ni ting nht l
nhng cha hang Ajanta v Nasik).
- Kiu kin trc thp - Xtuppa - l ni th thnh tch ca
Pht. c trng ca kiu kin trc ny l trn nh thp c hnh
vm kiu chic bt p, trn xy ph mt lp gch v trn cng l
mt thp nhn, tng trng cho chic bt v gy kht thc ca
Pht.

ng Nam ph bin l kiu kin trc thp Xtuppa in

hnh l tng th kin trc Brbuua Innxia v Tht Lung
Lo. Kiu kin trc cha hang o trong ni cha gp ng
Nam nhng th Pht trong hang li kh ph bin.

Kiu kin trc Hi gio vo ng Nam mun hn v ph

bin nhng vng m Hi gio chim u th. Tuy nhin, nh
trn ni, ngh thut kin trc ng Nam chu nh hng
mnh m ca kin trc n , song khng phi l s "rp
khun". Trn nn chung ca kin trc n , mi dn tc, mi
khu vc, thm ch mi di tch kin trc li c nhng nt ring
c o ca mnh. Khi ni ti nhng di tch kin trc ni ting
ng Nam giai on trc th k VIII khng th khng ni ti
khu di tch M Sn ca ngi Chm v tng th kin trc
Brbuua Innxia.
Sau mt thi gian tip thu v th nghim nhng truyn
thng thm m ca n , t gia th k VII tr i, ngh thut
Chm nh hnh v pht trin rc r vi phong cch c M
Sn. Vi tc phm tiu biu l chic b (M Sn E1) v thp
B5 (M Sn A1) ngh thut iu khc v kin trc Chmpa
t n hon ho - l phong cch kin trc nh nhng,
duyn dng v trang nh nht ca ngh thut kin trc Chmpa.
trung tm o Giava, ngay gia min ng bng Kedu ph
nhiu, tr ph, c ni non bao bc, ni ln mt hn ni nhn to
- ngi n k v Brbuua - c ngha l n ni (br - n,
budur - ni). Theo mt s ti liu, ngi n ni v i ny c
xy dng vo nhng nm 778 - 850. Trng xa Brbuua nh
mt tri chn nm gia tn l xanh ca khung cnh xung quanh,
khng ph trng, cho mi, ch khi n gn ta mi thy ht s
k v ca ngi n. Ton b ngi n cao 42m chiu di mi
cnh chn n l 123m gm hai phn: phn trn pha trn v
phn vung pha di. Phn trn gm thp trung tm hnh
chung v ba tng bc trn ng tm bao quanh. Khi chnh
hnh vung bn di rt phc tp v cu trc bao gm nhiu

tng v cc hi lang. mi tng v hi lang u c hng trm

bc ph iu miu t cuc i ca c Pht - t gic m ca b
m n s ra i ca hong t v cui cng l nhng trang v s
c o. Cng ln cao, cc ch cng tch dn khi cuc i
trn tc n vi s siu thot, tru tng. Khi ln ti hi
lang vung trn cng, ta bc vo ba tng hi lang trn cui
cng khng c tng chn, khng c ph iu. Ti y, vi s
v bin ca hnh trn, vi s lp i lp li ca cc hnh Pht ngi
trm t siu thot, ta nh t ti trng thi cui cng ca nhn
thc v vt cht v cuc i. C th ni Brbuua l mt m
hnh v tr, l bi ca trong v con ng gii thot ca cc
pht t.
Truyn thuyt k rng tham gia xy dng Brbuua c
15.000 lao ng, 3000 th , 3000 th chm khc . D con s
c tht hay khng th Brbuua vn l mt bi ca trang
trng v sng ng ca con ngi.
T th k X XIII di tch kin trc
v iu khc ni ting
nht ng Nam
l khu n ngco Vt
Campuchia. ngco
Vt c xy dng
vo u th k XII. C
khu n rt rng, ring khu thing c kch thc 1500m x
1300m v c ngn bng h nc rng 200m. Vt qua h
pha Ty l n mt con ng rng vi hai dy lan can Naga
bng dn n cng chnh di 130m. Qua cng chnh l con
ng lt th hai di 350m dn thng ti n. Khu n chnh

rng 187m x 215m v cao 65m. l mt hnh Kim t thp ba

bc, mi bc li c bao bc bng mt hnh lang kn c cc
thp nh ln gc v chnh gia. Thp trung tm trn nh ni
lin vi cc cng bng nhng ng hin tng t cc hi lang
kn.
Gi tr ngh thut ca ngco Vt cn s hi ha gia iu
khc v kin trc. y iu khc khng ch t im m cn
ha tan vo cc thnh phn kin trc, l ngn ng, l m iu
ca kin trc. V th ngco Vt tuy s vn khng gy ra mt
n tng lnh lo, trang nghim.
Trong khu ngco Thom (c xy dng di thi
Jayavarman VII) ni ting nht l n Bayon. y l mt n
thp ba tng m ra bn hng; tng mt v hai l hai hi lang
kn ng tm cn tng ba, khu vc trung tm gm 16 thp ln.
Thp chnh cao 23m nm trn nn trn ng knh 25m. Trn tt
c 52 thp (16 thp trung tm v 36 thp cc gc v giao im
cc hi lang) u chm khc mt ngi 4 mt vi nhng n
ci hm sc v b n, nhng bc ph iu t li cnh
Jayavarman VII nh thy qun Chmpa si ni v sinh ng,
nhng hnh nh n thn Apsara mm mi, uyn chuyn v y
sc sng.
Mianma, ch ring khu di tch Pagan hin nay ngi ta
cn thy hn 5000 ngi cha ln nh nm ri rc dc theo hai b
sng Iraoai. Ngi cha Su agn (hay cha Vng) s c
xy dng ch trong mt nm ri (1372 - 1373) chng t sc lc
v ti nng ca c nc c huy ng nh th no. Ngi
cha c nh cao 10m gm 7 vnh ai bng vng, mt ci tr
bng bc, nh chp l mt qu cu vng (ng knh 25cm),
trn c cm c gi cng bng vng v c ba phn ny (tr, qu

cu v l c gi) u c khm bi 5448 vin kim cng to

nh khc nhau. Ton b phn thn ca thp c ph bi 9300
l vng, kch thc (30cm x 30cm) bn trong treo 1065 chung
vng v 421 chung bc. Cha Vng xng ng l biu tng
ca t nc Mianma giu p vi nhng con ngi v tha yu
i v giu m c.
Nu nh trong mt s nn ngh thut c i khc nh Ai
Cp, Hy Lp... iu khc v kin trc thng c v tr tng i
c lp vi nhau th trong ngh thut ng Nam , kin trc v
iu khc hu nh hi ha vi nhau to nn nhng kit tc
ngh thut. V trong tng th cng trnh, iu khc, tuy khng
s dng mt ngn ng honh trng v y sc biu tng nh
kin trc, nhng hu nh li l yu t mang li v rc r, trng
l cho cng trnh.
Cng nh kin trc, vic tip nhn vn minh n trn c
s mt nn vn minh bn a pht trin lm n r ng
Nam hng lot cc nn iu khc ni ting. Song nhn chung,
cc ti thng gp, hu ht mang tnh cht tn gio - nh
hng ca o Pht v o Hinu. Vi nhng loi hnh ch yu
l cc bc ph iu - chm ni v tng miu t Thn Pht v
tng th vt.
Nhng pho tng c nin i kh sm l nhng pho tng
Pht thuc thi k Ph Nam. An Giang (Vit Nam) tm thy
hai pho tng Pht thuc phong cch Amaravati l phong cch
c nin i khong th k II. Ph Nam ngi ta cn tm thy
20 pho tng Pht ng theo phong cch Gupta (th k IV),
trong hn mt na l bng , cn li l bng g c. iu
chng t nhng bc tng ny c tc ti ch v ch c
Ph Nam mi c nhng tng bng g c nh th. Mc d b

thi gian tn ph nng n, nhng trn nhng pho tng ny

ngi ta vn c th nhn thy nhng du n rt m ca iu
khc Pht gio - n v phong cch Gupta qua v trm tng
ca khun mt, t th ng qua cch x l nhng np gp ca o
c sa, qua ng tc ca nhng cnh tay.
Bn cnh nhng pho tng Pht gio nhng pho tng n
gio cng xut hin t kh sm v chim mt s lng
tng i ln Ph Nam. l nhng tng thn Visnu, anh
em ca thn v nhng ha thn ca thn. Phn ln nhng pho
tng ny u c mt thn hnh to ln tng ng vi tm vc
ngi tht c chm khc cn thn c mt trc ln mt sau
vi nhiu cnh tay (4; 6 hoc 8) cng vi mt h thng cung
chng lm vch ta.
n thi k Chn Lp, ngi ta thy xut hin mt s
lng ng k nhng pho tng n. Ch c a chung
trong giai on ny l n thn Unia trong t th chin thng qu
u tru. y ngi ngh s thng th hin Unia di mt
thn hnh y n c phn hi y , nhng ng thi th v
cng nhanh nhn v khe khon.
Cng thi gian ny vng chu th sng M Nam, Saluen
v Iraoai cng xut hin mt nn iu khc v cng rc r khc
nn iu khc ca ngi Mn. Nhng tng Pht vng chu
th sng M Nam mang phong cch bn a r nt. Nhng
nt c sc ca iu khc Mn c th hin cch x l nhng
ng tc ca i bn tay, cch x l mt c th phi gii tnh
bng cch th hin hai i ni ln di ln o c sa mng v
nht l cch x l khun mt.
Nhng pho tng Pht c nin i sm (khong th k V VIII) cn c pht hin Thi Lan, Innxia, Malaixia v.v

n cui thin nin k I, ngh thut iu khc ng Nam

c phn chng li. T u thin nin k II tr i ngi ta li
chng kin mt s pht trin mi ca loi hnh ngh thut ny
vi mt tm vc, quy m ln hn, cht lng cao hn, vi
nhng trung tm kin trc v iu khc k v nh khu n ngco
Vt Campuchia, Pagan Mianma, Xukhthay, Ayuthaya
Thi Lan, Tht Lung Lo v.v... Trong lch s ngh thut
ng Nam vo thin nin k II, c th nhn thy vai tr ht
sc quan trng ca Pht gio Tiu tha. So vi h thng thn
in Pht gio i tha, h thng thn in Pht gio Tiu tha
n gin hn nhiu. Ngoi hnh tng c Pht Thch Ca th ch
c mt s mn ca Ngi, c l v th m nn iu khc Pht
gio Tiu tha c gng khai thc thm bng cch th hin cc
t th ca c Pht theo quy nh ca Pht gio.
Hinu gio cng c nh hng to ln i vi ngh thut
iu khc ng Nam . Song khi ni ngh thut Hinu gio
ng Nam , thc ra l ch ni Chmpa v Campuchia, cn
nhng ni khc, du tch Hinu gio rt m nht. Chmpa ch
yu l tng thn Siva, cn Campuchia ch yu li l tng
thn Visnu vi rt nhiu cc hnh tng khc nhau.
-----------------1. Homd: Lch s ng Nam , Matxcva 1958, trang 22 23
2. Phm Th Vinh: Vit Nam, ng Nam quan h lch s vn ha,
NXB CTQG, trang 196
3. G. Maspiro, Le Royaume de Champa, Paris, 1928. P. 84

Chng V

VN MINH HY LP V LA M C I

I - TNG QUAN V HY LP V LA M C I
1. a l c dn v s lc lch s Hy Lp c i
a) a l v c dn
Ngy xa, cc b lc Hy Lp gi b lc ca mnh bng
nhng tn ring. n khong th k th VIII - VII TCN, ngi
Hy Lp mi gi mnh l Helen (Hellenes) v gi t nc mnh
l Hla (Hellas) tc Hy Lp.
Lnh th ca Hy Lp c i rng hn nc Hy Lp ngy
nay rt nhiu, bao gm: min Nam bn o Ban Cng, cc o
trn bin gi v min ven bin pha Ty Tiu , trong quan
trng nht l min Nam bn o Ban Cng tc l vng lc a
Hy Lp.
Min lc a Hy Lp v mt a hnh chia lm 3 khu vc:
Bc b, Trung b v Nam b. T Bc b xung Trung b phi
qua mt ci o hp nm gn st b bin pha ng gi l o
Tcmpin. Trung b tuy l vng c nhiu dy ni ngang dc
nhng cng c nhng ng bng tr ph nh ng bng ttch
v ng bng Bxi. ng thi y cn c nhiu thnh ph
quan trng m ni ting nht l Aten. Ranh gii gia Trung b
v Nam b l eo t Coranh. Nam b l mt bn o hnh bn
tay 4 ngn gi l bn o Plpned. y c nhiu ng
bng rng v ph nhiu, rt thun li cho vic trng trt.
Vng b bin pha ng ca bn o Ban Cng khc khy
to nn nhiu vnh v nhiu hi cng, rt thun li cho vic pht
trin hng hi. Cc o trn b bin gi tr thnh nhng trm
ngh chn cho cc thuyn i li t Hy Lp n Tiu v Bc
Phi, trong ln nht l o Crt pha Nam bn o. Trong
khi , bin gi li nh mt ci h ln m sng im gi nh

nn cng to iu kin thun li cho ngh i bin trong iu kin

k thut ch to tu thuyn cn th s.
Cn Tiu l mt vng giu c v l chic cu ni lin Hy
Lp vi cc nc phng ng c i c nn vn minh pht
trin sm.
iu kin a l gip cho Hy Lp c i tr thnh
nc c nn cng thng nghip pht trin, ng thi c th tip
thu nh hng ca nn vn minh c i ca phng ng.
C dn Hy Lp c i bao gm nhiu tc ngi: ngi
ling ch yu c tr bc bn o Ban Cng v mt phn
Trung b (ng bng Bxi); ngi Ining ng bng ttch,
vng ven bin pha Ty Tiu ; ngi Akng vng Bc bn
o Plpned v ngi ning Bc bn o Plpned,
o Crt v cc o khc pha Nam bin gi.
b) S lc lch s Hy Lp c i
Lch s Hy Lp c i c th chia thnh cc thi k sau y:
Thi k vn ha Crt - Myxen.
Thi k Hme.
Thi k thnh bang.
Thi k Maknia.
- Vn ho Crt - Myxen v thi Hme.
T sm, vng bin gi m trung tm l o Crt v vng
Myxen bn o Plnned tng tn ti nhng nn vn
minh rc r. Nhng mi n thp k 70 ca th k XIX v sau,
nh cc cuc khai qut kho c hc, ngi ta mi bit c
tng i c th cc nn vn minh .
Ti Crt v Myxen ngi ta tm thy nhng cung in,
thnh quch v nhiu hin vt khc trong c c ch vit. Nn
vn minh Crt tn ti trong khong 18 th k, t u thin k III

n th k XII TCN. Ch nhn ca nn vn ha Myxen l ngi

Akng. Thi k huy hong nht ca vn ha Myxen l t th k
XVI - XII TCN. Trn c s cng c ng thau, Crt v Myxen
xy dng nhng nh nc tng i hng mnh. T nm
1194 - 1184 TCN, Myxen tn cng thnh Troa tiu v
tiu dit quc gia ny. Sau cuc chin tranh ny 80 nm tc l
n cui th k XII TCN, ngi ring vi v kh bng st t
pha Bc trn xung tiu dit cc quc gia Myxen v Crt.
Thi k Crt - Myxen kt thc.
Tip theo thi Myxen l thi Hme (th k XI - IX TCN).
S d gi nh vy l v lch s Hy Lp trong giai on ny c
phn nh trong hai tp s thi Ilit v ix ca Hme.
Ni dung ca Ilit v ix ni v cuc chin tranh gia Hy
Lp v thnh Troa xy ra cui thi Myxen, nhng cht liu ca
cuc sng hin thc m tc gi s dng xy dng tc phm
nh tnh hnh sinh hot, phong tc tp qun, quan h x hi v.v...
th thuc thi k t th k XI - IX TCN.
X hi Hy Lp thi Hme khng phi l s pht trin tip
tc x hi c nh nc thi Crt-Myxen m l giai on cui ca
x hi nguyn thy. Lc by gi, s phn ha giu ngho tuy
din ra r rt, nhng nh nc cha ra i.
- Thi k thnh bang (th k VIII - IV TCN).
y l thi k quan trng nht trong lch s Hy Lp c i.
Do s pht trin ca cc ngnh kinh t v s phn ha giai cp,
n th k VIII TCN, Hy Lp mt ln na li xut hin nhiu
nh nc nh. Nhng nh nc ny u c mt thnh ph lm
trung tm nn gi l nhng thnh bang.

Trong s cc thnh bang Hy Lp, quan trng nht l thnh

bang Xpc v thnh bang Aten, v y l hai lc lng hng
mnh nht lm nng ct cho lch s Hy Lp c i.
Thnh bang Xpc pha Nam bn o Plpned, l mt
thnh bang bo th v chnh tr, lc hu v kinh t v vn ha
nhng li l mt thnh bang hng mnh v qun s. Vi u th
y, Xpc bt cc thnh bang ln cn tr thnh ch hu ca mnh
v n 530 TCN th lp thnh mt ng minh do Xpc cm u
gi l ng minh Plpned nhm mc ch ginh quyn b
ch Hy Lp.
Thnh bang Aten min Trung Hy Lp. y ch yu l mt
vng i ni, khng thun tin i vi vic sn xut nng
nghip, nhng li c nhiu khong sn v hi cng tt nn cng
thng nghip c iu kin pht trin.
Thnh bang Aten thnh lp vo th k VIII TCN. Khi mi ra
i, tnh cht dn ch ca nh nc Aten cn hn ch, nhng do
s u tranh khng ngng ca qun chng, tri qua nhiu ln ci
cch, Aten tr thnh thnh bang c ch chnh tr dn ch nht
Hy Lp c i. Tuy vy ch l ch dn ch ch n, v
khong 4/5 dn c Aten l n l v ngoi kiu khng c
hng quyn dn ch.
Trn c s nn kinh t cng thng nghip v ch dn
ch, vn ha Aten pht trin rt rc r. Cc thnh tu v mi
mt ca vn ha Aten l b phn quan trng nht trong nn vn
ha Hy Lp c i.
Trong khi Aten ang bc vo thi k pht trin thun li
th n th k V TCN, Hy Lp phi tin hnh mt cuc chin
tranh chng li s xm lc ca Ba T. Nm 490 TCN, qun Ba
T b ln cnh ng Maratng, mt a im cch Aten hn

42km v pha ng. Tuy lc lng so snh rt chnh lch,

nhng qun Hy Lp m ch yu l qun Aten ginh c
thng li rt oanh lit.(*) n nm 479 TCN qun Ba T hon
ton tht bi phi rt v nc.
Sau khi nh thng Ba T, Aten bc vo thi k cng
thnh nht trong lch s ca mnh. Nm 478 TCN, Aten li ko
c gn 200 thnh bang, thnh lp mt ng minh gi l ng
minh lt.
Do ng li chnh tr v kinh t khc nhau, nm 431 TCN,
gia hai ng minh Plpned v ng minh lt xy ra
mt cuc chin tranh gi l chin tranh Plpned. Sau 27
nm, n nm 404 TCN, Aten hon ton tht bi phi k hip
c u hng.
S thit lp quyn b ch Hy Lp v cuc chinh phc
phng ng ca Maknia.
Sau chin tranh Plpned, Hy Lp li din ra mt cuc
u tranh mi ginh quyn b ch nhng khng c thnh
bang no mnh thng nht Hy Lp di quyn ca mnh.
Trong khi , pha Bc Hy Lp, nc Maknia ang
pht trin nhanh chng. Nm 337 TCN, nh ginh c mt
chin thng c tnh cht quyt nh, vua Maknia l Philip II
triu tp mt hi ngh ton Hy Lp. Trong hi ngh ny,
Maknia c giao quyn ch huy qun i ton Hy Lp
tn cng Ba T. Nh vy v hnh thc, cc thnh bang Hy Lp
vn c c lp nhng thc cht bin thnh ch hu ca
Maknia.
Trong khi Maknia ang gp rt chun b tn cng Ba T
th nm 336 TCN, Philip II b git cht. Con trai ng l
Alchxngr mi 20 tui ln ngi. Nm 334 TCN,

Alchxngr bt u em qun sang tn cng Ba T, n nm

328 TCN th hon ton tiu dit quc rng ln ny. Nm 327
TCN, qun Maknia nh chim vng Punjp ca n
nhng tip gp nhiu kh khn nn phi rt lui. Nm 325
TCN, qun Maknia v n Babilon, thnh ph ny c
chn lm kinh ca quc do Alchxngr thnh lp.
Nm 323 TCN, Alchxngr b cht t ngt. Sau cc
tng lnh khng ngng nh nhau tranh ginh quyn binh.
Do vy sang th k III TCN, quc Maknia chia thnh 3
nc ln:
Maknia v Hy Lp do dng di ca tng Antign thng
tr.
Xini do tng Xlct thng tr.
Ai Cp do dng di ca tng Ptlm thng tr.
Ngoi ra cn c mt s nc nh khc nh Pcgam, Rt,
Pacti, Bctria.
Trong thi k y, pha Ty, La M ang tr thnh mt
quc hng mnh v ang c mu chinh phc khu vc pha
ng a Trung Hi. Nm 168 TCN, Maknia b La M tiu
dit. Nm 146 TCN, Hy Lp b nhp vo quc La M.
Sau , cc vng quc khc do ngi Maknia lp nn
phng ng ln lt cng b La M thn tnh. Nhng quc gia
ny n thi cn i c gi l nhng nc Hy Lp ha v thi
k tn ti ca nhng quc gia c gi l "thi k Hy Lp
ha".
-----------------* bo tin thng trn, mt chin s Aten l Philipit chy mt mch
t Maratng v Aten. Khi va v n qung trng Hi ngh cng dn,

anh ch kp ku ln: "Hi ngi Aten, hy vui mng ln, chng ta

thng" ri ng ln ra cht.
Do s tch , trong i hi lempch ln th I t chc nm 1896
Aten, ngi ta bt u a vo mt mn in kinh mi l mn chy
Maratng vi di bng qung ng Philipit chy (42,195 km).

2. a l c dn v s lc lch s La M c i
a) a l v c dn
La M (Rma) l tn ca mt quc gia c i m ni pht
nguyn l bn o (Italia).
y l mt bn o di v hp Nam u hnh chic ng
vn ra a Trung Hi, din tch khong 300.000 km2, pha Bc
c dy ni Anp ngn cch vi chu u, pha Nam c o
Xixin, pha Ty c o Cocx v o Xacenh.
c nhiu ng bng mu m v nhiu ng c thun tin
cho vic chn nui gia sc. c nhiu kim loi nh ng, ch,
st,... ch to cng c sn xut v v kh. B bin pha ng

khng thun tin cho thuyn b i li nhng b bin pha Nam

c nhiu vnh v cng tt, do c quan h sm vi Hy Lp.
Bn o ln gp 5 ln bn o Hy Lp nhng n khng b
chia ct thnh nhng vng bit lp nh Hy Lp m l mt n v
a l thun li cho s thng nht v lnh th v chnh tr. Sau
khi lm ch bn o , La M cn xm chim bn ngoi lp
thnh mt quc rng ln bao gm t ai ca ba chu u, ,
Phi nm bao quanh a Trung Hi.
C dn ch yu v cng l thnh phn c dn c mt sm
nht bn o gi l ngi (Italotes). Trong , b phn
sng vng Latium gi l ngi Latinh. V sau, mt nhnh ca
ngi Latinh dng ln thnh La M trn b sng Tibr, t
h c gi l ngi La M.
Ngoi ra, cn c ngi Gloa, ngi truxc, ngi Hy
Lp. Ngi Gloa c tr min Bc cc bn o, ngi
truc min Bc v min Trung, cn ngi Hy Lp th cc
thnh ph ven bin pha Nam v o Xixin.
b) S lc lch s La M c i.
Lch s La M c i c th chia thnh hai thi k ln l
thi k cng ha v thi k dn ch.
- Thi k cng ha.
S thnh lp ch cng ha.
Theo truyn thuyt, thnh La M (Rma) do vua Romulus
xy dng nm 753 TCN, do tn ca ng c dng t tn
cho thnh ny. S thc nh nc La M ra i vo gia th k
VI TCN, do cuc ci cch ca vua Xecviut Tuliut. Khi mi
thnh lp, nh nc La M gm c Vua, Vin Nguyn lo v
i hi nhn dn. Vo khong nm 510 TCN, ngi La M ni
dy khi ngha lt vua Tccanh kiu ngo. T chnh quyn

thnh vic ca dn (res publica), do vy ch nh nc mi

gi l Respublica tc l ch cng ha. B my nh nc thi
k ny bn cnh Vin Nguyn lo v i hi nhn dn l hai c
quan chp chnh c quyn ngang nhau, nhim k l mt nm.
Tuy ch cng ha c thit lp nhng s cch bit
gia qu tc v bnh dn vn rt ln. V vy bnh dn u
tranh vi qu tc trong hai trm nm i gii quyt cc yu
cu ca h. Kt qu, bnh dn c tha mn cc yu cu nh
bnh dn c c quan Bo dn bnh vc quyn li cho
mnh, c chia rung t, c kt hn vi qu tc, c lm
quan chp chnh, bnh dn nu ph sn cng khng bin thnh
n l v.v... Thng li ca bnh dn lm cho ch cng ha
qu tc ca La M c dn ch ha thm mt bc so vi
trc.
+ S thnh lp quc La M.
Khi mi thnh lp, La M ch l mt thnh bang nh min
Trung bn o . T th k IV TCN, La M khng ngng xm
lc ra bn ngoi, v hn mt th k sau, La M chinh phc
c ton b bn o .
Tip La M mun pht trin th lc sang pha Ty a
Trung Hi, nhng y La M gp phi mt i th hng
mnh, l Cctagi.
Cctagi l mt quc rng ln bao gm vng b bin
Bc Phi, min ng Ty Ban Nha, min Nam x Gl, bn o
Xcenh, o Cocx ( gn Tuyrt, th nc Tuynidi ngy
nay).
Do mu thun vi nhau trong mu bnh chng th lc
m u tin l cuc ng o Xixin, t nm 264 - 146
TCN, trong vng gn 120 nm, gia La M v Cactagi xy

ra ba ln chin tranh rt c lit, ngi La M gi l cuc chin

tranh Punch. Kt qu, n nm 146 TCN, La M ginh c
thng li hon ton. Ton b t ai ca Cctagi tr thnh lnh
th ca La M.
Trong qu trnh y, ginh quyn b ch khu vc pha
ng a Trung Hi, La M nhiu ln tn cng Maknia,
Xiri. Kt qu, n gia th k II TCN, Maknia b bin thnh
mt tnh ca La M. Sang th k I TCN, c vng t ai b
ng a Trung Hi cng b La M chim. Cui cng, n nm
30 TCN, Ai Cp cng b nhp vo bn La M. Th l La M
tr thnh quc rng mnh mng, a Trung Hi thnh mt
ci h nm gn trong lnh th ca quc.

Do chin tranh khng ngng ginh c thng li, s t

binh bt c rt nhiu. Tnh hnh lm cho ch n l pht
trin mnh m, dn s n l nhiu hn dn s nng dn v lao
ng ca n l gi vai tr quan trng nht trong cc ngnh kinh

t. Tuy vy n l li l giai cp b p bc bc lt v cng tn

bo, nn h khng ngng ni dy u tranh, trong tiu biu
nht l cuc khi ngha Xpactact, n ra t nm 73-71 TCN.
Chnh s u tranh ca giai cp n l l mt nguyn nhn rt
quan trng lm cho La M cng ln su vo cuc khng hong
v mi mt.
- Thi k qun ch.
- Qu trnh chuyn bin ch cng ha sang ch qun
ch.
T th k I TCN, ch cng ha La M dn dn b ch
c ti thay th. Do bt ng vi nhau trong vic gii quyt
nhng vn ca t nc, cc phe phi trong giai cp ch n
La M to iu kin cho cc tng lnh nhy ln v i chnh
tr.
Ngi ginh c quyn c ti u tin l Xila. Nm 82
TCN, Xila tuyn b lm c ti sut i nhng n nm 79 TCN
v m nng phi t chc v n nm 78 TCN th cht.
Sau khi n p cuc khi ngha Xpactact, La M xut
hin chnh quyn tay ba ln th nht. l Cratxt, Pomp v
Xda. Nm 54 TCN Crtxt b t trn trong khi nh nhau
phng ng. Pomp tm cch tr kh Xda c chim chnh
quyn nhng b tht bi phi chy sang pha ng. Ngay nm
(48 TCN), Xda truy kch Pomp tn Ai Cp. Ti y, ng gip
cng cha Clpt ginh c ngi vua, do ng li trong
cung nh Ai Cp hn na nm. Nm 45 TCN, sau khi nh bi
mi th lc chng i phng ng, Xda ko on qun
chin thng tr v v tr thnh ngi ng u nh nc La M,
nhng n nm 44 TCN th b m st.

Sau khi Xda cht t lu, nm 43 TCN, La M li xut

hin chnh quyn tay ba ln th hai. l Antnit, Lpit v
ctaviant. Chng bao lu Lpit b tc quyn lc, Antnit
kt hn vi n hong Clpt, do vy ton b quyn hnh La
M thuc v ctaviant. Nm 30 TCN, ctaviant tuyn chin
vi Clpt. B tht bi, Antnit v Clpt phi t t.
Nm 29 TCN, ctaviant tr v La M v tr thnh k
thng tr duy nht ca ton quc. Mc du cha xng hong
nhng ng c tn lm nguyn th, c dng danh hiu
gt (Auguste) ngha l ng ch tn v c tng nhiu danh
hiu cao qu khc. Nh vy, ctaviant thc cht tr thnh
mt hong v La M tuy vn khoc ci o ngoi ca ch
cng ha nhng thc cht chuyn sang ch qun ch
chuyn ch.
+ S suy vong ca quc La M.
n thi qun ch, ch n l La M ngy cng khng
hong trm trng. khc phc tnh trng , giai cp a ch
ch n phi thay i cch bc lt: h em rung t chia cho
ngi lao ng nng nghip thu a t. Vic dn ti s ra
i ca mt tng lp x hi mi gi l l nng - tin thn ca
nng n thi trung i sau ny.
n th k III, cng thng nghip pht trin mt thi cng
nhanh chng suy sp, c dn thnh th gim st, thnh th tr
nn iu tn, mi lin h kinh t gia cc ni ca quc khng
cn cht ch na. Trong hon cnh , do min ng nh s
lin h vi cc nc phng ng, kinh t cn c th pht trin
thun li hn min Ty, nn nm 330, hong Cnxtantint
ri sang Cnxtantinpl pha ng. Nm 395, hong
Tdit chia quc thnh hai nc: quc ng La M

ng Cnxtantinpl v quc Ty La M ng La
M.
Trong khi La M ang suy yu nhanh chng nh vy th n
th k IV, ngi Gicmanh bao gm cc tc Ty gt, ng gt,
Vngan, Phrng, ngl - Xcxng, Bucgng, di c t
vo lnh th ca quc La M. Lc by gi, h ang sng
trong x hi nguyn thy nn ngi La M gi h l "Mantc".
Sang th k V, mt s b lc Gicmanh thnh lp cc vng
quc ca mnh trn t ai ca Ty La M.
n thp k 70 ca th k V, quc Ty La M ch cn li
mt vng nh b m , chnh quyn thc t nm trong tay
cc tng lnh ngi Gicmanh. Nm 476, th lnh qun nh
thu ngi Gicmanh l acr (Odoacre) lt hong
cui cng ca quc Ty La M l Rmult guxtul ri t
xng lm hong . S kin nh du s dit vong ca
quc Ty La M, ng thi nh du s chm dt ch chim
hu n l.
Cn quc ng La M th vn tip tc tn ti v i dn
vo con ng phong kin ha v thng c gi l quc
Bidantium. n nm 1453, ng La M b Th Nh K tiu dit.
II - NHNG THNH TU CH YU CA VN MINH
HY-LA C I
Hy Lp v La M l hai quc gia ring bit do cc tc khc
nhau lp nn. Mi n th k II TCN, Hy Lp mi b La M
chinh phc, nhng trc rt lu, La M tip thu nhiu
thnh tu vn minh ca Hy Lp. Sau khi Hy Lp b nhp vo
quc La M, nh hng ca vn minh Hy Lp i vi La M
cng mnh m hn na. Chnh nh th La M Hratit ni:

"Ngi Hy Lp b ngi La M chinh phc, nhng ngi b

chinh phc y li chinh phc tr li k i chinh phc mnh. Vn
hc ngh thut Hy Lp trn sang t Latinh hoang d...". V vy
vn minh Hy Lp v La M c cng mt phong cch v thng
c gi chung l vn minh Hy-La.
Nn vn minh Hy-La pht trin rt ton din v mi mt u
c nhng thnh tu rc r, trong quan trng nht l cc lnh
vc vn hc, ngh thut, s hc, khoa hc t nhin, trit hc.
1. Vn hc
Nn vn hc Hy Lp bao gm ba b phn ch yu v c lin
quan cht ch vi nhau l thn thoi, th v kch.
a) Thn thoi
Hy Lp, trong giai on t
th k VIII-VI TCN, nhn dn
sng to ra mt kho tng thn thoi
rt phong ph, bao gm nhng
truyn v khai thin lp a, v cc
thn thuc cc lnh vc i sng
x hi, v cc anh hng dng s.
n th k VIII TCN, cng vi s
pht trin ca gia nh ph quyn,
cc thn c sp xp li thnh
mt h thng c tn ti trt t.
Theo tc phm Gia ph cc thn ca Hdit, nh th
Hy Lp sng vo th k VIII TCN th u tin ch c Cat
(Chaos) l mt khi hn mang m mt, ri Cat sinh ra thn
t Gaia, ri sinh ra thn i tnh Ert. Gaia sinh ra Urant
tc l tri, c nhn cch ha. Urant li ly Gaia lm

v, sinh c 12 thn gm 6 nam v 6 n, gi chung l thn

tc Titant. Trong s cc thn y, Crnt ly Ra ri
sinh ra cc thn. Ngi con t ca Crt v Ra l Dt
lt cha mnh v tr thnh cha t ca cc thn. Dt c
nhiu v nh Hra, mt v sinh c nhiu con nh
Atna, Apl, Aphrt... Mt ngi anh em con ch, con
bc vi thn Dt l thn Prmt dng t st nn thnh
ngi ri ly trm la l rn ca thn th rn Hphaixtt
em n cho loi ngi. Do vy Dt sai Hphaixtt xing
Prmt ni Ccad v cho mt con diu hu m l gan
ca chng. V sau Prmt c thn Hraclt, con ca
thn Dt gii thot. Do cng lao , trong thn thoi Hy
Lp, Prmt c coi l k sng to nn vn minh ca
nhn loi.
Bn cnh h thng cc thn , ngi Hy Lp c i cn
sng to ra cc thn bo h cc ngnh ngh v cc lnh vc khc
trong cuc sng. V d:
mt l ha thn ca t v l n thn ca ngh nng.
inixt l thn ca ngh trng nho v ngh lm ru nho.
Apl l thn nh sng v ngh thut.
tecp l thn m nhc.
Tali l thn hi kch.
Plimni l thn th tr tnh.
Urani l thn thin vn.
Cli l thn lch s v.v...
Nh vy thn thoi Hy Lp phn nh nguyn vng ca nhn
dn trong vic gii thch v u tranh vi t nhin, ng thi
phn nh cuc sng lao ng v hot ng x hi. Do c to
nn t thc t cuc sng, cc thn ca Hy Lp khng phi l

nhng lc lng xa vi, c quyn uy tuyt i v ng s nh

cc thn phng ng m l nhng hnh tng rt gn gi vi
con ngi. Thn ca Hy Lp c i cn c tnh cm yu ght vui
bun, thm ch cng c u im khuyt im nh c khi th rng
lng, c khi th hp hi, cng a tnh ghen tung v.v...
V d thn Dt l v thn cao nht, c nhiu v nhng
cn ln v c quan h vi nhiu n thn khc. N thn tnh
yu v sc p Aphrit kt hn vi thn th rn
Hphaixtt chn tht, nhng khng chung thy vi chng
m ngoi tnh vi thn chin tranh Art, con trai ca Dt v
Hra. Thn th rn dng li st chp bt c qu
tang. Sau , Aphrit ly Art v sinh dc 5 con. Ngoi
ra Aphrit cn c nhng mi tnh vi thn ru nho
inixt, vi thn thng nghip Hcmt.
Thn thoi Hy Lp c nh hng rt quan trng i vi nn
vn hc ngh thut Hy Lp, v n cung cp mt kho ti v
ngun nh hng cho th, kch, iu khc v hi ha ca Hy
Lp c i.
Ngi La M hu nh tip thu hon ton kho tng thn
thoi v h thng cc thn ca Hy Lp. Ch c mt iu khc l
ngi La M t li tn cho cc v thn .
V d:
Thn Dt ca Hy Lp tr thnh thn Giupite ca La M.
Thn Hra, v thn Dt thnh thn Giunng v ca
Giupite.
Thn mte, thn ngh nng ca Hy Lp tr thnh thn
Xrt, thn ng cc, thn bo v ma mng ca La M.
Thn Aphrit, thn sc p v tnh yu ca Hy Lp thnh
thn Vnt ca La M.

Thn Pdidng, thn bin ca Hy Lp thnh thn Nptun

ca La M.
Thn Hcmt, thn bun bn ca Hy Lp thnh thn
Mcquya ca La M.
Thn Hraclt ca Hy Lp, biu tng ca sc mnh thnh
thn Hccun ca La M v.v...
b) Th.
Ni v th ca ca Hy Lp c i trc ht phi k n hai
tp s thi ni ting: Ilit v ix. Tng truyn rng tc gi ca
hai tc phm ny l Hme, mt nh th m sinh mt thnh ph
thuc Tiu vo khong gia th k IX TCN. Tuy nhin cc vn
nh tc gi, qu hng ca tc gi, thi gian sng tc tp
th... u cha c xc nh. Chnh v th ngay t thi c i,
Hy Lp c 7 thnh ph tranh nhau ci vinh d l qu hng
ca Hme.
ti ca Ilit v Oix u khai thc t cuc chin tranh
gia cc quc gia Hy Lp vi thnh Troa Tiu .
Nguyn l vo u th k th XII TCN, v mun chim ca
ci ca thnh Troa, vua Mixen Hy Lp tn cng Troa.
Cuc chin tranh ny ko di 10 nm (1194 - 1184 TCN), kt
qu l Troa b tht bi, thnh Troa b hy dit.
Tuy s thc lch s l nh vy, nhng theo th Hme,
nguyn nhn ca cuc chin tranh ny c gn lin vi
nhng huyn thoi rt dim l.
Trong tic ci ca n thn Ttt v Pl, vua ca
Tetxali t chc thin nh, cc thn u c mi ti d.
Ring n thn bt ha Irt khng c mi. Tc gin v vic
, Irt nm vo gia bn tic mt qu to bng vng
trn c dng ch: "Tng ngi p nht".

Ba n thn Hra, Atna v Aphrit tranh nhau danh

hiu ngi p nht v n nh thn Dt phn x. Dt bo
h i gp chng trai p nht chu l Part, con th hai
ca Priam vua ca Troa. Khi gp Part, Aphrit ha s
gip Part ly c Hlen, ngi ph n p nht chu u
nu x cho mnh thng cuc. Part tha mn yu cu ca
Aphrit. Gi li ha, Aphrit cho Part mn chic tht
lng ca mnh. y l chic tht lng nu ai tht vo mnh
th s lm cho ngi mnh thch yu mnh say m. Nh vy
Part ly c Hlen em v thnh Troa. Nhng Hlen
lc by gi l v ca Mnlt, vua ca Xpc. V vy
Mnlt nh anh mnh l Agamennng, vua ca Mixen
tn cng thnh Troa cu v.
Tri qua 10 nm, qun Hy Lp vy nh thnh Troa
khng c kt qu. Trong mt trn chin u, qun Hy Lp
bt c c Cridit, con gi ca ngi coi vic t thn
Apl ri dnh cho Agamennng. ng gi chuc con gi
khng c nn xin thn Apl trng tr qun Hy Lp. Bnh
dch ging xung. Sau khi c nghe ng gi tin tri ni
r nguyn nhn, qun Hy Lp buc phi tr Cridit.
Agamennng khng mun chu thit, tc c Cridit m
trc thng cho Asin.
V vic lm sai tri ca Agamennng, Asin tc gin
khng chu tham chin, qun Hy Lp b tht bi, ngi bn
thn ca Asin l Patrcl b t trn. V thng bn Asin
phi tham gia chin u tr th cho Patrcl. Kt qu,
Asin git cht Hcto, con vua Priam ca Troa ri buc
xc Hcto di c xe ko khp chin trng v quanh m
ca Patrcl.

Tp Ilit di 15.683 cu, ch yu miu t giai on gay go

nht tc l nm th 10 ca cuc chin tranh y.
Tp ix di 12.110 cu miu t cnh tr v ca qun Hy
Lp. Sau chin thng qun Troa, vua ix (cn c tn l
Ulix) phi tri qua 10 nm y gian nan nguy him mi v n
qu hng ca mnh l o Itc v c gp li ngi v chung
thy mt lng ch i sut 20 nm l Pnlp.
Hai tp Ilit v ix khng nhng l hai tc phm quan
trng trong kho tng vn hc th gii m cn l nhng tc phm
c gi tr v lch s. Chnh nhng t liu cha ng trong hai tp
th ny gip cc nh s hc khi phc mt thi k lch s gi
l thi k Hme.
Tip theo Hme l nh th Hdit vi cc tp th Gia ph
cc thn, Lao ng v ngy thng. Trong tp th th hai, tc gi
ni ln s ph sn ca nng dn di s thng tr ca tng lp
qu tc, ca ngi cuc sng lao ng, "khng c th lao ng no
l nhc nh, ch c n khng ngi ri l xu xa", ng thi
c kt nhiu kinh nghim lao ng.
n th k VII, VI TCN, th tr tnh bt u xut hin. Cc
thi s tiu biu l Part, Acsilct, Xlng, Tnt, Xaph,
Panha, Anacrng...
Acsilct c coi l ngi t c s cho th tr tnh Hy
Lp. ng phi sng trong ngho tng li b bt hnh trong tnh
yu nn th ng m v su no chua cht, v sau th chuyn
sang ca ngi cc lc th ca cuc sng.
n n s Xaph, th tr tnh Hy Lp t n trnh rt
iu luyn. Xaph c gi l "nng th th mi" ca th ca
Hy Lp sau chn nng th trong thn thoi v th ca b du dng

uyn chuyn li c ct cch phong nh thanh tao v thng

m v bun v phn ln ti u c tnh cht thng cm.
V d, trong bi th "Tng n thn sc p", tc gi
cu xin n thn gip mnh thot khi s kh no c toi
nguyn trong tnh yu:
Hi Aphrit, lnh n ca thn Dt,
Ngi l v n thn y tr tu.
Vi ni u bun, con cu xin ngi
Hy cu vt con, cu vt con thot khi bun au.

Trn khng trung ca mt t m u

Ngi ng chin xa vn vt bay xung
Mt con b cu bay trn chin xa
Du chin xa bay qua cc tng my
Trong chc lt ngi xung y
Bn mi ngi n n ci bt h
Ngi hi ti v sao au kh?
V sao mt ti m l khn cu?

Ngi bo ti: "hy ni i khng cn giu gim.

Con yu ai? Ai lm con kh no?
Hi Xaph, con thn yu ca ta!
Chng lnh lng ? Chng s yu nng chy
Chng t chi ? Chng s n tm con.
Chng khng hn con ? Chng s quay tr li
V cng nng nn tm i mi ca con".
Anacrng cng l mt nh th tr tnh ln. Th ca ng
ch yu ca ngi sc p, tnh yu v hoan lc, tuy nhin ng rt

ght tin ti, v theo ng l lc lng ph hoi hi ha ca

cuc sng:
V n m khng c anh em.
V n m ngi thn khng ha mc,
V n m sinh ra chin tranh st pht.
V li, ng s nht l
Chng ta, nhng ngi thng yu ln nhau
Cng v n m sinh ra th ght.
Nh th tr tnh cui cng l Panha (522 - 422 TCN). ng
l i biu ca vn hc qu tc. Th ca ng ch yu ca ngi i
sng ho phng xa hoa ca gii qu tc, tn dng nhng k
thng cuc trong i hi in kinh lempch.
Th tr tnh ca Hy Lp c nh hng ln i vi th ca
ca phng Ty sau ny v phong cch sng tc cng nh hnh
thc v t c s cho mt hnh thc vn ngh mi Hy Lp l
kch.
Ngoi th tr tnh Hy Lp c mt s nh th cn sng tc
v ch chnh tr, trong , bi Hnh khc ca Tict ca ngi
s anh dng ca ngi Xpc c coi l mu mc ca loi th
ca chin u.
Ngi La M vn t sm chu nh hng ca vn ha
Hy Lp. c bit sau khi nh chim thnh ph Tarent ca Hy
Lp trn bn o vo nm 272 TCN, La M bt u tip xc
vi vn hc Hy Lp, do chu nhiu nh hng ca vn hc
Hy Lp.
Vn hc La M cng bao gm nhiu th loi nh s thi, th
tr tnh, th tro phng, vn xui, kch.
Thi cng ha, La M c nhiu thi s v nh son kch, v
d, Anrnict dch ix ra ting La tinh, Nvit vit s thi

Cuc chin tranh Punch, Catult sng tc nhiu bi th tr

tnh.
Ni v tnh yu ca ng vi nng Clia, em quan bo
dn Cit, nh th vit:
Anh va gin va yu,
C th em s hi v sao anh nh vy
Anh chng bit nhng anh cm thy
au kh v cng v va gin va yu.
Thi k pht trin nht ca th ca La M l thi k thng tr
ca ctaviant. phc v cho ch chnh tr ca ctaviant,
nhm tao n Mxen c thnh lp. Mxen l mt ngi thn
cn ca ctaviant, l Mnh Thng Qun ca La M ng
ra bo tr cc thi nhn vn s. Trong nhm ny c nhng nh th
ni ting nh Vicgilit, Hratit, viit.
Vicgilit (70 - 19 TCN) l nh th ln nht ca La M,
sinh ra trong mt gia nh nng dn kh gi min Bc .
Tc phm u tin, ng thi l tc phm lm ng bt u
c ting tm l tp Nhng bi ca ca ngi chn nui. Vi
nhng bi th rt p, tc phm ny c Mxen ch , v qua
Mxen, c ctaviant ch .
Tc phm tip theo l Khuyn nng. Tc phm ny c
sng tc th theo mun ca Mxen. Mc ch chnh tr ca tc
phm l tuyn truyn cho s pht trin nng nghip b ni
chin lm cho suy tn.
Tp th ny c bn phn: Phn 1, ni v nng nghip.
Phn 2, ni v ngh trng vn. Phn 3, ni v ngh chn
nui ong. Tc gi b ra 7 nm hon thnh tp th
ny. Th nhng ng c n p xng ng:
ctaviant rt thch tp Khuyn nng, n ni, nm 31

TCN, sau khi nh bi Antnit Hy Lp tr v, ng

nghe ngm bi th ny trong 14 ngy lin.
Vi nhng tc phm trn, thin ti th ca ca Vicgilit
c xc nhn. Nhng tc phm u t nht lm ng tr thnh
ngi sao sng nht trong s cc nh th La M l nit (Eneide).
l mt tp th t s gm 12 bi th. Vicgilit sng tc
tp th ny trong 10 nm, nhng cho n khi ng cht, tc phm
ny vn cha hon thnh. Hn na, ng dn li sau khi ng
cht th hy tp th ny, nhng ctaviant ra lnh cng b
tp th v gi nguyn vn bn nh khi ng b cht bt ng.
V ch , kt cu, tnh tit, ngn ng ca tp th nit u
phng theo s thi Hme. Mc ch ca tc phm l ca ngi s
anh dng ca nhn dn La M v dng h ctaviant.
Ni dung ca tp s thi nit nh sau:
Thnh Troa b qun Hy Lp thiu hy. n mang xc
cha mnh cng vi mt s c dn thnh Troa sng st chy
sang t . Nhng khi on thuyn sp n ni th v thn
Giunng ght ngi Troa nn ni ging bo, on thuyn
b git sang Cctagi. y, n c n hong ing
ga chng n cn n tip. Cuc gp g thi bng ln
ngn la yu ng trong tri tim c n ca nng ing
ga ba. Th nhng s phn bt n phi t bit nng
sang thnh lp mt vng quc mi. Trong cn au
kh giy v, ing t st bng thanh kim do n tng.
n n Xixin v ti y, chng mai tng cha mnh. Tip
, nh c mt nh n tin tri a ng, n xung m
ph gp cha v c cha cho bit mt trong nhng
ngi thuc dng di ca chng l gt (tc ctaviant) s
to ra thi i hong kim cho th gii v lp nn mt

quc rng ln m bin gii ko di n tn n . n ,

ngi Troa c vua Latinh vui mng n nhn, hn na
cn ha g con gi ca mnh l Lavini cho n. Nhng
trc Lavini c ha g cho vua Tucnt ca ngi
Rutun, v vy chin tranh gia ngi Troa v c dn a
phng n ra. Kt qu n ginh c thng li... Tp
th n y b b d.
Qua nit, Vicgilit ca ngi s phn vinh ca La M
di thi thng tr ca ctaviant, khng nh s mnh ca
ngi La M l thng tr c th gii.
Vi nit, tn tui ca Vicgilit tr thnh bt h. Ngay
lc sinh thi ng c mi ngi knh trng. Tng truyn
rng, khi ng xut hin nh ht, khn gi ng dy v tay
hoan nghnh nhit lit. Cng chnh v vy, sau ny, n thi
phc hng, trong tc phm Thn khc ca ant, Vicgilit
c chn lm ngi dn ng cho nh th i xem a ngc v
tnh th.
Hratit (65 - 8 TCN), vn l con mt ngi n l c gii
phng, c nhn mt mnh t Nam . ng tng c
sang hc ti Aten, chu nh hng su sc ca trit hc v th
tr tnh Hy Lp. V sau, vi t cch l quan Bo dn, ng tham
gia qun i, nhng trong mt trn chin u, v s cht, ng
vt thun, chy trn khi chin trng. Mnh t ca ng b tch
thu, bn thn ng phi sng lu vong ngoi t . Sau khi c
n x, ng mi tr v La M lm mt vin th k. Nhng bi th
u tin ca ng lm cho Mxen ch nn c Mxen mi
ra nhp nhm tao n Mxen v c Mxen tng mt trang
vin nh.

