Ornela Vorpsi

KRAJ, GDZIE NIGDY SI NIE UMIERA

Powicam t ksik sowu pokora, ktre nie wystpuje w jzyku albaskim. Jego brak moe za sob
pocign nader ciekawe konsekwencje w dziejach narodu.
ZYJ, ZYJ I NIE ZDYCHAJ, ALBACZYKU
To jest kraj, gdzie nigdy si nie umiera.. Ciaa wzmocnione przez niekoczce si godziny spdzane przy
stole, podlewane rakij, zdezynfekowane ostr papryczk dodawan do gstej oliwy nabieraj tutaj
nadzwyczajnej siy, pozwalajcej przej wszystkie prby.
Krgosup jest z elaza. Moesz go uywa, jak ci si podoba. Jeli co si zepsuje, zawsze da si temu
zaradzi. Serce, na przykad, moe si powikszy, zrobi niewydolne, moe mu si przytrafi zawa,
zator i bo ja wiem, co jeszcze, ale nadal dumnie trwa na posterunku.
Jestemy w Albanii, tutaj nie ma artw.
Z pyu i bota zrobiony jest ten kraj; soce pali tak mocno, e licie winoroli rdzewiej, a rozum
zaczyna si topi. Skutkiem ubocznym tego wszystkiego (obawiam si, e trwaym) jest megalomania,
obd, ktry pord owej flory krzewi si jak chwast. Std rwnie brak lku - chyba e jest to efekt
posiadania krzywej i paskiej czaszki, krlewskiej siedziby pychy, jeli nie cakowitej beztroski.
Lk jest sowem pozbawionym znaczenia. Widzisz od razu w ich oczach, e s istotami niemiertelnymi.
mier jest procesem, ktry dotyczy obcych.
Latem wity podnosz gowy okoo pitej rano. O sidmej starzy wypijaj pierwsz kaw. Modzi pi a
do poudnia. Dobry Bg postanowi, e w tym kraju czas musi pyn jak najwolniej, niczym yk pysznej
kawy wypijanej przy stoliku na zewntrz baru, w pobliu domu, podczas gdy ty skupiasz si na parze
zgrabnych ng jakiej dziewczyny, ktra nawet na ciebie nie spojrzy.
Wrzca kawa spywa powoli do przeyku, rozgrzewa ci jzyk, serca, trzewia. ycie nie jest w kocu takie
okropne. Smakujesz gorzki pyn pod gniewnym okiem wacicielki baru, ktra wanie pokcia si z
mem.
Jest wp do dwunastej. Dziki Bogu masz przed sob cay dzie i, co wicej, czas, ktry nigdy si nie
koczy. Tysic rzeczy mona zrobi, tysic rzeczy.
Zmierzch jest jeszcze daleko.
Po chwili wchodzi Dzyfo i drapic si po spierzchnitych doniach, zaczyna po raz kolejny opowiada o
swoim chorym sercu i rozwalonej wtrobie, jakby to bya opowie o kim innym. Wszystko staje si
przesadne i pogmatwane. Potem dodaje tajemniczym szeptem:
Wiesz, co si stao? Nasz ssiad, ojciec Suzi, umar wczoraj wieczorem pod prysznicem. Wrci z
pracy, wszed pod prysznic i umar.
Jak to? Biedaczek, by przecie taki mody!
Ach, c chcesz, moja droga! ycie jest pene niespodzianek!
Oto jak umieraj inni.
Tak upywa ycie w kraju, gdzie wszystko (z wyjtkiem tego, co przydarza si innym) jest wieczne. Ale
s sprawy, ktre zaprztaj umysy ludzi bardziej ni mier. Wok jednej z nich, naprawd bez
przesady, skupia si caa ich egzystencja.
Chodzi o spraw kurewstwa.

Jake ich pasjonuje, jake rozpala ich serca (ktre pon z byle powodu), do jakich szalestw i dramatw
prowadzi! To kwestia o zasadniczym znaczeniu, obchodzi starych i modych, wyksztaconych i
analfabetw.
S pewne reguy, ktre duch narodu wytwarza, ot tak, w sposb naturalny, niczym drzewo licie. Reguy
te opieraj si u nas na jednej zasadzie: adna dziewczyna jest dziwk, a brzydka - biedaczka! - nie.
W tym kraju dziewczyna musi bardzo uwaa na swj nieskalany kwiat", bo mczyzna umyje si
kawakiem myda i bdzie jak nowy, dziewczynie za nie wystarczy nawet morze!".
Cae morze.
Kiedy ma nie byo w domu, bo wyjecha w interesach albo siedzia w wizieniu, mwiono kobiecie, e
powinna si troch zaszy, aby udowodni mu, e czekaa na niego i tylko na niego i e ta bolesna
nieobecno zwzia jej przestrze midzy nogami (w naszym kraju m ma bardzo wyrobiony instynkt
wasnoci).
Czasami, kiedy przechodzia jaka pikna dziewczyna, od stolikw, przy ktrych upywa wolno dzie,
wznosiy si westchnienia, gortsze od kawy.
Popatrz tylko, kto idzie!
Chyba artujesz, nie mw mi, ile razy zaszywaa si i prua!
Potem zbolaym tonem cign dalej:
Ach, Ingrid, Ingrid! Masz uda takie biae, takie sodkie, kto ci rozpru wczoraj w nocy? Chod,
licznotko, chod, dam ci pienidzy, aby znowu si zaszya.
Kiedy idziesz ulic, ich spojrzenia przenikaj ci do szpiku koci, tak gboko, e stajesz si
przezroczysta.
Gdy ich wzrok dotrze ju do rodka, widzi w tobie kady drobiazg.
W domu syszysz wci to samo:
Nie martw si - mwi ciotka - wylemy ci do lekarza, eby si przekona, czy jeste dziewic, czy
nie.
Przeszywa mnie gronym wzrokiem, szepcze przez zby, a ja, chocia mam dopiero trzynacie lat i nigdy
jeszcze nie widziaam, co mczyni maj w spodniach (tajemnica zwizana w jaki sposb z
kurewstwem), czuj si skoczon dziwk. Spojrzenie ciotki mnie upokarza.
Kad si do ka przepeniona lkiem i rozmylam: jeli naprawd wyle mnie do lekarza i okae si,
e od urodzenia nie jestem dziewic, podobnie jak dziecko, ktre rodzi si bez rki, guche, lepe albo,
jeszcze gorzej, bez mioci do Matki-Partii, co ja wtedy poczn?".
Sen nadchodzi, kiedy w moim monologu bagaam ciotk, aby przyja do wiadomoci t straszn
prawd, ktra spada na nas niespodzianie: Przysigam ci, ciociu, przysigam, to nie moja wina! Taka
si urodziam! Uwierz mi! Przysigam!"
W tym kraju, gdzie nikt nie umiera, ciotka nie jest wyjtkiem: ona te nie umiera.
Przed zaniciem pojawiay si w mojej gowie pewne obrazy (nigdy nikomu o nich nie mwiam):
marzyam o jej pogrzebie.
Widz: czarny szal (wolaabym lekki, koronkowy) otula mi szyj jak Pani Bovary albo Annie Kareninie.
Na pewno byabym blada, pakaabym gorzko, bo przecie tak j kochaam, ale pragnienie uwolnienia si
od niej i jej atakw gniewu byo zbyt silne.
Poniewa Wychowywaam si bez ojca i podobno byam adna, kwestia kurewstwa pojawia si bardzo
wczenie.
- Zostaniesz ostatni dziwk, tak, tak... - gos ciotki albo kuzynki zawsze nieco dra, jak gdyby chciay
powiedzie: C, dobrze o tym wiemy", i potrzsay lekko gow: Nic nie moemy poradzi, nie
2