Tc phm tiu biu nht ca ng l tp Th ca ngi gm

103 bi th. Tp th ny th hin ch ngha nhn o, ng
thi cng th hin thi ca ng i vi cuc sng l ch
ngha hng lc. Hn na, n Hratit, vn lut th ting
Latinh t n ch hon m. nh gi s nghip th ca ca
mnh i vi i sau, Hratit vit bi Bia k nim, trong
c cu:
Ti dng ln mt ci bia k nim
So vi ng cn vng bn hn,
V cng cao hn kim t thp ca quc vng...
Ngoi ra, Hratit cn c nhng ng gp quan trng v l
lun th ca v ngh thut kch. c bit qua bi "Ngh thut
th", ng tng kt l lun m hc ca Hy Lp m ch yu l
da vo kin ca Arixtt.
viit (43 TCN - 17 CN) xut thn trong mt gia nh k s
giu c. Sau khi hon thnh vic hc tp, ng i du lch Hy
Lp v Tiu . Tuy mng lm quan khng c thc hin
nhng nh c ngi v xut thn qu phi ca mnh, ng c
tip xc vi gii thng lu ca La M.
Hot ng vn hc ca viit chia lm ba thi k.
Thi k th nht: bao gm cc tp th ni v yu ng tnh
i thm ch c mt s mang tnh cht sc tnh dm dc qu
phng tng. Cc tc phm tiu biu ca thi k ny l:
Tnh ca (3 tp).
N anh hng: Tp th tnh ca cc n anh hng trong thn
thoi gi ngi yu ca h.
Ngh thut yu ng: Phng php quyn r ngi yu.
Thi k th hai: Trong thi k ny, thi nhn ngy cng tr
nn nghim tc, hn na ctaviant khng thch li vn y sc

tnh ca ng, v vy ng chuyn hng sng tc. Cc tc

phm thi k ny l:
Cc ngy l: ni v cc ngy l v ngun gc ca n.
Bin hnh l tc phm xut sc nht ca ng, gm 15
chng. Ni dung ni v s bin i t ngi thnh cy ci,
thnh ng vt v phi sinh vt theo thn thoi. Kt thc tp th
l ni v Xda bin thnh ngi sao theo truyn thuyt lc by
gi.
Trong tp th ny c nhiu truyn th v nh:
- Con trai ca mt tri yu cu cha giao xe nga la
cho mnh qun l nhng v thiu kinh nghim nn sut na
th t chy c tri t.
- Nh iu khc yu bc tng c gi bng ng voi ca
mnh.
- Bay ln tri ln u tin bng i cnh do mnh ch
to v.v...
Tp th Bin hnh nu ra c nhng hnh tng phong
ph, sinh ng biu hin tr tu v c tng tng tuyt vi ca
tc gi. Chnh v vy, ngay t khi viit cn sng, tc phm
ny rt ni ting.
Thi k th ba: nm 8 CN, theo mnh lnh ca ctaviant,
viit b y n vng Hc Hi. Nguyn nhn ca vic i y
ny ti nay cha r. Cn c theo mt vi iu do viit l ra
c th on rng viit c lin quan n nhng chuyn tnh vi
chu gi ca ctaviant. C ny t nm 7 CN b trc xut ra
khi La M.
Trong cn tuyt vng, viit t bn tho ca tp
Bin hnh. Tuy vy, nguyn tc ca tp th ny nh c cc

bn sao truyn nhau lc by gi, nn tc phm vn c

gi li.
Sau khi b i y, bn thn ng, v con v b bn u
xin ctaviant n x cho ng nhng khng c, v vy ng
phi ch lu y cho ti khi cht.
Trong thi k ny ng c vit hai tp th: Nhng bi
th bun v Th v kinh. Tuy trong nhng tp th ny cng
c nhng bi hay nh: m cui cng La M, Cnh ging
bo trn ng i y v.v... nhng ni chung trong thi k
ny, cnh lu y lm ti nng ca ng gim st nhiu.
Mc d vy viit vn l nh th c a v cao trong cc
thi nhn La M.
c) Kch
Ngh thut kch ca Hy Lp bt ngun t cc hnh thc ca
ma ha trang trong cc ngy l hi, nht l l hi thn Ru
nho inixt. Trong nhng ngy l hi ny, ngi ta ma ht
ha trang, khoc da cu, eo mt n din li nhng s tch trong
thn thoi. Lc u ch c nhng i ng ca ht nhng bi ca
ngi thn Ru, sau thm mt din vin ht , nh vy bt u
c i p. C s ca kch bt u xut hin.
Sau khi hnh thc kch ra i, ngi ta xy dng nhng
sn khu ngoi tri rt ln, v d sn khu Aten cha c
17.000 ngi, sn khu Mgalplit ( trung tm bn o
Plpned) cha c 44.000 ngi. ng thi chnh quyn
thng t chc nhng cuc thi din kch, c thi k cn pht tin
cho cng dn mua v xem kch, do ngh thut kch cng pht
trin.
Kch Hy Lp c hai loi: bi kch v hi kch. Nhng nh
son kch tiu biu nht l Etsin, Xphcl v ript.

Etsin (525 - 426 TCN) xut thn trong mt gia nh qu tc,

ng tng tham gia cuc khng chin chng Ba T. Mc du
t th k VI TCN, Aten trnh din v bi kch u tin,
nhng thng thng ngi ta cho rng chnh Etsin mi tht s l
ngi sng lp bi kch Hy Lp.
Etsin sng tc 70 v kch nhng ch c 5 v truyn n
ngy nay. Hu ht tc phm ca ng u ly ti trong thn
thoi Hy Lp, nhng cht liu ca tc phm li l tnh hnh x
hi ng thi. Ch t tng ca bi kch Etsin l vn s
phn, l yu t chi phi khng th cng c. Nhng v
kch tiu biu ca ng l rext, Prmt.
Ni dung ch yu ca v rext l:
Vua Agt l Atrt phm mt ti ln: y lm cho em
mnh l Tyext n tht con mnh nu chn. S d Atrt
lm nh vy l v Tyext d d v ca Atrt.
Con ca Atrt l Agamennng c v l
Clytaemnextra li c quan h m mui vi con ca Tyext
l Egixt. Khi Agamennng thnh Troa quay v th b v
git cht bo th v Agamennng git cht con gi ca th
l Iphiginia. Nhng Clytaemnextra v tnh nhn li b con
trai mnh l rext git cht bo th cho cha.
Sau , trong phn n Thn ging phc, rext b a
ra xt x ta n do n thn Atna t chc. Kt qu rext
c trng n.
V kch Prmt gm ba phn: Prmt trm la,
Prmt b xing v Prmt c tha. Nay ch cn phn
th hai ni dung nh sau:
Prmt ly la ca thn Dt ban cho ngi trn, b
thn Dt ng inh vo vch ni Ccad v b thn th rn

Hphaixtt dng ba st nh vo ngc nhng thn

Prmt vn khng khut phc.
Etsin khng nhng l ngi sng tc kch bn u tin, ng
thi cng l o din v l ngi ci tin o c nh b tr cnh
sn khu, trang tr cch bay, lm ting sm st, dng mt n
v.v... Do ng c mnh danh l "ngi cha ca kch Hy
Lp".
Xphcl (497 - 406 TCN) l ngi c mnh danh l
"Hme ca ngh thut kch" v tc phm ca ng phn nh
thi i hong kim ca Hy Lp - thi Priclt.
Cng nh Etsin, cc v kch ca ng cng thng xoy
quanh quan nim v s phn, nhng ng kt hp s phn vi
vic ca ngi ti nng ca con ngi. Tng truyn rng
Xphcl sng tc 123 v bi kch, nhng truyn li ngy nay
ch cn 7 v. Ngoi ra cn c mt v kch tro phng.
Trong s cc v kch cn li ca Xphcl, ni ting nht l
v p lm vua. V kch ny da theo truyn thuyt v p,
con vua Lait v hong hu Gicaxta Tpb.
Ni dung nh sau:
Lait c thn enph bo mng cho bit sau ny
con trai ca ng ta s git cha v ly m. V vy khi Lait v
Gicaxta sinh ra p, Lait bn sai ngi di thng bn
chn ca a b v em vt vo ni. Ngi chn sc vt
ca vua Coranh thy a b tn tt bn thng hi em v
cho ch. Vua Coranh gi a b li trong cung nui nng
v nhn a b lm con. Sau p li c thn enph
bo cho bit s ca chng l git cha ri ly m. S hi
trc s phn y, chng b nh ra i t gi b m nui m
chng tng l b m . Trn ng, chng ng phi mt

ngi l mt, do ci nhau v chng nh tay git cht

ngi . Ngi chnh l Lait, cha ca chng.
Chng n Tpb v tr li c my cu ca con
Xphanh, tr c mi ha cho thnh Tpb, do cm
n chng, nhn dn lp chng ln lm vua. Th l p
tr thnh ch nhn ca cung in cha chng v ly hong
hu ca vua trc tc l m chng. Sau 15 nm, p c
4 con, chng mi bit c s tht au lng y, do m
p t st, p gc ln vai m, ly kim t m vo mt
mnh khi thy mi ngi trn i na. Sau ng gi
m ny lang thang phiu bt v b lng tm giy v. Cui
cng, ng cng vi c con gi Angtign v sng trn ni
Clnt ngoi Aten.
Nh vy ch ca kch Xphcl l con ngi khng th
trnh c s phn nhng con ngi trong kch ca ng l con
ngi c trch nhim vi sai lm ca mnh.
ript (480 - 406 TCN) son 92 v kch, nay ch cn li
18 v bi kch hon chnh v 1 v hi kch. Kch ca ript cng
xoy vo ch s phn, nhng s phn y khng ng nht
vi th lc thn linh hoc mt th lc tru tng tn ti ngoi
loi ngi nh Etsin v Xphcl m l kt qu ca s thi thc
tnh cm, s u tranh gia tnh cm cao thng v thp hn.
Chnh v th, c th ni ript l ngi sng to ra kch tm l x
hi, l bc tin bi v l ngi thy ca Schxpia. V kch tiu
biu nht ca ript l v M.
Ni dung nh sau:
Nng M b chng rung b yu mt ngi con
gi tr p. V ghen, M th phi git chng, ngi yu
ca chng v hai a con ca mnh vi chng bo th.

M b giy v bi nhng tnh cm mu thun: mt bn l

lng ghen tung v s th ght vi tt c nhng g thuc v
ngi chng ph bc, mt bn l tnh thng su sc i
vi con. M ni:
...Khi m hai a con khng cn na
M sng cuc i cay ng kh au
Cc con s sang mt th gii khc, v cn u
i mt ng yu nhn m na!

Ny con sen, ta khng th. Thi i ta khng th

Ta b hn m mu. Ta s em l tr i xa
Vic g phi dng s bt hnh ca chng lm kh b
chng?
V nh th s tng gp i s bt hnh ca ta
Ta quyt khng! Hy ct i hi lng tn nhn.
Nhng ngay lc , lng cm gin v cn ghen li ni
ln. M in cung, mun t tay git cht con mnh:
Chng n phi cht, nu l tt yu
Th th ta, k cho chng cuc i
S t tay ta git cht chng.
Tt c u do s phn khin xui.

i! Chc cc con c tt lnh

Nhng l th gii bn kia.
Cha cc con cp mt hnh phc ca cc con...
S cm phn chi phi u c tnh to. l ci ngun s
bt hnh ln ca ngi i.

Trn y l ba nh son kch tiu biu ca Hy Lp c i,

trong , ript l ngi c nh hng ln nht i vi loi hnh
vn hc ny ca th gii.
Bn cnh bi kch l ch yu, Hy Lp c i cn c hi
kch.
Hi kch ting Hy Lp l Komoidia gm hai ch l Komos
ngha l du hnh cung hoan v oide ngha l ht. Nh vy
komoidia ngha l va du hnh vui nhn va ht. V sau, qua gia
cng, xut hin mt loi vn hc mi l hi kch.
ti ca hi kch thng l nhng chuyn lt vt trong
cuc sng hng ngy. Khi trnh din th cch dng t, t cu,
chia mn, bi cnh... u t do hn bi kch nhiu. V vy ph n
v tr con khng c xem hi kch.
Nh sng tc hi kch tiu biu ca Hy Lp c i l
Arixtphan (450 - 388 TCN). ng sng tc 44 v hi kch,
nay cn 11 v, trong c cc v: Nhng k s, n ong b v,
n chim, n nhi.
V kch n nhi vit v cuc tranh ci gia hai nh
vit kch ni ting l Etsin v ript. Hai ng ci nhau n
o lm cho thn Ru inixt phi ku ln rng: "Cc
nh bi kch ci nhau nh nhng ngi bn hng, chng cn
ra th thng g c". Thi ca Arixtphan l ng v pha
Etsin bo th v khng ng tnh vi phi cch tn ript.
La M cc nh th Anrnict, Nvit, Ennit, Plantt,
Trexit, cng l nhng nh son bi kch v hi kch. Nm 240
TCN, La M bt u din kch. Anrnict l ngi u tin
c giao nhim v chun b kch bn cho cc bui biu din y.
T , cc nh son kch La M thng dch bi kch v hi kch
Hy Lp, ng thi phng theo kch Hy Lp son nhng v

kch lch s ca La M hoc ci bin cc v kch Hy Lp thnh

cc v kch La M.

2. S hc
a) S hc Hy Lp
Trc kia ngi ta bit c lch s xa xa ca Hy Lp ch
yu nh truyn thuyt v s thi. n th k V TCN, Hy Lp mi
chnh thc c lch s thnh vn.
Nhng nh s hc ni ting ca Hy Lp l Hrt, Tuxit,
Xnphn. Hrt (484 - 425 TCN) l nh s hc u tin ca
Hy Lp, l ngi c gi l "ngi cha ca nn s hc phng
Ty". ng vn l ngi ngoi kiu n ng c Aten. vit
s, ng i du lch nhiu ni, sang tn Ai Cp, Babilon, Tiu
. Mc ch vit s ca ng l " cho cng lao ca con ngi
khng b phai nht trong k c ca chng ta".
Tc phm ca Hrt gm c 9 quyn, vit v lch s Hy
Lp v cc nc phng ng nh Atxiri, Babilon, Ai Cp,
nhng trong quan trng nht l b "Lch s ca chin tranh
Hy Lp - Ba T". Trong tc phm ny ng chng minh tnh

cht chnh ngha ca cuc khng chin chng Ba T ca Hy Lp

v ht sc ca ngi nhng chin cng oanh lit ca ngi Hy Lp
Maratng, Tcmpin.
Tuy nhin, tc phm ca Hrt cn hn ch ch l ng
ghi chp tt c nhng chuyn ng c nghe k li, thm ch
c khi cn t to ra s kin lch s. Mc du vy, tc phm ca
ng vn ng c trn trng v n c nhiu ti liu lch s qu
gi, v bn thn ng vn xng ng vi t cch l ngi t nn
mng cho nn s hc phng Ty.
Tuxit (460 - 395 TCN) cng l mt nh s hc c v tr
quan trng ca Hy Lp c i. Nm 431 TCN, khi cuc chin
tranh Plpned bng n, ng l mt nh ch huy qun s trong
qun i Aten. V vy bn thn ng tng thy thng li cng
nh tht bi ca Aten. Bng nhng iu mt thy tai nghe v
bng vic iu tra nghin cu nghim tc, ng vit tc phm
Cuc chin tranh Plpned nhm mc ch cho i sau
"bit r rng v qu kh".
Nu nh Hrt l ngi u tin t nn mng cho s hc
phng Ty th Tuxit l ngi u tin phng Ty vit
v s mt cch nghim tc. ng ni: "Ti khng ng vi
nhim v ca mnh l ghi chp li ci ti bit khi bt gp ln u
hay l ci m ti c th gi thit c, m ch ghi chp nhng s
kin m chnh ti mc kch hay l ci m ti nghe ngi khc
sau khi nghin cu chnh xc n mt chng mc no
tng s kin ring bit".
ng cn ch ph phn nhn nh cc s kin lch s v
gii thch cc s kin bng bi cnh ca n nh iu kin t
nhin, iu kin vt cht, ch x hi... ng thi ng cho
rng tc phm lch s phi c tc dng gio dc. ng ni: "Phi

ging cao ngn uc lch s ln hng dn loi ngi ang

d dm con ng i".
Do phng php chp s ca ng cn thn nh vy nn tc
phm ca ng c gi tr rt qu bu, ng nh ng ni, ng vit
s "khng phi mong c mt ting khen nht thi m l
to thnh mt kho ti liu mun i qu bu ca loi ngi".
D nh ca Tuxit l vit ton b cuc chin tranh
Plpned, nhng ng ch vit n nm 411 TCN tc l nm
20 ca cuc chin tranh(*) th ci cht ca ng lm tc phm
b b d.
Xnphn (430 - 359 TCN) xut thn t mt gia nh giu
c Aten. Trong s cc tc phm ca ng, quyn "Lch s Hy
Lp" l quan trng nht. vit tip lch s Hy Lp m Tuxit
ang b d, Xnphn ghi thm nhng s kin xy ra t nm
411 - 362 TCN, tuy mong mun k tc s nghip ca Tuxiit
nhng v phng php kho cu cng nh v bt php,
Xnphn km xa Tuxit.
Ngoi lch s Hy Lp, Xnphn cn c mt s tc phm
khc nh Nn chnh tr ca Xpc, Hi c v Xcrt, v.v... Tuy
tc phm ca Xnphn c nhiu hn ch nhng trong ghi
li nhng t liu qu gi.
b) S hc La M
T khong gia th k V TCN, La M c nhng ti liu
tng t nh lch s bin nin gi l Nin i k (Annales),
nhng nn s hc tht s ca La M n cui th k III TCN mi
xut hin, v ngi c coi l nh s hc u tin ca La M
cng l nh son kch Nvit. ng tham gia cuc chin tranh
Punch ln th nht, nh ng vit tp s thi Cuc chin
tranh Punch, nhng tc phm ny ch cn mt s on m thi.

Ngi u tin vit lch s La M bng vn xui l Phabit

(sinh nm 254 TCN). ng vit lch s La M t thi thn thoi
cho n thi k ca ng. Ngn ng ng s dng vit tc phm
ny l ting Hy Lp, iu chng t rng lc by gi vn xui
La M cha xut hin.
Ngi u tin dng vn xui Latinh vit s l Catng
(234 - 149 TCN). Tc phm ca ng nhan l Ngun gc, gm
7 chng, trong 3 chng u ghi chp cc truyn thuyt ca
Hy Lp v cc a phng khc ni v La M. Cc chng tip
theo vit lch s La M cho ti thi k ca ng. Phng php
vit s ca ng l khng theo nin i m trnh by theo vn .
V vy c th coi ng l nh s hc thc s u tin ca La M.
Tc phm ca ng nay ch cn mt s on.
T Catng v sau, La M c nhiu nh s hc xut sc,
Plibit, Titt Livit, Taxitt, Plutc.
Plibit (205 - 125 TCN) l ngi Hy Lp, b a sang La
M lm con tin. Tc phm ca ng l b Thng s gm 40
quvn vit v lch s Hy Lp, La M v cc nc pha ng a
Trung Hi t nm 264 - 146 TCN. Trong tc phm ca mnh,
ng c thc ch n tc dng gio dc ca s hc i vi
cuc sng. ng ni: "S hc l mt th trit hc ly s vic tht
dy ngi i". Ngy nay tc phm ca Plibit khng cn
gi li c y .
Titt Livit (59 TCN - 17 CN) l nh s hc xut sc ca La
M trong thi k tr v ca ctaviant. Tc phm s hc ln nht
ca ng l "Lch s La M t khi xy thnh ti nay". Sch ny
gm 142 chng, trnh by lch s La M t u n nm 9
TCN.
c im ca phng php s hc ca Livit l:

- Nu cao ch ngha yu nc trong vic vit s, cao

qu kh vinh quang ca La M, ca ngi s anh dng ca
nhn dn La M.
- Ch n tc dng gio dc ca s hc: nhn mnh
cc phong tc tt dp ngy xa, em nhng tp qun tt p
y so snh vi hin tng i phong bi tc lc by gi.
Tc phm ca Livit nay ch cn li 35 chng, trong c
gi tr ln l 10 chng u, v nh phn ny m i sau bit
c lch s lin tc ca La M.
Taxitt sng vo cui th k I u th k II. Tc phm ca
ng l Lch s bin nin vit v lch s thi k u ca quc
La M. Trong tc phm ny, tc gi vch trn s thi nt ca
chnh th chuyn ch La M.
Plutc, ngi Hy Lp, sng cng thi vi Taxitt. Tc
phm quan trng ca ng l Tiu s so snh, trong ng so
snh tng i mt cc danh nhn Hy Lp v La M.
Phng php s hc ca ng l lm cho c gi c th
tm thy nhng ch ng hc tp v nhng ch ng trnh
trong cc truyn k ca ng. Khi nh gi con ngi ng
cho rng khng phi da vo a v x hi m phi da vo
phm cht v hnh ng ca h. Chnh v vy, trong tc
phm ca mnh ng cao Xpactact, th lnh ca phong
tro khi ngha ca n l La M.
Tc phm ca Plutc vit theo th truyn k va c gi tr s
hc va c gi tr vn hc.
Nhng thnh tu ni trn ca s hc Hy Lp v La M
gp phn quan trng vo s pht trin ca nn s hc th gii.
--------------------------*Chin tranh Plpned ko di 27 nm, t 431 - 404 TCN.

3. Ngh thut
Ngh thut Hy Lp v La M bao gm ba mt ch yu l
kin trc, iu khc, hi ha.
Lc u vo khong th k VIII, VII TCN, ngi Hy Lp
cng hc tp ngh thut c ca ngi Ai Cp v ca ngi Crt.
Nhng n th k V, IV TCN, do nhng iu kin v kinh t x
hi chi phi, ngh thut Hy Lp khc phc c tnh cht
tng trng, ch ngha, cng thc, vn ti ch ngha hin thc
v t c nhng thnh tu v cng rc r.

a) Kin trc
Trong cc thnh bang Hy Lp, Aten l ni c nhiu cng
trnh kin trc tiu biu: n miu, rp ht, sn vn ng...
Trong cc cng trnh y tiu biu nht, p nht l n
Pctnng xy dng vo thi Priclt (th k VI CN). Ngi

n ny xy bng trng, xung quanh c hnh lang c 46

ct trn trang tr rt p. Trn c bc tng di 276m c
nhng bc ph iu da theo cc ti thn thoi v sinh
hot x hi ca Aten lc by gi. Trong n c tng n
thn Atna, v thn ph h ca Aten.
n Pctnng c xy dng di s ch o k thut
ca kin trc s Ichtint v nh iu khc Phiit. Trc
th k th XVII, ngi n ny cn c bo ton tng i
hon chnh, nhng n cui th k XVII, trong thi chin
tranh gia Th Nh K v Vnxia, ngi n ny b cp i
rt nhiu hin vt. Nhng cng trnh iu khc cn li b
Engin (ngi Anh) nht nhnh a v vin Bo tng
i Britn Lun n.
Ngoi Aten, cc ni khc cng
c nhng cng trnh kin trc p
nh n thn Dt lempi, cc n
th mt s thnh ph Hy Lp trn
o Xixin.
Thnh tu v kin trc ca La
M li cng rc r. V mt ny,
ngi La M c rt nhiu sng
to. Cc cng trnh kin trc ca La
M bao gm tng thnh, n miu, cung in, rp ht, khi
hon mn, ct k nim, cu ng, ng dn nc, Nhng cng
trnh ny t thi cng ha c, nhng c bit pht trin t
thi ctavit. Chnh ctaviant t ho ni rng ng bin
La M bng gch thnh La M bng cm thch.
Trong s cc cng trnh kin trc La M ni ting nht l
n Pngtnng, rp ht, cc khi hon mn.

n Pngtnng bt u xy dng t thi gt. n

xy hnh trn, mi trn, ht sc m quan v hng v.
Nh ht hnh trn xy xong nm 80, chu vi khong 400
mt, cha c 50.000 ngi. Pha ngoi nh ht c 3 tng,
mi tng c 80 ct kiu Hy Lp, gia hai ct c vm trn.
Khi nh ht ny xy xong, y t chc "L hi 100
ngy". Nm 106, y cn t chc l hi ko di 123 ngy.
Trong nhng l hi ny thng c cc tr ua xe, u th,
ngi u vi th, hi chin (nh ht c dn nc vo
thnh h).
Cc khi hon mn do cc hong La M xy n
mng chin thng, cng xy theo kiu ca vm. i sau
nh mi cng trng ca mnh, hong Tragian (92 - 117)
xy mt ct tr cao 27m. Trn tr c bc ph iu di
n 200m, trn phn nh cuc chin tranh chinh phc
ngi axi ng u.

b) iu khc
Ngh thut iu khc Hy Lp n th k V TCN c nhiu
kit tc gn lin vi tn tui nhng ngh s ti nng nh Mirng,
Phiit, Pliclt.

Mirng chuyn m t ngi ang vn ng m tc phm

thnh cng nht l lc s nm a st.
Phiit khng nhng l nh iu khc m cn l mt kin
trc s, mt nh c tng v mt nh trang tr. Chnh ng
ch o vic trang hong m thut Aten. c bit ng ni ting
th gii nh cc pho tng n thn Atna - nh tng ng
Atna, tng Atna ng trinh t trong n Pngtnng. Pho
tng ny tc bng g khm vng v ng voi, cao 12m, tay phi
cm tng thn thng li, tay tri chng vo ci thun.
Ngoi ra, Phiit cn c cc tng "Ngi ch huy chin
u" t qung trng Aten, tng thn Dt khm vng v
ng n lempi.
Tt c nhng tc phm trn nay khng cn na, ch da vo
ti liu ghi chp v s bt chc ca ngi i sau m bit.
Pliclt sng ng thi vi Phiit. Ti nng ca ng th
hin ch m t rt tinh vi v chnh xc c th con ngi,
nhng tc phm ni ting ca ng l: "Ngi cm do", "N
chin s Amadng b thng", c bit l tng thn Hra khm
vng v ng.
Ngh thut iu khc La M cng mt phong cch vi ngh
thut iu khc Hy Lp. Ch yu th hin hai mt: tng v
ph iu.
trang sc, ng ph, qung trng, n miu, La M
to rt nhiu tng. Tng ca gt c dng khp ni.
Cc bc ph iu thng khc trn cc ct tr k nim chin
thng ca cc hong v trn vm cc khi hon mn. Ni
dung cc bc ph iu thng m t nhng s tch lch s, v d
trn vm khi hon mn ca hong Titt (79 - 81) khc cnh
on qun thng trn tr v, cc binh lnh mang theo chin li

phm ly c trong n miu Girudalem. Trn cc ct tr

ca Tragian c nhng hnh v m t cuc chin tranh vi ngi
axi.

c) Hi ha
Ngh thut hi ha ca Hy Lp v La M rt p, nhng
tic rng cc tc phm v lnh vc ny truyn li n ngy nay
rt t. Nhng ha s tiu biu ca Hy Lp c i l Plinht
(Polygnote), Aplo (Apollodore). Tc phm ca Plinht cn
li n ngy nay ch l mt s hnh trang tr trn gm m thi.
Tuy vy, l nhng mu mc m ngi i sau thng bt
chc. Cn Aplo th tng truyn chnh ng l ngi
sng tc ra lut sng ti v vin cn trong hi ha.
Cc tc phm hi ha ca La M c i cn c gi li
ch yu l cc bch ha, trn v phong cnh, cc cng trnh

kin trc, trang sc, tnh vt... Cn chn dung ngi tuy cng
c nhng rt t. c bit vng sa mc Arp gi li c
my bc chn dung v bng mu trn g rt p. l hnh ca
ngi cht dng t ln mt ca xc p.
4. Khoa hc t nhin
V khoa hc t nhin, Hy Lp c i c nhng cng hin
quan trng v cc mt Ton hc, Thin vn hc, Vt l hc, Y
hc v.v... Nhng thnh tu y gn lin vi tn tui nhiu nh
khoa hc ni ting nh Talt, Pitago, clt, csimt, Arixtc,
ratxten...
a) Talt (Thales, th k VII - VI TCN) qu Mil, mt thnh
bang Hy Lp Tiu . ng du lch nhiu ni, do tip
thu c cc thnh tu ca Babilon v Ai Cp. Pht minh quan
trng nht ca Talt l t l thc. Da vo cng thc y ng
tnh c chiu cao ca Kim t thp bng cch o bng ca n.
Talt cn l mt nh thin vn hc. ng tnh trc c
ngy nht thc, nm 585 TCN, ng tuyn b vi mi ngi n
ngy 28-5-558 s c nht thc, qu nhin ng nh vy. Tuy
nhin, ng nhn thc sai v tri t v ng cho rng tri t
ni trn nc, vm tri hnh bn cu p trn mt t.
b) Pitago (Pythagoras, khong 580 - 500 TCN) qu o
Xamt trn bin gi, ng cng i du lch nhiu nc
phng ng, tip thu c nhiu thnh tu Ton hc ca
nhng nc ny. Trn c s ng pht trin thnh nh l
mang tn ng v quan h gia ba cnh ca tam gic vung. ng
cn phn bit cc loi s chn, s l v s khng chia ht.

V thin vn hc, Pitago tin b hn Talt. ng nhn

thc c qu t hnh cu v chuyn ng theo qu o nht
nh.
c) clt (Euclid, khong 330 - 275 TCN) l ngi ng u
cc nh Ton hc Alchxngri. Trn c s tng kt cc thnh
tu nghin cu ca ngi trc, ng son thnh sch Ton hc
s ng, l c s ca mn Hnh hc, trong cha ng nh
clt ni ting.
d) Acsimt (Archimede, 287 - 212 TCN) qu Xiraquyd,
mt thnh bang Hy Lp o Xirin. V Ton hc, ng tnh
c s pi bng mt tr s nm gia hai s 3

v 3 . l s

pi chnh xc sm nht trong lch s phng Ty. ng cn tm

c cch tnh th tch v din tch ton phn ca nhiu hnh
khi.
V vt l hc, pht minh quan trng nht ca Acsimt l v
mt lc hc, trong c bit nht l nguyn l n by. Vi
nguyn l ny, ngi ta c th dng mt lc nh nng ln mt
vt nng gp nhiu ln. Tng truyn, ng ni mt cu ni
ting: "Hy cho ti mt im ta chc chn, ti c th ct ln c
qu t". Ngoi ra, ng cn c nhiu pht minh khc nh ng
xon c, rng rc, bnh xe rng ca
ng cng pht minh ra mt nguyn l quan trng v thy
lc hc. l tt c mi vt th xung nc u phi chu mt
lc y t di ln trn bng trng lng nc phi chuyn i.
Tng truyn rng vua ca thnh bang Xiraquyd c mt
ci vng min, chp m lm bng vng pha ng. Mt hm
nh vua mi Acsimt n v hi c th bit c t l vng v
ng trong chp m khng. Lc y Acsimt cha tr li c,

nhng sau nh mt ln tm trong b nc ng pht minh

c nguyn l trn v do gii c bi ton ca nh vua.
Vui mng v pht hin , ng ku to: "rca! rca!" ngha l:
"Ta tm ra ri! Ta tm ra ri!".
Da vo cc pht minh trn, Acsimt ch ra my nm
nh qun La M, my phng g bn thuyn qun ch.
ng cn bit s dng gng 6 mt t thuyn ch. H thng
n by c s dng h thy nhng chic thuyn ln ba
tng. Acsimt cn pht minh ra my bm nc ht nc ra
khi thuyn khi thuyn b thng.
Trong cuc chin tranh gia La M v Cctagi, Xiraquyd
lin hip vi Cctagi, v vy nm 212 TCN, khi Xiraquyd b
La M tn ph, qun La M xng vo bt ng khi ng ang v
mt n khoa hc. Trc khi b st hi, ng qut qun gic:
"Chng my mun lm g th lm nhng khng c ph hy
n ca tao".
e) Arixtc (Aristarque, 310 - 230 TCN) qu o Xamt.
ng l ngi u tin nu ra thuyt h thng mt tri. ng
tnh ton kh chnh xc th tch ca mt tri, qu t, mt trng
v khong cch gia cc thin th y.
kin quan trng nht ca ng l khng phi mt tri quay
xung quanh tri t m l tri t t quay xung quanh trc ca
n v quay xung quanh mt tri. Nhng by gi kin ca ng
khng nhng khng c cng nhn m cn b buc ti l
quy ry s ngh ngi ca cc thin thn.
Eratxten (Eratosthene, 284 - 192) qu Xiren, thnh bang
thuc a ca Hy Lp pha Ty Ai Cp, chu Phi. ng l mt
nh khoa hc gii v nhiu lnh vc: Thin vn hc, Ton hc,
Vt l hc, a l hc, Ngn ng hc, S hc. ng ph trch th

vin Alchxngri. Thnh tch khoa hc ni bt ca ng l ng

tnh c di ca vng kinh tuyn tri t l 39.700 km,
v tnh c gc to nn bi hong o v xch o.
n thi La M, v cc lnh vc ny tuy khng pht trin
bng Hy Lp nhng cng c nhng thnh tu quan trng v mt
s nh khoa hc tiu biu.
Nh khoa hc ni ting nht ca La M l Plinit (Plinius,
23 - 79). Tc phm u tin ca ng l Lch s t nhin gm 37
chng. l bn tp hp cc tri thc ca cc ngnh khoa hc
nh Thin vn hc, Vt l hc, a l hc, Nhn loi hc, ng
vt hc, Thc vt hc, Nng hc, Y hc, Luyn kim hc, Hi
ha, iu khc... thi by gi. Do vy, y l mt tc phm
tng t nh b Bch khoa ton th ca La M c i.
Nm 79, ni la Vduyv li hot ng. ng n gn
nghin cu hin tng phun la v b phn thch thiu cht.
Clt Ptlm (Claude Ptlme), l mt nh Thin vn hc,
Ton hc, a l hc ngi Hy Lp sinh trng Ai Cp, sng
vo th k II. Trn c s c kt cc kin thc v thin vn hc
ca Ai Cp, Babilon v Hy Lp, ng son b sch Tng hp Kt cu ton hc (Composition mathmatique), trong , ng
cng cho rng qu t hnh cu, nhng so vi Pitago v Acsimt
th quan im ca ng tht li mt bc v ng cho rng qu t
l trung tm ca v tr. Quan im ny ca Ptlm chi phi
nn thin vn hc chu u trong sut 14 th k, mi n thi
Phc hng, thuyt ny mi b thuyt h thng mt tri ca
Cpcnch nh .
Ptlm cn son sch a l hc (Gographie) gm 8
chng. Trong sch ny Ptlm v mt bn th gii:
Vng Bc cc l Xcnginavi, vng Nam cc l lu vc sng

Nin, pha Ty l Ty Ban Nha, pha ng l Trung Quc, thi

by gi bn ny c xem l rt chnh xc.
V y hc, ngi c suy tn l thy t ca y hc phng
Ty l Hipcrt (Hippocrate, 469 - 377 TCN), mt thy thuc
Hy Lp qu o Ct trn bin gi. ng gii phng y hc
ra khi m tn d oan, cho rng bnh tt do ngoi cnh gy nn,
v vy phi dng cc bin php nh cho ung thuc hoc m x
cha tr. ng ni: "Thuc khng cha c th dng st m
cha, st khng cha c th dng la m cha, la khng
cha c th khng th no cha c na".
Thi Hy Lp ha, vua Philaenph (309 - 246 TCN) thuc
vng triu Pltm Ai Cp l mt ngi hay au m, mun
tm thuc trng sinh bt lo nn tch cc thi hnh chnh sch
khuyn khch s pht trin ca y hc. ng khng nhng gip
cc thy thuc v vt cht m cn cho php m t thi ca
phm nhn nghin cu, do y hc c nhng thnh tu
mi. u th k III TCN, nh gii phu hc Hcrpin
(Hcropile) chng minh rng no l kh quan t duy, cm
gic do h thn kinh truyn t, xem mch mnh yu nhanh
chm c th bit c tnh hnh sc khe. Nh phu thut
Hraclit (Hraclide) thnh Tarentum () bit dng thuc
m khi m bnh nhn. Pht minh ny sau b b qun n mi
nm 1860 mi c p dng li.
n thi La M, i biu xut sc nht v y hc l Claoit
Galnt (131 - u th k III) qu Pcgam (Tiu ), trn c s
tip thu cc thnh tu y hc trc , nht l ca Hipcrt, ng
vit nhiu tc phm li ti sau ny, trong c mt s n
thi trung i c dch thnh ting Arp, Do thi, Latinh. iu
chng t cc tc phm ca ng n thi trung i vn c uy

tn rt ln, v d sch Phng php cha bnh c dng lm

sch gio khoa trong thi gian di.
Tm li, cch y trn di 2.000 nm, nn khoa hc ca
Hy Lp, La M c i c nhng thnh tu rt ln. Nhng
thnh tu y t c s cho s pht trin huy hong ca nn
khoa hc thi cn hin i; ng thi l mt tin quan trng
ca s pht trin ca nn trit hc Hy-La.
5. Trit hc
Hy Lp v La M l qu hng ca nn trit hc phng
Ty. Trn c s ch chim hu n l, i biu cho cc
khuynh hng chnh tr khc nhau, quan im ca cc nh trit
hc Hy-La rt a dng, nhng chung quy cng bao gm hai phi
chnh l trit hc duy vt v trit hc duy tm.
a) Trit hc duy vt
Nh trit hc u tin ca Hy Lp cng l nh ton hc
Talt. Quan im trit hc ca ng l quan im duy vt t pht.
ng cho rng nc l nguyn t c bn ca v tr. Nc lun
lun vn ng nhng trc sau khng thay i v do ha tan
mi vt. Bi vy nc l ngun gc ca v tr v sinh mnh ca
con ngi.
Tip theo Talt, Anaximngr (Anaximandre, 611 547
TCN) qu Mil cng l mt nh trit hc duy vt. ng cho
rng ngun gc ca v tr l v cc. V cc chia thnh hai mt
i lp nh kh v t, nng v lnh, ri kt hp vi nhau phc
tp m hnh thnh mi vt nh t, nc, khng kh, la... ng
thi, ng cho rng v tr khng ngng pht trin, khng ngng
hnh thnh, khng ngng sinh sn ra nhng vt mi. Nh vy,
ng l nh trit hc c quan im bin chng u tin Hy Lp.

Hc tr ca Anaximngr l Anaximen (Anaximene, 585 525 TCN). ng cho rng ngun gc ca vn vt l khng kh.
Mi vt u do s co dn ca khng kh m thnh. Vn vt do
khng kh sinh ra ri li quay v tr thnh khng kh. Cc sinh
vt bao gm ngi, ng vt, thc vt nh th khng kh nn
mi c sc sng v mi vn ng c. Nh vy, mc du cha
chnh xc, nhng quan im trit hc ca Anaximen cng l
quan im ca duy vt bin chng.
Quan im duy vt bin chng y n Hraclit (Hraclite,
540 - 480 TCN) c pht trin thm mt bc. Hraclit qu
Ephed (Tiu ), l mt nh trit hc c i ln ca Hy Lp c
i. ng sng cuc i kh hnh n dt chuyn tm suy ngh.
ng cho rng ngun gc ca vn vt l la. Tuy kin ny
khng ng nhng ci ng qu ca ng l quan im bin
chng tng i ng n. ng nhn thc c rng "u
tranh l ngun gc ca vn vt", v u tranh gia hai mt i
lp l c s ca mi tn ti v t tng. ng thi, vn vt m
mi hin tng, mi s vic trong t nhin v trong x hi lun
lun bin ng. Trong qu trnh vn ng y hai mt i lp dn
dn chuyn ha ln nhau. Trn c s y, ng ni mt cu bt
h: "Ra chn dng nc chy, ct chn ln ri th chn
xung, ch nc y khc trc ri".
Tm li, quan im trit hc ch yu ca Hraclit c th
tm tt trong cu ni sau y ca ng: "V tr cng nh mi vt
khng phi do bt c v thn no sng to ra. Trc kia, hin nay
v sau ny, n l ngn la vnh vin v linh hot thiu t theo
quy lut v cng tt theo quy lut".
Tc phm ca Hraclit l Bn v gii t nhin, tic rng nay
ch cn li mt s on m thi.

n th k V, IV TCN, trn c s tin b ca khoa hc t

nhin, trit hc duy vt cng pht trin thm mt bc nhm
phn tch c s tn ti ca th gii vt cht. Trit hc duy vt
thi k ny gn lin tn tui ca Empcl, Anaxag,
mcrit, piquya...
Empcl (Empdocle 490 - 430 TCN) qu Agrigingt
o Xixin. ng cho rng ngun gc ca v tr khng phi do
n nguyn t sinh ra m l do 4 yu t l t, khng kh, la,
nc to thnh. Trong qu trnh pht trin ca sinh vt th u
tin xut hin thc vt, ri n ng vt ri n con ngi.
Trong qu trnh pht trin y, nhng loi c th thch nghi vi
hon cnh th sinh tn, nhng loi khng thch nghi c th dit
vong.
Empcl b cht v ri xung ni la Etna Xixin.
Anaxago (Anaxagore, 500 - 428 TCN) qu Cladmen.
ng xut thn t gia nh giu c, nhng ng coi thng ph
qu, chu sng ngho kh, ly lm kiu hnh. ng l thy
gio v l bn ca Priclt, ngi ng u nh nc Aten t
nm 443 TCN n nm 429 TCN. Lc u ng c ting tm rt
ln nhng n cui i ng b buc ti ngo mn vi cc thn v
b trc xut khi Aten, ri v tui gi ng b cht ni lu y.
Trn bia m ca ng vit: "Anaxago v i nm trong m, linh
hn ca ng bay ln n ch chn l cao nht".
Quan im trit hc ca ng l v tr do v s nguyn t to
nn. S nguyn t v cng tn li chia thnh nhng nguyn t
mi, do hnh thnh vn vt trong v tr. Nhng s d v tr
hnh thnh, vn vt bin chuyn l do tc ng ca "l tnh v
tr" (nous), m l tnh v tr l "th thun khit v tinh t nht
trong mun vt".

Anaxago cn l nh ton hc v thin vn hc. ng ni rng

nh sng Mt Trng l nhn vt ca Mt Tri. Trn Mt Trng
cng c t v sinh vt.
mcrit (Dmocrite, 460 - 370 TCN) qu Aper vng
Trax, ng l nh trit hc duy vt ln nht ca Hy Lp c i.
ng cn gii v rt nhiu b mn khoa hc khc nh ton, vt l
hc, y hc, thin vn hc, sinh vt hc, ngn ng hc, tm l hc,
gio dc hc... v vy Mc v ngghen coi ng l "b c bch
khoa u tin trong s nhng ngi Hy Lp".
mcrit cho rng nguyn t u tin to thnh vn vt l
nguyn t (atom). Nguyn t l n v nh nht khng th phn
chia c na. Tt c cc nguyn t t xa n nay u ging
nhau nhng khc nhau v hnh dng, khi lng v trt t. Cc
nguyn t u trong "chn khng" v kt hp vi nhau m
sinh ra vn vt.
Tm li, mcrit ni: "Ngun gc ca vn vt l nguyn
t v chn khng", ngay c linh hn cng do cc nguyn t kt
hp vi nhau m to thnh. Nh vy, khng phi l thn m l t
nhin tr thnh c s pht trin ca v tr.
V chnh tr, ng l ngi ng h ch dn ch. ng ni:
"S bt hnh trong cc nc dn ch cn thch hn ci gi l
hnh phc di s thng tr ca ch qun ch, v s t do bao
gi cng tt hn s n dch".
n thi Hy Lp ha, ngi k tha v pht trin hc thuyt
ca mcrit l piquya.
piquya (Epicure, 341 - 270 TCN) qu Samt. Nm 306
TCN, ng n Aten mua mt vn hoa lm ni dy hc.
Tng truyn ng vit 300 tc phm nhng khng c mt tc
phm no truyn li n ngy nay.

piquya cng cho rng v tr l do vt cht to thnh m

phn t nh nht l nguyn t. Nguyn t khng nhng ln b
v hnh dng khc nhau m trng lng cng khc nhau. Tuy
vy ng khng hon ton ph nhn thn, m cho rng thn l
mt thc th hnh phc v bt h. Ch c iu ng cho rng thn
khng h quan tm n cuc sng ca con ngi trn gian.
V nhn thc lun, piquya cho rng cm tnh l ngun gc
tht s ca nhn thc, do vy bn thn cm gic khng c sai
lm. Sai lm l do s gii thch v phn on ca con ngi i
vi cm gic.
V thi chnh tr, ng cho rng nh nc l ngun gc
ca mi s bt hnh v bt mn ca con ngi, v vy ng
khuyn mi ngi nn sng n dt.
K tha trit hc Hy Lp, n th k I TCN, trit hc La M
cng tng i pht trin. Nh trit hc duy vt xut sc nht
ca La M l Lucrtit (98 - 54 TCN).
Tc phm duy nht m ng li l tp th cha hon thnh
Bn v bn cht ca s vt. Quan im trit hc ca ng ch yu
l tha k quan im ca piquya. ng chng li quan im trit
hc ca tn gio, bc b quan nim m tn vo thn thnh, cho
rng con ngi cng nh mun sinh vt khng phi do thn
thnh sinh ra m do nguyn t to thnh.
ng cho rng vt cht c tnh bo ton vnh cu, khng th
b tiu hy hon ton m ch c nhng hin tng tan r ca
nhng vt th m thi. Vt cht li lun lun vn ng theo
nhng quy lut ni ti ca n. Hn v tinh thn ca con ngi
cng l vt cht do nguyn t to thnh. Hn v tinh thn gn
cht vi c th con ngi, khi c th con ngi tan r th hn v
tinh thn cng tan r v tr v trng thi nguyn t.