wybraymy sobie kogo takiego jak ty! Bdziemy je wstyd razem z chlebem, nic innego nam nie
pozostao! Ktrego dnia wrcisz do domu z wielkim brzuchem!".
Podczas gdy dziadek dalej zwija licie tytoniu i si nie odzywa, ciotka i kuzynka cierpiay prawdziwe
mki, jak gdyby wanie w tej chwili jady chleb posmarowany wstydem.
Wielki brzuch to bya straszliwa wizja. Czy widzielicie kiedy obrazy Boscha? T trwog przepenion
szalestwem i masy ludzkie zepchnite, niczym dusze, do piekie? Dziki swojej wyobrani potrafiam
zobaczy go naprawd: cay brzowy i ciemnoczerwony, peen drobnych i stoczonych yjtek, ktrych
byam siedzib. Wielki brzuch, ktrego nie moesz nigdzie ukry, nie moesz przecie u wyskoczy sama
z siebie, jeste napitnowana. Ten wielki brzuch znaczy: zernita w krzakach (dla ciotki i kuzynki
niedozwolone pieprzenie zawsze odbywao si w krzakach, na pozr byo to idealne miejsce dla
anonimowych numerkw); znaczy: ywi bdziesz robactwo zrodzone ze wstydu, embriona, ktry
znieksztacajc ci sylwetk, staje si ucielenieniem pieprzenia.
Dzi jeszcze nie mog si uwolni od tej wizji: kobieta w ciy rwna si kobieta zernita w krzakach.
Jake potrzebowali tragedii! Cay mj cudowny kraj jake spragniony jest tragedii! Wymyla j z
niczego, jak Stwrca, ktry ulepi nas z nicoci prochu.
Kiedy byam chora, wszyscy si o mnie troszczyli. Wchodzili do pokoju, szepczc: Serduszko", i
wychodzili ze sowami Biedaczka".
Przygotowywali mi smakowite potrawy i nawet na myl im nie przyszo, e choroba moe odebra mi
apetyt. Mj wzrok pieci marmolad na szafce nocnej przy ku, spoglda tsknie na pulpety, ale
mdoci zmuszay mnie, abym przestaa zwraca uwag na te kuszce obietnice.
Mama, babka i ciotka staway si najmilszymi osobami na wiecie i byam pewna, e przy nich, w
towarzystwie ich mocnych gosw i przepowiedni, ktre wygaszay na kady temat, nie grozi mi mier.
Choroba bya zawsze okresem radoci, koczyy si po- ajanki, nie musiaam ju po szkole smay
kartofli, mogam spa, ile tylko chciaam, nie musiaam uska ryu, ziarnko po ziarnku, ani rba drewna
i, co dziwniejsze,
przestawaam by dziwk. A do dnia wyzdrowienia, przekltego dnia wyzdrowienia, od ktrego
zaczynay si znowu obelgi, ponownie zostawaam dziwk, a marmolada wdrowaa do innych chorych
jako nagroda pocieszenia: marmolad je si tylko wtedy, kiedy jest si ju jedn nog w grobie.
W naszym kochanym kraju, gdzie nigdy si nie umiera, gdzie ciao jest mocne jak z elaza, mamy pewn
maksym, bardzo gbok maksym: yj, a bd ci nienawidzi, umrzyj, a bd ci opakiwa".
To zdanie jest duchowym pokarmem naszego kraju. Po mierci - ani jednego zego sowa, rzekabym
wrcz, ani jednej zej myli na twj temat. mier rwna si szacunek.
(Na szacunek Albaczykw trzeba sobie zasuy, zacznijcie umiera, a obudzicie go, kiedy za ju
bdziecie martwi, wreszcie go zdobdziecie).
Nagle okazuje si, e mczyni maj wszelkie zalety, a kobiety wszelkie cnoty. Opakuje si t cudown
istot, ktr bye.
Pretensje znikay i syszaam, jak ciotka wygasza z takim samym przekonaniem i z tym samym
wieszczym uniesieniem, teraz jednak gboko wzruszona, inn maksym naszej ziemi: Twoi (twoi
oznaczaj twoj krew, twoich krewnych) zjedz twoje ciao, ale zachowaj koci".
Syszaam wielk prawd mojego kraju.
Z gosu ciotki bia wzniosa mdro.
- Ciociu - odpowiedziaam ktrego dnia - skoro zjedz moje ciao, mog wyrzuci rwnie koci, po co
im one?
3