Lucrtit cng nu ra gi thit v s xut hin loi ngi.

ng cho rng t trng thi ng vt c th pht trin n con
ngi c trnh vn ha cao. Lc u con ngi sng nh by
th hoang, dn dn bit s dng cng c sn xut bng g, v
kim loi. S pht trin ca x hi loi ngi chnh l da trn c
s s tin ha v cng c lao ng y. Nh vy loi ngi t ch
n sng cc hoa qu t nhin n ch bit dng la nu chn
thc n. Gia nh, nh nc khng phi ngay t u c m l
kt qu ca mt giai on pht trin nht nh. Cng vi s pht
trin ca i sng con ngi, ngn ng, khoa hc, ngh thut
cng ra i v pht trin.
Do lp trng chng tn gio ca ng nn v sau gio hi
Kit tuyn b ng l ngi in. H ngn cn nh hng t
tng ca Lucrtit, nn mi n nm 1473 tc phm ca ng
mi c xut bn ln u tin.
b) Trit hc duy tm
Trng phi trit hc duy tm ca Hy Lp v La M c i
cng c nhiu i biu ni ting. H l nhng hc gi thng
minh v c ti hng bin.
chng li phi duy vt, phi duy tm lc u thng xut
hin di hnh thc ngy bin v lp thnh mt trng phi phi ngy bin.
Phng php bin lun ca h l nng v ch ngha hnh
thc v thng thin v li chi ch. Khi tranh lun th t cu
hi lin tip dn i phng n ch b. Tnh cht duy tm
ch yu ca phi ngy bin l cho rng khng c chn l khch
quan m ch c nhn thc ch quan hoc ch ngha tng i m
thi.

i biu u tin ca phi ngy bin l Prtagrt

(Protagoras, 485 - 410 TCN). ng cho rng mi nhn thc u
c tnh cht ch quan. Nhn thc l do cm gic ca con ngi
kt hp vi t nhin m sinh ra, do nhn thc ca mi ngi
mt khc. V vy, ci g m ngi ta nhn thy hp l th s thc
n l hp l - "con ngi l thc o ca mi s vt". Nhng
ng thi, mi s vt u c hai mt, v li c th c hai cch
phn on u hp l. V d, tt bnh i vi ngi m l xu,
nhng i vi thy thuc l tt.
Mt i biu khc ca phi ngy bin l Gocgit (Gorgias,
487 - 380 TCN). ng l mt nh din thuyt, mt nh vn, nh
th xut sc.
ng cho rng "tn ti khng tn ti". Nu c ci g thc s
tn ti chng na th cng khng th dng ngn ng din t
c, v ngn ng khng din t t tng. T ng kt
lun chn l l khng c.
Nh trit hc ngy bin ln nht ca Hy Lp l Xcrt
(Socrate 469 - 399 TCN), con ca mt nh iu khc. ng cho
rng mc ch ca trit hc khng phi l nhn thc t nhin
m l nhn thc bn thn mnh.
V phng php lun, Xcrt phn i vic dy l thuyt,
ch trng ch cn t ra nhng cu hi i phng tr li,
nh vy c th t ti chn l. ng cho rng gio dc thc cht
l "thut b " tc l gio dc gi vai tr gip cho t tng
sinh ra. ng ni bn thn ng khng phi l mt "Ngi hiu
bit" m ch l mt "ngi thch hiu bit".
V chnh tr, ng ch trng vic tr nc khng nn do
nhiu ngi m phi do nhng nh thng thi c ti nng v o

c, ni mt cch khc l do mt s qu tc. Ch trng r

rng l tri vi nguyn tc c bn ca ch dn ch ca Aten.
Nm 399 TCN, Xcrt b a ra xt x Aten v b kt ti
truyn b hc thuyt k quc u c thanh nin v lm hi n
ch dn ch v s tn ti ca quc gia v b x t bng thuc
c.
Sut i Xcrt khng vit mt tc phm no nhng s d
i sau bit c t tng ca ng ch yu nh cc tc phm
ca hc tr ng l Platng.
Arixtt cng cho rng, v mt lgich hc, Xcrt cng c
nhng cng hin nht nh c bit, chnh ng l ngi u tin
nu ra phng php quy np v nh ngha.
Nh trit hc duy tm ln nht ca Hy Lp c i l Platng
(427 - 347 TCN).
ng xut thn t mt gia nh qu tc c quyn th
Aten, l hc tr ca Xcrt. ng ba ln i Xixin
truyn b ch trng chnh tr ca mnh, nhng khng
thnh cng. Khong nm 387 TCN, ng m trng ging
trit hc Aten gi L Acami (Acadmie). Do v sau
phng Ty ch ny c dng ch Hc vin, Vin hn
lm.
Platng vit nhiu tc phm cn truyn ti ngy nay, nhng
quan im ca Platng rt phc tp v thng xuyn mu thun
nn khi qut t tng trit hc ca ng khng n gin.
Ht nhn ca quan im trit hc ca Platng l nim v
linh hn bt dit. nim vnh vin khng i v l mu hnh
ca s vt c bit. V vy th gii thc ti xung quanh chng ta
khng phi l mt th gii chn thc m ch l s phn nh

khng y ca nim hon thin. Ch c nim mi l chn

l.
Nhng ch c nim th cha thnh v tr m cn phi c
mt lc lng tc ng gi l "ng to", "ha cng"
(demiourgos). Ha cng dng nim sp xp li mi s vt
lm cho v tr tr thnh c trt t.
V m hc, Platng cho rng mi s vt c bit ch l s bt
chc nim, m tc phm ngh thut li bt chc s vt c
bit, tc l "bt chc s bt chc" m ci p l chn tht v
hon ho, do ci p thc s l nim m ngh thut khng
th biu t c.
V mt gio dc, Platng ch trng gio dc nn do nh
nc t chc, mc ch ch yu l o to nhng k thng tr.
V chnh tr, Platng rt cm ght ch dn ch. ng cho
rng Aten "bnh dn c t do qu trn", thm ch ch nga
la cng mun lm g th lm khng theo s ch huy ca ch.
Aten, dn t do v n l, cng dn v ngoi kiu, thy gio v
hc tr, ngi nhiu tui v t tui u khng phn bit. Hn
na lc by gi o c tt p khng c cao, ch ngha
li k thnh hnh, s phn ha giu ngho cng trm trng. V
vy, Platng nu ra mt mu hnh nh nc l tng lm thay
i tnh hnh y.
Trong tc phm "Nc cng ha", ng nu ra rng nh
nc l tng do ba tng lp hp thnh:
- Cc nh hin trit l tng lp cm quyn lnh o.
Tng lp ny khng nn c ti sn ring, cng khng nn c
gia nh, v vy d ny sinh lng tham lam v k. Nhng nh
hin trit cm quyn nn sng tp th, nh vy c th trnh
c s lo lng v cuc sng.

- Tng lp th hai l cc chin s. Tng lp ny c

nhim v bo v T quc. H cng khng nn c gia nh v
ti sn.
- Tng lp th ba la s cng dn cn li tc l nng
dn, th th cng, li bun... Tng lp ny c nhim v
cung cp ca ci cho nh nc v cung phng hai tng lp
trn. H c th c gia nh v ti sn ring, nhng cc ngh
nghip u do nh nc qun l.
Con ci ca mi ngi cng thuc v nh nc. Cha
m khng bit con ci, con ci cng khng bit cha m.
Nhng a tr s sinh nu yu ui th git i, cn nhng
a tr khe mnh th em n nh nui tr nui nng.
Cn n l th khng c coi l mt tng lp, nhng
trong nh nc ca Platng vn c n l, hn na Platng
ht sc nhn mnh s phn bit gia ch v n l, ng ni:
"Cn phi bit rng n l vnh vin khng th tr thnh bn
ca ch, v nhng ngi v tch s khng th thnh bn ca
nhng ngi ng n, du rng h cng gi mt chc v
ng knh nh nhau".
V sau Platng cn vit tc phm Php lut, tuy li l c
mm do hn nhng t tng tp quyn v ch cng hu th
khng thay i.
T tng trit hc ca Platng c nh hng rt ln i vi
s pht trin ca ch ngha duy tm phng Ty.
Nh trit hc v i nht ca Hy Lp c i l Arixtt (384 322 TCN).
Arixtt (Aristote) l con ca mt ng y ca vua
Maknia, sinh Xtadia (Stagire) thuc Maknia, l
hc tr ca Platng v l thy gio ca Alchxngr i

. Sau khi Alchxngr ln lm vua, nm 335 TCN ng

n Aten m trng dy hc. Nm 323 TCN, Alchxngr
cht, Aten ni ln phong tro chng Maknia, ng phi
chy khi Aten n o b ri cht .
Arixtt l mt hc gi uyn bc v nhiu lnh vc nh trit
hc, ton hc, vt l hc, sinh vt hc, sinh l hc, y hc, s
hc... c gi l b Bch khoa ton th ca Hy Lp.
V trit hc, ng chu nh hng rt ln ca t tng
mcrt v Platng, nn t tng trit hc ca ng c mt gn
vi ch ngha duy vt nhng cui cng li sa vo ch ngha duy
tm. ng l mt nh trit hc nh nguyn lun.
Mt mt, Arixtt khng nh vt cht tn ti vnh vin - s
vt c th c to nn bi bn nguyn nhn l cht liu, hnh
thc, ng lc v mc ch. Do trong s vt c th, cht liu
v hnh thc khng th tch ri nhau, khng c hnh thc th
khng c cht liu; khng c cht liu th khng c hnh thc;
bi vy tuyt nhin khng c th gii nim ngoi vt cht
thc ti. l ch khc nhau cn bn ca trit hc Arixtt vi
trit hc duy tm ca Platng.
Nhng mt khc ng li cho rng "hnh thc" l nhn t tch
cc nng ng, v nu ra mt loi "hnh thc khng c cht liu,
l "lc thc y u tin" ca mi vt, l l tnh (nous). Theo
Arixtt, l tnh l "t duy ca t duy", l "t duy thun ty", l
"thn tnh" v.v... Nh vy v im ny, Arixtt sa vo ch
ngha duy tm.
V phng php lun, Arixtt c cng lao rt ln trong vic
sng to ra mn lgch hc: dng phng php quy np t kinh
nghim rt ra nguyn l, t nguyn l dng phng php din
dch (tam on lun) rt ra nhng kt lun c bit.

V m hc, Arixtt cho rng tc phm ngh thut khi m

phng s vt c bit nhm mc ch lm cho c trng ca s
vt c biu hin ra.
V gio dc, Arixtt cho rng mc ch ca gio dc l pht
trin l tnh, ng thi ch trng nh nc nn m trng dy
con em qu tc h c pht trin hi ha v thn th, o
c v tr tu.
Ngoi ra, ng cn c nhiu ng gp quan trng v cc mt
khc nh miu t ti 100 loi ng vt v chia ng vt thnh
hai nhm ln l ng vt c xng sng v ng vt khng c
xng sng; phn loi v cc khong vt; chia vn hc thnh
th loi s thi, bi kch, hi kch, chia cc th ch chnh tr thnh
qun ch, c ti, dn ch v.v...
Arixtt li cho i sau trn 150 tc phm v nhiu lnh
vc khoa hc khc nhau. T tng ca ng c nh hng rt ln
v lu di phng Ty.
n thi Hy Lp ha, thuc v trit hc duy tm c hai
trng phi quan trng l phi Xtixit (Stoicisme) v phi Xinit
(Cynisme), c ngi dch l phi Khuyn nho.
Ngi sng lp phi Xtixit l Dnng (Znon), qu o
Sp, sng vo th k IV TCN, n dy hc Aten.(1)
Phi Xtinit chia trit hc lm ba phn: lun l hc, lun l
hc v vt l hc, trong lun l hc chim a v trung tm.
Phi ny cho rng con ngi c hai phn l tm hn v l tnh.
Chnh nh c tm hn v l tnh m con ngi c th quan h vi
ton v tr. Tm hn l cn nguyn ch ng ca s tn ti ca
loi ngi.
Cng nh con ngi, v tr c hai ngun gc l b ng v
ch ng, vt cht v l tnh. L tnh ca v tr l thn, l ngn

la u tin sng to ra sinh mnh. Th gii do n sinh ra s b

n hy dit ri li to ra trng thi mi. S hy dit th gii y
gi l tnh tt nhin ca v tr hoc l "s phn".
Phi Xtixit xng l tng th gii hoc l tng v tr,
cho rng trc l tng v tr, mi dn tc, mi quc gia, mi c
nhn u bnh ng,(2) do dn t do v n l, ngi Hy Lp
v ngoi kiu u bnh ng. H tin tng c th thnh lp mt
x hi l tng, mt quc gia v tr. Ch ngha th gii l im
tin b ca phi ny.
n thi La M, thuc v phi Xtinit c ba nh trit hc l
Xnc, Epchttt v Mcut rlit.
Xnc (Snque, 4-65) l thy hc ca bo cha Nrn.
T tng trit hc ch yu ca ng l vn o c. ng
ch trng con ngi phi c lp v ni tm v yn tnh v tinh
thn.
V quan im chnh tr, ng tha nhn s bnh ng ca mi
ngi k c n l, cng kch s giu c, cao s vui sng
trong cnh thanh bn. Nhng bn thn ng v Nrn ban cho
nhiu ti sn nn khng th c thi dt khot v vn ny.
V sau Nrn bt ng phi cht, ng ct tnh mch t t.
Tc phm ca ng gm c: Bn v nhn t, Bn v phn n,
Bn v s yn tnh ca tinh thn, Bn v cuc sng hnh phc.
pchttt (Epictetus, th k I u th k II) l hc tr ca
Xnc. Khi ng dy hc La M, bn thn hong Tragian
cng nghe ng ging. c im trit hc ca ng l ch ngha
bi quan v lun l c nhn ch ngha.
Mcct rlit (Marchus Orelius, 121 - 180) l hong La
M (161 - 180) nn ng c gi l "nh trit hc trn ngi
bu".

Quan im trit hc ch yu ca ng l: con ngi l do

thn xp t nn con ngi phi lm trn ngha v ca mnh d
phi chu ng mi kh khn v th thch.
Phi trit hc ng ch th hai thi Hy Lp ha l phi
Xinit (phi Khuyn nho).
Ngi c coi l k sng lp phi ny l ngtixten
(Antisthene, 444 - 365 TCN), hc tr ca Xcrt. Phi Xint ny
sinh trong gii tr thc ngho kh cc thnh th ln. H cng
nh Xcrt, khng lm ngh nghip g c, sng rt thiu thn,
coi s ngho kh l mt trit l ca cuc sng. Do h phn
i ti sn, gia nh, lut l, o c, ch n l... Khu hiu
ca h l tr v vi t nhin, tr v vi cuc sng gin d. Do
vy phi ny c nhng ngi t do bt mn vi ch ng
thi v n l nghe theo.
Tuy ngi sng lp ra phi Xint l ngtixten, nhng i
biu ni ting nht li l igien (iogene, 413 - 327 TCN), hc
tr ca ngtixten.
igien sng ht sc kh hnh, ru di, ban ngy i
chn t khp ph, tay chng gy, vai mang b, ban m v
ng trong mt ci thng ru ngoi . ng khinh thng
tt c mi ngi, mi th v t coi s mnh chn chnh ca
mnh l chi phi mi ngi.
Tng truyn c ln Coranh, Alchxngr i
gp igien ang ngi si nng bui sng bn v ng.
Alchxng hi: "Nh trit hc kia, ngi c mun yu cu
ta g khng?" igien lnh lng tr li: "C, xin ngi ng
che mt tri ca ti". Nghe ni, sau Alchxngr v ni
vi nhng ngi thn cn rng: "Nu ta khng phi l
Alchxngr th ta mun lm igien".

Do thi khinh mit i vi mi ngi, mt hm vo

lc gia tra, igien cm mt chic n lng ang thp
sng i gia ng ph ng c ca Aten ni: "Ti ang
i tm mt con ngi". ng mun ni thp uc i gia
ban ngy cng kh tm c mt ngi chn chnh.
----------------------------1. Lp hc ca Dnng m mt hnh lang. Hnh lang ting Hy Lp
l stoa poikile. V vy phi trit hc ca Dnng gi l Stoicisne,
c th dch l phi Hnh lang (doctrine du Portique).
2. T th k I, mt ngi thuc phi Xtixt l Giuact (Judacus)
ni: "Mi ngi sinh ra u bnh ng". n th k XVIII, Rux
(Rousseou) cng ni mt cu tng t.

6. Lut php
a) Lut php ca Hy Lp c i.
Hy Lp c i bao gm rt nhiu thnh bang, trong thnh
bang tiu biu l Aten, v vy v mt lut php tnh hnh Aten

cng tng i tiu biu. iu ng ch l vic ban hnh lut

php Aten thng l kt qu ca s u tranh ca qun chng
v thng gn lin vi nhng ci cch v chnh tr, hin php v
lut racng
Tng truyn rng trng qu trnh ra i ca nh nc,
Td (Thse) tho ra hin php u tin ca Aten. Theo hin
php ny, b my nh nc ca Aten gm c ba b phn ch
yu l Hi ng qu tc, Quan chp chnh v i hi cng dn.
Tuy ngay khi mi thnh lp, nh nc Aten l nh nc
dn ch, nhng tng lp qu tc th tc vn l tng lp c th lc
nht v chnh tr v kinh t. Trong b my nh nc, Hi ng
qu tc c quyn v t php, gim st v quyt nh mi vic
quan trng. V kinh t, thng qua vic cho vay n li, tng lp
qu tc chim c nhiu rung t ca nng dn, ng thi
bin nhiu nng dn hoc v con h thnh n l v n. Tnh hnh
lm cho mu thun x hi Aten ngy cng gay gt. c bit
do s lng on v php lut ca tng lp qu tc, n cui th
k VII TCN, qun chng ni dy u tranh i tng lp qu
tc phi bi b l xt x c on da trn nhng tc l truyn
ming v phi ban hnh lut thnh vn.
Do s u tranh ca qun chng, nm 621 TCN, tng lp
qu tc giao cho quan chp chnh ng thi l racng tho
ra mt b lut gi l lut racng. Nguyn vn ca b lut ny
khng c truyn li, ch bit rng y l mt b lut ht sc
khc nghit, v d ch phm ti n cp vt nh ly trm rau qu
cng b x t. (V vy v sau t ng "lut racng" thng
c dng ch nhng b lut hoc cc php lnh h khc).
Sau khi son tho, b lut ny c khc ln bia t nhng
ni cng cng cho mi ngi u bit.

- Nhng php lnh ca Xlng (Solon).

Vic ban b lut racng khng gii quyt c cc mu
thun trong x hi v o lut ny khng cp n vn ci
cch x hi. Do qun chng li tip tc u tranh, yu cu
ca qun chng lc by gi l phi "lm th no gii phng
con n khi nhng mn n, chia li rung t, hn na phi ci
cch trt t ang tn ti".
Trc tnh hnh , nm 594 TCN, tng lp qu tc phi
nhng b bng cch c Xlng lm quan chp chnh v giao
cho ng nhim v ci t li ch chnh tr ca Aten.
Thc hin trng trch ca mnh, ngay sau khi ln cm
quyn, Xlng ban hnh cc php lnh sau y:
Php lnh v rung t: Tr li cho nng dn nhng tha
rung trc y lm vt th chp v khng tr c n cho
qu tc. ng thi quy nh mc chim hu rung t ti a.
Php lnh v n l v n: Tr li t do cho n l v n; cm
ch vic ly thn mnh hoc v con mnh tr n, thm ch cm
c vic k kt nhng vn t vay n ly bn thn ngi vay n
lm vt bo m.
Php lnh v vic phn chia ng cp v quyn li ngha v
ca mi ng cp:
Cn c theo ti sn, cng dn Aten c chia thnh bn
ng cp:
ng cp th nht: gm nhng ngi c thu hoch hng
nm t 500 m im la m tr ln (1 m im = 52,5 lt).
ng cp th hai: 300 m im tr ln v c th nui c
mt con nga chin.
ng cp th ba: 200 m im tr ln (trung nng).
ng cp th t: Di 200 m im (bn nng).

V mt quyn li v ngha v, ng cp th nht c gi

cc chc v cao nht nh quan chp chnh, tham gia Hi ng
trng lo, c tham gia k binh, ng thi c ngha v phi
cung cp tin xy dng hm i v t l.
ng cp th hai c gi cc chc v (tr quan chp chnh
v thnh vin Hi ng trng lo) v cng c tham gia k
binh.
ng cp th ba cng c gi mt s chc v v c
sung vo b binh trang b bng v kh nng.
ng cp th t c tham gia i hi nhn dn, c quyn
bu c nhng ngi gi cc chc v cng cng nhng khng
c ng c; v qun s h ch c sung vo b binh trang b
nh.
Php lnh v vic thnh lp "Hi ng 400 ngi" v Ta
n nhn dn: Aten vn c 4 b lc. Gi y mi b lc c c
100 i biu thuc ng cp th ba tr ln lp thnh t chc ny.
Hi ng 400 ngi tn ti song song vi Hi ng trng lo
nhng chc nng ca n l gii quyt nhng cng vic hng
ngy gia cc k i hi nhn dn, cn Hi ng trng lo th
qun l chung mi cng vic v l Ta n ti cao. Cn Ta n
nhn dn l mt c quan m dn ngho cng c tham gia bi
thm.
Ngoi ra cn c Php lnh v vic tha nhn quyn chuyn
nhng ti sn, v vic cm xut khu nng phm nhng khuyn
khch xut khu ru nho v du liu.
Nh vy nhng php lnh ca Xlng hn ch mt phn
quyn li ca tng lp qu tc, em li nhiu quyn li cho nng
dn, chm dt vnh vin vic bin nng dn thnh n l, thc

y s pht trin ca cng thng nghip v lm cho tnh cht

dn ch ca nh nc Aten c hon thin thm mt bc.
- Nhng php lnh ca Clixten (Clisthnes)
Cui th k VI TCN, tng lp qu tc li ginh c chnh
quyn, mi quyn dn ch b xa b. Qun chng nhn dn di
s lnh o ca Clixten ni dy khi ngha lt chnh quyn
ca qu tc. Clixten ln lm quan chp chnh s 1, nm 508
TCN, ng ban hnh mt s php lnh hon thin hn na ch
dn ch ca Aten.
Php lnh chia li khu vc hnh chnh: xa b 4 b lc c,
lp thnh 10 b lc mi. Nhng t ai ca ci gi l b lc mi
ny khng mt ch m ri rc khp c ba khu vc thnh ph,
ni a v ven bin. Mc ch ca php lnh ny nhm trit
xa b mi tn tch ca ch th tc.
Php lnh thnh lp Hi ng 500 ngi v Hi ng 10
tng lnh:
Hi ng 500 ngi gm i biu ca 10 b lc. Mi b lc
c c 50 ngi. Tt c cng dn t 20 tui tr ln u c th
c bu lm thnh vin ca Hi ng.
Hi ng 500 ngi l c quan hnh chnh cao nht ca nh
nc. Cng vic hng ngy do mt b phn thng trc 50 i
biu ca cng mt b lc ph trch. Nhim k ca b phn
thng trc l 36 ngy mi nm, tc l mi nm c mi b lc
thay phin nhau trc cng vic ca hi ng.
Hi ng 10 tng lnh gm 10 vin tng do 10 b lc c
ra. Hi ng ny lc u ch nm quyn ch huy qun s. Ngi
ch huy ti cao do 10 tng lnh lun lu m nhim. V sau Hi
ng ny nm c quyn hnh chnh cao nht ca nh nc.

Php lnh trc xut qua vic b phiu bng v s

(ostracisme): ngn nga mi m mu o chnh, hng nm
vo ma xun, mt cuc i hi cng dn bt thng c triu
tp trng cu kin xem trong cng dn Aten c ai l k
nguy him i vi nn t do ca cng dn khng. Nu i hi
ny c nu tn ngi no th phi triu tp i hi th hai v tin
hnh b phiu kn bng v s. Nu ngi no b 6000 phiu tr
ln ghi tn mnh th 10 ngy sau b trc xut khi Aten trong 10
nm nhng khng b tch thu ti sn. Mn hn, ngi li c
tr v Aten v li c khi phc quyn cng dn.
Php lnh v vic m rng s cng dn v dn t do: cho
mt s kiu dn c cng trong qu trnh u tranh chng ch
chuyn quyn c tr thnh cng dn Aten v gii phng mt
s n l thnh kiu dn.

7. Nhng php lnh ca Ephiantet (Ephialts) v Piriclet

(Pricls)
u th k V TCN, Aten li din ra cuc u tranh gay gt
v lu di gia phi bo th v phi dn ch. Trong vng 30 nm

khi th phi dn ch thng khi th phi bo th thng. n nm

462 TCN, mt ln na phi dn ch li c ln cm quyn.
Th lnh ca phi dn ch l Ephiantet ban b php lnh
thu hp quyn lc ca Hi ng trng lo. T quyn xt x
nhng v n tn gio, ton b quyn hnh ca Hi ng trng
lo trc kia u trao li cho cc c quan dn c.
Quyn lp php thuc v i hi nhn dn
Quyn t php thuc v Ta n nhn dn
Quyn hnh php thuc v Hi ng nhn dn
Nhng nh lp php phi chu trch nhim v hu qu
nhng d lun m h a ra thng qua trc i hi nhn dn
phng nhng chnh sch phiu lu mo him ca nhng k
u c chnh tr m trong mt lc qun chng cha c iu kin
suy ngh tn thnh.
Nm 461 TCN, Ephiantet b phi qu tc m st. Pricls
tr thnh th lnh ca phi dn ch. Tip tc ng li ca
Ephiantet, Pricls ban hnh nhiu php lnh trit dn
ch ha nn chnh tr ca t nc:
- Php lnh b nhim cc chc v bng cch bc thm: tr
chc Tng qun, cc chc v ln nh k c quan chp chnh
u c b nhim bng cch bc thm. Nh vy tt c mi
cng dn khng phn bit thuc tng lp no u c th m
nhim cc chc v trong b my nh nc.
- Php lnh quy nh chc nng ca cc c quan nh nc
v quyn dn ch ca cng dn: Cng nh trc kia b my nh
nc ca Aten gm 4 c quan ch yu: i hi nhn dn, Hi
ng 500 ngi, Ta n nhn dn v Hi ng 10 tng lnh.
i hi nhn dn l c quan quyn lc cao nht trong nc,
mi thng hp t 2 n 4 ln. Trong cc phin hp y, i hi

tho lun v quyt ngh nhng vn ln ca nh nc nh

chin tranh v ging ha, bu c nhng ngi sung vo cc c
quan nh nc, ban hnh lut l, xt duyt cng vic ca Ta n,
cng nhn hoc tc ot quyn cng dn, cung cp lng thc
cho thnh ph v.v...
Trong i hi, mi cng dn u c quyn ngh thng
qua bt k d n no hoc bi b mt php lnh hin hnh no
. Nu ngh c i hi nhn dn thng qua nhng sau xt
thy tri vi hin php c bn ca Aten th ngi ngh b truy
cu trch nhim, c th b pht tin, thm ch b x t.
Hi ng 500 ngi gm nhng ngi t 30 tui tr ln do
10 "b lc" bu ra bng cch b phiu (phiu l mt hn nh).
Mi b lc bu mt nhm 50 ngi, cc nhm lun lu lm vic
trong mt nm. Trong thi gian trc (khong 36 ngy), cc
nhm ny m nhim cc cng vic ngoi giao, thi hnh quyt
nh ca i hi nhn dn, d tho n cng vic a ra
i hi nhn dn tho lun, truy t trc ta n hoc tng giam
nhng ngi phm ti, gim st cng vic ca cc nhn vin nh
nc.
Ta n nhn dn l c quan t php cao nht ca Aten. C
quan ny gm 6000 ngi t 30 tui tr ln c 10 b lc bu
ra, mi b lc 600 ngi, trong 500 ngi l y vin chnh
thc ca Hi ng thm phn. Trong khi x n, v khng c
cng t vin nn mi y vin thm phn u c quyn buc ti
v b co cng c quyn pht biu kin bo cha.
Hi ng 10 tng lnh c i hi cng dn bu hng
nm bng cch gi tay, sau cng bng cch c cng khai
phn cng trch nhim cho cc v tng lnh: T lnh b binh,
T lnh hi qun, T lnh bo v Aten, T lnh qun cng

Pir,... tng qun s mt c quyn ln hn quan chp chnh.

Thc t, y l mt t chc khng nhng c quyn v mt qun
s m cn c quyn v mt dn s na, do vy y l c quan c
quyn lc rt ln trong b my nh nc Aten.
Chnh sch lng bng v phc li: cho nhng cng dn
thuc tng lp di c th thot li sn xut, m nhim cc chc
v v cc ngha v i vi nh nc, ln u tin trong lch s,
Priclt ban hnh ch tr lng cho cc i tng nh sau:
Thnh vin ca Hi ng 500 ngi, mi ngy 5 bn
Quan chp chnh, mi ngy 4 bn
y vin bi thm, mi ngy 2 bn
Thy th, binh lnh, s quan cng c cp lng:
Ngi cho thuyn, mi ngy 2 rt m
S quan c cp nhiu gp hai ba ln.
ng thi, Priclt cn thi hnh mt s chnh sch phc li
nh cp tin cho cng dn mua v xem kch (mi ln 2 bn,
bng sinh hot ph mt ngy ca mt ngi) v cp pht lng
thc cho ngi ngho.
Nh vy, t Xlng n Priclt, tnh cht dn ch ca lut
php Aten ngy cng trit . Tuy vy, hn ch ln nht ca nn
dn ch Aten l ch c nhng ngi c quyn cng dn mi
c hng quyn dn ch, nhng s ngi c quyn cng dn
rt t, ch chim khong 20% tng s c dn. Cn ph n, nhng
ngi t do, nhng m ca h khng phi l ngi Aten, kiu
dn v n l u khng c hng quyn cng dn.
Lut php ca La M c i
Lut 12 bng
Khong nm 514 TCN, nh nc cng ha ca La M
c thnh lp, lc u b my nh nc La M gm c Vin

Nguyn lo, i hi nhn dn v quan chp chnh (2 ngi).

Tuy ch cng ha c thit lp nhng v quyn li kinh
t, chnh tr v a v x hi, bnh dn khng c bnh ng vi
qu tc. V vy bnh dn u tranh lu di vi qu tc gii
quyt cc vn . Nhng thng li u tin ca bnh dn l
giai cp qu tc phi ng cho bnh dn c c quan Bo dn
bnh vc quyn li cho bnh dn, c chia rung t, c
t chc i hi bnh dn. c bit, v mt php lut, qu tc
phi ng ban hnh lut thnh vn.
Nm 454 TCN, La M c 3 ngi sang Hy Lp tm
hiu lut php ca Hy Lp, nht l ca Xlng. Nm 452 TCN,
khi 3 ngi ny tr v, La M thnh lp y ban 10 ngi son
lut.
Sau mt nm lm vic, y ban ny son c mt b lut,
khc trn 10 bng ng t qung trng mi ngi u
bit sau mi giao cho hi ngh Bch nhn i(*), t chc quan
trng nht trong i hi nhn dn ph chun.
Do ni dung ca 10 bng cha tp hp ht mi lut l trc
ca La M nn nm 450 TCN li c mt y ban 10 ngi
mi trong c 3 y vin l bnh dn. y ban ny son thm hai
bng na, v vy b lut ny gi l lut 12 bng. Vn bn b lut
ny tuy tht truyn, nhng c th khi phc c nh nhng
on trch dn ca cc hc gi La M thi k sau .
Ni dung ca b lut cp n nhiu mt trong i sng
x hi nh th l t tng xt x, vic k tha ti sn, vic cho
vay n, quan h gia nh, a v ph n v.v...
Tinh thn ch yu ca b lut l bo v tnh mng, ti sn v
danh d cho mi ngi. "Nhng iu quy nh ca 12 bng cm
st hi mt cch phi php mt ngi, d ngi l th no i

na" (iu 6 bng IX). Nhng "nu i n trm ban m m b

git ti ch th vic git k c coi l hp php" (iu 12,
bng VIII). Cc ti "ngi ln m i ph hoi hay ban m ct
trm hoa li trn rung lm bng cy", "t nh hay t ng
rm gn nh", "n trm b bt qu tang" u b x t. Ti t
hnh cng "p dng trong trng hp mt ngi no t ra
bi ht c ni dung vu khng hay lng nhc ngi khc" (bng
VIII). Thm phn v nhng ngi lm chng nu n hi l hoc
lm chng gi mo cng b x t (iu 3 bng IX v iu 23
bng VIII).
B lut dnh ton b bng III bnh vc quyn li ca ch
n. Nu ngi mc n khng tr c n th b ch n a ra
ta. Nu ngi mc n vn khng thc hin c s phn x
ca Ta n v khng c ngi bo lnh th ch n c quyn bt
ngi vay n v nh mnh giam cm trong 60 ngy. Trong thi
gian y, ngi vay n b a ra ch 3 ln gp quan hnh
chnh v bt ngi vay n phi tr n. Sau ln th ba, ngi mc
n c th b x t hoc bn ra nc ngoi. Trong phin ch th
ba, ch n c quyn tng xo ngi mc n. Nu xo nhiu hay
t ch n khng phi chu trch nhim g v vic y ( l iu 2,
3, 4, 5, 6 bng III).
V quan h gia nh, cc iu lut th hin r tnh cht ca
ch gia trng. Ngi cha c quyn bn con lm n l 3 ln
v ch sau ln th 3, ngi con mi thot khi s l thuc vo
ngi cha. Ngi chng c quyn ra lnh cho v cm ly nhng
th ca ring ca mnh ri ui v i ra khi nh (iu 2, 3 bng
IV).
Lut 12 bng cng c mt iu khon quan trng cp n
lnh vc chnh tr. l "Lut 12 bng ra lnh x t hnh k no

xi gic qun th ca nhn dn La M tn cng nh nc La M

hay k no np mt cng dn La M cho k th." (iu 5 bng
IX).
Tm li, ni dung ca lut 12 bng ch mi cp n mt
s mt trong i sng x hi, nhiu mc hnh pht quy nh qu
khc nghit, nhng n c tc dng hn ch s xt x c on
ca qu tc, ng thi t c s cho s pht trin ca lut php
La M c i.
- Nhng php lnh khc
Do lut 12 bng c nhiu vn cha cp ti, nhiu yu
cu ca bnh dn cha c gii quyt, tri li trong bng XI li
ghi r "cm bnh dn kt hn vi qu tc", nn cuc u tranh
ca bnh dn vn tip tc. V vy t gia th k V TCN v sau,
nh nc La M phi ban hnh nhiu php lnh b sung.
Nm 445 TCN, ban b lut Canuliut cho php bnh dn
c kt hn vi qu tc. Tip bnh dn c bu lm T
lnh qun on c quyn lc ngang vi quan Chp chnh.
Nm 367 TCN, li thng qua 3 php lnh quan trng:
1. Nhng mn n m bnh dn vay, nu tr li, phi c
coi nh tr gc, s cn thiu s tr ht trong 3 nm.
2. Khng ai c chim qu 500 jujera t cng tc l bng
khong 125 ha.
3. B chc T lnh qun on, khi phc ch bu quan
Chp chnh hng nm, trong 2 quan Chp chnh phi c 1 ngi
l bnh dn.
Nm 326 TCN, thng qua php lnh th tiu ch n l
i vi cng dn La M.

Nm 287 TCN, ban hnh php lnh quy nh quyt ngh ca

i hi bnh dn, c hiu lc nh php lut i vi mi cng
dn La M.
Thi cng ha, c quan lp php l i hi nhn dn, ng
thi Vin Nguyn lo cng c vai tr rt quan trng. n thi k
qun ch, i hi nhn dn ngng hot ng nn quyt nh ca
Vin Nguyn Lo v mnh lnh ca nguyn th l lut php ch
yu ca La M. Nhng n cui th k III, quyn lp php ca
Vin Nguyn lo cng khng cn na, nn mnh lnh ca
nguyn th tc l php lut.
Mnh lnh ca nguyn th gm c sc lnh, ch th, d,
quyt nh... Sc lnh l mnh lnh ban b i vi c dn ton
quc. Ch th l mnh lnh i vi quan li. D l mnh lnh
v mt vn c bit. Quyt nh l kin v mt vn gy
nhiu tranh lun, nht l v cc v n.
V mt lut hc, nhng ngi gii thch php lut u tin
l cc thy cng. Nhng n cui th k IV TCN, bt u c
nhng ngi th tc ch gii thch php lut. Ngi u tin
c nhc n l Flaviut, mt quan chc ca La M. ng cng
b trc cng chng nhng ngy m phin ta v nhng ngy
khng m phin ta, ng thi hng dn cho mi ngi bit
cch thc v th tc kin co.
Trong cc th k tip theo, La M c kh nhiu nh lut
hc, trong s , Giuliant v Gait sng vo th k II l nhng
ngi tng i tiu biu. Giuliant vng lnh hong
Ariant tp hp cc sc lnh trc son thnh mt tp gi l
"Cc sc lnh chung". Cn Gait th vit mt quyn sch gio
khoa v lut php v trnh t kin co gi l "Bc thang lut
hc".

Lut La M n thi trung i v cn i c nh hng rt

ln chu u.
---------------------------*C 100 chin s lp thnh mt n v gi l Bch nhn i (Centurie).
Ton La M c 193 Bch nhn i. T chc ny thnh lp khi nh nc
La M ra i vo gia th k VI TCN.

8. S ra i v pht trin ca o Kit La M c i

Cho n u cng nguyn, ngi La M vn tin a thn.
Tuy nhin, t nm 63 TCN, La M thn tnh vng Palextin, ni
m t th k VI TCN, c dn theo mt tn gio nht thn gi
l o Do thi. Ngi truyn b tn gio ny l Mid. H th
cha Gihva v tin rng ngi Do thi l dn chn lc ca
cha, do vy mt tng lai ti p s n vi h. Kinh thnh
ca o Do thi gm c 3 phn l Lut php, Tin tri v ghi chp
Thnh tch. V sau, o Kit k tha kinh thnh ca o Do thi
v gi ba b phn y l kinh Cu c.

Sau khi b La M thng tr, i sng ca nhn dn vng

pha ng a Trung Hi cng cc kh, trong khi t tng
ca phi trit hc khc k (Stoicism) vi cc ni dung nh thn
thng tr th gii, sng nhn nhc chu ng l c tnh tt p,
mi ngi u bnh ng, ang c lu hnh La M.
Chnh gio l ca o Do thi, t tng ca phi khc k v
i sng cc kh khng c li thot ca nhn dn b p bc l
nhng yu t dn n s ra i ca o Kit.
Theo truyn thuyt, ngi sng lp ra o Kit l cha
Gixu Crit (Jesus Christ) con ca cha Tri u thai vo ngi
con gi ng trinh Maria v c sinh ra Btlem vng
Palextin (lc by gi nm trong lnh th ca quc La M)
vo khong nm 5 hoc 4 TCN. n nm 30 tui, cha Gixu
va truyn o, va cha bnh, c th lm cho ngi cht sng
li.
Trong khi truyn o, cha Gixu khuyn mi ngi phi
nhn nhc chu ng mi au kh i, sau khi cht s c
hng hnh phc vnh vin thin ng. ng thi cha
Gixu ln n s giu c, cho rng ngi giu mun ln nc
cha cng kh nh con lc mun chui qua l kim.
Sau 3 nm truyn o, cc gio trng o Do thi cho cha
Gixu l k chng li tn gio truyn thng ca mnh, chnh
quyn La M th cho ng l k tuyn truyn t tng chng li
La M. Nhn , Giua (Judas), mt trong 12 tng ca cha
bn cha ly 12 ng bc trng. Cha Gixu b a n
trc i gio trng Do thi Caiph ri a n ta n La M
Do thi do Pngx Pilt (Ponce Pilate) lm i din. Ta n La
M x t cha Gixu bng cch ng inh ln thp gi ni
Canve (calvaire) gn Girudalem. Sau khi chn c 3 ngy,

cha Gixu sng li, tip tc thuyt gio, 40 ngy sau, cha bay
ln tri. Sau cc tng ca cha ta i truyn gio khp
quc La M.
K tha nhiu quan nim ca o Do thi, o Kit cho
rng cha tri sng to ra tt c k c loi ngi. Song h li a
ra thuyt tam v nht th tc l cha Tri (cha cha) cha Gixu
(cha con) v Thnh thn tuy l ba nhng vn l mt. o Kit
cng c quan nim v thin ng, a ngc, linh hn bt t,
thin thn, ma qu.
Kinh thnh ca o Kit gm 2 phn l Cu c v Tn
c. Cu c l kinh thnh ca o Do thi m o Kit tip
nhn, cn Tn c l kinh thnh thc s ca o Kit. Kinh Tn
c vn vit bng ting Hy Lp, gm c 4 phn l Phc m,
Hot ng ca cc s , Th tn v Khi thi lc.
o Kit c 7 nghi l quan trng thng gi l 7 b tch.
l:
- Ra ti: nghi thc vo o.
- Thm sc: cng c lng tin.
- Thnh th: n bnh thnh.
- Gii ti: xng ti c x ti.
- Xc du: xoa nc thnh vo ngi sp cht.
- Truyn chc: phong chc cho gio s.
- Hn phi.
V t chc, lc u cc tn ca o Kit bao gm n l,
n l c gii phng, dn ngho thnh th. H lp thnh nhng
cng x nh. khng nhng l nhng on th ca cc gio
hu m cn l nhng t chc gip ln nhau v lm vic t
thin.

Cc cng x u c qu chung tiu dng v t chc

nhng ba tic chung. Mi thnh vin ca cng x u bnh
ng. Quyn lnh o cc cng x Kit gio trong thi k ny
thuc v cc nh truyn gio lu ng, cc s . H u l i
biu ca qun chng ngho kh.
Do thi chng li chnh quyn La M, sau khi ra i, o
Kit b chnh quyn La M thng tay n p m v tn st tn
Kit gio khc lit u tin din ra nm 64 di thi hong
Nrn.
Tuy b n p nhng o Kit vn tip tc pht trin. n
th k II, cc cng x Kit gio lin hip li v t chc thnh
gio hi. T y gio hi Kit cng c nhiu thay i. Trong
hng ng tn khng phi ch c ngi ngho m cng ngy
cng c nhiu ngi kh gi v giu sang cng theo o. Quyn
lnh o gio hi cng chuyn dn sang tay nhng ngi thuc
tng lp trn. Nhng hnh thc nhm tng thm tnh hu i trc
kia nh n tic chung, phn chia ti sn, v.v... chm dt v c
thay bng vic b th t thin. ng thi, o Kit cn nu ra
nguyn tc "vng quc th tr cho vua, thin quc th tr cho
cha Tri", tc l tn gio khng dnh dng n chnh tr.
Do nhng thay i y, n nm 311, cc hong La M
ra lnh ngng st hi tn o Kit. Nm 313 hai hong
Cnxtantint v Lixinit ban hnh sc lnh Milan, chnh thc
cng nhn a v hp php ca o Kit. Nm 325 Cnxtantint
triu tp cuc i hi cc gio ch o Kit Nix (Tiu )
xc nh gio l, chn chnh t chc gio hi. Nm 337, trc lc
cht, Cnxtantint chu php ra ti. Nh vy, ng l hong
La M u tin theo Kit gio. n cui th k IV o Kit
chnh thc c tha nhn l quc gio ca quc La M.

Sau , Gierm (Jrome 347 - 420) dch kinh Cu c

v kinh Tn c t ting Hy Lp ra ting Latinh. Tc phm ny
c coi l b kinh thnh chnh thc ca o Kit.
Tm li, nn vn minh Hy Lp v La M c i v cng xn
ln. Nhng thnh tu rc r thuc cc lnh vc khc nhau trong
vn minh Hy-La, l c s u tin v cng l mu mc ca nn
vn minh phng Ty sau ny. V vy ngghen ni: "Khng c
c s vn minh Hy Lp v quc La M th cng khng c
chu u hin i c."(*)
------------------------*F. ngghen: Chng uyrinh, NXB S tht, H Ni, 1960, trang 373.

Chng VI

VN MINH TY U THI TRUNG I

I - HON CNH LCH S

1. S thnh lp cc quc gia mi Ty u
Trong na u th k V, cc b lc ngi Gicmanh
thnh lp trn t ai ca Ty La M cc vng quc Ty Gt,
Vngan, Bucgng. Sau khi quc Ty La M dit vong
(nm 476), ngi Gicmanh tip tc thnh lp ba vng quc
mi l ng Gt, Lng Ba v Phrng.
Trong s cc vng quc do ngi Gicmanh thnh lp, ch
c vng quc Phrng tn ti lu di nht v ng thi l quc
gia c vai tr quan trng nht Ty u trong thi s k trung
i.
a bn u tin ca vng quc Phrng ch l min Bc
nc Php ngy nay. Nhng cc Vua vng quc Phrng
khng ngng gy chin tranh m rng t ai. c bit n
thi Saclmanh, bng 50 cuc chin tranh, ng bin vng
quc Phrng thnh mt quc c cng gii rng ln t b
i Ty Dng pha Ty n b sng Enb v sng anup

pha ng v t Nam pha Nam n Bc Hi v b bin Ban

Tch pha Bc. Th l, lnh th ca quc Saclmanh tng
ng vi lnh th ca quc Ty La M trc kia. Chnh v
vy, vo ngy l Nen nm 800, ti nh th Xanh Pie La M,
Sclmanh c Gio hong c hnh l tn phong lm Hong
La M.
Nm 814, Sclmanh cht, ni b vng quc Phrng bt
u lc c. Nm 840, ngay sau khi con ca Sclmanh l Luy
M o cht, ba ngi con ca ng l Lte, Luy x Gicmanh
v Scl Hi gy ni chin tranh ginh ngi hong . Kt
qu, n nm 843, ba anh em phi k vi nhau ha c
Vcoong.
Theo ha c ny, lnh th ca Phrng c chia thnh ba
phn: ngi anh c, Lte, c phn gia bao gm vng t ngn
sng Ranh v min Bc bn o ; ngi con th hai l Luy x
Gicmanh c phn t pha ng sng Ranh; ngi em t l
Scl Hi c phn t pha Ty ca quc. Nh vy, ha
c Vcoong l s kin quan trng nh du quc
Sclmanh hon ton tan r, ng thi l ci mc lch s nh
du s thnh lp ba nc ln Ty u l Php, c v .
Anh, t th k V, thnh lp nhiu tiu quc. n u
th k IX, Ecbe thng nht c cc nc nh v thnh lp
vng quc Anh.
Ty Ban Nha, t nm 419 thnh lp vng quc Ty
Gt. Nm 711 Ty Gt b dit vong do s tn cng ca ngi
Arp. Ngi Ty Gt phi li ln pha Bc lp thnh mt s
nc nh. n th k XI, trong phong tro u tranh chng
ngi Arp khi phc t ai, Ty Ban Nha xut hin

bn quc gia l Caxtila, Aragn, Nava v B o Nha, trong

quan trng nht l Caxtila v Aragn.
Nm 1469, hong t Aragn l Phcinng kt hn vi
cng cha Caxtila l Ixabela. Nm 1474, Ixabela ln lm vua
Caxtila, nm 1479, Phcinng cng ln ngi Aragn, do
hai nc chnh thc hp nht thnh nc Ty Ban Nha. Nm
1512 Vng quc Nava cng sp nhp vo Ty Ban Nha, cn
B o Nha vn l mt nc c lp.
2. S hnh thnh v pht trin ca ch phong kin
X hi Hy Lp, La M l x hi chim hu n l. Nm 476,
quc Ty La M dit vong. S kin nh du ch
chim hu n l kt thc, t , cc vng quc mi thnh lp
trn t ai ca Ty La M khng tip tc duy tr ch chim
hu n l m i vo con ng phong kin ha.
Vy ch phong kin l g? l mt hnh thi kinh t x
hi trong c hai giai cp c bn l giai cp a ch phong
kin v giai cp nng dn. Giai cp a ch phong kin chim
hu ht rung t trong x hi, cn giai cp nng dn th b mt
rung t nn phi cy cy rung t ca a ch, do b giai
cp a ch bc lt bng a t v cc hnh thc cng bc siu
kinh t khc.
Ty u, qu trnh phong kin ha vng quc Phrng
din ra tng i tiu biu.
Trong qu trnh chinh phc, vua Phrng em nhng vng
t rng ln phong cho nhng ngi thn cn ca mnh lp
thnh nhng lnh a. ng thi cn phong cho h cc tc hiu
qu tc nh Cng, Hu, B. Cc lnh a v cc tc hiu qu
tc u c truyn cho con chu. Nh vy, chnh sch phn

phong rung t ca vng quc Phrng to nn mt giai cp

mi l giai cp lnh cha phong kin, ng thi cng l giai cp
qu tc.
y l giai cp t c hc vn ha nhng li c tinh
thn thng v cao. H ly vic chin u lm ngh nghip,
ly sn bn thi v lm tr tiu khin, ly vic u kim lm
bin php gii quyt xch mch v mu thun. Sau khi
hnh thnh, giai cp qu tc phong kin phng Ty l
mt giai cp ng kn. H yu cu phi mi mi gi gn s
thun khit ca dng mu qu tc, do nhng cuc hn
nhn gia qu tc v nhng ngi thuc cc giai cp khc
u b cm.
Xut hin ng thi vi giai cp lnh cha phong kin l
giai cp nng n. Tr mt b phn nh do n l bin thnh, phn
ln nng n vn l nng dn t do c rung t ring. Nhng do
vic chim ot rung t ca cha phong kin, h b mt rung
t v b l thuc vo cc lnh cha v phi np a t cho lnh
cha v phi chu nhiu ngha v khc.
Ty u, a t c ba hnh thc: t lao dch, t sn
phm v t tin. Trong thi k u, hnh thc a t dc p
dng ph bin l t lao dch. Vi hnh thc a t ny, mi
h nng n c lnh cha giao cho mt mnh t lm
n sinh sng. V nhn mnh t , h c ngha v mi tun
phi em theo sc vt v nng c n lm vic trn rung
t ca ch t 3 n 4 ngy. Nh vy, ci m lnh cha bc
lt nng n chnh l nhng ngy lao ng khng cng trong
tun. V sau, do s pht trin ca kinh t hng ha, t lao
dch c thay dn bng t sn phm v t tin.