Spiorunowaa mnie wzrokiem; zrozumiaam, e nie nale do czystej rasy, okazaam si wypadkiem przy
pracy, byam podobna do niego. Jej spojrzenie mwio mi jasno: - Cicho bd, nieodrodna crko swojego
ojca.
Jestem cicho, czekam, a zachoruj.
PLAMY
Miaam sze albo siedem lat, kiedy przytuliam si mocno do matki, pojam bowiem z przeraeniem, e
ona, moja matka, klucz do wszystkiego, jest bezradna.
Zaczo si od banalnej grypy, jak apie si czsto w moim wieku i ktra zmusia mnie do pozostania w
ku, gdzie spdzaam czas na przegldaniu ksiek dla dzieci. Moja kuzynka, starsza ode mnie o dwa
lata, poyczya mi atlas anatomiczny ludzkiego ciaa. Pochon mnie cakowicie, te kolorowe rysunki
mini, trzewi, koci, dugie, granatowe yy...
A wic tacy jestemy; w rodku bylimy mieszanin tych dziwnych i kolorowych czci, i nasza wola,
albo raczej - moja, nie miaa tu nic do powiedzenia.
Miso i koci, zdajecie sobie spraw?
Jak to moliwe, mj Boe, jak to moliwe? Nie potrafiam sobie wyobrazi, e moemy by tacy inni i
tacy bezbronni! Jest czy nie Bg na tym wiecie, kto, do kogo mona by si zwrci, kto, kogo mona
by zapyta? Moja matka, biedaczka, nie moga nic na to poradzi. Ona te bya misem i komi.
Bolao mnie to, kiedy przytulaam si do jej ciaa, jej zapachu, ktry znaam od zawsze, i cierpiaam na
myl, e ona, biedna moja matka, tak strasznie kochana i budzca lk, jest taka krucha, e jestemy takie
kruche, miso i koci. Boj si - powtarzaam - boj si, mamo, boj si, e jestemy misem i komi".
Obejmowaa mnie, nie rozumiejc nic z tego, co do niej mwiam, gaskaa mnie po gowie, jak matka
przekonana, e moe zaprowadzi spokj w duszyczce swojego dziecka, caowaa mnie, powtarzajc
agodne sowa w naszej kuchni, w wilgotnej suterenie, z podog z biaych pytek.
Na jednej z tych pytek, obok kanapy, wida byo plamk, ma jak ziarenko granatu, rubinowoczerwon,
ktrej nie mona byo zmy, choby nie wiem jak mocno pocierao si cierk. A przecie pocieraam
wielokrotnie to czerwone ziarenko. Codziennie, kiedy myam podog, ziarenko domagao si, abym
spdzaa nad nim nie wiem ile czasu, nad t ma czerwon plamk, ktra bya dla mnie czym bardzo
bolesnym. Pieciam j podczas mycia.
Byam pewna i cierpiaam z tego powodu: ta maa czerwona plamka musiaa by jej krwi, ktra
skapna, kiedy tatu j bi. Pchn j na ziemi, a uderzya gow o podog, sama widziaam... I tak
plamka ujrzaa wiato dzienne.
Ziarnko krwi stawiao twardy opr, nie chciao znikn.
Pewnego dnia zebraam si na odwag i spytaam mam:
- Mamo, co to za czerwone ziarenko, nie wydaje ci si dziwne, to ziarenko w kolorze krwi pord
idealnie biaych pytek?
Przygldaam si jej twarzy, wbijaam wzrok w jej wielkie zielone oczy, usiowaam przekona si, czy ta
twarz j zdradzi i czy wreszcie wyzna mi prawd - e to jej krew - ale ona odpowiedziaa spokojnie,
zamykajc dyskusj:
Przypuszczam, e to bd fabryczny, odrobina cementu zabarwionego na czerwono, to wszystko.
Moja mama jest bardzo pikna, potrzebowaa wielu godzin, aby zadba o siebie, tapirowaa wosy, aby
wydaway si gstsze, obrysowywaa czarn konturwk usta, wkadaa dopasowane w talii sukienki,
zawieszaa na ramieniu kolorow torebk, ktr sama uszya, i przejrzawszy si wielokrotnie w lustrze,
wychodzia ze sowami:
Bd grzeczna, nie oddalaj si od domu. Id odwiedzi babci.
4

Wizyta u babci powtarzaa si kadego wieczoru. Mama mijaa pene podziwu spojrzenia mczyzn i
zawistne spojrzenia kobiet. Widziaam cakiem konkretnie otaczajc j monstrualn kobiec zawi.
Wystarczyoby jedno takie ze spojrzenie, zaprawione kwasem, ktry przeera yy i trzewia - aby spali
zamki i cae kraje. Obrayby jej koci z misa albo zjady ywcem, rzuciy na poarcie psom.
Uwaaj, mateczko.
Tak wygldaa wizyta u babci, chodzio o to, aby si pokaza i wzbudzi podanie. Mczyni szeptali
do niej:
Jaka jeste pikna, Delio, chciabym ci ca zje. Twoje nogi, Delio, o Boe, s cudowne jak
butelka szampana.
(Musz ucili, e w naszym kraju szampan nie istnieje. Wyobracie wic sobie, jakie pragnienie musi
budzi
ten nieznany, nieosigalny trunek, nigdy niekosztowany, skoro wszyscy mwi, jaki jest wspaniay. To
byo marzenie, ktre przyprawiao o chorob).
Nogi Delii byy szampanem.
W najgorszym wypadku, butelk zawierajc szampana.
A zatem mama sza alej, sycia si namitnymi komplementami, trzymaa wysoko gow,
wyprostowana, udajc, e wszystko to ma za nic. Bya przecie moda, Della miaa tylko dwadziecia
osiem lat.
Duo czasu mino w ten sposb. Na wizytach u babci.
W maym schowku na regale le zapomniane zdjcia lubne.
Byam szczeglnie przywizana do jednego z nich, ktre zawsze przykuwao na dugo moj uwag,
chocia znaam ju na pami gr wiate i cieni, ruch biaego welonu, ktry mama miaa na wosach, jej
wzruszenie z powodu tamtego wielkiego dnia, lekko wyostrzajce pikne rysy
Jak kae nasz zwyczaj, kiedy dziewczyna wychodzi za m, musi uroni kilka ez, aby pokaza, e
smutno jest jej opuszcza ojca i matk. Tak w naszych stronach zaczyna si maestwo, od paczu,
podobnie jak narodziny.
Wraz z upywem czasu zdjcie pokryo si brzowym nalotem, ktry usadowi si na prawym oku i siga
a do koci policzkowej, zakrywajc wszystko. To bya wina wilgoci, ale fakt ten nie agodzi mojego
ogromnego smutku na widok owej ciemnej plamy sprawiajcej, e mama wygldaa na chor, czynicej
j smutn, wic pogrona w podobnych mylach, wybuchaam paczem, wyobraajc sobie dzie, w
ktrym moje wosy posiwiej.
Zaopiekowaam si tym zdjciem w nadziei, e kiedy obdarz je mioci i umieszcz we waciwym
miejscu, na przykad w rodzinnym albumie, plama zniknie.
Plamy nie znikny.
Pewnego dnia opuciymy ten dom.
Zdjcie zgubiam, ycie zatroszczyo si o to, abym je zgubia. Plamy nosz w rodku. Te plamy
poplamiy mnie. Widz wci ciemne znami na prawym oku i koci policzkowej mojej matki. Ona nie
robi ju nic, aby ukry swj smutek. Czerwone ziarenko mieszka we mnie, a wizyty u babci si
skoczyy.
TKA JAJ
Patronem mojej szkoy jest Ayni Rustemi. Towarzysz Rustemi sta si wielkim bohaterem narodowym,
odkd strzeli do Esada paszy Toptaniego w drzwiach paryskiego hotelu Intercontinental.
W domu nasuchaam si wielu komentarzy na temat Rustemiego. Moe kiedy by bandyt... ale teraz
jest ju bohaterem.
5

W budynku szkolnym jest zawsze zimno, bo brakuje opau. Toalety s brudne, a zapach amoniaku
unoszcy si na korytarzach przyprawia o mdoci, wywoujc wraenie pozornego godu. Drzwi toalet
pokrywaj napisy typu: Entela jest najpikniejsza w szkole", Berta to kurwa", Profesor Toni chce
przelecie Denat", Rudi to fajna laska".
Raz przeczytaam, e jestem adna. Przytrzymujc w trakcie siusiania niezamykajce si drzwi,
ucieszyam si bardzo, widzc moje imi wypisane czym ciemnobrzowym, czego natury nie chciaam
docieka, bo po prostu nie miaam ochoty, wystarczya mi tre zdanijprmira jest najadniejsza w klasie
iv c, bo ma due cycki*.
Pamitam szczeglnie dobrze jedn nauczycielk; nazywaa si Dhoksi. Uczya prac rcznych
odpowiednich dla dziewczt: haftowania, robienia na drutach, szydekowania. Przedmiot nie by wany,
Dhoksi - tak.
Bardzo krzywe nogi (moja fantazja prbowaa zawsze rozpaczliwie zrozumie, jak co tak pokrconego
moe poczy si z miednic), surowy wyraz twarzy, grube wargi pomalowane czerwon szmink,
wielka komunistka. Jej m by kim wanym w polityce, i tak towarzyszka Dhoksi na krzywych nogach
rzdzia szko. Mnie kazaa ciko pracowa, bo tego potrzebowaam. Jako crka winia politycznego
musiaam przesikn komunistycznym wychowaniem bardziej ni inni, poniewa byam zagroona,
take z powodu mojej urody, ktra wioda mnie prosto do zguby.
Dhoksi cierpiaa na nienasycon ciekawo, poerajc j niczym postpujca choroba: chciaa wiedzie,
czy moja matka zajmuje si domem.
Uroda czynia matk kim nader intrygujcym. Taka pikna kobieta nie moe przecie wykonywa prac
domowych (wiadomo, e prace domowe niszcz urod, od rodka i na zewntrz). To wanie uroda, ta
pierwotna skaza, skaniaa Dhoksi do uciekania si do podstpu i perfidii. Nagle stawaa si czua - w jej
sowach krya si zamaskowana proba. Braa krzeso i siadaa koo mnie: Powiedz mi - pytaa, a jej
gorcy oddech pali mi maowin uszn - czy twoja mama myje naczynia i podog? Pierze brudn gaz
po menstruacji? Kto si tym wszystkim zajmuje, co? Nie sdz, eby ona to robia, mam racj, prawda? A
ten kwiatek, taki adny, ktry wyszywasz, ona ci go narysowaa?".
Nastpnie ton jej gosu stawa si bardziej bagalny, ochrypy, drcy. Chciaa wiedzie, czy mog jej
pomc: Czy twoja matka kadzie sobie na twarz maseczk z tek jaj, aby by jeszcze adniejsza? A
moe okada si plasterkami ogrka?".
Co robi z wosami, aby mie takie fale? Gdzie szyje sukienki? Spotyka si z przyjacimi mczyznami?
Musi si z nimi spotyka, prawda? A moe wielu z nich udziela jej przyjacielskich rad, powiesz mi?
Dhoksi miaa pewien zwyczaj, ktry sprawia jej szczegln satysfakcj: rozgrzewaa elazny prt konkretn form naszych kar - na piecu, w ktrym palio si drewnem. Tyle razy widziaam jego elazne
fajerki, ktre, kiedy drewno si ju rozpalio (to samo drewno, ktre przy-nosilimy z domu, aby rozgrza
si w klasie), staway si przezroczystoczerwonym, rozarzonym elazem. Pooony na nich prt robi si
czerwony jak one. Ten prt w rkach Dhoksi caowa wielokrotnie moje ciao w imi Partii, wychowania,
Rustemiego i wszystkich towarzyszy, bohaterw narodowych... W imi jej wewntrznej zoci, poniewa
bya brzydka. Ja znajdowaam si pod rk, paciam Dhoksi za niesprawiedliwo wiata.
Pewnego dnia przyniosam do szkoy pocztwki. Stare woskie kartki pocztowe, ktre znalazam w
piwnicznym schowku w naszym domu, schowku, do ktrego zagldaam tylko ja, wiedziona wrodzon
ciekawoci. Odkryam mnstwo zapleniaych przedmiotw, zapomnianych rzeczy, zgromadzonych w
cigu lat przez dziadka i wujw. Tam te natrafiam na pocztwki, pewien rodzaj pocztwek.
Zrozumiaam, e nie s albaskie, bo adna z nich nie przedstawiaa nieznanego partyzanta na piedestale i
wszystkie byy bardzo stare: brzegi wyar czas, poky, pachniay grzybem z powodu wilgoci.
6