Sau khi tr thnh nng n, nng n vnh vin khng c

ri khi mnh t m lnh cha giao cho mnh, do vy thn phn
nng n cng cha truyn con ni cho n khi ch nng n tan
r mi chm dt.
S hnh thnh quan h lnh cha nng n din ra t th k V
n th k X. V vy, thi k ny gi l thi k hnh thnh ch
phong kin. Trong thi k ny, nn kinh t phng Ty mang
nng tnh t cp t tc. Kinh t hng ha khng tn ti.
Bt u t th k XI, thnh th cng thng nghip Ty
u ra i. T , kinh t hng ha pht trin nhanh chng v
trong x hi xut hin mt tng lp c dn mi, l tng lp
th dn.
Khi mi ra i, thnh th c xy dng trn t ai
ca cha phong kin, th dn l nhng nng n t nng thn
trn ra thnh th, v vy thnh th b l thuc vo lnh cha
phong kin. Sang th k XII, XIII, mt khi kinh t ca thnh
th giu, th lc ca th dn mnh, cc thnh th
dng nhiu bin php u tranh vi lnh cha nhm
ginh quyn t tr cho thnh th v quyn t do cho th dn.
Kt qu l, tt c cc th dn u thot khi s l thuc vo
lnh cha c v cc thnh th ginh c quyn t tr vi
nhng mc khc nhau. c bit do c nn cng thng
nghip pht trin v do chnh quyn phong kin suy yu, cc
thnh ph Vnxia, Phirenx, Ginva, Milan, Pida
c c lp hon ton v tr thnh nhng nc cng ha
thnh th.
S ra i ca thnh th vo th k XI nh du ch phong
kin Ty u bc vo thi k pht trin, nhng trong
tim n nhng nhn t lm tan r ch phong kin. Do c nn

kinh t hng ha pht trin mnh, mt s thnh th nh

Vnxia, Phirenx..., t th k XIV, mm mng ca ch ngha t
bn ra i. n th k XVI, ch ngha t bn xut hin ph
bin Ty u. Cng t , ch phong kin bc vo thi k
tan r.
3. Vai tr v th lc ca gio hi
La M
o Kit ra i vo th k I CN
vng Girudalem, thuc quc
La M. Lc u, o Kit l tn gio
ca qun chng ngho kh, do tn
gio ny cng khai ln n s giu
c, ln n quc La M, do b chnh quyn La M n p
khc lit. Nhng dn dn o Kit tr thnh mt tn gio c li
cho giai cp ch n nn n cui th k IV c cng nhn l
quc gio ca La M.
qun l vic o trong ton quc, o Kit thnh
lp 5 trung tm gio hi l Cngxtngtinpl, Antit,
Girudalem, Alchxngri v La M. mi trung tm u do
mt Tng gim mc ng u.
Tuy vy, 4 trung tm gio hi phng ng, Tng gim
mc Cngxtngtinpl c gi quyn lnh o. ng thi,
do ng La M l mt quc thng nht, chnh quyn
ca hong rt vng mnh nn gio hi phi phc tng hong
.
Cn phng Ty, t th k V thnh lp nhiu vng
quc ca ngi Gicmanh. Vua v qu tc cc nc ny
nhanh chng tip thu o Kit lm cho th lc ca gio hi La

M cng thm mnh. Trong khi , Tng gim mc La M t

xng l Gio hong v c mu mun chim quyn lnh o
ton b gio hi Kit.
thn thnh ha a v ca mnh, Gio hong loan
truyn rng ngi Tng gim mc La M vn do Thnh Pie,
ngi cm u cc mn ca cha Gixu sng lp. Do
vy, Gio hong gi lnh a ca mnh l "Lnh a k tha
ca thnh tng Pie".
Do mu ca Gio hong mun ng tr trn ton b gio
hi, ng thi do s bt ng v cch gii thch thuyt "Tam v
nht th"(*) v vic tranh ginh khu vc truyn gio nn mu
thun gia Gio hong La M v Tng gim mc
Cngxtngtinpl ngy cng su sc. Sau vi ln tuyn b khai
tr gio tch ca nhau, nm 1054 gio hi Kit chnh thc phn
bit thnh hai gio hi: Gio hi phng Ty, gi l Gio hi La
M hoc Gio hi Thin cha; Gio hi phng ng gi l
Gio hi Hy Lp hoc Gio hi chnh thng. T , hai gio hi
hon ton c lp vi nhau, thm ch coi nhau nh th ch.
Trong qu trnh y, gio l o Kit ht sc nhn mnh
thuyt con ngi sinh ra ai cng c ti. S d nh vy l v
thy t ca loi ngi l Adam v Ev lm tri vi mnh
lnh ca Cha tri nn phm ti. V vy, tt c dng
ging ca h tc l ton th loi ngi phi mang ci ti
truyn kip. Ngoi ra, mi ngi trong cuc i ca mnh
cn phm nhng ti li ring.
Do con ngi y ti li nh vy nn sau khi cht s b
y a a ngc. Tuy nhin gio hi Kit c th lm cho
mi ngi thot khi s trng pht sau khi cht v c
hng hnh phc Thin ng. Gio hi tuyn truyn

rng tng lp gio s l nhng k c ban phc lnh v khi

h c phong nhng chc v thing ling th ng thi h
cng c ban nhng quyn lc thing ling. Do vy, bng
cc nghi l nh ra ti, cho n bnh thnh v.v... cc gio s
c nhn danh Cha ban phc lnh cho tn . Nh
vy, gio hi khng nhng lm cho cc tn tin tng
m qung vo s cu vt do gio hi em li cho h m cn
thn thnh ha v to uy quyn rt ln cho tng lp gio s.
Ngoi ra, c ban phc lnh v c cu vt,
gio hi cn xng ch ngha cm dc, thnh lp cc
nh tu kn, khuyn mi ngi phi nhn nhc chu ng mi
kh hnh i sau khi cht c hng hnh phc vnh
vin Thin ng. ng thi gio hi cn ch trng th
cc di vt ca cc thnh v khuyn khch tn hnh hng
n cc t thnh khng nhng lm tng thm s cung
tn ca gio dn m cn quyn tin cho gio hi.
Nh vy, n thi Trung i, gio hi La M l trung tm
ca o Kit phng Ty. Da vo uy quyn tn gio, gio
hi La M cng c th lc rt ln v kinh t, chnh tr v vn ha
t tng.
----------------------------* Gio hi phng ng cho rng Thnh thn l do cha cha sinh ra,
cn Gio hi phng Ty th do c cha cha v cha con sinh ra.

II - VN HA TY U T TH K V N TH K X
1. Tnh hnh chung v vn ha, gio dc v t tng
Vo thi k cui ca quc La M, cng vi s khng
hong trm trng ca ch chim hu n l v s suy sp ton
din v kinh t, nn vn ha huy hong mt thi cng b li tn.

Nhng cuc chinh phc lin tip ca cc tc Gicmanh trn

lnh th ca quc tn ph nng n nhng di sn ca nn
vn minh c i. Ch c mt th hu nh khng b ngi man
tc xm phm, l cc nh th v tu vin ca o Kit. Chnh
v th, ch c nhng c s tn gio ny mi gi li c mt
s thnh tu ca nn vn ha c i.
Trong khi cc vng quc ca ngi Gicmanh mi
thnh lp khng h ch ti s nghip vn ha gio dc, cho
nn hu ht giai cp qu tc, k c nh vua, u m ch. Ton
x hi khng c trng hc no khc ngoi nhng trng lp do
gio hi m o to gio s.
Tuy gio s l tng lp c vn ha duy nht trong x hi
nhng ni chung trnh hc thc ca h rt c hn, s ngi
c trnh hc vn tng i cao rt t.
Do nhim v ca vic gio dc lc by gi ch l o to
gio s, nn ni dung hc tp ch yu l thn hc, mn hc c
suy tn l "B cha ca khoa hc". Ngoi thn hc, cn c cc
mn Ng php, Tu t hc, Lgic hc, S hc, Hnh hc, Thin
vn hc v m nhc, c gi l "By mn ngh thut t do".
Cc mn hc ny u l nhng mn ph tr v phi phc v cho
Thn hc.
Trong s by mn hc ny, mn Ng php c c
bit ch trng, do thng c v hnh mt b hong
u i m min lm biu tng. Nhim v ca mn Ng
php l dy ting La tinh, th ngn ng chnh dng trong
cc nghi thc nh th v c kinh thnh.
Lgich hc c gi l "y t ca thn hc" cng vi
mn Tu t hc ch yu dy thut hng bin bin h cho
Kit gio chin thng cc t gio.

S hc dng gii thch mt cch thn b nhng con

s gp trong kinh thnh, ng thi bit tnh ton m
c gch ngi khi xy dng cc c s ca gio hi l
c.
Hnh hc l mn hc miu t v qu t, nhng do s
hiu bit c hn nn ni dung thng sai lm, thm ch rt
hoang ng. V d: Trong mt quyn sch tham kho ca
mn Hnh hc c mt on nh sau:
"y l b mt khng phi ngi mt sa mc hoang
vu ( tipi) v cc loi b lc k qui. Mt s b lc
khng c mi, tt c b mt ca h u ging nhau v tm
thng... ming ca mt b lc khc th dnh li vi nhau,
h ch c mt l nh ht thc n bng bt m... Cn
ngi tipi ca tc Mr th c bn mt, l v bn
cho chnh xc".
Mn Thin vn hc ch yu l chn ngy cho nh
th lm l. Cn quan nim v tri t ca h lc by gi th
hon ton tri vi khoa hc. H kin quyt chng li thuyt
qu t hnh cu, v h lp lun rng: nu ni mt t hnh
cu th phi tha nhn c nhng ngi phi i ln u
xung t, m nh th th khng th c. V vy, theo gio
l ca o Kit, mt t ging nh mt ci mm trn ni
trn mt bin, cn tri ging nh mt ci mi trn c bn
ct chng . Trung tm ca mt t l Girudalem.
Nh vy, tnh hnh vn ha gio dc Ty u trong thi k
ny rt thp km v hon ton b gio hi Kit lng on. Hn
na, mt khi tr thnh k c bo tn mt s thnh tu ca vn
ha c i, gio hi ch gi li nhng g c li cho mnh m thi,
cn nhng g tri vi gio l ca o Kit u b hy b hoc ct

xn mt cch khng thng tic(1). Vic cng lm cho nn

vn ha Ty u b suy sp nghim trng. Do vy, ngghen
nhn nh rng:
"Thi Trung c pht trin trn mt c s hon ton
th s. N xa sch nn vn minh c i, nn trit hc,
chnh tr, lut hc c i li bt u tt c ngay t u.
iu duy nht m n mn c ca th gii c i dit
vong l o Kit v mt s thnh th na tn ph mt ht
nn vn minh c ca chng. Kt qu l, cng ging nh
tt c nhng giai on pht trin lc ban u, bn gio s
chim c quyn tr dc v bn thn nn gio dc cng
mang mt tnh cht ch yu l thn hc.
Trong tay gio s, chnh tr v lut hc cng nh tt c
nhng khoa hc khc vn ch l nhng ngnh ca khoa thn
hc, v chnh nhng nguyn l thng tr trong thn hc cng
c p dng cho chnh tr v lut hc. Nhng gio l ca
gio hi ng thi cng l nhng nh l chnh tr v nhng
on kinh thnh cng c hiu lc trc mi ta n nh l
lut php"(2)
Song song vi vic lng on v vn ha gio dc, gio hi
cn tch cc truyn b h t tng ca o Kit thi Trung i
m trong ch yu l ch ngha cm dc.
Ngi t c s cho h t tng ny l guxtin
(Augustin 354 - 430), gim mc x Hppn ( nc Angiri
ngy nay). Lc by gi quc Rma ang lm vo tnh
trng khng hong trm trng, c nhiu ngi cho rng s
d nh vy l v ngi Rma theo o Kit nn b thn
trng pht. guxtin bn vit quyn "Thnh ph ca Cha
tri" (La Cit de Dieu) bin h cho o Kit. Trong tc

phm ny, ng ch ra rng ch c thnh ph ca Cha tri

(tc l Thin ng) ngi ta mi c sng trong cnh
sung sng mi mi, cn th gii trn tc ny th y ry
ti c v au kh. V vy, mun gi sch mi ti li sau
khi cht linh hn c cu vt v c ln thin ng th
phi n chay, sm hi, cm dc, thot li khi cuc sng trn
tc, i tu trong nh tu kn. Hn na, tt c mi th i
u do Cha tri sp t. Ch c nhng ngi bng lng
vi s phn ca mnh, ngoan ngon phc tng, mt lng tin
th Cha th mi mong c cu vt... R rng l quan
im rt ph hp vi li ch ca gio hi v ch
phong kin. Do dc coi l nn tng ca h t tng
v quan im o c ca gio hi Kit thi Trung i.
Cng vi tnh trng km pht trin v vn ha gio dc, s
gieo rc t tng ny c tc dng km hm rt ln i
vi t tng v tnh cm ca nhn dn trong non mi th
k.
-----------------------1. Thi by gi sch chp trn giy da cu, cc gio s thng dng
dao co hoc ct b nhng ni dung khng c li i vi gio hi.
2. Cc Mc, Phririch ngghen. Tuyn tp. Tp II NXB S tht
1981. Trang 205 206.

2. Ci gi l "Vn ha phc hng thi Carlanhging"

Tuy ni chung, trong sut 5 th k thi s k phong kin,
nn vn ha Ty u rt thp km, nhng ring di thi
Sclmanh th c pht trin t nhiu. Lc by gi, Phrng pht
trin thnh mt quc rng ln. c nhiu quan li qun l
cc cng vic ca nh nc nh t chc, ti chnh, ngoi giao

v.v... v c nhiu gio s cm ha nhn dn, nht l i vi

nhng vng mi chinh phc, Sclmanh rt ch n vic
pht trin vn ha gio dc. ng m trng hc cung nh,
khuyn khch con em qu tc theo hc v mi cc hc gi ni
ting Ty u n ging dy.
Ngi ng vai tr quan trng nht trong trng hc
cung nh v cng l ngi c Sclmanh c bit u i
l Anquyn (Alcuin, 735 - 804), mt gio s ngi Anh. Chnh
Anquyn ni v nhim v v mc ch ca mnh trong th
gi cho Sclmanh nh sau:
"Thn xin c gng ht sc vo vic bi dng tht
nhiu ngi c kh nng phc v gio hi thn thnh ca
c Cha tri v trang sc cho chnh quyn ca hong
.
Ngoi Anquyn cn c nhiu hc gi cc nc khc nh
Pie, Paol ngi , nh th Tunph (Theodulf), ginha
(Eginhard) ngi Ty Ban Nha... Do vy cung nh ca
Sclmanh tr thnh trung tm hc thut ca Ty u lc
by gi, thm na trng hc cung nh ca Sclmanh
c nh hng rt ln i vi vic nng cao cht lng
cc trng hc ca gio hi trong c nc. Chnh v th,
cc nh s hc phng Ty gi phong tro hc thut ny
l "Phong tro vn ha phc hng thi Carlanhging."
Tuy nhin, v thc cht th phong tro hc thut ny vn ly
thn hc lm ni dung hc tp ch yu, ly cung nh v nh th
lm trung tm, khc hn vi phong tro vn ha phc hng ly
thnh th lm trung tm sau ny. Chnh Anquyn ni r
vn trong li ta ca quyn sch ng php do ng bin
son nh sau:

"Cc tr thn mn, hy dc theo con ng nh ti tm

ny tin ln, tin n nh cao nht ca Kinh Thnh, cc tr
s cng trng thnh v tr tu s cng vng chc".
Hn na trnh hiu bit ca cc nh tr thc lc
cng cn rt thp. Nhng ti liu gio khoa v ng php,
Tu T hc, Thin Vn hc... lc by gi thng c son
di hnh thc vn p gia thy v tr v ni dung ca n
cng thng rt ng nghnh. on i thoi sau y gia
Anquyn v Hong t Ppanh, con th hai ca hong
Sclmanh l mt v d:
Ppanh hi: Ch ci l g?
Anquyn p: L ngi lnh gc ca lch s.
Hi: Vn t l g?
p: L k phn bi ca linh hn.
Hi: Ci g sinh ra vn t?
p: Ngn ng.

Hi: Ngn ng l g?
p: L ci roi ca khng kh.
Hi: Khng kh l g?
p: L k bo v tinh mnh.
Hi: Con ngi l g?
p: L n l ca tui gi, l ngi qua ng, l
khch trong nh mnh.
Hi: Con ngi ging ci g?
p: Ging qu cu.
Hi: Con ngi c xp t nh th no?
p: Nh ngn n trc gi.

Hi: Nm l g?
p: L ci xe ca th gii.
Hi: Xe ch ai?
p: m, ngy, lnh v nng.
Hi: Ngi nh xe l ai?
p: Mt tri v mt trng.
Thi gian tn ti ca ci gi l phong tro Vn ha phc
hng Carlanhging cng rt ngn ngi. Sau khi Sclmanh
cht (814) khng bao lu, quc do ng thnh lp khng duy
tr c s thng nht na. V s pht trin tm thi v vn ha
cng suy sp.

III - VN HA TY U T TH K XI N U TH
K XIV
n th k XI, kinh t cng thng nghip Ty u bt u
pht trin dn ti s ra i ca thnh th v mt tng lp c dn

mi l th dn. Do s thc y ca nhng iu kin x hi mi,

nn vn ha Ty u cng bt u khi sc. S pht trin bc
u ca vn ha Ty u trong thi k ny biu hin cc mt
nh s ra i ca cc trng i hc, nhng thnh tu v trit
hc, vn hc, kin trc.
1. S thnh lp cc trng i hc
Cng vi s pht trin v kinh t, s i hi con ngi v
cc loi tri thc cng tng ln, nhng cc trng hc ca gio
hi khng p ng c nhng yu cu , v vy trng hc
ca thnh th dn dn ra i.
u tin, t th k X, nhiu trng hc khng dnh dng g
n gio hi c thnh lp cc thnh th ca , tip l
cc thnh ph khc Ty u. Nhng trng hc thnh th ny l
c s pht trin thnh cc trng i hc sau ny.
Trng i hc ra i sm nht Ty u l trng i hc
Blna c thnh lp vo th k XI m tin thn ca n l
trng Lut Blna. Sang th k XII, XIII nhiu trng i hc
khc ln lt xut hin nh Trng i hc Pari, Trng i
hc Oclng Php; Trng i hc Oxpht (Oxford); Trng
i hc Kembrit (Cambridge) Anh; Trng i hc Xalamanca
Ty Ban Nha; Trng i hc Palcm v.v n cui
th k XIV chu u c tt c hn 40 trng i hc.
Khi mi thnh lp, cc trng i hc ny gi l "trng
ph thng" (Etudia generalia), sau dn dn mi gi l trng i
hc (Universitas). Ch "universitas" ngha en l "lin hp" v
trng i hc lc u thc s l mt t chc lin hp gm cc
on th ca sinh vin v gio s, nhng on th ny c lp

ra bo v quyn li ca cc thnh vin ging nh cc phng

hi ca th th cng.
Trong s cc trng i hc Ty u lc by gi, in
hnh nht v cng ni ting nht l Trng i hc Pari, ra
i t na u th k XII. Sinh vin y lp thnh 4 hi
ng hng l Nocmngi, Anh, Gl v Picci. Cc
gio s cng gia nhp nhng t chc m v sau pht trin
thnh cc khoa. n cui th k XII, cc t chc ca sinh
vin v gio s mi bt u lin hp li, bu ra Hiu
trng iu hnh vic ging dy v hc tp. Nm 1200,
quy ch do trng t ra c vua Philp II ph chun, v
nh vy, Trng i hc Pari c chnh thc thnh lp.
Trng i hc Pari c 4 khoa l Ngh thut, Y hc,
Lut hc, v Thn hc, trong Ngh thut l khoa s cp,
chng trnh hc tp l "by mn ngh thut t do". Tt
nghip bc s cp th c cp bng C nhn. Cc khoa Y
hc, Lut hc v Thn hc thuc v bc cao cp. Ch nhng
ngi c bng C nhn mi c tip tc hc. Tt
nghip bc cao cp th c cp bng Thc s hay Tin s.
Nhng ngi c bng C nhn, Thc s hay Tin s mi
c lm gio s ging dy trng i hc.
Ngn ng dng ging dy trong nh trng l ting
Latinh. Phng php hc tp l ln lp nghe ging, ghi
chp v tho lun, trong tho lun gi vai tr rt quan
trng. Khi tt nghip, sinh vin phi lm lun vn v phi
bo v lun vn.
Phng php t chc ging dy v hc tp cc trng i
hc khc chu u cng tng t nh th. Nh vy, ni dung
hc tp trong cc trng i hc chu u trong thi k ny

khng phi ch l thn hc v cc thy gio khng phi l cc

gio s m l nhng ngi thng. Th l trng i hc
thot li khi Gio hi v pht trin mt cch t do, l iu
gio hi khng th chp nhn c, nn gio hi phi tm cch
nm ly trng i hc, loi tr cc gio s c t tng chng
li gio hi v ca ngi l tr con ngi. n gia th k XIII,
Trng i hc Pari b gio hi khng ch hon ton. Nhiu gio
s tin b b ui v thay th bng cc gio s. T mn hc
chim v tr quan trng nht trong trng i hc l mn trit
hc kinh vin. Tuy nhin Y hc v Lut hc l nhng mn hc
thc dng nn vn c duy tr.
2. Trit hc kinh vin
Trit hc kinh vin l mt thut ng dch t ch scolasticus
trong ting Latinh, ngha l trit hc nh trng, v l mt
mn hc rt c ch trng trong cc trng i hc lc by
gi.
c hnh thnh vo khong th k XI, XII, mn hc ny
gn lin vi tn tui ca cc hc gi nh Anxenm (1033-1109),
Rtxlanh, Guym Smp (1068-1122), Abla (10791142)... Sang th k XIII, XIV, thuc v i ng cc nh trit
hc kinh vin cn c Anbe v i (1193-1280), Rugi Bycn
(khong 1214-1292), Tmt acanh (1225-1274), oong Xct
(1270-1308), Uylim ccam (1270-1347) v.v...
Cng trong qu trnh y, vo th k XII, ti cung nh vng
quc Nocmng o Xixin v trng i hc Tl Ty
Ban Nha, cc hc gi tin hnh phin dch nhng tc phm
ca Hy Lp c i c dch ra ting Arp v cc tc phm
ca cc nh khoa hc Arp, ng thi cn dch cc tc phm

bng ting Hy Lp c bo tn Bidantium. Vic lm

cho s hiu bit ca ngi Ty u cng c m rng, nhng
cc nh trit hc kinh vin mun khai thc kin thc y phc
v cho thn hc, do vn dng mt cch xuyn tc hc
thuyt ca cc trit gia Hy Lp v La M c i, nht l ca
Arixtt, ngi c thnh tch ln nht v mt ny l Anbe, mt
gio s ngi c. ng ch thch ton b cc tc phm ca
Arixtt thuc cc lnh vc Logic hc, Siu hnh hc, Lun l hc,
Vt l hc, Thin vn hc, a l hc, ng vt hc, Thc vt
hc, qua chng minh rng gio l ca o Kit khng h
tri ngc vi trit hc v khoa hc t nhin. Chnh v s hiu
bit ca ng uyn bc nh vy, nn ng c gi l Anbe v i.
Trit hc kinh vin c mt c im l p dng phng
php bin lun cc k rc ri, rt ch trng Logic hnh thc. Ni
chung cc nh trit hc kinh vin cho rng i vi cc hin
tng t nhin ngi ta khng cn phi quan st, th nghim m
ch cn dng phng php t duy tru tng cng c th t n
chn l.
Tuy nhin, trong khi nghin cu vn khi nim chung,
cc nh trit hc kinh vin chia lm hai phi l phi duy danh
(nominalisme) v phi duy thc (ralisme). Phi duy danh cho
rng khi nim chung do t duy con ngi sng to ra, l tn gi
ca cc vt th ring l v cc vt th ring l c trc khi nim
chung. Cn phi duy thc th cho rng trc khi c mt vt th
no th khi nim v vt th y tn ti, c thc ri. Nh
vy, duy thc l ch ngha duy tm hon ton, cn duy danh l
trng phi c nhn t ca ch ngha duy vt. Chnh v th, tuy
vn tin Cha nhng cc nh duy danh thng b gio hi ngc
i v rt php thng cng, tri li nhng ngi duy thc rt

c cao, trong ngi tiu biu nht l Tmt Ackint

(Thomas Acquinas), ngi ta quen gi Tmt acanh (Thomas
dAquin), mt gio s ngi , hc tr ca Anbe v i.
ng bin son nhiu tc phm trong quan trng
nht l "Thn hc ton th" (Somme thologique). Tc
phm ny rt s, chia lm bn phn, gm 100 chng,
trong dng quan im ca gio hi gii quyt 1000
vn thn hc v bc li 10000 thuyt. ng cho rng v
tr chia lm nhiu ng cp, bt u l phi sinh vt dn dn
ln n ngi tn , thin s ri cao nht l Cha tri. Mi
mt ng cp thp u mun vn ln ng cp cao, v vy
c h thng y u hng v Cha tri, Cha l mc ch
cui cng ca v tr.
Tc phm ny c gio hi tha nhn l mt s tng
kt v gio l ca o Thin cha. Do cng lao y, sau khi
ng cht khng lu, n u th k XIV ng c gio hi
phong Thnh.
Trong s cc nh trit hc kinh vin c mt trng hp
ngoi l c bit, l Rugi Bycn (Roger Bacon), mt gio
s ngi Anh v l gio s Trng i hc Oxpht (Oxford).
Tri vi Tmt acanh, Rugi Bycn rt ch
nghin cu vt l hc v ha hc, rt coi trng phng php
th nghim v c nhiu cng hin v mt quang hc.
Chnh ng l ngi u tin gii thch hin tng cu vng,
cng l ngi bit ch n t tnh ca nam chm, rt
cao ton hc, coi l c s khng th thiu c ca tt
c mi tri thc.
i trc thi i ca mnh, ng c nhiu d kin thin
ti nh: ngi ta c th ch to c nhng loi knh "

c li rt xa m c th c c nhng ch rt nh, phn

bit c nhng vt ht sc b, quan st cc v sao"; c th
ch to c nhng chic thuyn i bin v i sng rt ln
m ch cn mt ngi iu khin ch khng cn mi cho.
ng cng ngh n chic xe bn bnh chy rt nhanh m
khng cn nga ko, ngh n my bay, "ngi ngi trong
cnh p khng kh bay nh chim", ngh n cn trc,
n cu khng c ct v.v...
Do nhng hiu bit su rng y, ng c gi l "nh
bc hc ng khm phc", nhng cng v nhng xut
mnh dn y, ng b gio hi kt ti l mt tn ph thy
xng d oan v b bt b ngc. Mi 14 nm sau ng mi
c tha, nhng lc ng ht sc gi yu, nn c
hai nm th cht.
Sang th k XIV, trit hc kinh vin bt u suy thoi. T
y cc nh trit hc kinh vin khng nghin cu khoa hc t
nhin v cc tc phm c in na m ch lm cng vic bin h
cho gio l ca o Thin cha m thi, ng thi h u tranh
mnh m vi nhng nh khoa hc ca giai cp t sn mi ra i
tc l nhng ngi theo ch ngha nhn vn.
3. Vn hc
n thi k ny, ngoi vn hc dn gian bao gm cc bi
ht, cc truyn k... v vn hc Latinh (hay vn hc nh th) bao
gm th, kch, truyn vit bng ting Latinh v ti tn gio,
cn c hai loi vn hc mi th hin s pht trin ca nn vn
hc Ty u l vn hc k s v vn hc thnh th.
Vo khong th k XII, do s trng thnh ca mnh v do
chu nh hng ca vn minh thnh th, giai cp qu tc phong

kin Ty u i hi phi c mt dng vn hc phc v cho i

sng tinh thn ca mnh. Trong hon cnh y, c nhiu vn nhn
du khch vo tn cc lu i ca cc lnh cha, k cho h nghe
nhng cu chuyn li k ca cc hip s, cng c khi h ht nhng
bi ht ca ngi ng ch anh hng khng khi, b ch dim l yu
kiu. Hnh thc sinh hot vn ngh y lm cho cuc sng t nht
ca cc lnh cha trong nhng lu i kn cng cao tng tr
nn vui v, do cc vn nhn y c cc gia nh qu tc
nui lm thc khch chuyn mn mua vui cho h. Vn hc k
s v vy cng c iu kin pht trin.
Vn hc k s thng c bt ngun t nhng cu chuyn
c lu truyn trong nhn dn, nhng nhn vt chnh trong
c xy dng thnh mt con ngi mang y cc tnh cch
ca gii k s, l trung thnh vi lnh cha, ngoan o, tn
th ngi p v dng cm trong chin u, nht l i vi d
gio.
Vn hc k s c th chia lm hai loi chnh l anh hng ca
v th tr tnh. Bi ca Rlng, Bi ca Xt, Bi ca Niblunghen l
nhng bn anh hng ca tng i ni ting lc by gi.
- Bi ca Rlng c sng tc vo khong nm 1100
Php, da vo cu chuyn dn gian k v cuc chin tranh
gia Sclmanh v ngi Arp Ty Ban Nha nm 778.
Sau khi vy nh thnh Xaragx Ty Ban Nha do
ngi Arp thng tr khng thnh cng, ngi Phrng phi
k ha c vi ngi Arp rt qun v nc. Nhng do
s phn trc ca ngi Arp, hu qun ca Sclmanh do
B tc Rlng ch huy b qun Arp phc kch v tiu
dit o Rngxv thuc vng ni Pirn. Trong gi pht

nguy nan y, Rlng t ra ht sc trung thnh vi vua

ca mnh v dng cm chin u cho n cht.
Bi trng ca ny di dn 1400 cu.
- Bi ca Xt xut hin vo th k XII Ty Ban Nha, ni
dung miu t s u tranh gia ngi Ty Ban Nha v
ngi Arp, trong bao gm c cuc u tranh vi Hi
gio.
- Bi ca Niblunghen xut hin vo th k XIII c
miu t s u tranh ca ngi Bucgnh chng li ngi
Hung n vo th k V.
Cn loi th tr tnh th ch yu pht trin c v Php.
Tnh yu lng mn, say m v mo him kiu k s l ch
ca loi th ny m tc phm tiu biu nht l Trixtng v Yd.
Bt ngun t mt truyn thuyt lu hnh trong cc b lc
Xent v c b sung bng mt s chi tit bt chc cu
chuyn cnh bum en v cnh bum trng trong thn thoi
gi, tc phm ny miu t tnh yu mnh lit gia Trixtng v
Yd:
"Yd l ngi yu ca ti, Yd l c cuc i ca ti,
s sng v s cht ca ti u do nng nh ot".
"Thiu ti nng khng th sng, v ti cng khng sng
c nu thiu nng".
Vn hc thnh th ra i vo khong gia th k XII, khi
tng lp th dn ang ngy mt ln mnh. Ngun gc ca dng
vn hc ny cng l dn ca v nhng truyn dn gian do nhng
ngi th th cng vn l nng n a t nng thn vo thnh
th. V vy loi vn hc ny vit bng ting ni ca nhn dn v
ni dung mang tnh cht chng li phong kin v chng li gio
hi Thin Cha rt r rt.

Vn hc thnh th bao gm cc hnh thc th, kch, truyn

ngn v thng mang tnh cht tro phng nhm kch giai cp
phong kin, vch trn s tham lam v nhng hnh vi xu xa ca
tng lp gio s, ng thi miu t s thng minh tho vt ca
nhn dn. Nhng truyn ngn tng i tiu biu l Di chc ca
con La, Thy lang vn.
Di chc ca con La k chuyn mt linh mc chn con
la ca mnh vo t thnh ca gio hi nn b pht, nhng theo
li trn tri ca con la, em np cho gio ch mt s tin nn
c tha.
Thy lang vn k chuyn mt nng dn lm cho mt cng
cha ang b hc xng bt ci m lnh. T c thnh ph
n nh anh ta cha bnh. khi b quy ry, anh ta i ni
chuyn vi tng ngi, yu cu ngi b bnh nng nht phi hi
sinh mnh thiu ly tro cha cho nhng ngi khc, v vy ai
cng bo mnh l khng c bnh na.
Tc phm ni ting nht l Truyn con co, trong cc con
vt c nhn cch ha v tng trng cho cc hng ngi
khc nhau: s t i biu cho vua, gu ch i biu cho lnh
cha phong kin, ch si i biu cho k s, la i biu cho linh
mc, con co xo quyt i biu cho th dn, cc loi vt nh b
nh g, th, c sn i biu cho nhn dn.
Ni dung ch yu ca truyn ny ni v s tranh chp
gia con co Rna (Renart) tinh khn v con ch si
Idngranh (Isengrin) ngu dt, ng thi cng cp ti s
h hip ca con co i vi nhng con vt nh.
"Truyn con co" lc c ng o ngi c rt
a thch v c dch ra nhiu th ting: Phlngr,
Anh, c, . Ngi ta ham c truyn ny n ni cc gio

ch phi ku ln rng cc tu s thch xem Truyn con co

hn l truyn cc thnh t v o.
Kch ca thnh th bt ngun t li biu din ha trang ca
nhn dn v phn nhiu mang tnh cht hi hc, chm bim.
Tc phm ni ting nht lc by gi l kch "Rbanh v
Maring" ca Aamlahan (Adam de la Halle, 1238-1286), ni
dung miu t mi tnh trung thc gia mt chng trai v c gi
chn cu.
4. Ngh thut kin trc
Trong s suy thoi chung v vn ha, thi s k phong kin,
ngh thut kin trc v iu khc kiu La M hon ton b tn t.
Lc cc gio ng v cc lu i ca lnh cha phong kin
u lm bng g. n thi Sclmanh, kiu kin trc La M
c khi phc nhng v ngh thut th th kch, nng n ch
khng c p nh cc cng trnh kin trc thi c i. Thi k
ny, nh th xy bng mt bng hnh ch thp, tng dy,
ca s nh, mi trn, ct to v thp. Ni ca ra vo c thp
chung nhn v s. Bn trong nh th c trang sc bng
nhng bc tng th s v nhng bc tranh t mu le lot.
n na sau th k XII,
min Bc nc Php xut hin
mt kiu kin trc mi gi l kin
trc Gtch. c im ca li
kin trc ny l vm ca nhn,
nc nh nhn, bn ngoi c thp
cao vt, tng tng i mng,
ca s ln v c trang sc bng
nhiu loi knh mu lm cho

trong nh c y nh sng. Trc ca li c nhiu bc ph

iu sinh ng.
Li kin trc ny rt ph hp vi yu cu lm tng thm v
uy nghim ca tn gio, nn trc ht c p dng xy dng
cc gio ng, ngoi ra cn c dng xy cc cng s v
dinh th. Hn na, vi nhng thp chung cao vt hn 100 mt
c th nhn thy t xa, vi s trang tr p b th ca ton b
ta nh, cc cng trnh kin trc ny khng nhng th hin mt
bc tin mi v ngh thut xy dng m cn th hin sc mnh
v s giu c ca c dn thnh th lc by gi. Do nhng u
im , li kin trc Gtch ny c p dng rng ri nhiu
nc Ty u nh Php, Anh, c, Ty Ban Nha, Tip Khc...
Tm li, t th k XI n XIII, tuy gio hi Thin cha vn
gi vai tr lng on v t tng, nhng v vn ha t c
nhng thnh tu nht nh. Tnh hnh l mt trong nhng tin
dn n phong tro Vn ha phc hng, mt bc pht trin
nhy vt v vn ha trong nhng th k sp ti.
IV - VN HA TY U THI PHC HNG
T th k XIV, bt u xut hin mt phong tro vn
ha mi, ri n na sau th k XV, phong tro y lan sang cc
nc Ty u khc nh Php, Anh, Ty Ban Nha, c, Ncan
v c gi l phong tro Phc hng (Renaissance).
1. iu kin lch s
iu kin ch yu dn n s ra i ca phong tro vn ha
phc hng l do s xut hin quan h t bn ch ngha. Trong
khi , nhng thnh tu v vn ha t th k XI-XIII cn xa mi
p ng c nhu cu ca giai cp t sn mi ra i, ng thi

cho n lc by gi, t tng tnh cm con ngi vn b rng

buc bi h t tng kht khe ca gio hi Thin cha. Do vy,
giai cp t sn cn phi c h t tng v nn vn ha ring
phc v cho i sng tinh thn ca mnh v u tranh vi h
t tng li thi ca gio hi v ca giai cp qu tc phong kin
ang cn tr s pht trin ca x hi.
Cn s d tr thnh qu hng u tin ca phong tro
Vn ha phc hng l v:
- Tuy b phn tn v chnh tr nhng do nhng iu kin
thun li v a l, quan h t bn ch ngha y ra i sm
nht. T th k XIV, min Bc c nhiu thnh ph rt
phn thnh v lp thnh nhng nc cng ha thnh th nh:
Phirenx, Vnxia, Ginva v.v..., trong Phirenx ch yu
pht trin v cng nghip, cn Vnxia v Ginva ch yu pht
trin v thng nghip.
Thnh ph Phirenx c hn 300 x nghip len d, trong
thu rt nhiu th lm vic. l nhng cng trng th cng
t bn ch ngha. Ngoi cc nh t sn cng thng nghip,
Phirenx cn c hn 100 ch ngn hng.
Vnxia l mt thnh ph cng thng nghip rt ni ting
chu u. c bit, sau cc cuc vin chinh ca qun Thp t,
Vnxia giu mnh rt nhanh chng. Vnxia c 3000 chic
thuyn bun vi khong 30000 thy th thng xuyn tung
honh trn a Trung Hi chuyn ch cc mt hng nh t
la, h tiu, qu, ng... ca phng ng sang bn cho cc
nc phng Ty. ng tin vng uct ca Vnxia c s
dng khp ton chu u. Bn cnh thng nghip, cc ngnh
cng nghip nh dt t, ng thuyn, lm thy tinh... cng rt
ni ting.

Ginva cng l mt thnh ph thng nghip quan trng

v l i th ca Vnxia trong lnh vc bun bn. n th k
XV, ngn hng thnh Gioc y pht hnh giy bc u
tin v c thng dng trn khp th trng chu u.
- vn l qu hng ca nn vn minh La M c i, do
cho n thi by gi, y cn gi li c nhiu di sn vn
ha v cc mt kin trc, iu khc, vn hc... V vy, hn ai
ht, cc nh vn ngh s k tha c truyn thng vn ha
rc r ca t nc mnh. n th k XIV, XV khi v mt kinh
t x hi c nhng bin i quan trng, h c iu kin
lm sng li v pht trin nhng thnh tu vn ha y.
- Do kinh t pht trin, trong cc nc cng ha, thnh th
xut hin mt tng lp rt giu c. ph trng cho s
giu sang ca mnh, h xy dng nhiu lu i trng l c
trang sc bng nhng tc phm ngh thut c gi tr. Tnh hnh
c tc dng khuyn khch rt ln i vi s sng to ngh
thut ca cc ngh s m trc ht l i vi cc ha s v cc
nh iu khc.
Hn na, cc nh vn ngh s lc by gi cn nhn c s
bo tr ca nhng ngi ng u cc nh nc nh h Mixi
Phirenx, h Gindag (Gonzague) Mantu, h
Mntphentr (Montefeltro) Ucbin, h Ext Fera
(Ferrare), h Aragn Napl, thm ch c cc gio hong Xixt
IV, Giul II, L X, v Phaol III La M na. Nh vy h
cng c iu kin tp trung tr tu v ti nng ca mnh vo cng
vic lao ng sng to.
n th k XV v nht l th k XVI ch ngha t bn cng
ra i Anh v tip l cc nc Ty u khc nh Php,

Ty Ban Nha, Nclan, c... V vy, phong tro Vn ha

phc hng c iu kin pht trin sang cc nc Ty u khc.

2. Nhng thnh tu chnh

L mt bc nhy vt v vn ha, phong tro Vn ha phc
hng t c nhng thnh tu rc r v mi mt, c bit l
v vn hc ngh thut.

a) Vn hc
Nn Vn hc thi Phc hng v c ba th loi th, tiu
thuyt v kch u c nhng tc phm c gi tr gn lin vi tn
tui nhiu tc gi ni ting.
- Th:
Nh th ni ting nht ng thi l ngi m u cho
phong tro Vn ha phc hng l ant (1265-1321). ant
xut thn trong mt gia nh k s suy tn Phirenx, cha ng l
mt lut s. ant khng chng tn gio nhng cm ght gio
hi v gio hong, mong mun nc c thng nht. Lc
by gi Phirenx ang din ra cuc u tranh gia ng Trng
(phi ng h vua) v ng en (phi ng h gio hong). ant
tham gia ng Trng v nm 1300 c bu lm mt quan chp
chnh ca Phirenx. Nhng mi c hai thng th ng Trng
tht bi, ng b trc xut khi Phirenx v phi sng lu vong
cc thnh th min Nam cho n khi cht.
Tc phm trong thi k u ca ng l Cuc i mi. y l
tc phm ant vit tng nh ngi bn gi thi th u ca
ng l Batrt (Beatrix). Batrt l mt c gi ngy th xinh
p m ngay t hi mi 9 tui ng em lng yu mn, nhng
v sau v rt r, nng tng ng khng yu nn i ly chng v
chng may cht sm. ng ht sc n hn v thng xt nn vit
tc phm ny.
Tc phm ln nht ca ant l Thn khc (La Divine
comdie). Tc phm ny ng vit trong sut 20 nm sng lu
vong v cho n khi cht cng cha hon thnh trn vn. Ton
b tp th gm 100 chng, ngoi chng li ta, ni dung
chnh chia lm ba phn l a ngc, tnh gii (ni ra ti) v
thin ng, mi phn gm 33 chng.

Ni dung tc phm k v mt gic mng trong tc gi

c nh th ni ting ca La M c i l Vicgiliut dn i
xem a ngc v tnh gii, tip c Batrt dn i xem
thin ng. V hnh thc "Thn khc" ging nh mt tp
trng ca kiu c, trong dng a ngc v thin ng lm
bi cnh v s dng nhiu in tch thn hc nhng ni dung t
tng th hon ton mi.
Ngoi ant cn c nh th tr tnh Ptraca (1304-1374).
Thi phm ca ng l tp th ca ngi tnh yu tng nng Lra,
ngi m ng yu sut i v tr thnh bt t trong th ca ng.
Tp th ny c coi l mu mc ca th tr tnh .
- Tiu thuyt:
V lnh vc ny trc ht phi k n Bcaxi (1313-1375),
nh vn c t ngang hng vi hai nh th ant v
Ptraca v c gi chung l "Ba tc gi li lc". Tc phm ni
ting ca ng l tp truyn ngn Mi ngy (Decameron).
Tc phm ny gm 100 cu chuyn d 3 chng k s tr v 7
c gi k cho nhau nghe bun trong mi ngy v sng ti
mt ngi nh nng thn trnh nn dch hch xy ra
Phirenx nm 1348. Bng li vn chm bim d dm, cc cu
chuyn y hoc l k li nhng truyn trong thn thoi v truyn
thuyt, hoc l nhng cu chuyn ca phng ng, nhng
nhiu nht l nhng cu chuyn khai thc trong x hi ng
thi trong cp n nhiu i tng nh li bun, tu s,
gio s, qu tc... "Mi ngy" ca Bcaxi l mt tc phm c
tnh cht vch thi i trong lch s vn hc chu u.
Sau khi phong tro Vn ha phc hng lan rng sang cc
nc Ty u khc, Php v Ty Ban Nha xut hin hai nh
vn ni ting, l Rable v Xcvngtt.