Ale niebo, niebo na tych pocztwkach byo cudownie niebieskie, tajemniczo niebieskie, doskonale
niebieskie, chmury bielusiekie jak kwitnce krzaki baweny, dom za stojcy pod tymi chmurami jania
spokojnym wiatem. Wszystko wygldao tak, jak gdyby kto posmarowa sodkim serkiem pozacany
tort. To, co mnie jednak wzruszao i rozmarzao, co pokazaam przyjacikom z okrzykiem: Istniej, ale
tak, istniej, mwi wam!", to byy mae istoty, dzieci z rowymi pulchnymi policzkami, zotymi
krconymi wosami, nagie, z biaymi skrzydami na plecach, ulatujce w niebo a ku wystrzpionym
rogom pocztwki.
- Ale tak, istniej - powtarzaam bez przerwy. - Jake inaczej mogliby je przedstawi? Widzicie ich
twarze, no jakie s? Jak na fotografii. A wic musieli je gdzie widzie... a moe nawet sfotografowa!
Nie wiedziaam, co to s anioowie. Ale Partia i Dhoksi dobrze wiedziay. I nienawidziy ich.
Fakt, e przyniosam te pocztwki do szkoy, dostarczy Dhoksi idealnego pretekstu, aby wypali mi na
udach i plecach niezliczon ilo blizn. Czasami tworzyy si na nich bbelki wypenione pynem.
Wracajc do domu, milczaam, aby mama mnie nie ukaraa: twierdzia, e to ycie uczynio j tak
nerwow i wanie z powodu nerww uwaaa, e ja jestem wszystkiemu winna, co do tego nie ma
dwch zda.
Musiaam dzikowa Bogu i komu tam jeszcze, poniewa, kiedy wracaam ze szkoy, zapada ju zmrok,
nie byo
wic wida oczu opuchnitych od paczu, a w nich mojego przeraenia, kiedy rozbieraam si i
wlizgiwaam do ka, jak jaka zodziejka, usiujc ukry czerwone i fioletowe prgi na ciele.
Pakaam w milczeniu, przeraona myl, e teraz, z mojej winy (jako nieletnia nie mogam zosta
skazana), zamiast mnie wsadz do wizienia mam.
Z mojej winy, moja mama w wizieniu.
Przysigam, nie rozumiem, co jest zego w przyniesieniu tych pocztwek do szkoy", powtarzaam
sobie. Ale co zego zrobiy te dzieci?
Mocno mnie bia towarzyszka Dhoksi, jej do nie wiedziaa, co to zmczenie.
Brawo, Dhoksi, nie przestawaj! Twj prt jeszcze si arzy, Dhoksi, przysigam, nic nie powiem mamie.
Zrozumiaam. Anioowie s przeciwko Matce-Partii. Ale Dhoksi nie moe si zatrzyma. Jej do unosi
si w powietrzu, jak gdyby chodzio o taniec na balu, o ktrym od dawna si marzyo. No, dalej, Dhoksi,
naucz mnie Partii, w przeciwnym razie zostan dziwk. Uratuj mnie, Dhoksi, masz takie krzywe i
porzdne nogi. Ty ju jeste uratowana, bo nikt nie chce ci pieprzy.
KORONA CHRYSTUSA
Taras by zaronity winem i pod koniec sierpnia pachnia miodem. Wino roso niczym dobrze odywiona
klacz i podczas swojej wdrwki wzdu muru splatao si z pewn bardzo dziwn rolin.
Kwiaty miay to-biae patki, pord ktrych wyrastay wysokie fiokowe supki. Elona caymi
godzinami przygldaa si ksztatowi kwiatu, ktry w tym kraju nazywa si kwiatem zegara" z powodu
supkw oddalonych od siebie i tworzcych szeroki kt, cakiem jak wskazwki zegara.
Wiele lat pniej Elona bdzie odruchowo szuka tej roliny w innych krajach. Okazao si, e w jednym
z jzykw nazywa si go koron Chrystusa", w innym fleur de lapassior. Ze smutkiem odkrya, e
chodzi o cakiem pospolity kwiat.
Trzecia po poudniu. Ze swoj przyjacik Rudin wchodz na taras schodkami z kutego elaza.
To pora, gdy cienie robi si bardzo krtkie. Obie dziewczynki lubi chowa si pod grubymi limi wina
i u winogrona poznaczone biaymi plamkami po pestycydach.
Pewnego razu Rudina spada z tarasu. Pozosta jej krzywy nos, ale nie umniejsza to uroku jej niebieskich!
oczu ani jej inteligencji.
7

Elona kocha Rudin, lecz mio ta miesza si z inn skonnoci i nigdy nie uda si jej ustali, ktra z
nich jest silniejsza. Pokj Rudiny wyoony jest ksikami... Same ksiki, wszdzie ksiki. Uwielbiaj
szpera w tych ksikach. Rudina czyta historie dla dorosych i ma zawsze mnstwo rzeczy do
opowiedzenia.
Rzeczy niesychanych. W jednej ksice (czy to by Maupassant?) gwna bohaterka, nastolatka, poczua
nagle, e krew spywa jej po udach i zacza biec, przekonana, e zaraz umrze.
Mczyzna - dojrzay mczyzna - powiedzia jej: Nie bj si, gupia, to normalne u kobiety. Masz
miesiczk".
Krew dziewczyny uderza im do gowy. Tajemnica kobiecej krwi wymusza milczenie midzy Elon a
Rudin.
Mczyni wiedzieli, czym jest ta krew.
Na kocu uliczki, przy ktrej mieszkalimy, za zielonymi drzwiami ya rodzina z Pnocy. To bya liczna
rodzina. Mnstwo dzieci, mnstwo lubw, mnstwo maluchw.
Bya tam dziewczynka, ktra przychodzia odwiedza swoj babci, nazywaa si Kristina. Imi
pochodzio z Woch, bo rodzina, ktra pozostaa bardzo katolicka, czua si zwizana z Wochami.
Babcia modlia si zawsze do Jezusa i Maryi, ale ukradkiem.
Ona te miaa na imi Maria.
Kiedy jeden z jej synw wszed na drewnian drabin, aby zaoy anten i mc oglda filmy, zawoaa:
- Luli, Luli, zdejmij buty, mj synu! Wejd po stopniach boso jak Pan Bg ci stworzy.
I Luli zdejmowa buty. My wszyscy wok oddychalimy wreszcie z ulg. Skoro Luli stawia na drabinie
stopy stworzone przez Boga, nigdy nie spadnie. Tylko buty zrobione przez czowieka mog przysporzy
kopotw.
Kristina rzadko przychodzia odwiedza babci. Kade jej pojawienie si oznaczao dla Elony wito.
Kristina bya bardzo pikna, miaa zadarty nosek z delikatnymi nozdrzami, smag cer i czarne wosy.
Jak jaka urodziwa Cyganka. Mieszkaa sama z matk, ojciec siedzia w wizieniu. Wana rnica: nie
by winiem politycznym, by zwykym winiem, to znaczy niegronym.
Ukrad. Nie wiadomo dokadnie co takiego, najprawdopodobniej skr. Skr na buty, bo by szewcem
na pastwowej posadzie i przypuszczam, e chcia robi buty nielegalnie. A to oznacza branie pienidzy
tylko dla siebie.
Skoczy w wizieniu. Siedem czy osiem lat, co w tym rodzaju.
Pewnego dnia, krcc si po domu, do ktrego wchodzia i wychodzia, jakby bya u siebie, Elona
usyszaa, e matka Kristiny nie yje.
Dziwny dreszcz przebieg jej po czaszce. Dreszcz doprawdy szczeglny, ktrego nigdy nie poja ani nie
potrafia nazwa. By jednak przeraajcy.
Zacisna donie a do blu, aby uwolni si od wraenia, e drobne mrwki przebiegaj jej po
owosionej skrze.
Zmara bya moda, nie wicej ni dwadziecia sze
lat.
Kochaa si, ta dziwka, podczas gdy m gni w wizieniu. Brzuch jej urs. Chciaa usun.
Krew i krew, i jeszcze krew spyna jej po udach, caa si oprnia.
Tylko Luli przyszed j odwiedzi. - Ble byy tak silne - powiedzia - e umara na siedzco.
Tak j znalaz. Siedziaa i bya lodowata. Kristina nie powinna cierpie z powodu tej dziwki, po Tamtej
nocy Elona czekaa niecierpliwie, by zasn, by nadszed wreszcie dzie, by zobaczy Kristin. Syszaa
8