Rable (Francois Rabelais 1494-1553) lc cn nh i tu,

sau ra khi tu vin hc ngnh y v khoa hc t nhin, tng
lm thy thuc. ng cn tinh thng v cc mt vn hc, trit
hc, php lut, thc vt hc, kin trc. Tc phm ch yu ca
ng l tiu thuyt tro phng Gcgngchuya v Pngtagruyen
ni dung nh sau:
Gcgngchuya l mt ngi khng l. Va mi lt lng m
i "Ung". Ngi ta phi ly sa ca 170.913 con b cho
ung mi . Con ca Gcgngchuya l Pngtagruyen cng l
mt ngi khng l. Anh c mt ngi bn tn l Panuycgi.
Sau khi i bn ny i nh thng gic ngoi xm tr v
Panuycgi c mt bn khon l c nn ly v hay khng.
Khng ai gii p c thc mc , hai ngi phi i n x
Cate (Trung Quc) hi l nc thn.
Chnh trong cuc hnh trnh y h t chn ti nhiu x
s k l nh n hn o ca nhng ngi chuyn gi lng chu
m i tin bi thng, n hn o ca cc loi chim ch
bit ht v n cho bo, li n hn o ca loi mo xm chuyn
mn n hi l... Cui cng h n c ngi n "L nc
thn" v c nghe phn mi mt ting "Ung!".
V b ngoi, tc phm ny c v hoang ng, nhng ni
dung li ni v nhng ngi thc, vic thc trong x hi lc by
gi, l gio hong, gio s, vua, quan, l cuc sng li bing
n bm, l nhng vic lm xu xa y ry trong cuc sng hng
ngy... v vy y l mt tc phm hin thc ph phn rt c gi
tr.
Xcvngtt (Miguel de Cervantes 1547-1616) l mt nh
vn ln v l k t nn mng cho nn vn hc mi Ty Ban
Nha. Xcvantt xut thn t mt gia nh qu tc sa st, thi tr

tnh thch mo him, tham gia nh qun Th Nh K trn

Lpngt Hy Lp (nm 1571). V b thng, ng b bn gic
bin bt lm t binh. Sau 5 nm ng trn thot c v qu
hng, nhng t ng ngy cng ngho tng, phi ra lm mt
chc quan nh.
Tc phm ni ting nht ca ng, ng thi cng l mt kit
tc ca nn vn hc th gii l ng Kist (Don Quichotte). Ni
dung nh sau:
ng Kixana l mt qu tc nh sa st, ngi cao gy, 50
tui vn cha c v. Th nhng v chu nh hng ca tiu
thuyt, ng quyt nh mnh phi tr thnh mt hip s i ngao
du khp thin h dp mi chuyn bt bnh.
chun b ln ng, Kixana t t cho mnh mt ci tn
qu tc tht ku l ng Kist x Mngs, li d d c
Xngs, mt nng dn cht phc lm gim m cho mnh.
Hn na, cho y tiu chun ca mt k s, ng tn
th mt c thn n lng bn m ng cha quen bit lm "b
cha ca lng mnh" v gi nng bng mt ci tn duyn dng nng unxin x Tbx.
Vi b trang phc k s do t tin li, ng Kist ci
mt con nga gy cng vi Xngs bo ln ci mt con la
thp l t bt u bc vo con ng giang h. T ng
Kist c nhiu hnh ng va bun ci, va ng thng, nh
chin u vi ci xay gi v tng l ma qu khng l, nh
n cu ang gm c v tng l on qun t gio..., v tt
nhin ng Kist u phi tr gi. Cui cng v u kim thua
hip s Vng Trng, v theo li cam kt ban u, ng Kist
buc phi tr v qu c, chm dt cuc i giang h vi nhng
vic lm in r ca mnh.

Trong tc phm ny, ng Kist c miu t thnh mt

ngi c phm cht cao qu, l k bo v t do v chnh ngha.
Ngi nng dn Xngs cng c khc ha thnh mt ngi
tuy c v ngy ng nhng li thng minh lanh li, ch cng v
t. Xy dng mt ngi nng dn thnh mt trong hai nhn vt
chnh ca tc phm v gn cho nhn vt y nhng phm cht tt
p nh vy, l iu rt him lc by gi.
- Kch:
Tc gi tiu biu ca ngh thut kch thi Phc hng, ng
thi l ngi tiu biu cho nn vn ha Anh thi k ny l
Schxpia (William Shakespeare, 1564-1616). Trc Schxpia
vic din kch trong dn gian nc Anh rt thnh hnh. T
nm 1580 v sau, ngh thut kch ni ca Anh cng pht trin.
Lc by gi, Lun n ch c 20 vn ngi m c n 8 rp
kch.
K tha truyn thng ca
t nc v tinh hoa ca kch
Hy Lp v La M c i,
Schxpia a ngh thut
kch ln tuyt nh. Trong 20
nm hot ng sng tc (15921612), Schxpia li 36
v kch gm hi kch (nh cc
v m th mi hai, Theo
ui tnh yu v hiu, Ngi
li bun thnh Vnxia), bi
kch (nh cc v Rm v
Giulit, Hmlt, tenl, Vua
Lia, Mcbt...), kch lch s nh Rist II, Rist III, Henri IV...

Trong cc tc phm ca mnh, Schxpia a ln sn khu

cc nhn vt thuc tt c cc tng lp trong x hi t vua quan,
tng lnh, gio s, thng nhn cho n con sen, thng nh... v
cp n nhiu mt, nhiu mu thun phc tp trong cuc
sng x hi vo giai on ch phong kin ang suy tn v ch
ngha t bn bt u xut hin.
b) Ngh thut
Cng nh vn hc, m trc ht l Phirenx l ni xut
pht u tin ca nn ngh thut thi Phc hng. Trong hai th
k XIV v XV, nn ngh thut y gn lin vi tn tui ca cc
ha s v nh iu khc ni ting nh Gitt (1266-1337),
Maxasi (1401-1428), natenl (1386-1466), Vrsi (14351488), Bttixenli (1444-1510) v.v... Gitt l ngi m u cho
xu hng hin thc ch ngha trong hi ha, khng nhng v cc
nhn vt trong tranh sinh ng m cn v ha php lp th do
ng th hin.
Maxasi, mc du cht yu (27 tui), l ngi pht trin
ch ngha hin thc trong hi ha thm mt bc, ng thi l
ngi pht hin ra quy lut vin cn. Tc phm tiu biu ca ng
l Aam v Ev b ui khi thin ng.
Bttixenli c gi l "nh th ha s". Cc tc phm S ra
i ca thn Vnt, Ma xun... ca ng mang y cht th nh
nhn vt xinh p, du dng, mu sc hi ha...
c im chung ca ngh thut hi ha thi k ny l tuy
ti vn khai thc trong kinh thnh hoc thn thoi, nhng ni
dung th hon ton hin thc.
Sang u th k XVI, nn ngh thut thi Phc hng t n
nh cao ca n. Nhng thnh tu tuyt vi v hi ha v iu

khc gn lin vi tn tui ca nhiu nh danh ha m trong

ni ting nht l Lnc Vanhxi, Mikenlngi v Raphaen.
Lnc Vanhxi (1452-1519)
sinh thnh ph Vinxi gn Phirenx,
xut thn trong mt gia nh trung
lu. ng khng nhng l mt ha s
ln m cn l mt ngi c kin thc
uyn bc v ton hc, vt l hc, thin
vn hc, a l hc, gii phu hc, trit
hc, m nhc, iu khc.
c im ngh thut hi ha ca
Lnc Vanhxi l thin v m t
tnh cch v hot ng ni tm ca
nhn vt. Nhng tc phm tiu biu
ca ng l Ba tic cui cng, c m ng trinh trong hang
, Nng Gicng.
Bc tranh "Ba tic cui cng", da vo cu chuyn trong
ba tic chia tay nhau, Cha Gisu ni vi cc tng ca
mnh rng: "Trong cc ngi s c mt k phn bi ta". Bc
tranh th hin c ni tm ca cc nhn vt d tic khi
nghe cu ni : ngi th ngc nhin, ngi th tc gin, ngi
th bun b, ngi th biu th s ngay thng trung thc ca
mnh y l mt bc tranh rt hon ho v m t nhn vt, b
cc v mu sc.
"Nng Gicng" (Joconde) l bc v mt ph n th dn
Phirenx tn l Mna Lida. Trong tc phm ny Vanhxi v
ln c ci v p y sc sng ca mt ngi n b tr,
trong c bit nht l ci mm ci kn o th hin s su
sc ca ni tm.

Mikenlngi (1475-1564) sinh Txcan

(), l mt ha s, mt nh iu khc ni
ting, ng thi l mt kin trc s v l mt
thi s.
V hi ha, tc phm tiu biu ca ng
l Sng to th gii v Cuc phn xt cui
cng.
Bc tranh "Sng to th gii" v trn
trn nh th Xixtin La M, trong c 343
nhn vt m mi ngi u ln gp my
ngi tht v ngi no cng t ra c mt
sc lc v tn, do lm tng thm s
hng v ca nh th. v bc tranh ln ny, Mikenlngi
phi nm nga trn gin gio lao ng sut 4 nm tri (15081512).
Cn bc tranh "Cuc phn xt cui cng" th v trn tng
nh th Xixtin. Trong bc bch ha ny, tc gi v nhiu
ngi chui t trong m ra nghe xt x, h t ra rt au kh,
qun qui nhng khng bit lm th no. Ngay cha Gisu ng
trn tri cao cng mt i ci v trang nghim vn c m t ra
ang v cng thng xt chng sinh.
V iu khc, cc bc tng avt, Mid, m, Ngi n
l b tri v.v... l nhng tc phm tng i tiu biu, c bit,
tng avt(*) tc bng cm thch, cao 5,30m. Khc vi thn
thoi trong kinh thnh, Mikenlngi khng th hin avt thnh
mt thiu nin m thnh mt lc s y sc mnh. V vy nm
1504, tng ny c dng ti mt qung trng Phirenx
th hin tinh thn ca k thng tr phi anh dng bo v thnh
ph.

V kin trc, ng l ngi thit k u tin nh th Xanh

Pie La M. Tuy cng trnh kin trc ni ting ny mi n nm
1626, tc l sau khi ng cht 62 nm, mi c hon thnh,
nhng mi trn ca nh th do ng thit k khc hn vi mi
nhn kiu Gtch truyn thng.
Raphaen (1483-1520) cng l mt
ha s thin ti ca . Tuy ng cht
tng i sm (37 tui) nhng ng
li nhiu tc phm ni ting nh C
gi lm vn xinh p, cc bc tranh
v v thnh mu... ng l mt ha s c
s trng v v chn dung, c bit l
th hin c mt cch sng ng v
p ti tn ca cc c gi, v hin hu
du dng ca ngi m v nt ngy th
ng yu ca cc em b.
Ngoi , t th k XVI v sau, cc nc Phlngr, H Lan,
c, Php... cng c nhiu ha s ni ting nh Mtxt (Quentin
Matsys) ngi Phlngr, Luct Ly ngi H Lan, Anbrt
uyr (Albrecht Diirer) ngi c, L Nanh ngi Php v.v...
ti ca cc tc phm ca h thng l nhng cnh p trong
thin nhin, nhng hot ng trong i sng hng ngy ca
nhng con ngi bnh thng m bc tranh "Ba n ca nhng
ngi nng dn" ca L Nanh l mt v d tiu biu.
c) Khoa hc t nhin v trit hc.
Thi Phc hng, cc ngnh khoa hc t nhin v trit hc
cng c nhng thnh tu ln lao, trong c bit quan trng l
v thin vn hc.

Nh bc hc ln m u cho mt bc nhy vt v khoa

hc t nhin thi Phc hng l Nicla Cpcnch (1473-1543).
ng vn l mt gio s ngi Ba Lan, nhng qua nhiu nm
nghin cu, ng nu ra mt thuyt v v tr chng li thuyt
ca nh thin vn hc c i Ptlm ng tr chu u sut
14 th k. Pltm cho rng qu t ng yn trung tm v tr,
mt tri v cc hnh tinh quay xung quanh tri t. Tri li,
Cpcnch cho rng trung tm ca v tr khng phi l tri t
m l mt tri, khng phi mt tri quay xung quanh tri t m
tri t t quay xung quanh n v quay xung quanh mt tri; th
tch ca qu t nh hn th tch ca mt tri rt nhiu. Pht
hin mi y ca ng c trnh by trong tc phm Bn v s
vn hnh ca cc thin th. Tc phm ny ng hon thnh vo
khong nm 1536, nhng v s b gio hi kt ti d oan nn
mi n trc khi cht my hm ng mi cng b (1543).
Ngi tch cc hng ng hc thuyt ca Cpcnch l nh
thin vn hc v l nh trit hc Giocan Brun (15481600). ng cng vn l mt gio s, nhng trong khi gio hi
cm lu hnh tc phm ca Cpcnch th ng li pht trin thm
mt bc cho rng v tr l v tn, mt tri khng phi l trung
tm ca v tr m ch l trung tm ca Thi dng h chng ta,
ngoi ra cn c rt nhiu thi dng h khc. ng cn chng
minh rng vt cht lun lun vn ng, lun lun bin i v tn
ti vnh vin.
Mt nh thin vn hc khc l Galil (1564-1642) tip tc
pht trin quan im ca Cpcnch v Brun. ng l ngi u
tin dng knh vin vng phng to gp 30 ln quan st bu
tri. ng chng minh rng mt trng cng l mt hnh tinh
ging nh qu t, b mt ca n cng c ni non g gh ch

khng phi nhn bng. ng cn pht hin c thin h l do v

s v sao to thnh, gii thch c cu to ca sao chi. ng
cng l ngi m u cho ngnh khoa hc thc nghim, pht
hin ra cc nh lut ri thng ng v dao ng ca cc vt th.
ng thi vi Galil, nh thin vn hc c Kpl (Kepler,
1571-1630) pht minh ra ba quy lut quan trng v s vn
hnh ca cc hnh tinh xung quanh mt tri.
Ngoi ra, cc lnh vc khc nh vt l hc, ton hc, y hc
v.v... cng c nhiu thnh tu quan trng gn lin vi tn tui
nhiu nh bc hc ni ting. Nhng pht minh khoa hc tng
i tiu biu trong s l hnh hc gii tch ca nh ton hc
Php cct (1596-1650), p lc ca cht lng ca nh vt l
hc Trixeli (1608-1647), thut gii phu ca nh y hc
Nclan Vdal (Vsale, 1514-1564), s tun hon ca mu
ca nh y hc Anh Havi (Harvey, 1578-1657) v.v...
Trn c s nhng thnh tu mi ca khoa hc t nhin, v
lnh vc trit hc cng c mt bc tin quan trng. Ngi m
u cho trng phi trit hc duy vt thi phc hng l Phranxt
Bycn (Francis Bacon 1561-1626) nh trit hc ngi Anh.
ng rt cao nh trit hc duy vt Hy Lp c i mcrt,
tri li kch lit ph phn ch ngha duy tm ca Xcrt v
Platng, cng kch trit hc kinh vin ch thch sng bi quyn
uy v tn ngng ngu tng.
Ngoi ra cn c nhiu hc gi nh gii c vn tp trung
sc lc vo cng vic kho cu m trong tiu biu nht l
Vala (1407-1457) ngi . ng chng minh c rng "Bc
th trao tng ca hong Cnxtngtint" l mt vn kin gi
do ta thnh La M ngy to ra t th k IX. Ni dung ca bc
th ni rng khi di sang Cngxtngtinpl, hong

Cnxtngtint nhng quyn thng tr Ty u cho ta thnh

La M. Nhng Vala ch ra rng xt v mt lch s, vic
khng thy ghi chp bt c mt ti liu no v v mt ngn
ng th trong bc th c nhiu t gc Gicmanh m thi
Cnxtngtint cha c.
Tm li, sau gn 1000
nm chm lng, n thi Phc
hng, nn vn hc Ty u
c mt bc tin ln lao v
li nhiu tc phm vn
hc ngh thut bt h v
nhng thnh tu khoa hc li
lc.
--------------------------------(*) avt (David) l vua th hai
ca nc Ixraen, ngi xy
dng thnh Girudalem. Theo
kinh thnh, ng c mt k cng l
dng nm cht ngi
Khng l Glia.

3. Ni dung t tng v ngha.

a) Ni dung t tng
Phong tro Vn ha phc hng tuy c tip thu v k tha
mt s yu t trong nn vn ha Hy Lp v La M c i nhng
thc cht y khng phi l mt phong tro lm sng li nhng
di sn vn ha c xa m l mt phong tro vn ha hon ton
mi da trn nn tng kinh t x hi mi v c ch o bi
mt h t tng mi, ni mt cch khc, phong tro Vn ha

phc hng l cuc cch mng vn ha t tng ca giai cp t

sn mi ra i nhm chng li nhng quan nim li thi rng
buc t tng tnh cm ca con ngi v km hm s pht trin
x hi ca phong kin v gio hi Thin cha.
T tng ch o ca phong tro Vn ha phc hng l ch
ngha nhn vn (humanisme). l h t tng ch trng n
con ngi, ch n cuc sng hin ti, ch trng cho con
ngi c quyn hng mi lc th i, do n hon ton
i lp vi quan nim ca gio hi Thin Cha ch sng bi
Cha, ch ch n cuc sng ca linh hn sau khi cht Thin
ng v xng ch ngha cm dc.
Di s ch o ca h t tng mi y, tnh cht cch
mng ca phong tro Vn ha phc hng th hin cc mt sau
y:
- Ln n, kch, chm bim s tn bo dt nt, gi nhn
gi ngha ca cc gio s t gio hong n cc tu s v ca giai
cp qu tc phong kin.
y l mt ni dung t tng c th hin trong hu ht
cc tc phm vn hc thi Phc hng. V d, trong "Thn khc"
ant t cc nhn vt trong lch s hoc ng thi thin
ng hay a ngc tri hn vi quan nim ca gio hi. Chng
hn nh theo gio hi th cc gio hong, gio s l nhng k
i din ca Cha, sau khi cht tt nhin s c ln thin ng,
nhng ant li thy h a ngc vnh vin chu s y a
, thm ch gio hong Bniphax VIII lc by gi ang
sng cng c dnh sn mt ch trong l la tng a
ngc th su.
Rable th mn cc loi chim o Xonnngt m ch
gio hong (chim cha papg), hng y gio ch (chim lng

), gio s v tu s (chim lng en tuyn hoc c khoang trng)

v ln n c tp on y ch bit ht v n cho bo.
Trong tp Mi ngy Bcaxi thut li cu chuyn ca
mt tu s tn l Anbe gi v lm thnh Gabrien la bp c gi
Lidt xinh p v m o nhng cui cng, m mu ca "c
thnh" b l, qua t co s sa a ca cc tu s.
V hi kch Theo ui tnh yu v hiu ca Schxpia ch
yu cng nhm ch giu thi o c gi ca cc trit gia kinh
vin. Nhng hc gi kim gio s ng knh ny th sut i xa
ri cuc sng trn tc ch chuyn tm nghin cu nn trit hc
thn b cao siu ca Cha, nhng khi h va thy cng cha
nc Php v m th t n th h qun ngay li th, hm h
theo ui, sn n, cui cng h phi th nhn rng con mt
ca n b p v hp dn hn bao t sch kh khan ca
khoa thn hc.
ng thi vi vic ph phn gio hi v cc gio s, cc
nh vn thi Phc hng cn cha mi nhn u tranh vo ch
phong kin v tng lp vua quan, Rable khng h king n
khi ni rng cc vua cha "l ging b ngu ngc chng c gi
tr g. Chng chuyn lm hi dn lnh di quyn thng tr
ca mnh v gy ra nhng cuc chin tranh no ng th gii v
nhng tham vng bt cng v xu xa ca chng. Cn cc quan
ta th b v nh ging mo xm chuyn n tht tr con (dn
lnh) v chuyn n ca hi l.
V kch Hmlt ca Schxpia cng l mt li t co anh
thp i vi x hi phong kin. Qua nhn vt ca mnh, tc gi
i n nhn nh rng "th gii l mt nh t m an Mch
l nh t gh tm nht", v ti tr, thng minh, tnh yu, o
c u b ch p, cn giai cp thng tr ton l bn hn,

xo quyt, dm ng, phn bi, tn bo... Do vy, Hmlt t

nhn thy mnh c s mng phi ra tay chng li th gii phong
kin y ry ti c "khi phc trt t cho thi i".
Xcvngtt th qua tc phm ng Kist ca mnh, chng
minh rng x hi phong kin hon ton li thi, do mt
ngi d c phm cht cao qu, mt k sn sng lm vic ngha
nh nh qu tc gi ph sn Kixara mun tip tc sng cuc i
k s giang h tc l mun tip tc duy tr x hi phong kin th
ch lm tr ci v chuc ly tht bi m thi.
Hn na, Xcvngtt cn kch mnh m vo quan nim
cao dng mu qu tc khi ng cho ng Kist ni vi Xngs
rng: "Xngs , ngi phi ly
ngun gc ngho nn ca ngi
lm vinh quang. ng c s ni
cho mi ngi bit mnh xut thn
l nng dn... ngho nn m c o
c cn hn l qu tc m gian
c... dng mu qu tc th cha
truyn con ni, cn o c th t
mnh m c v o c ca con
ngi gi tr gp trm nghn ln
dng mu".
- Chng li quan nim ca gio hi v con ngi v cuc
sng trn gian:
chng li quan nim ca gio hi ch ch trng thn linh
v th gii bn kia, coi nh con ngi, xng ch ngha kh
hnh, bp cht tnh cm, km hm t tng v l tr con ngi,
cc nh nhn vn ch ngha thi Phc hng ht sc cao con
ngi, cho con ngi l "vng ngc ca v tr", l mt cng

trnh tuyt m..., "trong hnh ng ging nh thin thn, v tr

tu ngang ti thng ! Tht l v p ca th gian, kiu mu
ca mun loi!" (Schxpia).
Cng chnh v vy, bt chp s cm on ca gio hi,
nhiu ha s ch miu t v p ca con ngi, nht l v
p ca c th ph n. Di cc ti c tnh cht thn thoi
nh "S ra i ca Vnt", "Vnt ang ng"... thc cht l cc
ha s mun th hin mc ch .
ng thi vi vic tn dng v p v cao tr tu, ti
nng ca con ngi, cc vn ngh s thi Phc hng ch trng
phi ch trng n quyn t do ca con ngi v "l iu qu
bu nht ca loi ngi. Nhng kho tng trong lng t hay
di bin khi cng khng qu bng" (Xcvngtt). ng thi,
con ngi phi c gio dc pht trin mt cch ton din,
v phi c sng thoi mi, tn hng mi lc th i.
Cn Rable th thng qua cch t chc tu vin Tlem trong
tc phm ca mnh by t quan im gio dc v nhn sinh
quan ca tc gi. l mt tu vin khng c tng xy bc kn
xung quanh. Tu vin ch nhn nhng nam n thiu nin xinh p,
khe mnh, n nang. Chm ngn ca tu vin l "mun lm g th
lm". Ngy thng trong tu vin khng phi tri qua trong cnh
tnh mch, hiu qunh m tri li l nhng ngy vui ti v
c chi a tha thch. Tu vin c trang hong lng ly
bng nhng cng trnh tuyt tc, trong tu vin c nh ht, b
bi, trng ua nga, vn hoa, rng cy do mt v sn
bn.
Pha ngoi phng ca n tu s c sn th trang im cho
cc nam tu s trc khi h vo thm n tu s. Sng sng cc n

tu s c cp mt l trm ngo ngt v cc loi nc hoa

thm ngt.
Cc nam n tu s c tu vin cho hc mt chng trnh
vn ha ton din, bit ni nm su loi ngoi ng. H khng
phi sut i trong tu vin m c th ty hoc do yu cu
ca cha m c th ri tu vin bt c lc no v c th mang theo
mt ngi bn tnh xy dng gia nh.
R rng l mt cch ni khc phn i ch ngha cm
dc, ch ngha kh hnh ca gio hi v thm ch mun ph b
ch tu kn.
- Chng nhng quan im phn khoa hc v ch ngha duy
tm:
y ch yu l cng hin ca cc nh khoa hc v trit hc.
Nhng pht hin ca cc nh thin vn hc nh Cpcnch,
Brun, Galil... nh hon ton quan nim sai lm ca
gio hi v v tr ng tr lu i chu u.
Cpcnch trong khi ch ra nhng sai lm ca cc nh thin
vn hc c gio hi ng h tuyn b mt cch y thch
thc rng:
"Nu c nhng ngi khng bit g v ton hc, ch da vo
kinh thnh gii thch quanh co m kch lit cng kch tc
phm ca ti th ti cng khng cn ti. Ti cho rng ch
trng ca h khng nhng nhm nh m cn ng xu h".
Galil th pht hin ra rng thin h l do v s v sao to
nn v nh vy khng phi l do cha tri sng to ra chiu
sng cho mt t.
ng thi bc pht trin mi ca trit hc duy vt da
trn nhng pht minh ca khoa hc t nhin ging nhng
n quyt nh vo thn hc v trit hc kinh vin. C hai lnh

vc ny lm lung lay quyn uy v t tng v l lun ca gio

hi, lm cho qun chng gim lng tin i vi cc tn iu ca
o thin cha.
- cao tinh thn dn tc, tnh
yu i vi T quc v ting ni ca
nc mnh:
Phong tro Vn ha Phc hng
xut hin trong thi k ra i ca
quan h t bn ch ngha v cng
l thi k din ra qu trnh hnh thnh
dn tc Ty u. V vy, ng thi
vi vic chng phong kin v gio hi,
cc nh nhn vn ch ngha ht
sc tn dng tnh yu i vi t
nc v ng bo ca mnh. Chnh
xut pht t tinh thn , Makiaven (1469-1527), nh s hc
kim nh vn vit nhng li ht sc nng nhit i vi T
quc nh sau:
"Mi ln c th cao thanh danh cho T quc, mc d c
nguy nan cho bn thn, ti vn khng ngn ngi v t nguyn
lm. Trong i sng ca mi ngi, ngha v i vi T quc l
v i nht. i sng ca mnh chnh nh T quc mnh mi
c hng. Nh T quc m ta c hng cc ca ci, quyn
li ca to ha hay s mnh ban cho. T quc cng vinh d bao
nhiu th vn mnh chng ta, con ca T quc, cng huy
hong by nhiu..."
Cn ant th ni:

"Ting ni ca dn tc l ting ni ca ti. Khng phi ti

ch yu ting ni ca dn tc m ti cn yu dn tc vi tt c
tm lng chn thnh".
ant khng nhng ch yu ting ni ca dn tc mnh m
chnh ng, qua cc tc phm ca mnh lm phong ph thm
ting ni ca dn tc. Nhiu cu ni trong "Thn khc" ngy
nay tr thnh thnh ng hoc ngn ng.
Rngxa (1524-1585), nh th Php, ngi c cng xc
tin vic dng ting m trong vn chng v xc nh cc
lut th trong th ca Php, cng ni:
"V l ting m ca anh, anh li cn phi bit n mt
cch su sc chu o hn na... Ai l ngi ri b ting c Hy
Lp, La M tn knh ting m ca mnh, nhng ngi y l
nhng ngi con tt, l nhng cng dn bit n T quc, nhng
ngi y xng ng c c tng v tng hoa, tn tui v
cng c c i i ghi nh."
Ngoi nhng ni dung ch yu ni trn, mt s nh nhn
vn ch ngha th k XVI, tc l khi ch ngha t bn ra i
ph bin Ty u nh Xcvngtt, Schxpia cng bt u
thy c x hi qu cao vai tr ca ng tin cng khng
ly g lm tt p.
Trong v kch "Rm v Giulit", khi tnh yu b ngn tr,
Rm i mua thuc c t t, anh ni vi ngi bn
hng rng:
"Ny vng ca anh y, cm ly i. Trn th gii ng
thng ny, ci cht ny cn c bng my nhng cht c m
anh khng dm bn; n git hi bao tm hn con ngi. y ta
bn cho anh thuc c y y ch no c phi anh bn cho ta
u!".

Trong "Timng Aten", Schxpia li vit v th lc ln lao

c th o ln mi vic trn i ca ng tin nh sau:
"Vng! Vng kim, vng ng nh, vng qu gi!... Ch by
nhiu i trng thay en, bin xu thnh p, bin bt cng
thnh cng bng, hn h thnh cao qu, gi thnh tr, khip
nhc thnh dng cm. Hi thn linh bt t, ci y l ci g?
Ci y l ci khin cho linh mc v t ca ngi lm ng
trc bn th ca ngi... Tn n l mu vng y xy dng v
ph hy tn gio ca ngi, lm cho k c c c hng phc
lnh, lm cho ngi ta tn sng nhng g gh tm nht, t k
trm cp ln gh thng ngh s, ban chc tc danh vng cho
chng v lm cho chng c mi ngi qu ly. Ci y khin
cho m n b ga gi ci, tn t tr thnh c du mi".
Chnh v phong tro Vn ha phc hng thc cht l mt
phong tro cch mng v vn ha t tng chng phong kin v
gio hi nn gp s phn kch mnh m ca gio hi; khng t
nh vn, nh khoa hc, nh trit hc b hm hi bng nhng
hnh thc khc nhau, trong Brun, Galil l nhng trng
hp tng i in hnh.
Vn l mt gio s nhng tn thnh v pht trin quan
im thin vn hc ca Cpcnch, Brun b gio hi cho l mt
k tin theo t thuyt nn phi chy sang Thy S, Anh, Php,
c nhng u cng b phi bo th hm hi, bt c d phi
tr v v b c quan php lut bt giam 8 nm, v cui cng b
thiu sng.
Galil th b bt gii n La M v b em ra x trc mt
phin ta gm 10 Hng y gio ch. Trong bn n buc ti nh
khoa hc ni ting ny c on vit:

"... Tn Galil... b ta n nghi ng l t gio tc l nghi

ng rng ngi tin v theo ci t thuyt i lp vi kinh
thnh, mt t thuyt cho rng mt tri l trung tm ca vng qu
o tri t v mt tri khng chuyn ng t ng sang Ty v
rng tri t chuyn ng ch khng phi l trung tm ca th
gii do ngi phi chu tt c mi s ci i v hnh pht
m lut thnh v cc b lut cng v t khc quy nh v
cng b"
Kt qu l Gaiil phi qu trc ta n tuyn b nhng quan
im ca mnh l sai lm v xin t b nhng lun im y. Tuy
vy ng vn b gio hi giam cm n ni hai tai b ic, hai mt
b la v n nm 1642 th cht. Sau khi ng cht, gio hi vn
khng cho lm l mai tng, mi n th k XIX, mt s ngi
knh phc ng mi chnh thc t chc mai tng hi ct ca ng
v dng bia k nim. ng thi vi vic trng tr bn thn ng,
tc phm khoa hc ca ng c nhan l m thoi ca Galil
Galil cng b cm lu hnh.
Ngoi ra, mt s ngi khc cng b b
t, trc xut hoc nh nht nh Rable cng
b rt php thng cng. V vy ngghen
vit:
"St cnh vi cc v nhn ngi ,
thy t ca trit hc cn i, khoa hc t
nhin cng phi cung cp nhng ngi
ca n cho ci l thiu v ngc ti ca ta
n Tn gio".(*)
b) ngha:
L mt phong tro cch mng v vn
ha v t tng, phong tro Vn ha phc

hng c nhng ngha rt quan trng:

a. Bng tinh thn u tranh dng cm bt chp l thiu
v ngc ti ca ta n tn gio, cc chin s trn mt trn
vn ha thi Phc hng nh bi h t tng li thi ca
phong kin v gio hi Thin cha, do gii phng t
tng tnh cm con ngi khi mi s km hm v tri buc
ca gio hi. T ch ngha nhn vn vi cc ni dung
nhn quyn, nhn tnh, c tnh ngy cng gi vai tr chi
phi khng nhng v vn hc ngh thut m c trong mi
lnh vc ca i sng x hi.
b. Sau mt nghn nm chm m, phong tro Vn ha
phc hng l mt bc tin diu k trong lch s vn minh
Ty u. Cc nh vn ngh s, cc nh khoa hc, trit hc
ng gp tr tu v ti nng tuyt vi ca mnh vo phong
tro vn ha bng nhng tc phm v cng trnh bt h,
do lm phong ph thm kho tng vn ha ca nhn
loi. Hn na nhng cng trnh vn ha v nhiu mt l
chun mc, l s m u cho i sau noi theo, chng hn
nh vic khai thc ti trong cuc sng hin thc, ch
n v p ca con ngi nht l ca ph n trn lnh vc
vn hc ngh thut, hoc nh vic pht minh ra cch v
tranh sn du, lut vin cn, lut sng ti trn lnh vc hi
ha, hoc nh nhng quan im mi v thin vn hc,
nhng pht minh v y hc v.v... Nh vy, phong tro Vn
ha phc hng t c s v m ng cho s pht trin
ca vn ha Ty u trong nhng th k ti.
------------------------------------(*) C.Mc Awngghen. Tuyn tp. Tp II. NXB S tht, H Ni, 1962,
trang 90.

V S TIN B V K THUT
Qua mt qu trnh lu di tch ly kinh nghim, n cc th
k XIV, XV, XVI, Ty u t c mt s tin b v k
thut, nht l v cc mt nng lng, dt, khai m, luyn kim,
ch to v kh, hng hi...
1. Ci tin gung nc
Thi Trung i, khi m lao ng th cng vn l c s ca
vic sn xut, sc nc l mt ngun nng lng rt quan trng,
bi vy s ci tin gung nc c nh hng ln n s pht
trin ca nhiu ngnh sn xut. K tha thi c i, n cui th
k XIV, gung nc c hon thin.
Trc kia ngi ta t gung nc trn mt sng, nc
sng chy tc ng vo nhng mng ca gung lm cho gung
quay. Nhng loi gung nc ny ch to ra c mt nng
lng nh, ng thi bt buc cc c s sn xut phi t gn
b sng. Cn gung ci tin c th t bt c ni no thun
tin cho vic lp cc c s sn xut. Ch cn mt knh nh dn
nc t trn cao vo mng t phn trn ca gung l c
th lm cho gung quay vi tc nhanh. Nh vy loi gung
nc ci tin ny khc phc c hai nhc im ni trn.
Lc by gi nng lng nc c s dng vo nhiu
ngnh sn xut nh xay ht ng cc, x g, p da, nghin qung,
khi ng cc ng b qut l, luyn kim, chuyn ng ba t
dp st v.v... Vic s dng rng ri nng lng nc cho
php thay th dn sc ngi v sc sc vt trong mt c s sn
xut.

2. Ci tin k thut trong ngnh dt

Nhng tin b mi trong ngnh dt biu hin cc khu
ko si, dt, nhum, p v.v T th k XIII, chic xa ko si
bng tay c pht minh thay th cho hn ch xe ch th
s. n cui th k XV, ngi ta li pht minh ra xa quay si t
ng c bn p. Trong khu dt, chic khung ci dng ng
c thay th bng ci khung ci nm ngang. Khi p th
dng nhng chy ln chuyn ng bng sc nc. Trong khu
nhum, ngoi chm l loi cht liu sn c a phng, ngi
ta cn s dng nhiu nguyn liu a t phng ng n nh
cnh kin, qu, rong do mu sc hng dt phong ph v p.
S tin b v k thut trong ngh dt khng nhng lm cho nng
sut lao ng tng ln nhanh chng m cn to ra c nhiu
loi sn phm vi cht lng cao hn trc. Ngoi len d, ngh
dt la v vi bng cng bt u pht trin Ty u.
3. Nhng tin b trong ngh khai m v luyn kim.
Cho n th k XIII, v k thut khai m ngi chu u vn
s dng phng php c truyn li t thi La M. Do cha
bit cch ht nc nn ngi ta ch c th khai thc nhng hm
m rt nng, n khi nc qu nhiu l khng th khai thc c
na phi tm ni khc. n cui th k XIII, Sc (Tip) bt u
dng bm ht nc chuyn ng bng sc nga hoc bng
gung nc ht nc di cc hm su, nh vy ngi ta
c th khai thc nhng hm tng i su. Phng php ny n
th k XIV, XV truyn sang c ri ph bin cc nc
khc. Gi y, ngi ta c th o nhng ging thng ng hoc
nm nghing to thnh nhng li vo nhng hm l nm su
di t. K thut thng gi cng c p dng cng lm cho

vic khai thc cc hm l thm hon thin. Cng vic ra

qung nghin qung cng c c gii ha.
Tin b v mt luyn kim cng quan trng. chu u trong
nhiu th k ch bit rn st, v sau bit nu qung trong
nhng l thp v h, do to ra c mt loi sn phm m
mun loi b tp cht th phi dng ba p. n th k XIV,
o bt u xut hin nhng l cao n 3m, ng knh lm5
xy bng gch hoc . Tuy l c ci tin nhng lc u
cng ch mi luyn c gang rt gin, cha c th dng rn
dng c c. V sau, nh s dng nhng qut gi chy bng
sc nc lm cho nhit trong l tng ln, ngi ta luyn
c mt loi gang tt hn. Loi gang ny em nu li mt ln
na th c st c cht lng tt. K thut rn st cng c
nng cao nh c nhng ba t chuyn ng bng sc nc. Trn
c s , mt s my mc nh my khoan, my mi... cng
ra i vo th k XV.
4. Nhng tin b v k thut qun s.
T th k XIII, XIV, thuc sng do ngi Trung Quc pht
minh qua ngi Arp truyn sang Ty u. n na sau th k
XIV Php v ch c i bc. i bc lc u ch bng
st, n lm bng . n cui th k XIV, i bc c c
bng ng, n c thay bng n ria bng st. Nm 1543,
nc Anh bt u dng st c bo gt ch to i bc.
Sng b binh lc u mun bn th phi c dy dn la, n
th k XVI mi c ci tin bng sng c quy lt.
Vic pht minh ra cc loi sng ng kiu mi c ngha rt
quan trng, v cc loi v kh ny lm thay i phng thc
ca chin tranh. Gi y thnh ly trc kia c cho l rt chc

chn ca cc lnh cha phong kin c th b i bc bn sp, o

gip m tr ca k s cng c th b n ca sng tay xuyn
thng. Nh vy, cc loi v kh mi ny l phng tin quan
trng bo m cho s thng li ca ch ngha t bn i vi ch
phong kin v v sau cng m bo cho s thng li ca cc
nc Ty u trong vic chinh phc thuc a.

VI S RA I CA O TIN LNH
1. Vi nt v gio hi Thin cha trc cuc ci cch tn
gio
Thi trung i, gio hi Thin cha l mt th lc phong
kin ln Ty u. Gio hi Thin cha c h thng t chc rt
cht ch. C quan lnh o cao nht ca gio hi l Ta thnh
La M do gio hong ng u. cc nc u c gio hi
quc gia trc thuc Ta thnh La M. Trong hng gio phm c

h thng cp bc rt r rt: cao nht l gio hong, tip n l

Hng y gio ch, Tng gim mc, Gim mc, Linh mc. Tr
chc Gio hong do Hi ng Hng y bu ra, cc gio phm
khc u do b nhim.
Gio hi c th lc kinh t rt hng hu. Gio hi c rt
nhiu rung t cc nc. Trn c s y, cc nh th v tu
vin cng bc lt nng dn nh nhng lnh cha phong kin th
tc. Bn cnh a t, nng dn cn phi np thu 1/10 cho gio
hi. Ngoi ra, gio hi cn bn nh thnh v cc thnh tch k l,
bn giy min ti, t chc cc l hi, khuyn khch tn n La
M hnh hng... tng thm thu nhp.
Nh c ngun ti chnh di do, gio hi xy dng nhiu
nh th s nguy nga v c trang hong lng ly. Cc gio
s, nht l cc gio s cp cao thng sng rt giu sang, hn th
na, h thng khng gi ng quy ch cm dc ca gio hi.
Da vo uy tn tn gio khi m cc quc vng ca cc
nc Ty u cng l nhng tn , gio hi Thin cha ch
huy c chnh quyn th tc ca nhiu nc phng Ty. T
cui th k XI, gio hong Grgriut VII (1073-1085) nu ra
nguyn tc gio hi La M do cha tri sng lp nn tuyt i
khng c sai lm, quyn uy ca gio hong bao trm c th gii,
v tr ca gio hong khng nhng cao hn chnh quyn ca cc
vua m gio hong cn c quyn ph trut cc vua. Do vy, mt
s quc vng Ty u phi khut phc trc th lc ca gio
hong.
Gio hi cn l mt th lc lng on v t tng, ngn cn
s pht trin ca vn ha, nht l ca khoa hc t nhin. Mi
biu hin ca t tng tin b nhng tri vi kinh thnh u b
cm on.

Tm li, n u th k XVI, khi ch ngha t bn ra i,

giai cp t sn xut hin Ty u, gio hi Thin cha vn
l ch da vng chc ca ch phong kin v l lc lng cn
tr s pht trin ca ch ngha t bn.
2. Cc phong tro ci cch tn gio v s ra i ca o
Tin lnh
T th k XIV, Uyclip (Wyclip, 1320-1384), mt gio s v
l gio s trng i hc Oxpht (Oxford) Anh tng
xng ci cch tn gio, ph nhn vai tr ca Gio hong,
ngh chnh ph quc hu ha rung t ca gio hi.
u th k XV, Ian Ht (1369-1415), Hiu trng trng
i hc Praha (Sc) cng vn ng ci cch gio hi. T tng
ca ng cng tng t nh Uyclp nhng c phn mnh dn hn
nh cc lc chng vic bn giy min ti, vch trn s phng
ng ca cc gio s cp cao... V vy, nm 1415, ng b Hi
ngh tn gio Cnxtanx (c) x thiu.
Cui th k XV, u th k XVI, c cng c mt s
ngi nh Fraxm (1467-1536), Htthen (1488-1523) v.v... vit
nhiu tc phm vch trn s gi di, tham lam, ngu dt ca
cc gio s.
n u th k XVI, phong tro ci cch tn gio chnh thc
din ra 3 ni: c, Thy S v Anh.
a) Phong tro ci cch tn gio c
Ngi xng ci cch tn gio c l Mctin Luth
(Martin Luther) gio s thn hc trng i hc Vitenbe
(Witten Berg).
Nm 1517, vi l do cn tin cha nh th Xanh Pie La
M, gio hong L X (1513-1521) c cc gio s i bn giy

min ti khp mi ni c. Mt gio s ru rao rng: "Ai

mun cu linh hn ngi no a ngc th hy b tin vo
hm bc. Khi ting nhng ng tin va ku leng keng di y
hm th linh hn ngi lp tc bay ln thin ng".
Nhn khi qun chng nhn dn ang cm ght vic bn giy
min ti, ngy 31-10-1517, Luth dn bn "Lun cng 95 iu"
trc ca nh th ca trng i hc Vitenbe. Bn lun cng
ny cng nhng tc phm khc sau th hin quan im ci
cch tn gio ca Luth vi nhng ni dung ch yu sau y:
- Ch c lng tin vo Cha mi cu vt c linh hn, do
ch cn thnh tm sm hi th s c xa b mi ti li, cn
vic bn giy min ti ch l mt tr la bp. V li vic lm
cho con ngi cng ti t v h c bo m khng b trng
pht.
- Cn c ca lng tin vo Cha l kinh Phc m. Cn cc
sc lnh ca Gio hong, cc quyt ngh ca cc cuc Hi ngh
tn gio u khng phi l c s tht s ca lng tin.
- Ch trng thnh lp "gio hi r tin" tc l gio hi n
gin, khng chim hu nhiu rung t, khng c h thng cp
bc phc tp, khng c cc nghi l xa hoa phin phc, khng th
cc thnh, khng th nh tng, khng qu ly v lm du v.v...
V mt chnh tr, Luth ch trng da vo hong c
v cc vng hu, khuyn cc tn phi phc tng chnh quyn
ca giai cp phong kin.
Sau khi Luth pht ng ci cch tn gio, c din ra
cuc u tranh quyt lit gia nng dn vi phong kin th tc
v gio hi, gia tn gio vi cu gio, mi n nm 1555, a
v hp php ca tn gio Luth mi c cng nhn.

Tn gio Luth c truyn b Bc c, Na Uy, an

Mch, Thy in. cc nc chu u khc nh Ba Lan,
Hunggari, Anh, Php, tn gio Luth cng c kh nhiu tn .
b) Ci cch tn gio Thy S.
Ci cch tn gio Thy S u tin do Unrch Dvingli
(Ulrich Zwingli, 1484-1531), mt gio s chu Durch lnh o
t nm 1518. T tng tn gio ca Dvingli cng tng t nh
Luth nhng v mt chnh tr, ng tn thnh ch cng ha.
Nm 1529 gia chu Durch v cc chu rng ni (cc chu
chng ci cch tn gio) din ra mt cuc chin tranh nm
1531, Durch b tht bi, bn thn Dvingli cng b t trn. Mn
th nht ca cuc ci cch tn gio tm thi kt thc.
Sau khi Durch tht bi, Ginev tr thnh trung tm mi
ca phong tro ci cch tn gio Thy S. Ngi lnh o cuc
ci cch tn gio ln ny l Ging Canvanh (Jean Calvin, 15191564), mt ngi Php n Ginev nm 1536 v n nm 1541
th tr thnh ngi ng u v tn gio v chnh tr Ginev.
Ht nhn ca hc thuyt Canvanh l thuyt nh mnh.
Canvanh cho rng s phn ca mi ngi hon ton do cha
Tri quyt nh. S d s phn con ngi c nh sn nh vy
l v khi sng to th gii, cha Tri chia loi ngi thnh hai
loi l "dn chn lc" v "dn vt b". Dn chn lc c sng
sung sng v sau khi cht th c cu vt tc l c ln
thin ng, cn dn vt b th phi chu cnh kh cc v s b
y a a ngc. Nh vy, Canvanh ph nhn cc hnh
thc min ti ca gio hi Thin cha, ph nhn vai tr ca tng
lp gio s v tc dng ca cc nghi thc l bi phin phc ca
o Thin cha.

Gio hi Canvanh c t chc theo nguyn tc dn ch.

n v c s ca gio hi l cc cng x tn gio. Nhng ngi
ph trch mi cng vic trong cng x l mc s v cc trng
lo. Gio hi trung ng do Hi ngh i biu tn gio c nc
c triu tp nh k bu ra gm 5 mc s v 12 trng lo.
Th l di s lnh o ca Canvanh, cuc ci cch tn gio
Ginev thnh cng v Ginev tr thnh trung tm ca
phong tro ci cch tn gio Ty u. Ti y thnh lp mt
hc vin Tn gio o to cc nh truyn o, ri t h
c phi n tt c cc nc chu u hot ng. V vy lc
by gi, Ginev c gi l "La M ca tn gio". Kt qu, t
Thy S, tn gio Canvanh nhanh chng truyn b nhiu
nc, nht l nhng ni c nn cng thng nghip pht trin
nh Php, Anh c bit l Neclan (tc H Lan, B... sau ny).
c) Ci cch tn gio Anh
u th k th XVI, ch ngha t bn Anh pht trin
kh mnh, m gio hi Thin cha th tr thnh lc lng cn
tr ca s pht trin . Trong cc tng lp x hi, tng lp qu
tc rt thm mun t ai ca gio hi, giai cp t sn th mun
c mt gio hi r tin phi cng np tn km cho ta
thnh La M. Trong khi , vua Anh l Henri VIII (1509-1547)
mun li hn vi v l Catrin, cng cha Ty Ban Nha nhng
Gio hong khng ng .
Da vo s ng h ca cc tng lp c th lc Anh, nm
1534, Henri VIII ra "sc lut v quyn ti cao", qua Henri
VIII c quyn li hn khng cn s chp thun ca Gio
hong. Tip , Henri VIII tuyn b ct t quan h v tn gio
vi La M, thnh lp gio hi ring ca Anh do ng ng u
gi l Anh gio.

Gio l, l nghi, v cc gio phm ca Anh gio vn ging

nh o Thin cha, nhng cc gio phm do vua Anh b
nhim, rung t v ti sn ca gio hi Thin cha b tch thu.
Nh vy, Anh gio ch l mt hnh thc trung gian gia tn gio
v o Thin cha.
Nhng bin php ci cch tn gio na vi ca Henri VIII
khng lm cho giai cp t sn tha mn, trong khi tn gio
Canvanh, mt loi tn gio ci cch trit hn nhiu ang
truyn b Ty u, v vy giai cp t sn Anh tip thu Tn
gio Canvanh v gi tn gio mi ny l Thanh gio, ngha l
tn gio trong sch (Puritanisme). Tn Thanh gio xa b ht
nhng tn d ca o Thin cha, n gin ha cc nghi l,
ng thi h ct t cc quan h vi Anh gio, thnh lp gio
hi ring ng u l cc trng lo do cc tn bu ra.
Tm li, trong na u th k th XVI, Ty u xut
hin nhiu loi tn gio ci cch. Cc loi tn gio ny c nhng
ch khc nhau nhng u ging nhau nhng im chnh sau
y:
- Ch tin vo kinh thnh, trong ch yu l kinh Phc m.
- n gin ha cc nghi l, khng th nh tng, khng th
m Maria.
- Khng l thuc gio hong v ta thnh La M.
- B ch c thn cho cc mc s. Tn c tham gia
qun l gio hi.
Do cc tn gio ny ch yu tin vo kinh Phc m nn c
gi chung l tn gio Phc m. Ch Phc m c ngha l tin
mng, tin lnh nn ngi ta gi loi tn gio ny l o Tin
lnh.

Tm li, t u th k V n u th k XIV, nn vn minh

phng Ty b tht li rt nhiu so vi vn minh Hy Lp v La
M c i, nhng t th k XIV v sau, cng vi s ra i ca
ch ngha t bn, phng Ty c s i mi v t tng,
trn c s , cc lnh vc vn hc, ngh thut, khoa hc, k
thut... pht trin nhy vt, lm cho cc nc chu u
vn ti nn vn minh cn hin i.
Chnh v vy, ngghen ni:
"Khoa hc t nhin cn i y cng nh ton b lch s cn
i bt u t ci thi k v i m chng ta, nhng ngi c...
gi l thi Ci cch tn gio, v ngi Php th gi l thi k
Phc hng, cn ngi th gi l Xanhcxent"(*).
----------------------------* C.Mc F.Aawngghen. Tuyn tp. Tp II, NXB S tht, H Ni
1962, trang 87, Xanhcxent l 500, tc l nm th 500 ca thin k II.

VII S TIP XC GIA CC NN VN MINH

1. Thi c i
Thi c i phng ng v phng Ty xut hin
nhng nn vn minh rt rc r v ngay t thi by gi, din
ra s tip xc vn minh gia hai khu vc.
T khong th k XI TCN, ngi Phnixi i li bun bn
khp vng a Trung Hi, chim c nhiu t ai y
lm thuc a. Do s tip xc , vo khong th k IX, VIII
TCN, ngi Hy Lp hc tp h thng ch ci ca Phnixi
t ra ch Hy Lp v v sau t ch Hy Lp pht trin thnh
ch Xlav v ch Latinh.
Th k VI TCN, mt s nh khoa hc Hy Lp c i nh
Talt, Pitago i du lch Lng H, Ai Cp, do tip thu
c nhiu thnh tu ton hc ca nhng nc ny, trn c s
pht trin thnh nh l v quan h gia ba cnh ca tam
gic vung.
Th k V TCN, nh s hc Hy Lp Hrt cng tng i du
lch nhiu ni phng ng, do vy bin son c mt s
tc phm v lch s ca Atxiri, Babilon, Ai Cp. Nhng t liu
lch s m Hrt ghi li c nh vic xy dng Kim t thp
Ai Cp c i l v cng qu gi.

Cui th k IV TCN, Alchxngr Maknia chinh phc

phng ng n tn min Ty Bc n . S vic ny
li mt hu qu khch quan l thc y s giao lu v kinh t
vn ha gia hai khu vc. Sau khi quc Maknia tan r,
trn t ai m Alchxngr chinh phc c Ty v ng
Bc chu Phi hnh thnh cc quc gia nh Ai Cp ca vng
triu Ptlm, Xini ca vng triu Xlct, Pcgammum,
Pctia, Bctria m lch s gi l nhng nc Hy Lp ha v
giai on lch s t khi Alchxngr bt u chinh phc
phng ng (nm 334 TCN) n khi Ai Cp b bin thnh mt
tnh ca La M (nm 30 TCN) gi l thi k Hy Lp ha.
Trong thi k ny, quan h bun bn gia phng ng v
phng Ty cng c y mnh. Trong qu trnh chinh phc,
Alchxngr lp nhiu c im qun s. V sau, mt s
trong pht trin thnh nhng thnh th m trc ht phi
k n thnh ph Alchxngr Ai Cp.
Alchxngr l kinh ca Ai Cp thi vng triu
Ptlm, ng thi l mt thng cng quc t. y c
hi cng thit b tt, c bit c ngn thp hi ng xy
bng hoa trng cao 12m. Hi ng thp sut m, nh
sng chiu xa 40 km. Thp hi ng ny c coi l mt
trong 7 k quan ca th gii c i.
Alchxngr cn l mt trung tm vn ha quan
trng. y c mt th vin ln c gn 500.000 quyn sch
chp tay, nhiu hc gi cc nc tp trung v y nghin
cu ging dy, trong tiu biu l nh ton hc clt.
nh hng ca vn ha Hy Lp i vi phng ng cn
th hin r rt mt ngh thut kin trc v iu khc. Thm ch
ti nc n xa xi, cc tng Pht c to nn trong thi k

mun hn mt t cng chu nh hng r rt ca ngh thut iu

khc Hy Lp.
Ngc li, phng Ty tip thu nhiu kin thc v ton
hc v thin vn hc ca phng ng, c bit l php lm
lch.
Sau khi Ai Cp v, nm 45 TCN, ngi ng u nh
nc La M l Xda (Caius Julius Ceasar) mi nh ton
hc v thin vn hc Ai Cp l Xdigien (Sosigne) da vo
lch Ai Cp ci cch lch ca La M.
Lch mi ca La M mang tn Xda gi l lch
Giuyling (Julien), mi nm c 365 ngy , c 4 nm nhun
1 ngy.
Lch Giuyling c s dng ph bin phng Ty
trong nhiu th k. Tuy nhin, mi nm lch Giuyling di
hn nm mt tri 11 pht, do n nm 1582, lch chm
mt 10 ngy.
chnh li lch, gio hong Grgrit XIII ra lnh
cho lch nhy 10 ngy: tip sau ngy th nm 4-10-1582 l
ngy th su 15-10-1582. Lch mi iu chnh ny gi l
lch Grgring (Grgorien). y l loi lch thng dng
trn th gii hin nay. Tuy nhin lch ny nay cng
nhanh 3 ngy ri.
Ngoi khu vc Ty v Bc Phi, phng Ty cn tip xc
vi vn minh Trung Quc. T sm, Trung Quc dt c
nhiu loi la p, c c dn nhiu nc a chung, do vy
khong th k II TCN, hnh thnh mt con ng thng
thng xut pht t vng Trng An, kinh ca Trung Quc,
i qua Trung v Ty ri n b ng a Trung Hi, gi l

con ng t la. T , hng ha c tip tc chuyn sang

pha Ty. Xda thng mc o di bng la Trung Quc v c
coi l ht sc sang trng.

Ngn hi ng Alecxanria

2. Thi trung i
Trong thi k ny, qua cc hot ng nh bun bn, du lch,
chin tranh, c bit l do pht trin a l, s tip xc vn minh
gia phng ng v phng Ty cng pht trin.
- Vai tr ca ngi Arp
Nc Arp bt u thnh lp t th k VII, nhng n th k
VIII, Arp tr thnh mt quc rng ln c lnh th bao gm
t ai ca ba chu , Phi, u tri di t lu vc sng u n
Ty Ban Nha. V tr a l c vai tr quan trng trong vic
lm cho Arp tr thnh mt trung tm vn minh quan trng ca
th gii thi trung i, ng thi lm cho Arp tr thnh ci cu
ni lin gia n , Trung Quc v Ty u. Chnh li bun

Arp gi vai tr ch yu trong vic a sang Ty u nhiu

sn phm qu gi ca phng ng nh vi, la, hng liu
v.v... c bit, ngi Arp cng l k truyn sang Ty u
ch s n v cc pht minh v giy, ngh in, thuc sng v
la bn ca Trung Quc. Ngoi ra, lc u, qua vic phin dch
nhiu tc phm ca cc hc gi Hy - La c i, ngi Arp
hc tp c nhiu thnh tu ca vn minh phng Ty, nhng
v sau, Ty u tip thu nhiu kin thc v i s hc, ha
hc, sinh hc, vt l hc, y hc v.v... ca ngi Arp. n u
th k XVIII tc phm Nghn l mt m cng c gii thiu
rng ri Ty u.
- S tip xc vn minh qua phong tro vin chinh ca qun
Thp t.
Do s h ho ca gio hong La M, t u th k XI n
cui th k XIII, cc on k s mt s nc Ty u, vi hnh
cy thnh gi khu trn o, tin hnh 8 cuc vin chinh sang
phng ng, lch s gi l phong tro vin chinh ca qun
Thp t hoc ni tt l phong tro Thp t chinh.
Nhng cuc chin tranh ny em li rt nhiu thm ha
cho c dn khu vc pha ng a Trung Hi, nhng cng gp
phn thc y s tip xc vn minh gia hai b phn quan trng
ca th gii lc by gi.
Vo thi k ny, do s suy thoi v vn ha, phng Ty
ang lc hu hn phng ng rt nhiu. Qua phong tro vin
chinh, ngi Ty u hc tp c mt s ngh mi nh lm
giy, lm thy tinh, lm thuc sng, k thut tin tin trong ngh
dt, ngh luyn kim; hc tp c cch trng mt s ging cy
mi nh la, kiu mch, chanh, da hu v.v... Vic truyn b cc
th sang phng Ty mt phn l do ngi Arp truyn qua

Ty Ban Nha, mt phn do qun Thp t trc tip hc kinh

nghim v a t phng ng v.
Ngoi ra, qua tip xc vi phng ng, giai cp phong
kin Ty u hc tp c nhiu iu mi m trong cuc sng
hng ngy nh cc nghi thc cung nh, nhng c ch tao nh,
cch gio tip lch s, cch tc ru, cch tm ra v.v...
Thc n, qun o, v kh, dng... gi y cng yu cu phi
ngon lnh, p v cu k hn. V d thc n phi c thm
gia v, kim th phi khm ng v bao phi khm vng v ng
voi... Do vy, i sng vn ha trong x hi Ty u c mt
bc tin r rt.
- S tip xc vn minh qua cuc hnh trnh ca Mcc Pl
(Marco Polo).
Mcc Pl (1254-1324) l con ca mt nh bun ln
Vnxia. Nm 1275, ng n Trung Quc, c Ht Tt Lit
phong lm quan 16 nm. Khi i, ng i bng ng b xuyn
qua t ai ca quc Mng C, khi v ng i ng bin qua
Xumatra. Sau khi v nc, ng gia nhp qun i, b bt lm t
binh 2 nm. Trong thi gian ny, ng k li cuc hnh trnh
ca mnh cho mt ngi bn t ghi chp, v sau tc phm y
c cng b di nhan Du k ca Mcc Pl.
Tuy c phn khoc lc, nhng tc phm ny cung cp
cho ngi Ty u mt s hiu bit v a l, con ngi, sn
phm, ca ci v.v... ca cc nc phng ng.
Mcc Pl k v s giu c ca Nht Bn nh sau:
"... Vng nhiu v k, m khng bit dng lm g... Vua
c mt cung in ln, mi lp bng vng rng... Nn cc phng
trong cung th lt gch bng vng thay cho cc tm ..."

Nhng cuc pht kin a l cui th k XV - u th k XVI

m ra kh nng rng ln cho s tip xc vn ha gia cc chu
lc, hnh thnh th trng th gii v thc y s pht trin cng
thng nghip.

Chng VII

S XUT HIN
NN VN MINH CNG NGHIP

I - IU KIN RA I CA NN VN MINH CNG

NGHIP
1. Nhng kt qu ca cng cuc pht kin a l (th k XV)
Do nhu cu m rng hot ng thng mi v nh vo
nhng tin b k thut ca ngnh hng hi, t cui th k XV,
nhiu nh thm him u chu tm ra nhng con ng bin
i sang phng ng - ni h hi vng s kim c nhiu vng
bc v ca ci.

C th k n 3 pht kin a l ln sau y:

- Cuc hnh trnh ca Vaxc Gama men theo b bin
chu Phi n im cc nam (Mi Hy Vng) ri vt qua n
Dng, cp bn n . Nhng chuyn i tip theo v pha
ng n cc qun o ng Nam ri i vo bin ng,
ti cc cng Trung Hoa v Nht Bn.

- Nhng chuyn vt i Ty Dng ca Crixtp Clng

v Vxpux Amrig pht hin ra lc a chu M, khi
c gi l Tn Th gii hoc nhm ln l "Ty n ".
- Cuc thm him ca Magienlan chng nhng n chu
M m cn vt qua Thi Bnh Dng ti qun o vng
ng Nam , c t tn l Philippin. T y, on thy th
tr v chu u theo ng i ca Vaxc Gama khi trc.
Nhng chuyn vt bin trn cng nhiu cuc thm him
tip theo ca cc nh hng hi u chu thi em li nhiu
kt qu to ln vt xa mc ch ban u, c ngha trng i
trong lch s loi ngi.
- Nhng pht kin a l ln din ra vo cui th k XV - u
th k XVI tm ra mt lc a mi l chu M, mt i dng
m ngi u cha bit, c t tn l Thi Bnh Dng, m ra
nhng con ng bin n cc chu lc, thc y cng cuc
thm him v kim tm cc vng t mi. N em li nhng kh
nng mi cho s giao lu kinh t v vn ha, to iu kin cho
s tip xc gia cc nn vn minh th gii. l thnh tu ca
ch con ngi v nhng tin b khoa hc k thut. Cuc hnh
trnh vng quanh th gii bc b nhng l l sai tri ca gio
hi tng a ra trong cc v xt x cc nh khoa hc nh
Brun, Galil... v khng nh gi thuyt v tri t hnh cu l
hon ton ng n. Chn l khoa hc c sng t, s kin tr
khm ph b n ca hnh tinh v tinh thn sn sng hi sinh ca
cc nh khoa hc bo v chn l c loi ngi ngng m.
Cc nh khoa hc, cc nh thm him c cng hin ln
cho s pht trin cc ngnh a l, thin vn, hng hi v t
m ra nhiu lnh vc nghin cu mi trong cc ngnh khoa hc
nh dn tc hc, nhn hc, a cht hc, sinh hc...

- Sau nhng pht kin a l, din ra nhng cuc di

chuyn c dn trn quy m ln. Thng nhn vi v ginh git
th trng v cc ngun nguyn liu cc a bn mi. Qun i
v quan chc c phi i xm chim thuc a v thit lp ch
cai tr thc dn. Dn di thc ko nhau n nhng vng mi
chinh phc khai ph, tm vng v lp nghip. Ngi da en b
a sang chu M, bin thnh n l trong cc n in v hm
m. Cc nh truyn gio mang Kinh Thnh ti mi no m
rng phm vi truyn b ca o Kit.
Nh vy, nhng cuc i li ca cc thng nhn, cc nh
truyn gio, dn di thc, qun lnh, n l... to nn s tip xc
gia cc nn vn minh ca cc chu lc. Ngi chu u tip
nhn vn minh truyn thng ca phng ng, ngi chu v
chu Phi tip cn vi trnh cng ngh cao hn ca ngi chu
u. u M dn dn hnh thnh nn vn minh rt a dng do
s ha hp gia cc yu t vn ha ca ngi u, ngi Phi v
ngi bn a. c bit l s pht hin ra nn vn minh vn c
t lu i chu M c gi l vn minh tin Clng m trc
y chu u cha bit n. c 3 tc ngi chnh l Maya,
Aztch v Inca.
Ngi Maya v
Aztch l ch nhn
ca lnh th Mhic
ngy nay, c nn
vn minh lu i
trnh cao. H
sm c nh nc, xy dng nhiu thnh th v lu i bng ,
nhiu l ng nguy nga. Ngi dn bit lm rung bc thang
vi h thng ti nc kh hon chnh. H ch to nhiu m

ngh tinh xo, nhiu thu, dt. H c nn vn ha c o,

ch vit ring v tn gio ring.

Ngi Inca l ch nhn ca lnh th Pru ngy nay. Kinh t

cn bn l nng nghip, t chc x hi thnh nhng cng x
nng thn. Nhiu cng trnh kin trc bng s c dng
hnh v cu to ging Kim t thp Ai Cp. H c ch vit v tn
gio ring.
Kt qu tt nhin ca nhng cuc di dn l s tng cng
giao lu vn ha gia c dn cc chu lc, gia cc dn tc: trao
i v ging cy trng (cacao, thuc l, c ph, ch, khoai ty...),
k thut sn xut (nng nghip, th cng nghip), cc hnh thc
sinh hot vn ha (l hi, phong tc, cc iu ma, nhc...).

Mt s ngn ng chu u c s dng trong cc thuc a

nh ting Ty Ban Nha, ting B o Nha, ting Anh, ting
Php...
Cc tn gio c truyn b rng ri trn nhiu nc, c
bit l s lan truyn ca o Kit.
- Hot ng thng mi nhn nhp, cc thnh th tr nn
sm ut. Vic bun bn c m rng trn phm vi th gii.
Thng nhn chu u chuyn ch hng ha cng nghip (len
d, vi la, ru vang, m phm...) sang bn cc th trng
chu , chu Phi, chu M Latinh v mua t nhng ni cc
loi sn phm a phng (go, bng, thuc l, h tiu, cacao, c
ph, hng liu...) ch v chu u.
Do nhng hot ng trn, dn dn hnh thnh cc tuyn
ng thng mi ni lin chu u - chu Phi - chu , v to
nn tam gic mu dch i Ty Dng gia chu u, chu Phi
v chu M. Nu trc y, hot ng thng mi ch thu hp
trong tng quc gia hay tng khu vc th nay m rng thnh
th trng th gii. Nhng hot ng giao lu kinh t gia cc
quc gia, cc khu vc c y mnh. Nhiu cng ty thng
mi ln c thnh lp (cng ty ng n, cng ty Ty n ca
H Lan, ca Anh, ca Php...) chng nhng c hng c
quyn bun bn m cn c c qun i v vin chc t
chc b my cai tr a phng. Nhiu thnh ph v trung tm
thng mi xut hin.
Do khai thc, bun bn v cp bc, vng chy v chu u
ngy cng nhiu gy nn cuc "cch mng gi c". Vng bc
c tung ra mua bn hng ha lm cho gi c tng nhanh,
em li nhiu li nhun cho thng nhn v nh sn xut, kch
thch qu trnh tch ly nguyn thy t bn. Nh , th cng

nghip, cng nghip v thng nghip pht trin rt nhanh, to

tin cho s ra i ca ch ngha t bn.
- Cng cuc thm him cc vng t mi cng lm ny sinh
nn bun bn n l da en v ch thc dn tn bo.
Ngi chu Phi tr thnh mt mn hng b em bn chu
M v l ngun sc lao ng quan trng trong cc n in, hm
m v cng trng chu M.
Cc on thm him bin ni va pht hin thnh thuc a
khai thc v bc lt, thit lp ch thc dn. B o Nha
chim mt s vng ven bin chu Phi, vng Goa ca n v
Braxin; Ty Ban Nha chim vng Trung Nam M v Philippin.
Anh v Php xu x chu Phi, chu v nhiu o trn Thi
Bnh Dng... y mi l bc khi u cho qu trnh xm lc
v chim ng thuc a ca ch ngha thc dn phng Ty
ko di hng trm nm sau.
Cc quc gia chu u thng khoe khoang rng h tin
hnh cng cuc khai ha vn minh trong nhng x s lc hu.
Khng ph nhn nhng hu qu khch quan ca vic li cun
cc vng xa xi vo qu o ca kinh t t bn, nhiu cng trnh
mi c xy dng phc v hot ng thng mi nhng nhng
vic khng xut pht t mc ch phc v nhn dn thuc a
m ch l to nhng phng tin thun li cho s bc lt v cai
tr ca bn thc dn. Nn bun bn n l v ch thc dn to
nn ch p bc dn tc rt d man, c coi nh nhng vt nh
trong lch s vn minh ca loi ngi.
Nhn chung, cc nh thm him ng bin th k XV XVI ng gp rt ln vo s pht trin ca nn vn minh
nhn loi, m rng s giao lu kinh t v vn ha trn phm vi
th gii, to tin cho nhng bin i su sc trong nn kinh

t-x hi, y nhanh s ra i ca ch ngha t bn. S tip xc

gia nhng nn vn minh ca loi ngi l nhng thnh tu v
i ca tr sng to v tinh thn qu cm nhng cng thm y
mu v nc mt; n thc y lch s c nhng bc tin di,
trc khng tng tng ni; song cng li khng t hu
qu au kh cho mt phn nhn loi m nhiu th h sau vn
khng ngng khc phc.
2. Thng li ca phong tro cch mng t sn (th k XVI th k XVIII)
S hnh thnh th trng trn quy m th gii tc ng
su sc n s pht trin kinh t - x hi ca nhiu quc gia,
trc ht l cc nc hai bn b i Ty Dng, dn n phong
tro cch mng t sn chu u v Bc M.
B o Nha v Ty Ban Nha l nhng nc i u trong
cng cuc pht kin a l, c mt thi thnh vng nh mi
giao lu thng mi vi phng ng, chim t khai ph thuc
a v bun bn n l Trung Nam M, chu M v chu Phi.
Nhng ch trong vi th k sau, c hai nc dn dn phi li
bc trc s pht trin nhanh chng ca H Lan, Anh v nhiu
nc u M khc.
Thng nhn H Lan vi nhng mt hng c truyn l len
d v cc sn phm chn nui cng on thng thuyn hng
mnh chim c u th trn mt bin. Nhu cu m rng
hot ng thng mi thc y tng lp th dn tin hnh
cuc u tranh chng ch thng tr ca nn qun ch Ty Ban
Nha, thnh lp nh nc cng ha c lp mang tnh cht t sn
u tin trong lch s (1581).

Song s chuyn bin su sc thc s din ra nc Anh

vi cuc cch mng t sn do liv Crmoen lnh o gia th
k XVII. Thit lp nn thng tr ca giai cp t sn v tng lp
qu tc t sn ha, nc Anh bc vo thi k tch ly nguyn
thy vi s hnh thnh ch trang tri vi tng lp tri ch sn
xut nng phm nhm cung cp hng ha cho th trng trong
nc v th gii. Kinh t trang tri ph hp vi s pht trin ca
ch ngha t bn, c nhim v bo m nhu cu v nguyn liu
cho cng nghip, lng thc cho thnh ph v nhn cng cho
nh my.
Cuc cch mng nng nghip y chng nhng lm tng sn
lng m cn lm thay i tnh cht ca nn kinh t t nhin
nng thn thnh kinh t hng ha, gn lin vi s bin ng ca
th trng bn ngoi. Nhng n cng gy nn hu qu tai hi l
y ra khi rung t mt s ng nng dn, to nn mt ln
sng di c ra thnh ph, trong mt b phn tr thnh cng
nhn, cn nhiu ngi phi ri b qu hng i sang Bc M
tm k sinh nhai.
Vic di dn sang Bc M cng vi cuc chinh phc n
v s pht hin chu c m ra cho nc Anh mt a bn
hot ng rng ln, to nn mt tim nng kinh t mnh m, dn
dn vt qua cc i th cnh tranh vn ln hng u.
Ln sng nhp c ca ngi Anh (v nhiu ngi u khc)
vo Bc M bin vng lnh th ven b i Ty Dng thnh
13 x thuc a ca nc Anh. Qu trnh khai khn vng t
mi ca 3 cng ng c dn n t chu u, chu Phi v th
dn (thng c gi l ngi Inian) trong gn 2 th k XVII XVIII dn dn to thnh mt dn tc c lnh th, ngn ng,
kinh t, vn ha v tm l chung, mun tch khi h thng cai tr

ca chnh ph Lun n. Cuc u tranh gii phng khi ch

thc dn Anh gia th k XVIII do Oasinhtn lnh o em
li thng li cho nhn dn Bc M: Bn Tuyn ngn c lp
(1776) ln u tin nu ln nhng nguyn tc c bn v quyn
con ngi v quyn cng dn. S thnh lp nh nc Lin bang
M to nn mt quc gia t sn, mt th trng y sc hp
dn v cng s l mt i th ng k trn thng trng quc
t.

i hi 13 thuc a Anh thng qua Bn Tuyn ngn

c Lp ca Hoa K (4 7 1776)

Cuc cch mng Php cui th k XVIII gy nn mt

chuyn ng mnh m v cn bn chng nhng i vi nc
Php m cn c nh hng su rng n nhiu nc chu u.
Cuc u tranh lt nn qun ch chuyn ch cng nhng bin
php trit xa b quyn s hu rung t to iu kin cho

ch ngha t bn Php pht trin nhanh, vn ra th trng th

gii, m rng phm vi thuc a v tr thnh k knh ch hng
u ca nc Anh.
Nh vy, s ra i cc quc gia t bn ch ngha v cuc
chy ua ginh git th trng th gii thc y vic sn xut
tng nhanh v nng sut v nng cao v cht lng. Thng li
ca cch mng t sn v s pht trin ca cng thng nghip
to nn tin v c s vt cht cng nh v mi trng chnh
tr cho bc chuyn sang mt thi k mi trong lch s sn xut,
bc sang mt nn vn minh mi ca nhn loi.
3. Nhng thnh tu v ci tin k thut trong ngnh dt
Anh
Trong cuc cnh tranh trn th trng, cc nh doanh nghip
ngoi vic tng cng bc lt cng nhn, u tm cch ci tin k
thut v l phng php
tng nng sut lao ng mt
cch c bn v c hiu qu
nht. Qu trnh ci tin ny
din ra trc tin trong
ngnh dt nc Anh.
Nm 1733, mt cng
nhn ngi Anh tn l Gin
Cy pht minh ra thoi bay.
Trc kia, ngi th dt
phi dng tay y con thoi
chy gia cc hng si, th
nay h ch dng sc chn l
c th y con thoi chy qua

chy li. Thoi bay lm cho nng sut lao ng tng ln gp i,

i hi phi tng mc sn xut si. Nhu cu v si c gi l
"nn i si" li i hi phi ci tin vic ko si.
Nm 1764, ngi th dt Gim Hacgriv pht minh ra my
ko si mang tn con gi ng l my Jenny, c th ko cng mt
lc 16 - 18 cc sut do mt cng nhn iu khin. Lng si
tng ln rt nhanh thc y vic dt. C th coi vic pht minh
my ko si Jenny l bc khi u ca s phn cng gia vic
ko si vi vic dt vi.
Nm 1769, my ko si chy bng sc nc ca Rist
Accrait lm gim bt sc lao ng ca con ngi. ng c
coi nh ng t ca nn cng nghip dt vi bng trong nh my.
Nh kinh nghim ca my Jenny v my Accrait, Xamuen
Crmtn ci tin chic my lm cho si dt va nh, va chc.
Nm 1785, k s Etmn Cacrait sng ch ra my dt a
nng sut ln gp 39 ln. ng thi, cc khu ty trng, nhum
mu, in hoa cng c ci tin.
Nhng nhng my chy bng sc nc gp nhiu tr ngi
v cc cng xng u phi a ra gn sng v v ma ng
nc ng bng, nh my khng hot ng c.
Nm 1769, mt thc nghim vin ca trng i hc
Lun n l Gim Ot (James Watt)
sng ch ra my hi nc, n
nm 1784 th hon thin tr thnh
ng c nhit vn nng chy bng
than v nc. Vic s dng my hi
nc vo sn xut gy nn mt
chuyn bin ln.

 tng nh cng lao ca Gim Ot, ngi ta

dng bc tng k nim ti Oetxmint khi ng qua i nm
1891, th 83 tui, vi dng ch:
"Ngi nhn ln gp bi sc mnh ca con ngi."
II CUC CCH MNG CNG NGHIP
1. Bc khi u ca cch mng cng nghip (gia th k
XVIII n gia th k XIX)
Vic hon thin v s dng my hi nc ca Gim Ot
c coi l s m u ca qu trnh c gii ha, mang ngha
mt cuc cch mng cng nghip.
iu quan trng nht l my hi nc to ra ngun ng
lc mi lm gim nh sc lao ng c bp ca con ngi. N
to iu kin cho s chuyn cch thc lao ng bng tay c
thc hin t khi loi ngi xut hin sang s dng my. l
yu t c bn ca cng nghip ha, nh du bc nhy vt cch
mng trong lch s sn xut ca nhn loi, bc chuyn c bn
t nn vn minh nng nghip sang vn minh cng nghip. Trong
qu trnh tin hnh cch mng cng nghip, c cu sn xut
cng nghip dn dn c hon chnh. gii quyt ngun
nhin liu v nguyn liu, ngnh khai m pht trin nhanh
chng. Nh vy, ngi ta c th khai thc than v cc khong
sn kim loi. Pht minh v phng php luyn than cc nm
1735 l mt ng gp quan trng cho vic luyn gang thp. L
luyn gang u tin c xy dng nm 1784 lm tng ln gp
nhiu ln kh nng sn xut kim loi khin cho cc cu
nc Anh dn dn c thay bng cu st, cc nh my dn dn
c trang b cc loi my cng c v my cng tc c th. Nh

vy hnh thnh c cu cng nghip nng sn xut my ci v

cng nghip nh cung cp cc loi hng tiu dng.
n u th k XIX, nc Anh, vic s dng my hi
nc tr thnh ph bin trong cc nh my. Php s
lng my hi nc tng ln nhanh chng: nm 1820 - 65
my, 1830 - 616 my, 1848 - 4853 my. Sn lng st thp
1832 - 148 ngn tn, 1846 - 373 ngn tn. M, trong
khong 1830 - 1837, lng gang tng 51%, than tng
266%.
Do ngun ng lc mi l sc hi nc, t chc sn xut
cng trng th cng hay cng xng nh khng cn ph hp
na. N c thay th bng cc nh my, cu trc ca n bao
gm ngun pht lc l my hi nc, h thng chuyn lc v
cc my cng tc lm ra sn phm. Do vy, vic sn xut cc vt
phm n chic dn dn c thay th bng vic sn xut hng
ha theo tiu chun chung v cht lng v v mu m. Quy m
sn xut ln c hnh thnh trn c s k thut m iu ch yu
l do kh nng ngy cng ln ca ngun ng lc.
Trn c s s dng rng ri my hi nc, ngnh giao
thng vn ti c nhng bc chuyn bin ln. Phng tin vn
chuyn trc y ch yu da vo sc ko ca sc vt (xe nga,
xe b) hoc l thuyn b nh sc gi v sc y ca nc. T
u th k XIX, tu thy v xe la xut hin vi u my bng
hi nc. H thng ng st lan nhanh, m rng kh nng vn
chuyn, ni lin cc thnh th, cc trung tm cng thng
nghip. Nh , kinh t pht trin rt nhanh, cc thnh ph tr
nn sm ut, th trng th gii nhn nhp.
Nm 1825, on ng st u tin c khnh thnh
Anh ni lin Mantretxt vi Livecpun, n nm 1850 trong c

nc c 10 ngn km. Php, chiu di ng st nm 1831

mi c 38 km, n 1847 ln n nm 1832 km. M, cng
khong thi gian trn, ng st di t 38 km ln 13500 km.
Cuc cch mng cng nghip, khng ch lm thay i sc
sn xut m cn to nn s chuyn bin quan trng v quan h
sn xut. Giai cp t sn cng thng nghip giu ln nhanh
chng, ng o v s lng v c tim lc mnh v kinh t. H
i hi c t do kinh doanh, khng chp nhn nhng quy ch
khc khe ca nh nc phong kin. Do vy, h s l lc lng i
u trong cuc u tranh chng ch phong kin xc lp
quyn thng tr ca giai cp t sn. ng thi, qu trnh c gii
ha cng to ra s chuyn bin trong lc lng lao ng. Nhng
ngi cng nhn cng nghip xut hin, hnh thnh giai cp
cng nhn hin i, khc vi nhng ngi th ca cng trng
th cng v tay ngh, v phng thc lao ng v thc giai
cp. H b giai cp t sn bc lt nng n nn mi mu thun
gia t sn v v sn tr thnh mu thun c bn ca x hi t
bn ch ngha.
iu kin lao ng v sinh hot ca cng nhn v cng
kh cc. H phi lm vic mi ngy 14 - 16 gi, tr em 5-6
tui cng phi lm ti 12 gi. Tin cng rt thp, lng ph
n ch bng mt na lng nam gii trong cng mt cng
vic, tin cng ca tr em cng r mt. Li thm cc khon
cp pht nn s tin kim c khng nui sng gia
nh. Nh my th bi bm, cht chi, ngi th lun phi
lm mt ng tc ht sc khn trng cho kp vi quay
ca my nn cng lao ng rt cao, rt mt mi. Ni
th m thp, cht chi, dt nt. Si rt, bnh tt, tht nghip
lun lun l mi e da i sng th thuyn. chnh l

mt tri ca vn minh cng nghip ngay t khi mi ra i

khin cho giai cp cng nhn phi tin hnh u tranh bn
b ci thin i sng cho mnh.

My in

2. Nhng quy tc c bn ca nn sn xut cng nghip

Cuc cch mng cng nghip lm thay i hn v mt t
chc v qun l lao ng, ra nhng quy tc mi khc vi thi
k sn xut nng nghip khi trc.
- H thng my mc ca mi nh my sn xut ra rt nhiu
sn phm cng nghip ging nhau cung cp cho th trng

nhng mt hng c cng cht lng v mu m nh nhau. Thay

v nhng th th cng lm ra tng sn phm n chic khc
nhau ty theo i hi ca khch hng v hng th ca ngi th,
cc sn phm cng nghip ra i theo mt dy chuyn cng
ngh m mi cng nhn ch lm mt vi ng tc nht nh theo
mt trnh t bt buc. Ngha l mi cng nhn khng phi l tc
gi ca ton b sn phm t A n Z m ch gp cng sc v ti
ngh vo mt phn sn phm . Nh vy, mi ngi khng th
t lm theo thch ca ring mnh m phi tun theo nhng i
hi nghim ngt, phi t c nhng tiu chun quy nh.
Chnh trong qu trnh t chc nn sn xut cng nghip,
W.Taylo xc nh rng "ch c mt con ng tt nht
thc hin tng cng vic v mt thi gian thch ng hon
thnh cng vic ". Ngha l phng php, cng c v thi gian
sn xut phi c quy theo tiu chun i vi tng loi vic v
sn phm lm ra cng phi t c nhng tiu chun i vi
tng loi mt hng.
Do vy, tiu chun ha c coi l quy tc th nht i vi
tt c cc khu ca nn sn xut cng nghip: t trnh v nng
lc ca ngi th n thit b my mc ca quy trnh sn xut
cho ti nhng sn phm ca n. S khng p ng ng tiu
chun s dn n hu qu l ngi th b loi tr, my mc b
ngng tr, sn phm b ph thi v cui cng, nh doanh nghip
b tht bi.
- t c nhng tiu chun quy nh cho tng loi cng
vic v tng mt hng, ngi cng nhn khng th lm mi
vic nh ngi nng dn trn ng rung, nh ngi th th
cng trong phng hi m ch m nhn mt nhim v nht nh
vi mt vi thao tc nht nh. Ngha l khi lao ng, h phi

ng mt v tr xc nh, phi c chuyn mn ha trnh

cao, thnh tho trong nhng thao tc ca h. C nh vy, h mi
thch ng c vi nn sn xut cng nghip c s phn cng
lao ng ngy cng tinh vi. V nh tay ngh iu luyn ca
nhng ngi th chuyn mn, sn phm ca nh my ngy cng
tng s lng v nng cao cht lng.
Do vy, chuyn mn ha l quy tc th hai, l i hi bt
buc ca nn sn xut cng nghip. Chnh yu t ny s dn n
s phn cng lao ng r rng trong cc xng v gia nhng
ngi th; ng thi gy ra s phn ha trong hng ng cng
nhn: nhng ngi lao ng c trnh k thut cao thch ng
vi nn cng ngh hin i v nhng ngi lao ng gin n,
k thut thp rt d ri vo nguy c b loi khi nh my.
- Nhng cng nhn c tiu chun ha v chuyn mn
ha khi tham gia vo quy trnh sn xut phi vn ng theo nhp
ca my mc v phi hp cht ch vi nhng ngi th khc
trn cng dy chuyn ca h. Ngha l hot ng ca h phi
ng b ha, trc tin l v mt thi gian. Ni quy ca nh my
qun l cht ch gi lm v gi ngh trong mt ca sn xut chnh
l bo m s ng b trong tt c cc khu ca quy trnh.
Mi ng tc ca h phi n khp vi nhp chung, phi tun
theo nhng quy nh nghim ngt v k thut m khng th t
sa i hay ri b v tr. Ch mt ngi th li lng cng vic th
s gy nn tr ngi cho ton b dy chuyn.
Do vy, ng b ha l nguyn tc th ba ca nn sn xut
cng nghip m mi ngi tham gia u phi thi hnh ng
chc nng v nhim v ca mnh, to nn s phi hp cht ch
gia cc c nhn, cc phn xng lm ra sn phm ng quy
cch.

- Nn sn xut nng nghip v th cng nghip ch yu da

trn sc lao ng c bp, ngi sn xut t to ra ngun nng
lng bng chnh sc lc ca mnh. Do vy, h c th lao ng
bt c ni no thun tin: canh tc trn ng rung, khai hoang
trn i ni, m l gm trong lng, dt vi ngay ti ngi nh ca
h.
Nhng bc sang giai on sn xut cng nghip, ngun
nng lng, h thng my mc v t chc lao ng c tp
trung trong cc nh my thu ht hng trm, hng ngn cng
nhn. iu kin sn xut mi khng cho php lm vic mt cch
phn tn nh ngi nng dn trn cnh ng m phi t chc tp
trung: tp trung my, tp trung nguyn liu, tp trung th trong
mt c s sn xut. iu lm cho vic qun l lao ng tt
hn, cng sut c tn dng nhiu hn v chi ph vn chuvn
gim, li nhun tng ln. Hn th na, s pht trin ca cc hot
ng kinh doanh i hi phi u t ngun vn ln, dn n s
tp trung t bn.
Do vy, tp trung ha tr thnh quy tc th t ca nn sn
xut cng nghip, dn dn hnh thnh cc cng ty ln v cc
trung tm cng nghip c quy m ln.
Nhng quy tc trn, cng c th coi l nhng c im ca
nn sn xut cng nghip, nh du s khc bit rt c bn so
vi nn sn xut nng nghip. Ngi cng nhn phi khc phc
nhng thi quen ca phng cch lao ng nng nghip to
nn nhng tc phong mi thch hp vi s pht trin ca cng
nghip. S bin i trong sn xut s tc ng mnh m vo ton
b nn kinh t - x hi v do to nn s bin i su sc trong
cc mt ca i sng.

Pht minh u my xe la ca Xtphenx

3. H qu x hi ca s ra i vn minh cng nghip

Ngoi s xut hin hai giai cp t sn v v sn c quyn
li i khng nhng cng tn ti trong mt cu trc kinh t t
bn ch ngha, nn sn xut cng nghip cn gy nn nhiu bin
i quan trng v mt x hi.
Trc ht l kh nng lao ng v sng to ca con ngi
c pht huy cao , lm ra mt khi lng vt phm v
cng phong ph v s lng v cht lng m trc , ngi ta
khng th hnh dung ni. Nhng thnh tu khng ch t
c trong lnh vc cng nghip, my mc v k thut mi cng
c p dng vo nng thn, nng cao nng sut nng nghip.
Trong "Tuyn ngn ca ng Cng sn" xut bn ln u tin
nm 1848, Mc v nghen nh gi thnh tu ca nn sn xut
cng nghip l trong vng cha y mt trm nm, giai cp t
sn pht trin lc lng sn xut nhiu hn, mnh m hn tt
c cc th h trc cng li.

Chnh ngun hng ha di do cng vi s chuyn mn ha

su sc trong lao ng lm cho khng ai cn phi v c th sn
xut hon ton t cung cp cho mnh m mi con ngi va
l ngi sn xut, va l ngi tiu dng hay ni ng hn, sn
xut v tiu dng b tch thnh hai na trong mt con ngi.
Trong nn kinh t t nhin, ngi sn xut tiu th ngay chnh
sn phm do h lm ra, ch c mt phn rt nh c em bn,
cn n thi k ny, ngi ta sn xut nhm mc ch bn ra th
trng l chnh v li tiu th nhiu mt hng do ngi khc lm
ra. Do vy, kinh t ngy cng th trng ha, mi hot ng sn
xut ngy cng x hi ha, n thc y thng nghip m rng
trn quy m ln v nh th, cc ngnh cng nghip pht trin.
Mi quan h tc ng qua li gia sn xut v tiu dng, gia
thng nghip vi cng nghip to nn ngun ng lc kch
thch sn xut.
Hai l, nhng quy tc ca sn xut cng nghip chi phi tt
c cc mt hot ng ca kinh t v x hi, tt c u phi c
tiu chun ha. Nn gio dc phi c t chc thnh h thng
theo chng trnh thng nht to nn ngun nhn lc kh
nng p ng nhng i hi ca x hi cng nghip. Cc
phng tin giao thng, thng tin lin lc, bu in... phi c
xy dng theo nhng tiu chun chung to nn mng li ni
lin cc thnh th, cc trung tm kinh t trn quy m quc gia v
quc t. S tiu chun ha v chuyn mn ha khng ch p
dng cho cng nhn trong nh my m c thc hin rng ri
i vi mi nhn vin trong cng s, mi thnh vin ca gung
my kinh t d h l ngi bn hng, ngi gi kho hay nh
giao dch... Nhp iu ca cuc sng c tnh ton theo gi,
theo pht, thi gian ca mi hot ng c xc nh cht ch:

gi vo lp v tan trng ca hc sinh, gi khm bnh v iu

tr trong bnh vin, gi khi hnh ca nhng phng tin giao
thng v c gi gii tr, ngh ngi... Hu nh cng vic no cng
c nhng gi hay nhng ma cao im ca n nn s phn b
thi gian trong nh my, trng hc, cng s... l iu bt buc.
Lu dn phong cch lm vic khn trng, ng hn, chnh xc
tr thnh thi quen trong np sng ca c dn x hi cng
nghip. N tri ngc vi cch lao ng v sinh hot l m, sai
hn v i khi c to nn bi tc chm chp v iu kin
phn tn ca nn sn xut nng nghip lu i.
Ba l, s thay i v dn s. C th ly nhng s liu sau
y minh chng cho tc tng dn s qu nhanh nhng
x s bc vo thi i cng nghip ha.
Ring nc Anh, t l tng dn s nm 1720 l 1%, nm
1750 l 4% v n nm 1800 l 10%.
Dn s ton chu u nm 1650 l 100 triu, mt th k
sau l 170 triu v n nm 1800 vt qu 200 triu.
Cng theo tc y, cc thnh ph c m rng, s dn
thnh th tng ln.
Lun n nm 1750 c 515 ngn dn, nm 1801 tng
ln 900 ngn.
Pari trc cch mng cng ln ti 600 - 700 ngn
ngi.
B mt ph x, bn cng, nh ga, ca hng... u i thay,
nhn nhp v sm ut.
Trc s bng n dn s nh vy, nh x hi hc ngi
Anh Rbt Mantuyt (Robert Malthus) t ra lo ngi khi tnh
ton rng c 25 nm, dn s nc Anh, Php, M li tng gp
i trong khi sn phm nng nghip khng tng tng ng th s

c mt khong cch ln cha tng thy gia nhu cu lng thc

ca con ngi v kh nng ca t ai p ng nhu cu . Theo
ng, chnh l ngun gc ca nn i m loi ngi khng th
trnh khi.
Thc ra, khi a ra lun thuyt v nn nhn mn, Mantuyt
khng tnh n 3 yu t khi nc Anh (v c loi ngi) bc
vo thi i mi. l:
- Ln sng di c, nhiu ngi ri b qu hng i khai
ph nhng vng t mi cn hoang vu, em li cuc sng d
chu hn.
- S vn dng nhng ci tin quan trng trong nng nghip,
a kt qu ca cch mng cng nghip vo ng rung nh
dng cc loi my nng c, phn bn, thuc tr su lm nng
sut lng thc tng nhanh v hn ch hu qu ca thin tai i
vi nng nghip.
- Vic xut hin ca my hi nc cng cuc cch mng
cng nghip to nn s tng trng kinh t ni chung gip
loi ngi vt qua nhng th thch do s bng n dn s gy
ra. Trong sut th k XIX, dn s Anh tng gp 4 ln trong khi
sn xut quc gia tng gp 14 ln.
Tuy nhin, quan im Mantuyt cng l li cnh bo v s
tng trng dn s khng kim ch, nht l i vi nhng x s
lc hu, cha vt qua thi k vn minh nng nghip.
Bn l, trong nn kinh t nng nghip, do nng lc lao ng
c hn, nn hu ht thnh vin gia nh phi cng nhau canh tc
trn ng rung. iu kin khch quan to nn nhng gia
nh ln nhiu th h (ng b, cha m, c ch, du r, chu
cht...) sng chung di mt mi nh, cng lm vic nh mt

n v kinh t, cng sinh hot quy qun quanh ba n... T

hnh thnh nhng xm lng ca mt hoc vi dng h ln.
Nhng khi nn sn xut cng nghip xut hin, nht l khi
n xm nhp vo nng thn th nn tng gia nh ln b tan r
dn. Nhng ngi trong gia nh lm nhng cng vic khc
nhau ti nhng c s sn xut ring r nhiu khi rt xa nhau,
c chuyn mn ha v ngh nghip th gia nh nhiu th h
dn dn khng tn ti na. Nhiu cuc di dn a ngi n cc
trung tm cng nghip, nhiu ngi thot li gia nh n lm
vic trong cc thnh ph. Cc chc nng then cht ca gia nh
b chia nh thnh nhng th ch mi do nhiu t chc x hi
m nhim. Vic gio dc tr em thuc v trng hc, vic cha
bnh thuc v bnh vin, vic chm sc ngi gi c chuyn
sang cc nh an dng...
thch nghi vi iu kin lao ng mi, cc "gia nh ht
nhn" theo ch hn nhn mt v mt chng xut hin. Di
mt mi nh ch c b m cng mt vi ngi con, thay th cho
cc gia nh ln ang dn dn tan v. Cc "gia nh ht nhn"
tr thnh cu trc hin i ca x hi mi, to nn mi quan h
mi gia nhng ngi cng dng h, cng xm lng v trong
ton x hi.
Nm l, yu t th trng chi phi khng ch trong lnh vc
kinh t m tc ng n ton x hi. Bn cnh nhng nh hng
tch cc nh trnh by trn, n cng gy ra nhiu mt tiu
cc khc.
H ngn cch giu ngho gia cc tng lp c dn tr nn
su sc, s tng bn ca ngi ny l do s tha thi ca k
khc. Nguyn tc t do, bnh ng trn thc t khng c bo
m. Quan h x hi cng nn tng o l truyn thng b v

phm, cuc chy ua v ng tin nhiu khi vt qu gii hn

cho php, lm bng hoi o c x hi, lm ri lon trt t
cng cng v lm tn hi nhn phm trong cng ng. Quy lut
khc nghit ca cuc cnh tranh lnh lng, khng tnh ngha
lm ph sn bit bao doanh nghip, loi ra khi vng ua nhng
i th yu km v lm tan v bit bao gia nh. Nhng hu qu
lm nn mt tri ca x hi th trng m vic hn ch v
khc phc n l iu m nhn loi quan tm.
Nhng du sao, nhng thnh tu ca qu trnh cng nghip
ha chu u v Bc M t cui th k XVIII n gia th k
XIX to nn c s vt cht v k thut mi, to nn u th ca
nn sn xut t bn ch ngha i vi nn sn xut phong kin
v nh vy hon thnh v c bn tro lu cch mng t sn
cc nc phng Ty. Thng li ca giai cp t sn trong cuc
chin tranh chng ch ch n M (1861 - 1865), cng cuc
thng nht nc c v thng nht nc (1871) cng s
thnh cng ca cuc vn ng duy tn Minh Tr Nht Bn
(1868) nh du bc ngot c bn ca phong tro t sn, xc
lp s thng th ca ch ngha t bn trn phm vi th gii.
III - PHT MINH KHOA HC - K THUT V NHNG
HC THUYT CHNH TR THI CN I
1. Nhng thnh tu khoa hc v tro lu Trit hc Khai
sng th k XVIII
K tha nhng thnh tu t c t sau thi Phc hng,
khoa hc v trit hc th k XVIII c nhng bc tin ln.
Trong vt l hc, Vnta (Volta) v Ganvani (Galvani)
nghin cu nhng hin tng v in, tm ra in dng v in
m; Franklin gii thch hin tng sm st v pht minh ct thu

li. Anh em Mngnfie (Mongolfier) ch to khinh kh cu.