daleki pacz, cigy, niski, smutny gos, i nie miaa wtpliwoci, e Kristina jest tym bezimiennym
gosem, ktry pacze.
Och, mczyni, przeklestwo... Kobiety, mio, krew i czarny seks.
Zmara tego dotkna.
Tajemnica kryjwki z ciemnych gazi i krwi, ktra spywa.
Nazajutrz zjawia si Kristina. Teraz na babci i wujw ze strony ojca spad obowizek zajcia si jej
wychowaniem. Kristina zjawia si i nie bya wcale blada ani cierpica, nie wspomniaa ani sowem o
matce. Wygldao to tak, jak gdyby nic jej to nie obchodzio. Nic si nie stao.
Elona spogldaa ukradkiem na twarz Kristiny, aby odkry na niej lady blu lub ez. Nic.
Brat Kristiny przyszed pnie) i oznajmi:
Dobrze jej tak, tej kurwie.
Czasami spotykay si w trjk u Rudiny. Elona, Kristina i Rudina.
Chodmy do Babaka, Babako da nam rachatukum.
Babako by pradziadkiem Rudiny.
On to mia cae szuflady rachatukum! Niekiedy byy do poowy otwarte i mona byo dostrzec te
cudowne kostki posypane cukrem pudrem, czsto znieksztacone przez jaki nieposuszny orzech, ktry
udawa, e jest paskorzeb. Dwa zachwycajce rodzaje rachatukum: biae i o ranym zapachu.
Domek, w ktrym mieszka Babako, przypomina domek dla krasnoludkw. By bardzo kolorowy i
maleki. Stao tam tylko ko Babaka i jego czarodziejska komdka, ktra pozwalaa zobaczy, a
zarazem ukrywaa rachatukum.
Synowie zbudowali mu ten domek w samym kocu ogrodu. Oddzielony od reszty domu.
Babako milcza. Umia przebywa sam ze sob. Mia ponad osiemdziesit pi lat i wszystkie te lata
odoyy si na jego ciele i twarzy, sprawiajc wraenie, e Babako by zawsze i wycznie stary.
Soneczne niedziele zastaway go przed domem, siedzia i przyglda si przechodniom, na gowie mia
bia panam, ktrej nigdy nie zdejmowa.
Babako mieszka niegdy w Ameryce, oto powd, dla ktrego nikt nigdy nie kaza mu zdj tego
kapelusza. Kapelusza, ktry pachnia janie panem, kapitalist, kolonialist.
Prawdziwi towarzysze nie nosz podobnych kapelusz Nie maj o nich nawet pojcia.
Do Babaka nikt ju nic nie mwi. Wraz ze swoj staroci nalea nieodwoalnie do wiata zmarych.
By relikwi przeszoci, peen zych nawykw wyniesionych z kapitalistycznej Ameryki (dolary, Babako
musi mie dolary, gosia plotka).
Bya w dodatku pewna kobieta. Kobieta odwiedza Bubaka. Do moda, nieadna, powiadaj. Przychodzi
dl Babaka tylko po to, aby troch na nim pojedzi". Podkrelam tylko, poniewa sdzono, e Babako
nie moe ju robi nic z tego, co mog robi mczyni.
A zatem kobieta wskakiwaa na niego, a on dawa jej piset lekw. To niemao! rednio liczc, to dwa i
p dnia niele patnej pracy.
Porzdne kobiety - towarzyszki - mwi zawsze o niej (brzyduli) z wielk pogard, ale pogard
szczegln, zabar-j wion aroganck zawici i tumion pretensj.
-Babako, Babako! - dziewczynki stukaj gono! w okienko. - Daj nam rachatukum albo, jeli masz, ja- j
kkh innych sodyczy.
Babako budzi si na p senny ze stanu snu-czuwania, w ktrym yj starzy ju ludzie. Z bliska jego
skra jest rowa i cienka jak brzuch prosiaka, wosy poke, opiera si na lasce i otwiera drzwi.
Drzwi do domku dla krasnoludkw. Rowe, fiokowe, niebieskie poduszki, narzuty w kwiaty.
9