Trong ha hc, Lavoadi (Lavoisier) phn tch thnh phn ca
khng kh, ca nc v tm ra phng php nghin cu tng
hp. V sinh hc, Linn (Linn) a ra cch phn loi thc vt,
Buyphng (Buffon) xy dng vn bch tho thnh trung tm
nghin cu thc vt hc v vit nhiu sch v ngnh khoa hc
ny.
Di ch qun ch chuyn ch, nhiu nc chu u
xut hin mt tro lu t tng mi i quyn t do, cng kch
triu nh phong kin v nhng nh vua c on, ph phn s
tha ha ca gio hi Thin cha, a ra cc d kin v th ch
x hi tng lai. Ni bt nht l cc nh t tng v cc nh
khoa hc Php, c gi l cc nh Khai sng.
Mngtexki (Charles Louis Montesquieu 1689 - 1755) l
mt nh lut hc, hot ng trong lnh vc t php rt ni ting.
Trong Nhng bc th Ba T, Kho st v s ln mnh v suy
tn ca La M, Tinh thn lut php, ng a ra nguyn tc
tch bit gia ba quyn lc: quyn lp php, quyn hnh php,
quyn t php. ng cho rng nh nc lp hin Anh thi l
mu mc ca th ch chnh tr, ph hp vi tnh trng chung ca
x hi.
Vnte (Francois Marie Arouet 1694 - 1778) l mt bc
thin ti vi kh nng hiu bit ton din v thnh cng trn
cc lnh vc nghin cu trit hc, vn hc, s hc, v c vt l
hc. Trong Nhng bc th trit hc (1733), ng cng kch gay
gt ch chuyn, ch v nh th Php nn b chnh ph nhiu
ln bt giam. ng phi ra nc ngoi nhng li c vua Ph
Frrich II v n hong Nga Catrina II trng i, c quan h
tt vi cc vua Thy in, an Mch, Ba Lan... ng ch trng

xa b ch chuyn ch nhng vn gi th ch qun ch vi

nhng v vua sng sut, nu vua tr nn tn bo th nhn dn c
quyn nh . T tng v nhng cng trnh nghin cu ca
ng c nh hng ln i vi tinh thn cch mng ang m
chu u v ng gp phn quan trng vo kho tng vn minh
nhn loi, nn th k XVIII c mnh danh l th k Vnte.
Rutx (Jean Jacques Rousseau 1712 - 1778) xut thn t
gia nh ngho kh, phi tri qua nhiu ngh kim sng, i
nhiu nc chu u nn c th thy r tnh cnh cng cc ca
ngi dn thng, xut nhiu tng cp tin. Trong nhng
tc phm ni ting nh Lun v ngun gc ca s bt bnh ng
x hi, Emil, Kh c x hi, ng ni ln quyn li ca ngi
dn, c bit l nng dn v dn ngho. Trong khi ln n ch
phong kin, ng ph phn ch s hu t nhn v hu qu ca
n l tnh trng bt bnh ng trong x hi. ng ch trng thay
th ch t hu ln bng ch t hu nh, ai cng c mt ti
sn nht nh, thit lp ch cng ha, ngi dn c quyn
chnh tr nh nhau, c hng quyn t do v bnh ng. T
tng ca Rutx c nh hng mnh m i vi cch mng
Php cui th k XVIII.
Nhiu nh khoa hc cp tin thi tp hp trong nhm
Bch Khoa ton th (Encyclopdie) do nh trit hc ir
(Denis Diderot 1713 - 1784) v nh ton hc almbe (Jean Le
Rond d Alembert 1717 - 1783) t chc. Vnte, Mngtexki,
Rutx cng tham gia bin son b sch ny. Ni dung ca b
Bch khoa l gii thch cc hin tng t nhin v x hi di
nh sng ca quan im duy vt v nhng thnh tu trit hc,
kinh t hc, khoa hc t nhin mi t c. iu c ngha l
phn bc mt cch h thng cc quan im duy tm m gio hi

by lu truyn b v bo v. V th, nh nc qun ch Php ra

lnh cm in v lu hnh cc cun Bch khoa nhng khng ngn
c quyt tm ca cc nh khoa hc, bng mi cch ra c
trn b Bch khoa ton th.
Cng nn nhc n mt tro lu t tng mi do Mli
(Jean Meslier 1664 - 1729), Mabli (1709 - 1785) v Mrenly
(Morenlly) khi xng, ch trng xa b hon ton ch t
hu v l ngun gc ca mi ni kh, thit lp ch s hu
chung ca x hi, lao ng l ngha v v quyn li chung ca
mi ngi v nh nc s thc hin s phn phi bnh ng.
Tro lu ny c th coi l nhng yu t manh nha ca ch ngha
cng sn s khai.
Cc nh kinh t hc cng a ra l thuyt mi, ch trch cc
chnh sch hn ch ca nh nc, ch trng t do kinh doanh.
i din cho phi ny l Kexny (Quesnay) v Gucny
(Gournay) cho rng ch quan thu v s hn ch kinh doanh
l nhng tr ngi ln i vi s pht trin kinh t. H i hi
phi thit lp ch kinh t t do, chnh ph khng hn ch vic
kinh doanh. Aam Xmit (Adam Smith 1723 - 1790) ni tip t
tng trn, trong tc phm Ngun ti nguyn quc gia a ra
l thuyt v gi tr. Theo ng, ngun gc ca gi tr mt vt
phm l do lng lao ng tiu hao sn xut ra vt phm
. Li nhun l s khu hao vo sn phm do lao ng ca
cng nhn to ra. vit Ricac (David Ricardo 1772 - 1823)
pht trin hc thuyt ca A. Xmit, cho rng li ch ca cc giai
cp trong x hi t sn l i lp nhau nhng ng coi l quy
lut t nhin. Nhng l lun trn t c s cho hc thuyt
kinh t chnh tr t sn ra i v pht trin vo th k XVIII XIX.

R rng l s xut hin ca cc xu hng trit hc Khai

sng v nhng hc thuyt kinh t ni trn l bc pht trin quan
trng ca nhng tro lu t tng mi v c ngha trng i
i vi s chuyn bin cch mng tip sau, c bit l Cch
mng Php nm 1789.

My bay ca anh em nh Roat (1903)

2. Nhng pht minh khoa hc v tin b k thut th k

XIX
Cng vi qu trnh cng nghip ha, khoa hc v k thut
th k XIX c nhiu bc tin vt bc. Nu th k XVIII c
nh du bi nhng l thuyt vt l hc Niutn th cng trnh ni
bt ca th k XIX l hc thuyt v sinh hc ca acuyn
(Charles Darwin 1809 - 1882). Cun sch ca ng vit v Ngun
gc cc ging loi gy ra mt cuc cch mng trong ngnh
sinh hc v c nh hng sang c lnh vc khoa hc x hi. Ni
dung c bn ca hc thuyt acuyn l quy lut t nhin cnh
tranh sinh tn v kh nng sinh tn ca mi ging loi, k c
con ngi. Tt c cc ging loi u tri qua qu trnh bin ha
thch nghi vi iu kin tn ti, nu khng s chu s o thi
ca t nhin.

Tip theo acuyn l Menen (Gregor Mendel 1822 - 1884)

c coi l cha ca mn di truyn hc. Ngnh y hc c nhiu
pht hin quan trng v vcxin ca Paxt (Louis Pasteur - Php),
v vi trng lao ca Kc (Robert Koch - c), v phng php
v trng trong gii phu ca Lixt (Joseph Lister - Anh)
Nh ha hc Menlep (Dmitri Ivanovitch Mendeleiev Nga) thit lp Bng tun hon cc nguyn t ha hc. Nh
vt l Faray (Michael Faraday - Anh) nu ln nguyn l v
cm ng in t.
n u th k XX, pht minh ca Becren (Antoine
Becquerel - Php) v tnh phng x ca uranium v sau l
ng b Quiri (Pierre Curie - Php, Marie Curie - Ba Lan) tm ra
cht phng x thin nhin, t c s u tin cho l thuyt v ht
nhn.
Thuyt tng i ca Anhxtanh (Albert Einsetein c)
nh du mt bc chuyn quan trng trong ngnh vt l hc
hin i. Bn thn ng c coi nh mt trong nhng nh khoa
hc ln nht ca thi i.
Do nhng pht minh trn, nhng gii thng Nben
u tin v vt l c tng cho Rnghen (1901), Becren
v ng b Quyri (1903). Sau , Anhxtanh c nhn gii
nm 1921.
V mt k thut, nt ni bt l nhng pht minh v in.
Pht minh ca Moocx (Samuel Morse - M) v in bo, ca
Eixn (Thomas Edison - M) v bng n in v xy dng
nh my in; tip theo l nhng pht minh v in thoi, in
nh, v tuyn in truyn thanh (radio) v tia Rnghen
(Roentgen - c) tia X a ngun nng lng mi vo cc
lnh vc ca cuc sng.

Vic s dng l Betxme (Bessmer) v l Mactanh (Martin)

nh du mt bc cch mng trong ngnh luyn kim.
Trong nhng nm 80 ca th k XIX, nhng sng ch ra
my tuc bin pht in chy bng sc nc v tuc bin pht in
cng vic chuyn ti in i xa to nhng iu kin rt quan
trng nng cao nng sut lao ng vt bc v m rng hn
na quy m sn xut.
Nhng pht hin v m du la M v Nga em li cho
loi ngi mt ngun nhin liu mi ngoi than, sau ny c
s dng rng ri trong cc ngnh cng nghip.
Do nhng tin b k thut trn, sn lng cc ngnh
cng nghip tng ln nhanh chng. So snh trong khong
thi gian 1870 - 1900, c th thy mc sn xut thp t 250
ngn tn ln 28,6 triu tn, du la khai thc t 0,8 triu
tn ln 20 triu tn, chiu di ng st tng gp 4 ln.
Cng nh c in, xng du v ng c tuc bin, nhiu
phng tin giao thng mi xut hin nh t, my bay, tu
bin, tu ngm.

t
Ngy 28-7-1894 chy trn ng Pari Rung vi tc 22km/h

3. Nhng hc thuyt x hi
- Hc thuyt v quyn t do c nhn v quc gia dn tc.
Nhng cuc cch mng t sn din ra trong sut 3 th k
gii phng con ngi v mt thc v thn phn thot khi s
kim ch ca ch c on. Tuyn ngn c lp ca M
(1776), Tuyn ngn Nhn quyn v Dn quyn ca Php (1789)
tuyn b v quyn con ngi, cc quyn t do dn ch ca c
nhn v hnh thnh cc quc gia dn tc. Trong iu kin lch s
xut hin nhng hc thuyt v quyn t do c nhn, v
quyn ca cc quc gia dn tc.
Gin Min (John Stuart Mill - Anh) trong cun Lun v t
do nu ln nguyn tc l c nhn c th lm bt c iu g
khng hi n ngi khc, khng vi phm quyn t do ca
ngi khc. Trong thc t, iu ny cn ph thuc rt nhiu vo
trnh dn tr v s nghim ngt ca lut php.
Tccvin (Alexis de Tocqueville - Php) cho rng tro lu
dn ch th k XIX l khng th no dp tt c. Trong tc
phm Nn dn ch Hoa K, ng ca ngi tinh thn dn ch, sc
mnh vt cht v thnh cng ca nc M nhng ng cng ph
phn tnh cch thiu t nh, ngo mn v thc dng ca ngi
M.
Nhng ngi cp tin thuc phi Hin chng Anh i
hi ch dn ch hon ton v chnh tr vi quyn tuyn c
ph thng (cho nam gii), quyn tham gia ngh vin ca cng
nhn, thu hp quyn hn ca chnh quyn i vi cng dn. H
quan nim rng mt khi c dn ch hon ton v chnh tr th
s c s bnh ng v gio dc, s gim bt s khc bit ln v
ti sn v a v ca mi ngi.

V ch ngha quc gia, c 2 xu hng. Nhng ngi dn

ch cho rng mi quc gia c quyn c lp, quyn t do ca
mi c nhn, khng ai c xm phm. Nh i quc v chnh tr
ngi Matdini (Mazzini 1805 - 1872) bnh vc im ny,
kin tr u tranh cho nn c lp v thng nht ca nc . Cc
nh yu nc chu u hot ng theo xu hng ny cu
dn tc mnh khi s thng tr ngoi bang nh phong tro u
tranh ca cc dn tc vng Bancng, Trung u.
Trong khi , phi i lp cao dn tc mnh l siu ng,
l c s mnh khai ha vn minh cho cc dn tc khc, a ra
nhng lp lun bin minh cho nhng cuc chin tranh xm lc.
Nhng ngi ny c phn da vo hc thuyt tin ha lun v
sinh hc ca acuyn "cnh tranh sinh tn", cho l quy lut
x hi nn phi tiu dit hoc thng tr cc dn tc khc dn
tc mnh tn ti v pht trin. R rng, quan im dn tc hp
hi, v k c gii cm quyn cc nc t bn li dng
tuyn truyn cho nhng cuc chin tranh xm chim thuc a
v chin tranh th gii.
- Ch ngha x hi khng tng
Tnh trng phn ha giu ngho ngy cng su sc phn nh
mt tri ca kinh t t bn ch ngha, ca ch bc lt t sn.
Khc vi nhiu nh x hi ch ngha ca th k XVII XVIII
mun tr li thi k c coi l thanh bnh ca cng x nng
thn da trn c s kinh t nng nghip kt hp th cng
nghip, cc nh t tng XHCN khng tng ca th k XIX
nhn thc r sc mnh ca cng nghip, coi qu trnh cng
nghip ha l iu tt yu cho s pht trin ca lch s. H ra
cc bin php xy dng x hi mi khng c bc lt bng cch

khc phc mt xu ca ch ngha t bn, hn ch s cch bit

giu ngho m khng xa b ch t bn.
Xanh Ximng (Saint Simon 1760 - 1825 - Php) nhn
thc c cuc u tranh giai cp trong x hi gia nhng
k n bm tc l qu tc vi nhng "nh cng nghip" bao
gm t sn v cng nhn. ng ch trng xy dng x hi
mi di s lnh o ca nhng "nh cng nghip", sn
xut theo k hoch, mi ngi u c ngha v lao ng v
c quyn hng th bnh ng. ng ch trng dng
bin php thuyt phc ha bnh ci to x hi thay cho
con ng cch mng bo lc.
Phuari (Charles Fourrier 1772 - 1837 - Php) ph
phn s bt cng ca x hi t bn, nu ln "s ngho kh
sinh ra t chnh bn thn s tha thi", s sung sng ca
mt s t ngi ny gy ra s au kh cho s ng nhng
ngi khc. ng vch ra d n xy dng cc Phalng
(Falange: cng x), , mi ngi u coi lao ng l
ngha v v ngun vui, kinh t da trn s kt hp gia
cng nghip v nng nghip, kt hp gia lao ng chn tay
v lao ng tr c. Sn phm c chia theo lao ng v ti
nng: 5/12 cho lao ng, 4/12 cho ti nng, 3/12 cho nhng
ngi gp vn xy dng Phalng. ng ku gi nh giu b
tin ra thc hin d n nhng chng ai tr li.
oen (Robert Owen 1771 - 1858 - Anh) xy dng mt
xng th th nghim theo kiu cng x, ti sn c coi l
ca chung, mi ngi u lao ng, ngy lm vic 10 gi,
bi b ch cp pht, t ra ch khen thng, lp nh
tr cho con em cng nhn. ng nu ch t hu v lm
thu l ngun gc ca s ngho kh. Kt qu l ng b ph

sn v sn phm ca xng ng khng cnh tranh c trn

th trng. Th nghim ln th hai M cng b tht bi.
Nhng nh XHCN khng tng na u th k XIX ph
phn mt tri ca x hi t bn v a ra nhng d kin v vic
xy dng mt x hi tng lai khng c bc lt. Nhng cc ng
khng th vch ra mt li thot thc s v khng bit da vo
lc lng ca giai cp cng nhn v khng tm ra bin php u
tranh ng n. Tuy vy, t tng ca cc nh XHCN khng
tng c nh hng quan trng n s ra i v pht trin ca
cc hc thuyt v CNXH. C. Mc coi l mt trong nhng
ngun gc ca hc thuyt v CNXH khoa hc sau ny.
Hc thuyt v CNXH khoa hc
C.Mc (Kark Marx 1818 - 1883) v F.Enghen (Friedrich
Engels 1820 - 1895) xy dng hc thuyt v CNXH khoa
hc. Tc phm Tuyn ngn ca ng Cng sn (1848) l vn
kin c tnh cht cng lnh ca giai cp cng nhn trong cuc
u tranh chng ch ngha t bn.
Trong tuyn ngn, hai ng khng nh quy lut u
tranh giai cp l ng lc pht trin ca x hi, trong x hi
hin i l s i khng gia v sn v t sn. Sau khi phn
tch tnh cht tin b ca cch mng t sn trong tin trnh
ca lch s loi ngi, cc tc gi nu ln nhng mu thun
c bn ca CNTB s dn n s dit vong ca n. Giai cp
cng nhn c s mnh tin hnh cuc u tranh lt ch
TBCN, xy dng ch x hi mi da trn nguyn tc
s hu chung, lao ng ngha v v phn phi cng bng.
Giai cp cng nhn t chc chnh ng ca mnh lnh o
cuc cch mng v sn, tin ln xy dng chnh quyn ca

mnh (sau ny gi l chuyn chnh v sn) v thit lp mi

quan h i ngoi trn tinh thn quc t v sn.
Cc ng tham gia ch o phong tro u tranh ca cng
nhn chu u, c kt kinh nghim v lm phong ph kho tng
l lun ca hc thuyt CNXH khoa hc. T u th k XX,
Lnin (Vladimir Ilitch Lenine 1870 - 1924) vn dng hc thuyt
ca Mc v Enghen vo hon cnh nc Nga, pht trin v mt
l lun v ch o phong tro u tranh ca qun chng, i ti
thng li ca cuc Cch mng thng Mi Nga (1917).
IV - THNH TU VN HC V NGH THUT
Vn hc. Nhng bin ng ca chu u th k XVIII XIX
c phn nh kh r nt vo vn hc nhiu nc, c bit l
vn hc Php t sau 1815. Cuc u tranh ging co gia th lc
t sn ang ln nhng b tht bi trong chin tranh Naplng v
triu nh phong kin suy tn nhng c phc hi lm ny sinh
tro lu vn chng lng mn.
Ngi i din cho tro lu lng mn bo th l Satbring
(Chateabriand 1768 - 1848), qua nhng dng vn trau chut
bng by, nhng chuyn tnh lm li ni ln ni nui tic ca
tng lp qu tc i vi thi k vng son ca o Thin cha v
thi trung c.
Vichto Huyg (Victor Hugo 1802 - 1885) l nh th v nh
vn, ngi i din cho tro lu lng mn tin b. Qua cc tc
phm Nh th c b Mari, Nhng ngi khn kh..., ng ni
ln nim kht khao ca con ngi mun vn ti cuc sng ti
p, lng thin v cng bng, thm m tinh thn nhn o.
Cuc sng thc t ca x hi t bn cng l ra mt tri
ca n vi s bt cng, tn sng ng tin v danh vng, ch

p ln tnh ngi v o l. Bandc (Honor de Balzac 1799 1850) l nh vn tiu biu cho tro lu vn hc hin thc, phi
by thc trng bt cng qua cc nhn vt ca nhiu tp tiu
thuyt trong b Tn tr i nh Ogini Gran, Lo Gri,
Ming da la... Cng c th thy xu hng ny trong tc phm
v en ca Xtngan (Stendhal 1783 - 1842); Mt cuc i,
Vin m b ca Mpaxng (Guy de Maupassant 1850 - 1893).
Cn phi k n nh vn hin thc ln ca Php na sau th k
XIX l Emin Dla (Emile Zola). Qua tc phm Gia nh Rugng
Macca, bi bo Ti kt ti, ng t co ti c trong x hi t sn
y a con ngi v hi vng cuc sng ti p mai sau ca
ngi cng nhn, ngi lao ng.
Vn hc Nga th k XIX c nhng ng gp quan trng vi
nhng tc phm vn hc ni ting. Tc phm Chin tranh v ha
bnh ca Lep Tnxti l mt bn anh hng ca v cuc khng
chin ca nhn dn Nga chng s xm lc ca Naplng,
c lit vo hng nhng tiu thuyt hay nht th gii.
Tucghnhep, Ggn, Bilinxki, xtepxki l nhng tn
tui sng gi trong nn vn hc Nga thi vi nhng tc phm
thm m tnh yu nc v tnh nhn o, rc r v p thin
nhin ca qu hng.
m nhc th k XVIII ghi li du n su sc ca Bach, Mda
c coi l mu mc c in th n th k XIX xu hng lng
mn li trn y trong nhng tc phm ca Xtrx (Richard
Strauss) vi ging chim ca, ting thc nc, hi gi thong qua
cnh thng, cnh bo t hi hng cng nh ting khc tr th.
Uyn (Richard Wagner) a m nhc ln mc thnh cng
tuyt nh vi nhng bn nhc kch quy m ln. buyxi
(Claude Debussy) c a vo nhc phm ca mnh truyn thng

Php kt hp vi nhng th nghim cch tn, nhng m thanh

mi m.
Hi ha theo xu hng lng mn thng i tm nhng
khung tri xa l, nhng k s Arp, nhng cuc i sn v nhng
mu sc ni bt. Danh ha Php lacroa (Delacroix) c coi
l i din cho mt giai on ko di ti cui th k. Trong mt
giai on trm lng hn, cc ha s lng mn thng v nhng
phong cnh u nh, v i sng bnh d ni thn d hay nhng
cnh rng xanh thm. n cui th k bt u xut hin mt
phong cch v thot li khi khun mu vi nhng tc phm ca
danh ha Ty Ban Nha Goya v cnh tn khc ca chin tranh
chng Naplng.
iu khc th k XIX khng li nhiu tc phm xut sc
nh thi Phc hng. Nh iu khc Php Bactni (Bartholdi)
hon thnh bc tng N thn T do, c chnh ph gi
tng nc M, t ti cng Niu Yooc. Khi hong mn v nhiu
dinh th Pari vn cn gi li nhiu cng trnh iu khc c gi
tr ca thi . Vo cui th k, mt vi nh iu khc Php nh
Ranh (Rodin) v Mai (Maillot) bt u vt khi nhng tiu
chun khun mu a vo tc phm nhng nt n gin hn,
sinh ng hn.
Kin trc chu u thi k ny c coi l thi hn lon,
nhng c l, do s giao lu vn ha m rng m chu u c
th bt gp nhng ngi cha Trung Hoa, nhng cng trnh phng
theo Kim t thp Ai Cp, theo n i Hy Lp...
Nhn li nhng thnh tu vn hc ngh thut trong thi k
ny, nht l vo th k XIX, c th thy s pht trin ni bt v
cc tc phm vn hc, phn nh kh r nt nhng kha cnh ca
cuc sng trong thi k bin ng x hi di tc ng ca cch

mng t sn v ca qu trnh cng nghip ha. Cng do nhng

tin b ln lao v k thut m cc cng trnh khoa hc, cc tc
phm vn hc c xut bn rng ri, c ngi c n nhn
t nht bo n tp ch, t chuyn lun c in n tiu thuyt
hin i. Do vy, i sng tinh thn c nng cao mc du vn
cn thu hp trong gii thng lu, gii tr thc vi nhng phng
khch sn sang trng, nhng cuc hi hp kiu cch.
Kt lun: Thi cn i, c bit th k XIX nh du mt
bc ngot cn bn trong lch s sn xut t lao ng bng tay
sang lao ng bng my, nh to nn s chuyn bin t ln
sng vn minh nng nghip sang ln sng vn minh cng nghip
(A.Toffler)
Mi quan h cht ch gia cch mng x hi vi cch mng
k thut: cc cuc cch mng t sn lm tin thc y s pht
trin ca cch mng cng nghip, thnh tu ca cch mng cng
nghip to nn c s vt cht v k thut bo m u th ca ch
ngha t bn i vi ch phong kin. Trong s pht trin ca
CNTB, dn dn bc l nhng mt hn ch trong quan h x hi:
s bc lt giai cp, h ngn cch giu ngho ngy cng su, ch
p bc dn tc nng n trn quy m th gii, nhiu thnh tu k
thut c s dng lm phng tin chin tranh ph hoi nhng
cng trnh do nn vn minh nhn loi xy dng nn.
Nhng du sao, s ra i v xc lp ca CNTB, s pht
trin ca qu trnh cng nghip ha km theo nhng bin i v
mt kinh t, chnh tr, vn ha v x hi l bc pht trin v
cng ln lao a lch s bc vo mt thi k mi ca tin trnh
vn minh nhn loi.

Chng VIII

VN MINH TH GII TH K XX

I - VN MINH TH GII NA U TH K XX
1. Cch mng thng Mi Nga nm 1917 v cng cuc xy
dng ch x hi ch ngha
Vi nhng mu thun x hi ngy cng gay gt, c th ni
vo u th k XX, nc Nga tr thnh ni hi t cc mu
thun ca th gii. l cc mu thun gia t sn v v sn,
gia a ch v nng dn, gia ch Nga hong v cc dn tc
b p bc, gia quc Nga v cc quc khc. Cc mu thun
ny an xen, chng cho vi nhau. Nhng hu qu nng n ca
cuc chin tranh th gii th nht (1914 - 1918) lm cc mu
thun ny ngy cng tr nn ht sc gay gt nh ming t thun
li cho s bng n ca mt cuc cch mng x hi.
Thng 2 - 1917, cuc Cch mng dn ch t sn thng li.
Ch Nga hong chuyn ch b lt , nc Nga tr thnh mt
nc cng ha t sn. l thng li c ngha lch s ca
nc Nga v nhn dn Nga.
Vi Lun cng thng T thin ti, vt qua tnh trng y
phc tp ca hai chnh quyn cng tn ti - Chnh ph t sn
lm thi v cc X vit cng nhn v binh lnh - ko di trong
nhiu thng, ng Bn s vch v V. I. Lnin lnh o giai
cp cng nhn v nhn dn Nga tin hnh thng li cuc Cch
mng x hi ch ngha vo ngy 25-10-1917 (theo lch Nga tc
l 7-11-1917) ch thng tr ca giai cp t sn v a ch qu tc
b lt . Mt chnh quyn Nh nc - Chnh quyn X vit
ca nhng ngi lao ng c thit lp.
Cuc Cch mng thng Mi Nga nm 1917 khng nhng
m ra mt k nguyn mi i vi nc Nga m cn c nh
hng to ln, tc ng mnh m ti cc din th gii v tin
trnh lch s ca th k XX.

Ngay trong m thng li u tin ca cuc cch mng, m

25-10-1917, hai vn kin quan trng l Sc lut ha bnh v Sc
lut rung t c cng b. Chnh ph X vit do Lnin ng
u ra i. Ti u thng 3-1918, Chnh quyn X vit c
thit lp trn phm vi c nc.
Mt ch x hi mi xut hin - Ch Cng ha X
vit. Ngay t nhng thng u tin, Chnh quyn X vit ban
hnh nhiu sc lnh quan trng nhm xa b ch c v xy
dng nhng th ch ca ch x hi mi. l sc lut xa b
mi s phn bit ng cp, phn bit dn tc v mi tc v
phong kin, tt c mi ngi u chung mt danh hiu l cng
dn ca nc Cng ha X vit Nga; tuyn b s bnh ng gia
nam n, quyn t do tn ngng, nh th tch khi nh nc v
trng hc. Nh nc cng b cc vn kin "Tuyn ngn v
quyn ca cc dn tc nc Nga", "Tuyn ngn v quyn li ca
nhn dn lao ng v b bc lt"... m sau ny tr thnh c s
cho bn Hin php u tin (1818) ca nc Nga X vit.
Sau khi y li qun i can thip ca 14 nc quc v
p tan cc th lc phn ng trong nc, ngy 30-12-1922 Lin
bang Cng ha x hi ch ngha X vit (Lin X) c thnh
lp. l mt Nh nc lin bang thng nht ca cc dn tc
c xy dng trn c s t tng v chnh sch dn tc ca
V.I.Lnin - t nguyn tham gia, bnh ng ch quyn, tn trng
ln nhau v hp tc gip , cng nhau xy dng ch ngha x
hi v bo v T quc X vit.
Khi mi thnh lp, Lin bang X vit gm 4 nc Cng ha
lin bang (Nga, Ucraina, Blarut v Dacpcad), 13 nc cng
ha t tr v 6 tnh t tr. Sau hn na th k pht trin, ti nhng

nm 70, Lin bang X vit c 15 nc Cng ha lin bang v 20

nc Cng ha t tr, 8 tnh t tr v 10 khu dn tc.
*

*
*

Vi mc tiu xy dng thnh cng ch ngha x hi, nhim

v to ln v nng n t ra trc nhn dn X vit l phi tin
hnh xy dng nn kinh t x hi ch ngha trn c s cng
nghip ha t nc. Nhim v ny rt kh khn v lc by gi
Lin X vn l mt nc nng nghip, lc hu v trnh pht
trin sn xut so vi cc nc t bn u M, li nm trong vng
vy th ch ca ch ngha quc quc t, Lin X ch c th
da vo sc mnh trong cng cuc xy dng t nc.
Bng "Chnh sch kinh t mi" ca V. I. Lnin thc hin
trong thi gian 1921 - 1925, Lin X khi phc nn kinh t
quc dn b chin tranh tn ph nng n. V c bn sn xut
cng nghip v nng nghip t mc trc chin tranh.
T nm 1926, Lin X bt tay vo cng nghip ha x hi
ch ngha vi nhim v l bin Lin X t nc nng nghip tr
thnh nc cng nghip, c th t sn xut c nhng thit b
cn thit sc ci to ton b nn kinh t quc dn, k c nng
nghip. Phng chm l cng nghip ha vi tc nhanh
chng trong mt thi gian ngn nht, Lin X thc hin c
nhng mc tiu ra.
Vi nhng c gng phi thng, sau hai k hoch 5 nm
(1928 - 1932, 1933 - 1937), Lin X t mt nc nng nghip
tr thnh mt cng quc cng nghip x hi ch ngha. Nm
1937, sn xut cng nghip chim 77,4% tng sn phm ca nn

kinh t quc dn, ng u chu u v th hai trn th gii (sau

M) v tng sn lng cng nghip. ng thi, trong nng
nghip tin hnh tp th ha a nng dn i vo con ng lm
n tp th. B mt nng thn c nhiu thay i to ln v su sc.
V mt x hi, cc giai cp bc lt t sn, a ch b xa b,
ti y ch cn hai giai cp lao ng l cng nhn, nng dn v
tng lp tr thc x hi ch ngha.
Mc du c sai lm v thiu st, cng cuc xy dng ch
ngha x hi Lin x thu c nhiu thnh tu to ln, c th
xem nh mt bc nhy vt v kinh t m d lun phng Ty
cng tha nhn.
Sau Chin tranh th gii th hai, trong nhng thp nin 50
v 60, nn kinh t X vit phc hi, hn gn vt thng chin
tranh v tip tc tng trng, thu nhiu thnh tch quan trng.
Cng vi cng cuc pht trin nn kinh t - x hi,
V.I.Lnin v Nh nc X vit ht sc coi trng cng cuc xy
dng mt nn vn ha mi m V. I. Lnin l ngi u tin gi
l "Cuc cch mng vn ha" nh mt nhim v tt yu ca
cng cuc xy dng ch ngha x hi.
Nhng s tn ph do chin tranh i vi vn ha cng nng
n khng km so vi lnh vc kinh t. Nhng c s vt cht ca
nn vn ha vn yu km ca nc Nga trc cch mng b
chin tranh ph hy.
Tng bc khc phc mi kh khn thiu thn, t nc X
vit khng ngng n lc xy dng nn vn ha mi trn c s t
tng ca ch ngha Mc - Lnin v k tha nhng tinh hoa ca
di sn vn ha nhn loi. Cng cuc xy dng y c th hin
trong s nghip pht trin khoa hc - k thut, thanh ton nn m
ch, pht trin h thng gio dc quc dn gm gio dc ph

thng trung hc dy ngh, gio dc cao ng v i hc; coi

trng s nghip th vin v cng tc xut bn, n lot; tin hnh
gio dc t tng - chnh tr v u tranh chng cc tn d t
tng ca ch c; pht trin vn hc - ngh thut...
Mt trong nhng vic lm cp bch u tin ca Chnh
quyn X vit l tin hnh thanh ton tnh trng m ch v tht
hc trong nhn dn. L t nc rng ln vi hn 100 dn tc,
ti cui nhng nm 30, Lin X cn bn thanh ton xong nn
m ch. y l mt k cng thc s ca t nc X vit.
Sau khi thanh ton nn m ch, Nh nc X vit tin
hnh dn tng bc chng trnh gio dc ph cp 7 nm, ri 8
nm v ti cui nhng nm 1970 v c bn hon thnh vic
chuyn sang thc hin ch gio dc ph cp 10 nm.
Gio dc i hc thu c nhiu thnh tu to ln. Trong
nm 1914 - 1915 nc Nga ch c 105 trng cao ng v i
hc vi 127 nghn sinh vin thuc cc tng lp trn. Ti cui
nhng nm 70 c 860 trng cao ng v i hc vi khong 5
triu sinh vin, trong 50% l n.
Mt i ng tr thc ng o, c trnh chuyn mn cao
c o to, phc v c lc cho cng cuc xy dng v
bo v T quc X vit. Vin hn lm khoa hc ca nc Nga
c thnh lp t nm 1724. Trong nhng nm u tin ca
Chnh quyn X vit, cc nh khoa hc Lin X tham gia tch
cc vo vic vch ra k hoch in kh ha nc Nga
(GOELRO), iu tra ti nguyn lp k hoch ci t cng nghip
v hoch nh phng hng pht trin kinh t ca t nc.
Trong cc k hoch 5 nm u tin cng nh trong cuc Chin
tranh gi nc v i (1941 - 1945), cc nh khoa hc X vit
gi mt vai tr quan trng khng th thiu c trong s nghip

xy dng kinh t - vn ha cng nh bo v T quc x hi ch

ngha.
Sau chin tranh, nn khoa hc X vit trin khai trn quy
m ln cc cng trnh nghin cu l thuyt v ng dng, coi
trng vic ng dng kt qu nghin cu vo sn xut.
Vi nhng c s nghin cu khoa hc rng ln v mt i
ng cc nh khoa hc c trnh cao, nn khoa hc - k thut X
vit t c nhng thnh tu rc r v chim lnh nhiu
nh cao ca khoa hc th gii.
Ngay sau chin tranh, trong mt thi gian ngn, Lin X
gii quyt thnh cng vn nguyn t, nhanh chng ph th
c quyn ca M. Nm 1946, Lin X c l phn ng
nguyn t v nm 1949 ch to thnh cng bom nguyn t.
Nhm mc tiu v ha bnh v pht trin, nm 1954 Lin X
khnh thnh nh my in nguyn t u tin trn th gii, m
u mt phng hng pht trin quan trng ca ngnh nng
lng trn th gii. Nm 1959, Lin X h thy tu ph bng
"Lnin" chy bng nng lng nguyn t u tin trn th gii.
Thnh tu ni bt ca nn khoa hc X vit l nhng cng
trnh nghin cu khong khng v tr v cng cuc chinh phc
v tr. Cc v tinh v tu v tr Lin X mang tn "Phng
ng", "Rng ng", "Lin hp" v cc trm qu o c
phng ln nhm nghin cu khong khng v tr, gp phn vo
vic pht trin nn kinh t t nc v l nhng cng hin to ln
vo nn khoa hc th gii, v li ch ca ton th nhn loi.
Cng vi s pht trin ca khoa hc - k thut, ng v Nh
nc X vit coi trng cc lnh vc vn ha - ngh thut. C th
ni cc ngnh vn hc, thi ca, sn khu, in nh, to hnh... u
t c nhng thnh tu to ln. Tn tui cc nh vn v ngh s

nh M.Gocki, M.Slkhp, A.Tnxti, S.Prcphip,

D.Sxtacvch, X.Bnachc... vt ra ngoi lnh th Lin
X. Nn vn ha - ngh thut X vit c nhng cng hin to
ln vo kho tng vn ha nhn loi.
2. Tin b ca khoa hc - k thut
Trn tin ca cuc cch mng cng nghip, trong th k
XIX cc pht minh k thut ni tip nhau ra i nh tu ha, tu
thy, xe hi, tu ngm v.v... Cc ngnh khoa hc t nhin nh
vt l, ha hc, sinh hc, y hc, ton hc... pht trin mnh m.
Vt l hc th k ny pht trin vi y cc b mn nh
quang hc, m hc, in hc, nhit ng hc, l thuyt phn t
v nguyn t... Nhng thnh tu rc r ch trong mt th k dn
dp gp nhiu ln cc th k trc dn con ngi th k XIX
n tm l t mn v ngi ta c tng mi chuyn trn i
c gii p ht. Nhng tnh trng t mn y khng ko di
c lu.
Bc sang th k XX loi ngi vn tip tc vn ln mnh
m. Trong khong thi gian "giao tha" ca hai th k, mt cuc
cch mng tht s din ra trong lnh vc vt l hc vi ba pht
minh v i: in t (1896), tnh phng x (1898) v l thuyt
tng i. Nhng pht minh trn gy ra mt cuc khng
hong trong khoa hc. Nu nh nguyn t nh nht ging nh
mt hn bi c m cc nh khoa hc cui th k XIX khng
nh th tia X (do nh bc hc ngi c Rnghen pht hin) v
tia phng x (do nh bc hc ngi Php Hngri Bccven pht
hin) u m ra?
Cuc khng hong c khc phc bng s ra i ca l
thuyt nguyn t hin i m trung tm ch ca cc nh khoa

hc l nguyn t v cu to bn trong (ht nhn) ca n. Nhng

th nghim bn ph nguyn t ca nh bc hc ngi Anh
E.Rdph tin hnh nm 1911 chng t nguyn t khng phi
c m rt rng. Da trn th nghim , ngi hc tr ca ng
l Ninx Bo xng l thuyt mu hnh tinh v cu to nguyn
t. Nguyn t gia c mt ht nhn, chung quanh c cc in
t chy trn nhng qu o nht nh ging nh cc hnh tinh
chy chung quanh mt tri.
Tip , nm 1932 pht hin ht nhn nguyn t bao gm
hai loi ht: Prtn v Ntrn. Nm 1934, Phrc v Iren
Quyri, con r v con gi ca Pie v Mari Quyri pht hin ra hin
tng phng x nhn to, ch to ra cht ng v phng x. Nm
1938 - 1939 cc nh bc hc t T Han, Lida Mtne (c),
Enric Phcmi (Italia) v Gili Quyri (Php) pht minh hin
tng phn ng dy chuyn ph v ht nhn urani. Nm 1942,
Enric Phecmi xy dng l phn ng nguyn t u tin trn
th gii di khn i sn vn ng trng i hc Sicag, ln
u tin gii phng nng lng trong lng ht nhn nguyn t.
Cng vi l thuyt nguyn t hin i l s ra i l thuyt
tng i hin i ca nh bc hc c Anbe Anhxtanh. Lc
u, l thuyt ca Anhxtanh b phn i kh nhiu, nhng dn
dn qua nhiu s kin thc nghim chng minh l thuyt
tng i ca Anhxtanh khng nhng l hon ton ng n m
cn l mt cng c khng th thiu c trong nhiu lnh vc
khoa hc v k thut (nh k thut my gia tc, vt l ht nhn
nng lng cao, vt l thin vn v thin vn hc hin i). C
th ni rng hu ht cc pht minh ln v vt l hc ca th k
XX u c lin quan n tn tui ca Anhxtanh, t nng lng
nguyn t cho n lade, bn dn.

Trong cc lnh vc khc nh ha hc, sinh hc, cc khoa

hc v tri t, hi dng hc, kh tng hc... u t c
nhng thnh tu ln.
Trong sn xut, vic p dng cc phng php tiu chun
ha v hp l ha t chc lao ng m ra nhng kh nng p
dng rng ri vic sn xut theo dy chuyn v hng lot nhm
nng cao nng sut lao ng v tit kim thi gian v vt liu...
Nhiu pht minh khoa hc cui th k XIX - u th k XX
c a vo s dng trong thi k gia hai cuc chin tranh
th gii nh in tn, in thoi, raa, hng khng dn dng,
in nh vi phim c ting ni v phim mu c pht trin
rng ri...
Bc ngot c tnh cch mng trong khoa hc t nhin
c nh hng to ln i vi trit hc v cc ngnh khoa hc x
hi, nht l trong nhn thc lun v cc vn phng php
lun ca cc ngnh khoa hc ny.
II - CHIN TRANH TH GII V S PH HOI VN
MINH NHN LOI
1. Nhng cuc chin tranh trn th gii
Theo tnh ton ca nh khoa hc ngi Thy S Ging Gic
Baben bng my tnh in t th trong 5550 nm, trn hnh tinh
chng ta xy ra ti 14513 cuc chin tranh vi s ngi cht
l 3,6 t ngi.
l nhng con s khng khip.
Sang th k XX, s thit hi y li tng ln gp bi do quy
m chin tranh m rng khng bao gi ht, chin trng bao
trm cng lc trn lnh th cc quc gia thuc nhiu lc a

khc nhau, s tn ph v sc hy dit ca cc loi v kh, bom

n ti mc kh lng c ht.
Chin tranh l mt hin tng phc tp, l s tip tc cuc
u tranh chnh tr ca cc quc gia, dn tc v giai cp bng
bo lc qun s. Thc t lch s cho thy cn phn bit hai loi
chin tranh: chnh ngha v phi ngha.
Nhng cuc chin tranh chng xm lc, gii phng dn
tc, chng s cai tr ca ngoi bang l chin tranh chnh ngha
c nhn dn th gii ng h. D t nc c b tn ph, nhn
dn phi chu ng hi sinh nhng nhiu dn tc vn ng u
vi ch ngha quc ginh c lp v t do. Cuc khng
chin 30 nm ca nhn dn Vit Nam chng thc dn Php v
quc M (1945 - 1975) c coi l cuc chin tranh thn
thnh, ginh thng li hon ton. Ngc li, nhng cuc
chin tranh xm chim v ginh git thuc a gia cc quc,
nhm gi ngi b ch th gii, nhm bnh trng lnh th, xm
phm ch quyn nc khc... mang tnh phi ngha v ht sc tn
bo.
Th k XX xy ra hai ln chin tranh th gii vo cc
nm 1914 - 1918 v 1939 - 1945.
Thng 8 - 1914, cuc chin tranh th gii th nht bng n
l hu qu ca nhng mu thun v quyn li v s ginh git
thuc a khng th iu ha c gia hai tp on quc:
khi "Lin minh" gm c, o - Hung, Th Nh K, Bungari v
khi "Hip c" gm Anh, Php, Nga...
Hai mi nm sau, cuc chin tranh th gii th hai (1939 1945) li din ra vi quy m v cng c lit cha tng thy.
Nhng khc vi nm 1914 - 1918, chin tranh th gii th hai
phc tp hn v ni dung chnh tr, tnh cht giai cp v dn ti

nhng thay i cn bn. Chin tranh n ra l do nhng mu

thun i khng gia ch ngha t bn v ch ngha x hi, ng
thi do nhng mu thun gay gt trong th gii t bn ch
ngha: Cuc chin bt u gia hai tp on quc, gia cc
nc pht xt c, , Nht v cc nc quc Anh, Php ri
thm M v nhiu nc khc. Nhng di tc ng ca cuc
u tranh chng pht xt ngy cng m rng nhiu nc, n
tr thnh cuc chin tranh gii phng ca cc dn tc chng ch
pht xt chim ng v n dch. Vic Lin X tham chin
(1941), nht l s hnh thnh khi ng minh chng pht xt
(1942) lm thay i tnh cht ca chin tranh.
Chin tranh th gii trong th k XX l nhng cuc chin
tranh c lit nht trong lch s loi ngi. C th thy r quy m
ca hai cuc chin tranh th gii qua nhng s liu sau:

- S quc gia tham chin

- S ngi b ng vin vo
qun i (triu ngi)
- Nhng chi ph qun s
trc tip (t la)

Chin tranh
th gii I
33
74

Chin tranh
th gii II
72
110

208

1384

Vi quy m nh th, s tn ph v tn tht li cng nng n

hn.
Nn vn minh ca loi ngi b ph hoi nghim trng.

2. Nhng s ph hoi khng khip

Chin tranh v nhng hu qu ca n nh mt nghch l ln
trong lch s tin ha nhn loi. Hu nh nhng thnh tu khoa
hc - k thut mi nht, hin i nht u dng cho cc mc ch
qun s - chnh tr. Ni cch khc, chin tranh thu ht, tp
trung cao nht nhng n lc sc ngi, sc ca, nhng phng
tin v thnh tu khoa hc - k thut. Theo , s tn ph ca
chin tranh ngy cng mang tnh tn st v hy dit.
Trong cuc Chin tranh th gii th nht (1914 - 1918) ln
u tin xut hin xe tng v my bay. Cc v kh v phng
tin qun s c ci tin khng ngng, n Chin tranh th gii
th hai (1939 - 1945) ra i cc loi xe tng thit gip nng
hn nhng c ng hn, cc loi my bay bay cao hn, xa hn
v mang nng hn: ln u tin xut hin raa, tn la v nht l
vo giai on cui ca cuc chin dng n bom nguyn t.
Th gii b tn ph nghim trng.
Trc ht l v sinh mng con ngi. Theo Pn Kenni
trong cun Hng thnh v suy vong ca cc cng quc, ch
trong cuc chin tranh "tng lc 1914 - 1918" khong 8 triu
ngi cht trong cc trn chin, 7 triu ngi na b tn ph
lu di v 15 triu ngi b thng nng, i a s nhng ngi
ny ang tui thanh xun. Ngoi ra, chu u (khng k
Nga) c hn 5 triu ngi chu hu qu chin tranh nh bnh
tt, nn i v thiu thn. Cn hng triu ngi b thng vong
trong cc cuc ng bin gii v dch bnh sau chin tranh.
Tng s thng vong ln n 60 triu ngi, gn mt na
Nga, cn Php, c v cng b thit hi nng n. Trong thm
ha , ci khng th o c l ni thng kh v s xao ng

v tm l con ngi, tc ng mnh m vo i sng gia nh v

x hi.
Trong cuc Chin tranh th gii th hai, con s thng
vong tng ln gp bi. Ch ring s ngi cht ln ti hn 50
triu ngi, trong nhiu dn tc phi gnh chu nhng tn
tht cc k nng n.
Ring Lin X, hn 20 triu ngi cht (gn y mt s ti
hu a ra nhng s liu mi l 30 triu ngi, thm ch 40
triu ngi cht). Trung Quc mt i 10 triu ngi, Ba
Lan - trn 6 triu ngi (chim 20% dn s), Nam T - 1 triu
702 nghn ngi. Ngi Nht l nhng nn nhn u tin ca
thm ha bom nguyn t. Ch trong khonh khc, hn 270 nghn
ngi dn thit mng v hai thnh ph Hirsima v Nagadaki
b sp hoang tn.
Hai cuc chin tranh th gii cn gy ra nhng thit hi
khng l v ca ci vt cht v ti sn vn ha khng sao k
xit. Thnh ph, lng mc, ng s, cu cng, nh my x
nghip cng bao cng trnh lch s v vn ha ca cc dn tc b
ph hy.
t nc X vit b tn ph nng n nht: 1710 thnh ph,
hn 70 nghn lng, gn 32 nghn nh my x nghip, 65 nghn
kilmet ng st b ph hy. Tnh chung, thit hi vt cht
ln ti 679 t rp.
Nhng gi tr vn minh ca loi ngi b ch p th bo.
l nhng ti c ca bn pht xt, chng khng ch chim
ng lnh th, cp ot ti nguyn m cn ch p ln nhng
quyn c bn, nhng gi tr thing ling ca cc dn tc v nhn
phm danh d ca con ngi.