- Wejd, Elona, no, wejd do rodka. Chcesz rachatukum, co? Prawda, e jest dobre, mam go bardzo
duo!
Mog ci da mnstwo kostek! Podejd bliej, maa, jaka jeste adna. Dlaczego nie przychodzisz
czciej? Jeli przyjdziesz sama, bez Rudiny, dam ci rwnie jej porcj. Wszystko bdzie dla ciebie,
wszystko dla ciebie. Spjrzmy, no... Och, jakie masz liczne uda! Twj tatu mwi ci, e masz liczne
uda? Poka troch Babakowi swoj rozkoszn nk! No, dalej, maa! Poka Babakowi, jakiego masz pczuszka... Myjesz go sama czy myje ci go tatu? Poka mi, biedny Babako jest przecie taki chory. Dam
ci dwiecie lekw, jeli mi je pokaesz.
To bardzo duo, dwiecie.
Tylko eby na nie przez chwil popatrze.
Nie dotkn go, pozwl mi tylko popatrze.
Dwiecie.
Elona wybiegaa pdem. Babako usiowa niezrcznie zagrodzi jej drog. Palce dziewczynki byy lepkie
od pudru z rachatukum. Od odkrywania wiata.
Czy Babako kiedykolwiek prosi swoj wnuczk Blerind, aby pokazaa mu pczuszka?
Kwiaty zegara" rosn nadal pord wina, winogron i supkw, fiokowych supkw i tych
winogron.
ZMYSOWA ALBANIA
Na noc zostawiano mi ma zapalon lampk, poniewa, jak wszystkie dzieci, baam si ciemnoci.
Czasami, gdy spaam razem z matk, prosiam j, aby opowiedziaa mi bajk: By sobie raz Czerwony
Kapturek, ktry odwiedza babci..."
To bya zawsze ta sama bajka i urywaa si zawsze w tym samym miejscu, mimo moich prb
przerywanych od razu jej rozkazem:
-Teraz pij!
Jestem obiektem cigej krytyki.
Ideaem rodziny pozostaje moja kuzynka, ktra pilnie si uczy, aby potem zabysn w szkole.
Lara jest taka mia, spokojna, mdra, sucha si rodzicw.
We przykad z Lary! Kiedy powrcisz na waciw drog?
To zdanie jest refrenem dotyczcym mojej osoby, jego sens przenony przywouje zawsze konieczno
zmiany
drogi. Ale jak drog wybra? Oni nigdy nie wypowiadaj si jasno co do drg i kierunkw. Dziadek
nazywa mnie Mata-Hari". Po powrocie ze szkoy otwieraam drzwi i jego gos gruby od papierosw,
zapowiada z siennika:
- Przybywa Mata Hari! - patrzy na mnie, jak gdyby chcia powiedzie: Ach, ty, jeste naprawd
straszriaf.
Zaczam czyta artykuy i ksiki na temat Maty Hari, Podobno bya tancerk-szpiegiem, otoczon
tumem wielbicieli, i zgina rozstrzelana. Nie rozumiaam, co mam wsplnego z Mat Hari, skoro nie
tacz ani nie jestem | szpiegiem, ale w kocu pojam, e to chyba z powodu | kochankw. Wyglda na
to, e Mata Hari bya przebieg 1 uwodzicielk i zgodnie z przepowiedni rodziny ja rwnie stan si
wkrtce kim takim: mona to byo wyczyni ta z moich oczu.
Ojciec, kiedy by jeszcze w domu, caowa mnie, a ja czuam do niego obrzydzenie, obciskiwa mnie na
scho- j dach prowadzcych na werand babci. Odpychaam go, ale on obejmowa mnie ponownie i
mwi:
- Po co zrobiem crk, po co ci zrobiem, jeli nie po to, aby ci caowa!
10

ywiam bezgraniczn mio do matki.

Ich dwoje czsto si kcio. Pewnego dnia zobaczyam, jak ojciec wiesza na gwodziu, wbitym w
drewnian listw, pack na muchy, wiedziaam, e chodzi o co do zabijania much, ale i tak spytaam go,
co robi. Odpowiedzia, e przyda mu si to do spuszczenia mi lania.
Zrozumiaam od razu, e wanie pokci si z mam.
Czasami to on odwozi mnie do przedszkola. Budzik dzwoni o szstej rano i byo jeszcze ciemno.
Spaam gbokim snem.
Pewnego dnia, kiedy niechtnie odwozi mnie do przedszkola, poprosiam go o gum do ucia, ktr
sprzedawano naprzeciwko i ktra wygldaa jak prawdziwy cukierek. Jakie to cudowne, cukierek
zamieniajcy si w gum... Kiedy potrzymao si go troch w ustach, twarda powoka rozpuszczaa si,
pozwalajc poczu mikk i ciep ju gum. Odmwi, ale ja nalegaam - chc, prosz, chocia jedn;
wwczas cign mnie si z roweru i uderzy w twarz tak mocno, e przez cae dnie miaam na udach
lady zakrzepej krwi. Zastanawiam si, czy wwczas przestaam go kocha.
Powtarza czsto:
Mama chce przystojnego mczyzny, takiego jak Alain Delon.
Nigdy nie widziaam Alaina Delona i wyobraaam go sobie jako wysokiego, dobrze zbudowanego, z
wsami. A wic mama chce mczyzny takiego jak Alain Delon, i w moim umyle nazwisko tego Delona
nabierao takich samych ironicznych i zoliwych odcieni, jakie syszaam w gosie taty. Ach, mama
chyba le si sprawuje!
Spaam w ich sypialni, obok mamy. Ojciec przeduy mi ko za pomoc elaznych rur pomalowanych
na ciemnoczerwono, aby dostosowa je do mojego wzrostu.
Ktrej nocy obudziam si i usyszaam ojca, jak szepcze do mamy:
Masz tak jak gobka, jak gobka!
Nagle zrobili si wysocy i szerocy jak gra, jedno na drugim. Nie wiem dlaczego, ale obawa nakazaa mi
by
cicho, udawa, e pi. Co w ciele mamy musiao by gobk.
Nastpnego dnia, pamitam, e powiedziaam rozbawiona:
- Dlaczego nie robicie znowu gry? Prosz, zrbcie gr!
Z dnia na dzie ojciec znikn z domu. Mama podskakiwaa za kadym razem, kiedy syszaa
przejedajcy motocykl (bo on mia motocykl). Nie wiedzielimy, gdzie jest. Rozpyn si w powietrzu,
jak gdyby nigdy nie istnia. Szczeglnie mnie to nie zmartwio.
Mama zostaa wezwana na policj, aby wyjawi, gdzie ' jest ojciec
- Musisz nam powiedzie, gdzie jest twj m, jeli nie chcesz, ebymy powiesili ci za jzyk.
Mwiono, e trafi do wizienia. P roku po jego znikniciu dowiedzielimy si. By winiem
politycznym.
Dlaczego policja grozia mamie? Wiedzieli przecie, gdzie jest tata, jaki sens miao cae to przesuchanie?
Czego oczekiwali od mamy, skoro nie miaa pojcia, co si stao?
Albaskie tajemnice.
Jego proces odby si za zamknitymi drzwiami. Nie dowiedzielimy si, o co zosta oskarony. Z tego,
co mwio si w domu, wynikao, e nawet jego najbliszy przyjaciel zeznawa przeciwko niemu.
Podobno ojciec powiedzia, e nowy rok ju za pasem, a na rynku nie ma kartofli. Potem stwierdzi, e
jego ojciec (dziadek) zosta niesusznie potpiony przez Parti. Wygaszanie podobnych zda uwaane
jest za agitacj i wrog propagand wobec Partii.
11