Bn quc x tn st hn 6 triu ngi Do thi v ku go

tiu dit ngi Xlav: "Nu chng ta mun thnh lp ch
c v i, trc ht phi ui v tiu dit sch cc dn tc
Xlav: ngi Nga, Ba Lan, Sc, Xlvaki, Bungari, Ucraina,
Blarut. Khng c l do g khng lm vic ". Hn 6 triu
ngi Ba Lan - tc 1/5 dn s nc ny - b tn st bi nhng
li ku go ca Htle. Chng cn lp ra cc nh t, cc tri
tp trung v cc l thiu ngi bng hi ngt nh Bunkhenvan,
achau, Biccn, Ausvt... y a con ngi theo li
trung c v tn st h bng nhng k thut hin i...
chu , bn pht xt cn tn st v gy ra nn i khng
khip vi bao ci cht th thm. Ch trong mt thng, hn 30 vn
dn lnh tay khng tc st b git Nam Kinh (Trung Quc).
Hai triu ngi Vit Nam b cht i di ch thng tr ca Nht
- Php trong nhng nm chin tranh. Ti c ca chng vt
xa cc th lc xm lc trc y trong lch s.
3. Chin tranh vn ang tip din
Cuc chin tranh th gii 1939 - 1945 va chm dt cha
c bao lu, cc dn tc li phi tri qua tnh trng y cng
thng ca "chin tranh lnh" vi nhng cuc chy ua v trang
cc k tn km sc ngi, sc ca. Mt ln na, nhng tin b
khoa hc - k thut hin i nht ca vn minh nhn loi, nhng
ngun ti nguyn v tin ca khng l li nm vo vic tm ti,
ch to nhng loi v kh v phng tin chin tranh c sc tn
ph, hy dit cha tng thy.
Sau gn na th k chy ua v trang tn km v mt mi,
cc dn tc rt ra c nhiu bi hc. Nn vn minh ca nhn
loi, mi quan h quc t gia cc dn tc ch c th pht trin

tt p nu da trn phng thc cng nhau chung sng ha

bnh, hp tc pht trin v cnh tranh trong kinh t, bnh ng v
cng c li.
Ngy nay, thi k chin tranh lnh kt thc, ha bnh th
gii c cng c. Nhng do nhiu nguyn nhn nh nhng
tranh chp v sc tc, tn gio v lnh th... ha bnh nhiu
khu vc b e da nghim trng, thm ch xung t qun s, ni
chin m mu ko di nhiu nm nhiu quc gia. Ti
nhng ni , dn chng li mu v iu linh, nhng gi tr
vn minh li b hy dit khng thng tic.
Sau gn 4 nm ni chin, Bxnia t mt nc cng ha kh
pht trin ca Lin bang Nam T tr thnh mt trong nhng
nc ngho nht chu u, khong 35% ng s, 40% cu cng
b tn ph v ngun in trong nc, thm ch khng cung cp
cho cc bnh vin v trm bm.
chu Phi - lc a khng n nh nht trn hnh tinh trong bn thp k qua xy ra ti 33 cuc xung t v trang v
ni chin lm cht 7 triu ngi v 6,7 triu ngi phi ri b
x s, t nn nc khc. Dng ngi lang thang tri dt y
chim 43% tng s ngi t nn trn th gii.
Sau nhiu nm ni chin lin min gia cc phe phi
pganixtan, bo tng quc gia Cabun b nt v b cp
ph ti mc bo ch th gii phi gi l "ti c ca th k XX" .
90% su tp ca Bo tng b mt vi nhiu loi hin vt c
coi l c nht th gii. Bo tng quc gia Cabun l mt trong
nhng bo tng phong ph nht ton vng, bao gm nhng
chng tch ca 50.000 nm lch s pganixtan v Trung . Nh
kho c hc hng u v s gia ngi Pakixtan l Hassan Dani
cho rng, Bo tng c nhng su tp rt c gi tr v ng voi,

tng, tranh, tin t, vng, gm, v kh, qun o t thi tin

s qua cc nn vn minh Bactrian, Kushan v Ghandara, ri n
giai on cc o Hinu, Pht gio v Hi gio...
Nhng cuc xung t vng Trung ng v cc nc A rp,
nhiu cuc ni chin lin min ti nhiu ni, nn dit chng ca
ch Khme , nhng v tranh chp bin gii... li bao
hu qu nng n v sinh mng, ti sn v tinh thn ca ngi
dn.
Cho ti nay, ting sng vn n ni ny, ni khc trn hnh
tinh v kh c th bit ti bao gi mi chm dt hon ton.
chnh l iu cnh bo i vi loi ngi, i vi nn vn minh
nhn loi.
III - VN MINH TH GII NA SAU TH K XX
1. Cuc cch mng khoa hc - k thut
Trong na sau th k XX, nhn loi tri qua cuc cch mng
khoa hc - k thut ln th hai c bt u t nhng nm 40.
Vi quy m to ln, ni dung su sc v ton din, nhp iu v
cng nhanh chng, cuc cch mng khoa hc k thut a li
nhiu thnh tu v i thay v cng to ln trn mi mt ca i
sng nhn loi. Nn vn minh th gii c nhng bc nhy
vt cha tng thy.
Cuc cch mng khoa hc - k thut hin i din ra l do
nhng i hi ca cuc sng, ca sn xut nhm p ng nhng
nhu cu vt cht v tinh thn ngy cng cao ca con ngi, nht
l trong tnh hnh bng n dn s th gii v s vi cn nghim
trng cc ngun ti nguyn thin nhin.
Nhng i hi bc thit t ra cho cch mng khoa hc k
thut phi gii quyt trc ht l ch to nhng cng c sn xut

mi c k thut, c nng sut cao, tm kim cc ngun nng

lng mi v to ra nhng vt liu mi thay th.
Khc vi cch mng cng nghip th k XIX (cn gi l
cch mng k thut ln th nht) vi ni dung ch yu l c kh
ha, cuc cch mng khoa hc - k thut hin i ngy nay (cn
gi l cch mng k thut ln th hai) c ni dung phong ph v
phm vi rng ln hn rt nhiu.
Ni dung ch yu ca cuc cch mng khoa hc - k thut l
t ng ha cao bng cch s dng rng ri my tnh in
t, hin i ha k thut v sn xut trn c s nhng pht minh
khoa hc mi nht, s dng nhng ngun nng lng mi,
nhng vt liu mi, nhng cng c sn xut mi, tn cng vo
lng cc i dng, i su vo lng t, nghin cu b mt ca
s sng, nghin cu th gii v cng nh b ca ht nhn, ng
thi thm him v tr bao la.
c im ln nht ca cuc cch mng khoa hc - k thut
ngy nay l khoa hc tr thnh lc lng sn xut trc tip.
Khc vi cch mng cng nghip th k trc, trong cuc cch
mng khoa hc - k thut hin i, mi pht minh v k thut u
bt ngun t nghin cu khoa hc. Khoa hc gn lin vi k
thut, khoa hc i trc m ng cho sn xut. Khoa hc
tham gia trc tip vo sn xut, tr thnh ngun gc chnh ca
nhng tin b k thut v cng nghip hng ngy.
Mt c im khc trong cuc cch mng khoa hc - k
thut ngy nay d dng nhn thy l thi gian t pht minh khoa
hc n ng dng vo sn xut ngy cng rt ngn v hiu qu
kinh t ngy cng cao ca cng tc nghin cu khoa hc. Kinh
nghim ca cc nc pht trin ch r: u t vo khoa hc cho
li cao hn so vi u t vo cc lnh vc khc.

Cuc cch mng khoa hc - k thut hin i tri qua hai

giai on. Giai on u t nhng nm 40 n u nhng nm
70 vi nhng c trng c bn l:
1. S pht trin ca ngnh nng lng mi.
2. Nhng vt liu mi cho php i mi v ch to nhng
my mc mi, trong c cc tn la cc mnh m ra k
nguyn v tr.
3. Cch mng sinh hc.
4. My tnh c th lm t hng triu n vi t php tnh
trong mt giy.
Giai on th hai t khong gia nhng nm 70, bt u c
nhng c im mi. l cuc cch mng ch yu v cng
ngh vi s ra i ca th h my tnh in t mi, c s
dng trong mi hot ng kinh t v i sng x hi, v vt liu
mi, v nhng dng nng lng mi v cng ngh sinh hc, v
pht trin tin hc.
Vic p dng nhng cng ngh hon ton mi to iu
kin cho sn xut pht trin theo chiu su, gim tiu hao nng
lng v nguyn liu, gim tc hi n mi trng, nng cao
cht lng sn phm v dch v, thc y mnh m s pht trin
sn xut. Trong giai on trc, my mc thay th lao ng c
bp, trong giai on ny, cch mng tin hc, my tnh thay th
nhiu chc nng ca lao ng tr c.
Cuc cch mng cng ngh tr thnh ct li ca cch mng
khoa hc - k thut v thu c nhng thnh tu k diu.
Cng ngh c hiu tng qut l tp hp cng c - phng tin
nhm bin i ngun lc t nhin thnh sn phm hng ha.
Cng ngh lm tng kh nng c bp v tr tu ca con ngi,
lm cho thin nhin tr nn c ch cho cng ng, cuc sng tr

nn d chu. V vy, cng ngh c coi l cha kha cho s

pht trin kinh t, to lp mt x hi phn vinh.
Cng ngh cng c hiu c th l k nng v cc th tc
nhm ch to, s dng nhng sn phm. Ngoi ra, cng ngh
cn bao hm c k nng qun l, t chc, ti chnh v tip th...
Nh vy, theo s thng nht ca cc t chc quc t v
cng nghip - cng ngh th cng ngh c th hin trong bn
thnh phn: phn thit b (my mc, kt cu xy dng, nh
xng); phn con ngi (i ng nhn lc vn hnh, iu
khin v qun l dy chuyn thit b...); phn thng tin (t liu,
d kin, bn m t sng ch, b quyt...); phn qun l - t chc
(cc hot ng, to lp mng li, tuyn dng nhn lc, tr
lng...).
Do , cng ngh nht thit phi cha ng hm lng v
tr tu, thng minh, ci tin em li hiu qu cao trong cuc
sng.
2. Nhng thnh tu khoa hc - cng ngh
Cuc cch mng cng ngh a li s pht trin phi
thng trong sn xut v i sng. Bn cnh nhng thnh tu to
ln ca nhiu ngnh khoa hc, s xut hin my tnh in t vi
cc th h ni tip nhau to ra cc xu th, cc quan h hon
ton mi l trong mi hot ng kinh t - x hi. Khc hn vi
nhng my mc thi i cng nghip truyn thng lm vic
vi nguyn liu, my tnh in t lm vic vi cc tn hiu gi l
thng tin. Da trn cng ngh vi in t, my tnh in t ng
vai tr ct li ca mt ngnh mi l tin hc - ngnh x l thng
tin mt cch t ng.

K t chic my tnh in t u tin ra i vo nm 1946,

cho ti nay my tnh in t tri qua bn th h.
th h th nht t nm 1950 n 1960, cu trc n in
t chn khng, tiu tn nhiu nng lng, kch thc khng l
m tc tnh ton chm (vn php tnh/giy). Thp nin 60,
cng ngh bn dn (transitor) a my tnh in t sang th
h th hai, gim nng lng tiu th, gn nh, dung tch b nh
tng cng vi s tng tc tnh ton (triu php tnh/giy).
Linh kin bn dn l mt linh kin in t rt nh, hot ng
theo nguyn l p nhp "c, khng" v rt quan trng l tng
t vi t duy lgich s ng ca b no ngi l ng hay
phn i. Tip theo vo u thp nin 70, ngnh cng nghip
in t c mt bc tin phi thng khi ch to cc vi mch,
cn gi l mch tch hp (IC - Integrated Circuit) thuc cc b vi
x l (MP - microprocessor). Trn mt din tch c vi chc
xngtimt vung ca ming vi mch cha ng c hng trm
ngn linh kin bn dn v to ra kh nng x l thng tin mt
cch t ng. Cc b vi x l c ghp ni thnh cc my vi
tnh, trn bn lm vic, xch tay... a my tnh in t vo
th h th ba. Cui thp nin 70, my tnh in t th h th t,
l nhng loi c cu kin vi mch vi tch hp rt cao,
hng triu linh kin bn dn in trn mt din tch vi
xngtimt vung.
Cc my tnh in t n th h th t u gip con ngi
ch yu trong lnh vc tnh ton, x l thng tin. Gn y, nhng
thit k cc loi my tnh in t th h th nm mun lm nn
mt cuc bin ng ln, gip con ngi trong suy lun thng
minh, v my tnh in t th h th su s gip con ngi trong
sng to.

Vi ngha ln lao v su sc ca my tnh in t h tr

con ngi lao ng tr tu, mt k nguyn mi c m ra.
tri thc tr thnh ngun lc cho pht trin.
Tc gi ca thuyt "Ba ln sng ca vn minh nhn loi"
Anvin Tphle vit v my tnh in t. "l mt trong
nhng thnh tu k diu nht ca con ngi, v chng nng cao
sc mnh tr c nh cng ngh. Ln sng th hai lm tng
sc mnh c bp ca chng ta, v chng ta khng bit tr c ca
chng ta s a chng ta n u... My tnh s gip chng ta
suy ngh su hn v chng ta v v th gii".
Mt thnh tu rc r ca cng ngh in t l s ra i ca
ngi my (rbt), n cha ng c hai u im ca t ng
ha: gip con ngi v lao ng c bp v v tr tu.
Rbt u tin c ch to ti M vo nm 1961 vi chc
nng nh "mt nhn cng n gin bng thp". Qua thi gian
nh cc b vi x l, rbt thc hin c nhng ng tc phc
tp, c th hn, sn, t ng v chuyn dn n dng thng minh
bit nh c, chi m nhc, nhn bit v phn ng vi mi
trng. Sc lao ng con ngi ngy cng t gi, rbt ngy
cng pht trin v s dng rng ri trong nhiu lnh vc nh
qun l, sn xut, k c cng ngh ch to i hi chnh xc (lp
rp linh kin in t), nhng ni lao ng nng nhc nguy him
nh trong hm m, trong l phn ng ht nhn...
Mt c trng quan trng ca s pht trin kinh t c
biu hin thng qua cc vt liu s dng, coi l nn vn minh
vt liu. Qua cc thi k , ng, st, con ngi t
cuc sng mng mui n nhng x hi ca tin nghi sang
trng. Gia cng ngh cao cp (nh vi in t) v vt liu (nh
cc loi vt liu siu sch, siu cng, siu bn, siu dn...) c

quan h cht ch, tng h ln nhau. Ngy nay, vt liu mi

c to nn theo hai tuyn: kim loi v phi kim loi. Theo
hng phi kim loi vt liu mi da trn cc t hp vt liu phi
kim loi mi nh gm, si thy tinh... vi cc tnh cht vt l
mi ang em li nhiu trin vng rc r.
Trong thp nin 80, loi ngi li c tip nhn mt cng
ngh cao cp rt hiu qu l tia lade (laser - khuych i nh
sng bng bc x cng bc). l mt chm nh sng c tn
s rt cao, hi t v cng sut cc ln. Cng ngh lade ra i
cha lu nhng c ng dng trong rt nhiu lnh vc nh gii
phu, ct v tin kim loi, trc a, qun s...
Trong cng ngh thng tin, tia lade phi hp vi vt liu si
thy tinh m ra nhng chn tri mi ca ngnh vin thng quang in t.
Vt liu si thy tinh c ch to thnh nhng cp quang
c tn cp si thy tinh quang dn c cu trc bi hai loi
thy tinh c chit sut khc nhau, loi chit sut thp bc ngoi
tia lade khi i trong cp khng b khuych tn ra mi trng
xung quanh, nh vy tn hao thp. Tn hiu truyn c xa m
khng cn trm tip vn, do trng lng nh, c nh nn mt si
thy tinh c th thay th hng trm si dy ng. Ngoi ra cp
quang cn khng b nhim bi in t trng. Nh th xut
hin mt phng tin vin thng tuyt ha. l nhng cp
cha nhiu si thy tinh nh nh si tc, dng tia sng lade chy
qua trong dng "le sng - tt" truyn m thanh, hnh nh, s
liu, ch vit... vi khi lng thng tin gp hng trm ln so
vi vic truyn bng sng in trong dy ng thng dng.
Ln u tin trn th gii, ngy 14-12-1988 ng cp
quang khng l xuyn di y i Ty Dng ni lin nc

M vi chu u chuyn cng lc 40 ngn cuc m thoi.

Sau , thng 9-1989, tuyn cp quang ln th hai c ri
di y Thi Bnh Dng di 16000 kilmet ni lin nc M
vi Nht Bn. Tip , nhiu d n ln c tnh ton cu v cp
quang c ra di my chc triu kilmet qua nhiu i
dng ni Bc M - chu u, chu i Dng, chu trong
c c Vit Nam. Vi thit b Fax (my sao chp vin thng) cc
bn i tc xa cch nhau hng vn kilmet c th cng son vn
bn, k kt hp ng trong "tc khc".
Cng ngh sinh hc trong vi thp nin gn y c
nhng t ph phi thng. Bc ngot quyt nh l vo nm
1973 khi th gii chng kin s ra i ca cng ngh di truyn,
bi n cha ng mt hm ln lao l con ngi c kh nng
can thip vo thin chc ca to ha. Vi nhng thnh tu trong
nng nghip v y hc, cng ngh sinh hc chc chn s em li
nhng cn bng lng thc mi cho hnh tinh v nhiu h tr
c lc v sc khe c th con ngi. Sinh hc t mt khoa hc
"quan st" tr thnh mt khoa hc "hnh ng".
Mc tiu ch yu ca cng ngh sinh hc l s dng cc i
tng nh vi sinh vt, virt, t bo ng - thc vt thu c
cc sn phm hu ch cho con ngi thng qua cc qu trnh
cng ngh. Cng ngh sinh hc tp trung vo bn lnh vc: cng
ngh gien, cng ngh t bo, cng ngh vi sinh v cng ngh
enzim.
Cng ngh gien ng ngha vi cng ngh di truyn. Cc
nh sinh hc pht hin rng mi thng tin di truyn v hnh
dng, tnh cht ca c th c ghi li trong phn t mt loi
axt c tn l ADN (axit zxiribnuclic). Gien l mt phn
on ca ADN. Bn cht ca cng ngh gien l thit k cc phn

t ADN trong ng nghim, cn gi l ti t hp ADN, sau

a chng vo c th sng ca ng vt hoc thc vt. Cng
ngh ti t hp ADN ny nhm a gien mi vo, c th s
dng c gien l v mt sinh vt bin i gien hin c, nhm
sng to ra nhng sinh vt mi. Nh cng ngh gien, nhiu cht
vcxin cha bnh him ngho c ch to, chn on c
bnh trc khi a tr ra i... Cng ngh gien chnh l nn
mng cho cuc cch mng sinh hc sp xy ra, cung cp nhng
hiu bit su sc, mi l v bn cht di truyn, tin ha ca loi,
ca th gii ng - thc vt.
Cng ngh t bo i n nhng kt qu ln trong lnh
vc trng trt v chn nui. Vic nui cy m v t bo thc vt
to ra kh nng nhn nhanh v phc trng cy trng. T
nhng lt m trong phng th nghim thu c hng triu cy
con hng nm, to c nhng loi cy sch bnh, cc ging
cy lai to vi cht lng c bit v nng sut cao. Trong chn
nui, vic chuyn phi (trng th tinh) ca mt b ci c
nhiu im u vit v tht v sa sang cc b ci khc mang thai
h to nn kh nng mt con b sinh c 20 - 40 b con, m
trc y ch c 3 - 4 con. Ngay c vi ngi, cng c kh
nng t phi ca mt ngi ph n vo bng ngi m khc v
xut hin "dch v thu" mt s nc.
Cng ngh vi sinh hin nay tp trung vo s dng cc vi
sinh vt sn xut nhng cht vitamin, prtin hoc khng sinh
dit c, chng ung th... ch ra thuc dit su bnh khng mang
c t cho ngi, ln men cc cht ph thi ca th, nng
thn gp phn c lc cho v sinh mi trng.
Cng ngh enzim nhm to nn cc cht xc tc sinh hc tn
l enzim c hot tnh mnh gp hng vn, gp triu ln so vi

cc xc tc v c tn ti trong cng nghip ha hc. Enzim

c rt nhiu ng dng trong i sng, enzim t qu u dng
lm mm tht, thuc da; enzim dng trong tng hp hu c;
trong cng nghip thc phm dc liu...
Cng vi nhng hng trn, gn y trong cng nghip sinh
hc n r nhng nghin cu v nrn (t bo thn kinh) v no
nhng sinh vt c t chc cao cp nh loi ngi th gien v
nrn l hai yu t ch o chu trch nhim hu ht v cc c
im. Bn cht cuc i thoi gia gien v nrn l vn trung
tm ca sinh hc.
Cng ngh sinh hc mang nhiu hi vng cho con ngi,
nhng ng thi cng cha ng nhng kha cnh lo ngi v
sinh thi, o c - nhn vn v php lut, i hi chnh con
ngi phi gii quyt (nh thin nhin b bin dng theo thit k
ca con ngi, sinh vt c cu to li c th lm hi mi
trng v ph v sinh thi, lp trnh gy ung th bng di truyn
ca mt k c no ...).
Nh th, cuc cch mng khoa hc - k thut m gn y
cn gi l cch mng khoa hc - cng ngh thu c nhng
thnh tu k diu theo hng ngy cng hon thin t c kh,
in kh n in t hc vi m, sinh hc; t loi hnh tiu tn
nhiu nng lng n dng t ng ho x l thng tin; t nn
cng nghip ca nhng ng khi nh my n nn kinh t
"mm" nhiu yu t dch v - tng trng.
Cuc cch mng khoa hc - k thut lm tng ca ci x
hi v lm cho cuc sng con ngi ngy cng vn minh hn.
i sng x hi c nhng thay i to ln v hu nh trn mi
mt t kinh t - sn xut, chnh tr - quyn lc v c cu lao
ng x hi.

Nhng mt khc, t x hi cng nghip hin i, nhn loi

phi i mt vi nhng vn ton cu nng bng nh nguy c
ht nhn, nhim mi trng, s xung cp ca sinh thi hnh
tinh, tnh trng bo lc - khng b, nn ma tu, bnh AIDS, s
bng n dn s v s ngho kh ca nhiu khu vc chm pht
trin, s phn phi khng u v lng thc, thc phm v ca
ci...
3. Cng cuc chinh phc v tr
Bay vo v tr v thm him mt trng cng cc hnh tinh
l c m t ngn xa ca bao th h loi ngi v cng l bc
tin phi thng th hin rc r tr tu con ngi trong na sau
th k XX. Ci cn tr ln nht l sc ht ca tri t nh mt
sc mnh v hnh tri cht con ngi v vn vt vo . Ngi
ta tnh rng mt vt th t di t phng ln mun thot khi
sc ht ca tri t, khng ri xung na m bay vng trn
quanh tri t phi t tc v tr cp 1 bng 7,92 km/giy,
tc l gn 28.800 km/gi.
Nu tc tng hn 9 km/giy th vt th s bay quanh tri
t theo hnh elp, tc cng ln th hnh elp cng dt. Nu tc
t n 11,2 km/giy (tc v tr cp 2) th vt th s thot
hn sc ht tri t, khng bay quanh tri t na nhng s b
mt tri ht v tr thnh mt hnh tinh nhn to ca mt tri.
Nu t n tc 16,5 km/giy th khng nhng thot khi sc
ht ca tri t m cn thot khi c sc ht ca mt tri v i
ti cc v sao khc. Tc ny gi l tc v tr cp 3.
Nh bc hc Nga Cngxtngtin Xincpxki (1857 - 1935),
ng t ca khoa hc du hnh v tr Lin X v th gii, l ngi
u tin ra nim bay vo v tr bng tn la nhiu tng.

Trong tc phm kinh in Thm him khong khng v tr bng

ng c phn lc. C. Xincpxki ln u tin ra nhng cng
thc tnh ton v tn la.
Thng 8 - 1933, Lin X thc hin vic phng tn la
u tin. Tn la nng 19 kirgam, di 2,4 mt, sc y 25 30
kg, bay ln cao 400 mt trong 18 giy. Sau chin tranh th gii
th hai, k thut tn la Lin X pht trin nhanh chng, t
nhng tn la tm va 3000 - 4000 km (tc 4 - 5 km/giy)
n tn la vt i chu 10.000 - 15.000 km (tc 7,2 - 7,6
km/giy).
Nh s pht trin nhanh chng , ngy 4-10-1957, Lin X
phng v tinh nhn to u tin ca Tri t mang tn
"Xptnhch". l mt qu cu thp nhn bng ng knh 58
cm v nng 83,5 kg. S kin ny m u cho k nguyn v
tr.
V tinh c phng ln bi tn la A.I do Clrp ch to,
bay quanh tri t theo mt qu o hnh bu dc, im thp
nht cch mt t 227 km, im cao nht cch 947 km, thi gian
bay mt vng quanh Tri t ht 1 gi 36 pht.
Sau ln tht bi vo u nm 1957, ngy 1-2-1958, M
phng v tinh u tin nng 13,5 kg.
Gn bn nm sau, ngy 12-4-1961, Lin X phng tu
v tr Phng ng (Vostok) ch Iuri Gagarin, nh du hnh v
tr u tin ca th gii. Nu nh chuyn bay mt vng quanh
Tri t trong 108 pht ca Iuri Gagarin c tnh cht m ng
cho con ngi bay vo v tr th chuyn bay th hai 17 vng
mt 25 gi 18 pht ca Gcman Titp ngy 6-8-1961 chng t
kh nng n, ng, hot ng bnh thng trong hn mt ngy
ca con ngi trong v tr.

Mi thng sau khi Lin X phng tu Phng ng I ca

Iuri Gagarin, ngy 20-2-1962, M phng tu v tr u tin
mang tn Sao Thy ch Gin Grin, nh du hnh v tr u tin
ca Hoa K.
Thng 6-1963, mt chuyn bay sng i c thc hin
gia tu Phng ng 5 ch V. Bucpxki v Phng ng 6
ch Valentina Trescva, nh n du hnh v tr u tin trn th
gii.
Cc con tu v tr Phng ng l loi tu ch mt ngi,
nng khong 4,7 tn, phng bng tn la c sc y khong 500
tn. Tu v tr ch mt ngi mang tn "Sao Thy" ca M
nng khong 1,5 tn, phng bng tn la c sc y khong 135
tn.
Thng 3-1965, Lin X bt u phng loi tu v tr mi
mang tn Rng ng nng hn 5 tn, ch 2-3 ngi. Gn na
nm sau, M phng loi tu Jmini ch 2 ngi, nng khong
gn 3 tn. Trong hai nm 1965-1966, M phng tt c 13 tu
v tr Jmini.
Trong 10 nm u ca k nguyn v tr 1957-1967, c th
ni k hoch chinh phc v tr ca Lin X v M ging nhau
v Lin X i trc mt bc. Sang nm 1967, hai nc bt
u thc hin hai k hoch khc nhau. Lin X phng cc tu v
tr "Lin Hp" nhm tin ti xy dng cc trm qu o ln c
ngi iu khin, bay di ngy quanh Tri t, v M tp trung
c gng thc hin k hoch "Apollo" a con ngi ln mt
trng.
Ngy 12-4-1981, ng 20 nm sau chuyn bay u tin vo
v tr, c quan nghin cu hng khng v v tr ca M

(NASA) phng tu con thoi u tin Clumbia vi hai nh du

hnh v tr J.Young v R.Crippen.
Tu con thoi l tu v tr u tin c th thu hi v s dng
li cho cc chuyn bay sau. l con tu hng khng v tr
thc s, nng hn 2000 tn, ct cnh nh mt tn la (thng
ng) v phn chnh ca n (orbiter) l mt loi my c cnh
tam gic, nng khong 100 tn, c t ln qu o mt
cao thp (160 ti 1100 km) quanh Tri t. Orbiter sau ln
tr v kh quyn ri h cnh xung mt ng bng nh mt
chic my bay. Tu con thoi c th ch 30 tn v mt i bay t
4 n 7 phi cng v tr, trong c hai ngi li.
Sau con tu th nht Clumbia thng 4-1983, con tu th
hai Challeng c phng ln, con tu th ba Discovery v
th t Atlantic ln lt bay vo v tr cc nm 1984 v 1985.
Nm 1988, Lin X thc hin chuyn bay u tin ca
tu con thoi khng ngi li (tu Buran) v hon ton t ng
ha.
Sau Lin X v M, Php l cng quc v tr th ba,
phng mt v tinh nh "Astrix" nng 38 kg bng tn la
"Diamant" vo ngy 26-11-1965 do Php ch to. Ngy 11-21970, Nht Bn phng v tinh "xumi" nng 22,5 kg bng mt
tn la bn tng. Ngy 24-4-1970, Trung Quc phng v tinh
nhn to u tin nng 173 kg, tip l cc v tinh th 2 (31971), th 3 (7-1975) v th 4 (11-1975). V tinh th t ny ln
u tin c thu hi v Tri t (2-1-1975).
Cc nc Anh, CHLB c, Canada, Italia, xtrylia, ln
lt phng cc v tinh bng tn la t ch to (Anh, CHLB
c), hoc bng tn la ca M (Canaa, Italia... ). Ngy 19-41975, v tinh nhn to u tin ca n "Ariabata" c

phng ln bng tn la Lin X t sn bay v tr ca Lin X.

V tinh ny nng 360 kg, phn ln do n t ch to. Sau
ny, ngi n t sn xut cc v tinh cng nh cc tn
la t phng ln.
Mt cuc chy ua vo v tr din ra tht khn trng v
nhn nhp. Theo ti liu ca Trung Quc th trong hn 30 nm
qua (tnh n 1991), 3824 v tinh c phng ln. Trong ,
2461 v tinh l ca Lin X (chim 65%), M - 1120 v tinh
(29%), cc nc v cc t chc khc - 236 v tinh (6%). V tinh
qun s chim t trng rt ln - 67%. Tuy nhin, do tui th ca
chng c hn nn thc t s v tinh lm vic trn qu o khng
nhiu nh con s thng k.
C. Xincpxki, ngi t nn mng cho ngnh khoa hc v
tr, vit: "Tri t l ci ni nui dng con ngi. Nhng
cng nh a tr khng th sng mi trong ni, con ngi s
khng mi mi dng li trn mt t m s tng bc chp
chng i xa dn Tri t, i ln cc hnh tinh v xa hn na
vo khong khng v tr". c m ca "ngi thy gio x
Caluga" cch y hn na th k ngy nay ang tr thnh hin
thc.
Mt trng l thin th gn tri t nht. V vy c m
u tin ca con ngi l bay ln cung trng.
Bit bao truyn thuyt v tiu thuyt phng ng v
phng Ty u xoay quanh c m y nh "ng Minh
Hong du nguyt in gp ch Hng Nga xinh p, xem iu
ma Ngh thng", cu chuyn dn gian ch Cui v ch Hng
Nga, hoc cun Con ngi trn Mt Trng xut bn nm 1638
Anh ca Frngxit Gtuyn, ri T Tri t ln Mt Trng v
Vng quanh Mt Trng ca nh vn vit truyn vin tng ni

ting ngi Php Giuyn Vcn (1828-1905) c vit ra vo

na sau th k XIX. Trong cc tc phm li, G. Vcn tin
on c rt nhiu pht minh khoa hc k thut ca th k XX,
t chuyn bay u tin ca con ngi ln Mt Trng n nh
chc tri, tu ngm, in thoi t ng, v tuyn in, v tuyn
truyn hnh v c lade na. a ngi ln Mt Trng, G.
Vcn tng tng cho h ngi vo u mt vin n t
trong nng mt khu i bc khng l mang tn "Clumbiat" (v
k nim tng thin ti ny ca G. Vcn gn 100 nm
trc, nm 1969, con tu a cc nh du hnh v tr M ln u
tin b xung Mt Trng c t tn l "Clumbia").
Hn mt nm sau ngy phng v tinh nhn to ca Tri t,
ngy 2-1-1959, Lin X phng trm t ng u tin v pha
Mt Trng mang tn Luna 1. Trm t ng Luna 2 (thng 41959) ln u tin t quc huy Lin X ln b mt Mt Trng
v Luna 3 (thng 10-1959) ln u tin chp nh pha mt
khut ca Mt Trng v truyn v Tri t. Vic b nh
xung b mt Mt Trng l mt vn ht sc kh khn, phc
tp v xung quanh Mt Trng khng c kh quyn gim tc
nh trong trng hp cc con tu v tr tr v Tri t. Sau bn
ln lin tip tht bi, thng 2-1966, trm t ng Luna 9 ln
u tin thc hin c vic b nh nhng ln b mt Mt
Trng, chp quang cnh Mt Trng v truyn nh v Tri t.
Thnh cng ca Luna 9 m ra mt giai on mi trong cng
cuc thm him Mt Trng. Thng 10-1970, trm t ng Luna
17 ln u tin t ln Mt Trng chic xe t hnh tm bnh
Lunakht 1 nng 756 kg. Theo s iu khin t Tri t, chic
xe i li, tin hnh nhiu cuc kho st nh chp nh, ly
mu t v phn tch ngay ti ch bng my mc, truyn kt

qu v Tri t. Cc trm Luna sau ny cn tip tc c phng

ln.
Trong khi , M i theo mt phng hng khc: thc hin
k hoch Apl a ngi ln Mt Trng. Sau tht bi ca cuc
th nghim ln u phng tu Apl I (1967) ngy 20-7-1969,
M phng Apl II, ln u tin a con ngi ln Mt Trng
ly mu t v an ton tr v Tri t. Vi chuyn bay ny,
hai nh du hnh v tr M N. Amstrong v E. Aldrin thc
hin c gic m t c xa ca loi ngi l i b trn Mt
Trng. H 21 gi 36 pht.
Trong cng cuc thm him cc hnh tinh, Lin X l
nc u tin phng trm t ng v pha sao Kim, sao Ha v
cho b nh nhng trm t ng xung cc hnh tinh ny.
Trm Sao Kim 3 ln u tin t quc huy Lin X ln b mt
sao Kim vo ngy 1-3-1966.
Thng 5-1971, M phng v pha sao Ha trm t ng
Marine 9. Thng 3-1974, tu thm d Marine 10 ca M bay
ngang qua cch sao Thy 1000 km, l hnh tinh gn Mt Tri
nht. M cng thc hin thnh cng cc chuyn bay lt qua
sao Mc v sao Th, nhng hnh tinh khng l ca h Mt Tri
(12-1973 v 12-1974).
Thng 8-1977, trm thm d Voyager 2 ca M thc
hin chuyn bay di ngy trong v tr. Bn cuc gp g ca n
vi sao Mc, sao Th, sao Thin Vng v sao Hi Vng
em li mt khi lng thng tin v nh chp khin ngi ta
sng st. Vt chng 6 t kilmt, n lt qua sao Hi Vng
v v tinh Triton ca n vo ngy 24-8-1989 ri tip tc thm
him cc vng bin ca h Mt Tri v s i su mi vo v tr.

Nhng thnh tu ca khoa hc v tr ngy cng phc v

c lc cho cuc sng ca con ngi trn hnh tinh. Cc v tinh
nhn to gip ch to ln v c hiu qu cho ngnh kh tng
d bo thi tit di ngy v chnh xc hn, cho vic truyn tin v
truyn hnh, sn xut nng nghip, iu tra c bn v thm d ti
nguyn cng nh lp bn a l, a cht v cng tc trc a...
Mt khc, vic thm him Mt Trng, cc hnh tinh v cc v sao
lm phong ph thm, su sc thm s hiu bit ca con ngi
v v tr, y mnh hn cuc cch mng khoa hc - k thut trn
ton th gii. Cng nh nhiu ngnh khoa hc khc, khoa hc v
tr tr thnh mt b phn khng th thiu c ca cch mng
khoa hc - k thut v nn vn minh nhn loi th k XX.

KT LUN
1. Lch s vn minh th gii l mt qu trnh pht trin lin
tc t thp ti cao, to thnh mt trong nhng yu t c bn thc
y lch s pht trin trong mt quc gia, mi dn tc n ton
th gii, ton th loi ngi.
Mi bc tin trong vic tm ra cc ngun nng lng v
nguyn liu mi, mi thnh tu trong vic sng ch cng c mi,
mi pht minh khoa hc u gp phn gii phng sc lao ng,
to iu kin cho con ngi pht hin nhng b n ca thin
nhin, thch nghi vi thin nhin, li dng cc quy lut ca thin
nhin v ch ng nhng tc hi ca thin nhin. Nh vy, iu
kin lao ng ngy cng c ci thin, nng sut lao ng ngy
cng cao, sn phm vt cht ngy cng nhiu v mc sng ngy
cng thay i. iu chng t nng lc sng to ca con ngi
l v tn v i hi ca cuc sng l v cng. Hai mt tc
ng ln nhau, thc y nhau to nn nhng thnh tu ln lao,
nhng bc ngot quan trng, nhng cng hin v i trong tin
trnh lch s loi ngi.
2. T xa xa sm hnh thnh nhng trung tm vn minh
phng ng, tiu biu nht l vng Ai Cp, Lng H, n
v Trung Hoa. nhng ni ny, sm xut hin nn vn
minh nng nghip v ra i nh nc s khai. Cu trc nh nc
dn dn c hon thin, lut php c son tho v p dng
trong cuc sng, ch s hu ti sn t nhn c xc lp, cc
quy ch trong quan h chnh quyn, quan h x hi c xc
nh.
Mun hn cc nc phng ng l s xut hin vn minh
Hy Lp v La M. Trong s bnh trng lnh th, cc dn tc

ny cng tip nhn t phng ng nhiu thnh tu k thut

sn xut cng nh kinh nghim t chc chnh quyn. Nn vn
minh Hy-La t nn tng cho s pht trin sau ny ca vn minh
cc nc Ty u, li nhng du n su sc cho lch s.
Sau nhiu th k tr tr ca thi trung c, chu u vn
ti cc chu lc khc v bc vo thi k Phc hng, dn n
nhng bin ng ln v kinh t, nhng thay i c bn v th
ch chnh tr cng nh pht huy cao nng lc sn xut. Cuc
cch mng cng nghip ln th nht sng to ra mt khi
lng ca ci vt cht m cc th h trc khng th no c
c. Chnh t thi im ny m phng Ty vt ln trc
phng ng v thng tr phng ng.
T na sau th k XX, cuc cch mng khoa hc v cng
ngh m ra nhng chn tri mi i vo v tr bao la, cng
nh i vo th gii v m, ha hn nhng chuyn bin v i v
su sc m cc nh tng lai hc d bo.
Cng trong thi gian ny, khong cch ng - Ty v trnh
pht trin ang bt u c thu hp vi s ti lp nn c
lp ca nhiu quc gia, s vn ti ca nhiu dn tc lm xut
hin nhng khu vc im sng, nhng quc gia con rng, nhng
nc mi cng nghip ha gi l NIC. Nhng s chnh lch trn
nhiu mt vn cn , ci h ngn cch ng Ty, s phn
bit giu ngho Nam Bc cha th san lp, thm ch, nhiu ni
cn nghim trng. Phi c mt n lc phi thng, phi qua mt
thi gian kh di, phi to nn nhng chuyn bin x hi c bn
th cc quc gia lc hu, cc dn tc i ngho mi c th vt
qua c th thch t ti trnh vn minh chung ca nhn
loi.

n hm nay i vi nhiu dn tc, li gii ca bi ton vn

ang pha trc.
3. Cng vi nhng sn phm v vt cht l nhng thnh tu
tinh thn phn nh i sng t duy, tm linh v tnh cm ca con
ngi qua tng thi i, trong mi cng ng. Kt qu ca qu
trnh sng to th hin trong nhng quan im trit hc,
nhng hc thuyt chnh tr, nhng l thuyt tn gio, nhng tc
phm vn hc v nhng cng trnh ngh thut. Cc th h i
sau tm thy trong hnh nh lch s ca thi qua, hiu c
nhng bin ng t tng ca tng giai on, cm th c ci
hay ci p trong nhng di sn vn ha v hc hi nhng kinh
nghim c tch ly t bao i. T trong s i lp v
thc h, s khc bit trong quan im chnh tr, v mun mu
ca vn hc ngh thut, ngi ta phi trn trng n, gn gi n
tm ra ci nhn hp l, ci phn hu ch cho cuc sng hm
nay v mai sau. S k tha trn tinh thn khoa hc, s ph phn
mt cch khch quan, s chn la mt cch thn trng s lm
tng sc mnh tim n trong nn vn minh nhn loi v nhn ln
hiu qu trong cuc sng thng ngy.
4. Mi khi nhng thnh tu vn ha c nng cao, cuc
sng ca con ngi ln mt bc, th nhng mt tri ca n
cng ng thi xut hin. Do vy, loi ngi trong khi ng dng
nhng thnh qu khoa hc k thut, thng thc cc cng trnh
vn hc ngh thut lm cho cuc sng ngy cng tin gn n
ci chn, ci thin, ci m th ng thi phi i mt vi nn
nhim mi trng, tnh trng hy hoi sinh thi, nguy c cn kit
ti nguyn, s gia tng dn s qu mc v s honh hnh ca
bnh tt. V th, phi gn gi sao cho hnh tinh ny, ngi nh
chung ca tt c mi ngi, c trong lnh, ca ci thin nhin

c khai thc hp l, dch bnh c phng nga, sc khe v

tui th c bo m. Cng vic y, khng ai thay th c
nhng ngi ca th h hm nay, v hin ti, v tng lai.
Tnh trng bt bnh ng nghim trng trong x hi, ni i
kh ca ngi ny l hu qu ca s tha thi ca ngi khc, l
mt nghch l tng tn ti t bao i, tng l ngi n ca
bao cuc u tranh v n hm nay vn cn l vn nng
bng. V iu nguy hi hn c l nhng tn ph nng n ca cc
cuc chin tranh din ra lin min trong mi lc, trn mi no
ca hnh tinh.
Nhng thnh tu khoa hc k thut c s dng vo vic
ch to nhng v kh git ngi nguy him, trong chc lt c th
hy dit hng triu sinh mng. Cc phng tin chin tranh l
mt phn sn phm ca vn minh c s dng hy hoi
ngay chnh nn vn minh sinh ra n. V th, u tranh cho
mt x hi cng bng, bo v cuc sng ha bnh vng chc trn
nn tng ca vn minh hin i chnh l mc tiu m mi ngi
u phi quan tm, u phi phn u.
5. Nhng thnh tu vn minh l kt qu chung ca loi
ngi sng to qua bao th h, l kho tng tri thc chung ca
mi cng ng c tch ly trong sut tin trnh lch s. Cho
nn, vn minh th gii cha ng nhng nt chung nht m mi
ngi, mi dn tc d chu lc no, quc gia no cng tip th
v vn dng n vo i sng thng ngy.
Nhng do nhng iu kin t nhin v iu kin lch s,
vn ha mi dn tc c nhng nt khc nhau, c nhng sc thi
ring bit. Cho nn vn t ra bao gi cng l lm th no
tip nhn nhng yu t tch cc v loi tr nhng yu t tiu cc

trong s tip xc vi bn ngoi, l hi nhp vo vn minh nhn

loi ng thi gn gi bn sc dn tc ca ring mnh.
Dn tc Vit Nam tng c mt nn vn hin lu i, tri
qua hng ngn nm khai ph v dng xy t nc, tri qua bao
cuc khng chin bo v non sng. Qu trnh dng nc v
gi nc y cng l qu trnh tch ly v to dng mt nn vn
ha Vit Nam mang nhng nt ring, nhng sc thi ring.
Ngy nay, trong s hi nhp vo ln sng vn minh cng
nghip v hin i ca th gii, chng ta phi mt mt nm bt
thi c, mt khc vt qua th thch tin kp tro lu chung
ca nhn loi. Hi nhp ngy nay l tip nhn vn minh cng
nghip, th hin trong t duy, lao ng v np sng; ng dng
nhng thnh tu cng ngh vo nn sn xut hin i; khc phc
nhng tn d ca nn kinh t t nhin, t cung cp v khp kn.
ng thi gn gi bn sc vn ha phng ng, pht huy
nhng nt p ca o l dn tc trong mi quan h gia nh v
x hi, trong np sng lnh mnh v gin d, trong ngha v i
vi T quc v ng bo.
ng gp phn tch cc nht, nng ng nht vo cng cuc
kin thit lm cho dn giu, nc mnh, x hi cng bng v vn
minh, chnh l tip th, bo v v pht huy vn qu ca vn
minh nhn loi v tinh hoa vn ha dn tc.

TI LIU THAM KHO

1. Almanach nhng nn vn minh th gii, NXB Vn ha
Thng tin, H Ni 1995
2. Carane Brinton, John.B.Christopher, Robert Lee Wolff: Vn
minh phng Ty, NXB Vn ha Thng tin, H Ni 1994
3. Will Durant: Lch s vn minh Arp, NXB Phc Hng, Si
Gn 1975
4. Paul Kennedy: Hng thnh v suy vong ca cc cng quc;
NXB Thng tin L lun, H Ni 1992
5. nh Hng: Nhng nn vn minh rc r c xa, Tp II:
Vn minh Trung Quc, NXB Qun i nhn dn, H Ni
1993
6. nh Hng, inh Trung Kin: Nhng nn vn minh rc
r c xa, Tp III: Vn minh Hi Lp, Vn minh La M,
NXB Qun i nhn dn, H Ni, 1996
7. Nguyn Quc Hng, nh Hng, inh Trung Kin:
Nhng nn vn minh rc r c xa, Tp I: Vn minh Ai
Cp, Ty , n , NXB Qun i nhn dn, H Ni 1993
8. m Gia Kin: Lch s vn ha Trung Quc, NXB Khoa
hc x hi, H Ni 1993
9. Nguyn Hin L: Khng T, NXB Vn ha, H Ni 1991
10. Trnh Nhu: i cng lch s th gii c i, Tp I,
Tp II, NXB i hc v Trung hc chuyn nghip, H Ni
1990
11. Lng Ninh, inh Bo Ngc,... Lch s th gii c i,
NXB Gio dc, H Ni 1995
12. V Dng Ninh, Nguyn Vn Hng: Lch s th gii
cn i, NXB Gio dc, H Ni 1998;

13. V Dng Ninh, Phan Vn Ban, Nguyn Cng Khanh,

inh Trung Kin: Lch s n , NXB Gio dc, H Ni
1995
14. Nguyn Gia Phu: Lch s t tng phng ng v
Vit Nam i hc tng hp thnh ph H Ch Minh 1996.
15. Nguyn Gia Phu, Nguyn Vn nh, nh Hng,
Trn Vn La: Lch s th gii trung i, NXB gio dc, H
Ni 1998
16. Phm Hng Vit: Mt s vn vn ha th gii c
i, NXB Thun Ha, Hu, 1993
17. Trn Quc Vng (ch bin): Vn ha hc i cng
v c s vn ha Vit Nam, NXB Khoa hc x hi, H Ni
1996

Chu trch nhim xut bn:

Ch tch HQT kim Tng Gim c NG TRN I
Ph Tng Gim c kim Tng bin tp NGUYN QU THAO
Bin tp ni dung:
BI TUYT HNG
Sa bn in:
PHAN T TRANG
Trnh by ba:
Ha s TRN VIT SN
Chuyn sang Ebook:
NGUYNVITPHNG@GMAIL.COM
Ngun nh: INTERNET

LCH S VN MINH TH GII

M s: 7X171y0 DAI
In 4.000 cun (Q: 05), kh 14,5 x 20,5 cm. In ti Cng ty
C phn In Phc Yn
a ch: ng Trn Ph, th x Phc Yn, Vnh Phc.
S KKH xut bn: 19 - 2010/CXB/336 - 2244/GD.
In xong v np lu chiu thng 2 nm 2010.