Utrzymywa, e na rynku brakuje kartofli, oznacza sia panik wrd ludu. I wszystko to wtedy, kiedy
Matka-Partia troszczy si o dobro ludu w swoich planach picioletnich!
Wedug innych pogosek zamknli go z winy matki, jej niezwyka uroda rozpalia i przyprawia o
bezsenno jak partyjn szych.
Pan P. Szehu chcia podobno pieprzy si z mam i aby uwolni si od jej ma, wsadzi go do wizienia.
Nie wiem, jak wygldaa prawda, wiem jednak z ca pewnoci, e mama nie pieprzya si nigdy z P.
Szehu i e on nie zrobi nic, aby pieprzy si z mam.
Prawo pastwowe przewiduje, e winiowi politycznemu konfiskuje si jego majtek. Krewni i
przyjaciele wkrtce si odwrcili. Zostaymy same z mam.
Tymczasem odkryam swj pokarm. Ksiki. Czytaam a do stanu zupenego wyczerpania, zmczenia
oczu, a niekiedy a do powrotu mamy: nie zdam schowa ksiki - ksika zostaje zabrana,
ocenzurowana, zamknita w szafie na klucz.
To bya najgorsza kara, jaka moga mnie spotka, przerwanie lektury przerywao bieg mojego ycia.
Bladam, czytajc o cierpieniach postaci stworzonych przez Kuprina, Turgieniewa, Lermontowa,
Jesienina, Czechowa, powracaam do nich wci na nowo, jakby to by narkotyk. Byam
ksikouzaleniona.
Odkryam, jakie cierpienia zadaje to co, co nazywa si mioci. Bohaterki miay niemal zawsze
osiemnacie, dwadziecia lat, mczyzna mg by starszy. On ma duej prawo do tej rozkosznej rzeczy,
jak jest mio. On moe chosta biae ciao, ciao-podanie Zinaidy.
Kochankowie pon w moich ksikach wolnym ogniem mioci, o ktrej Lermontow powiada: Kto raz
spon, ju si nie zapali".
S naznaczeni na zawsze.
Kobieta musi budzi si bardzo wczenie rano, spryska twarz chodn wod, aby j odwiey po
dugim nie, m nie moe widzie jej z opuchnit, nieobecn twarz. Boe, ile ci mczyni
wymagaj! Boe, jak bardzo wiele ci mczyni wymagaj! Wstrznita losem Zinaidy i Tamary,
suchaam rozkazw mamy.
Miaa zwyczaj ka si, aby uci sobie popoudniow < drzemk. Do mnie naleao wwczas by
zupenie cicho i pilnowa ciszy na podwrzu (na naszym podwrzu panuje zazwyczaj wielki ruch, krc
si kuzyni i krewni). Chodziam do wszystkich i prosiam, aby nie haasowali, bo mama pi. Musi spa,
poniewa ma stargane nerwy - wyjaniaam.
Zostaa policjantk ciszy, powiedziaa mi pniej kuzynka.
Matka twierdzia, e cierpi na nevrosa gravis. Ta nevrosa gravis jest powan chrob i wcale nie
pospolit - oznajmiaa. Zapadaj na ni osoby inteligentne i wraliwe, postaci wzniose i niepokojce, jak
czarny mnich Czechowa. Inni ludzie nie cierpi na t chorob. Ta prawda tkwia w chorobie jak pestka w
daktylu.
Tylko wybrani mog cierpie na podobne choroby. Rwnie choroby maj swoj hierarchi pikna.
Wane jest, na co si cierpi i na co umiera.
Czy sdzicie, e to by jedynie kaprys ze strony Sokratesa wybra tak starannie rodzaj swojej mierci? A
postaci, wielkie postaci, zdolne do wielkich mioci, czy zauwaylicie, e umieraj zawsze na grulic
albo co, co jest zwizane z pucami? To znaczy, e duch potrzebuje po-wietrza. Duch nie ma siy
oddycha. W takich chorobach ciao traci cielesno. Czowiek blednie, chudnie, staje si powietrzem i
duchem.
Oddech, ktrego brakuje Magorzacie Gautier, czerwone krople znaczce jej wyschnite ju wargi,
rozedrgana muzyka jej kaszlu, ponownie czerwone krople na biaej skrze. Magorzata osiga w swojej
12

namitnoci wznioso, czynic j jeszcze bardziej palc, i w tym momencie jest si skazanym zarwno
na mio, jak i na mier.
Amor perpetuus.
Pewnego dnia na wiosn (jedn z tych wiosen, ktre olepiaj Albani) dziadek, mama i ja
zorganizowalimy wizyt u taty w wizieniu.
Droga bya wziutka, z jednej strony wznosiy si gry, z drugiej otwieraa si przepa. Dzi jeszcze nie
wiem, jak udao si nam nie spa w t przepa, na dnie ktrej pyna pomaraczowa woda, cuchnca
zgniymi jajkami. Musimy nazywa wizienie obozem reedukacyjnym", tak nas uczy Matka-Partia. Ten
obz reedukacyjny, najstraszliwszy, jaki kiedykolwiek istnia w Albanii, znajduje si w Spa, na pnocy
kraju, pord bezludnych gr.
Podrowalimy w przyczepie ciarwki wypenionej prosiakami, ktr zatrzymalimy na drodze.
Oprcz autostopu nie byo innej moliwoci, aby pojecha w gry, do
winiw politycznych, nikt nie chcia nas zawie. Wszy. scy si bali. Na szczcie, kto si zatrzyma.
Rwnie dla- tego powinnimy dzikowa temu, kto stworzy mam tak pikn, bo inaczej ja i dziadek
moglibymy tygodniami prbowa zatrzyma jaki samochd na zakurzonych drogach mojej ukochanej
Albanii i nikt nie raczyby nawet na nas spojrze.
Po raz pierwszy zjadam powk banana do spki z mam i dziadkiem. Da nam j kierowca
ciarwki. Rzeczywicie, mama bardzo mu si spodobaa, usiowa j nawet pocaowa, kiedy tylko
dziadek poszed siusia. Mnie mia gdzie. Widziaam, jak mama odwraca rozpaczliwie gow, on za
chwyta j mocno za wosy na karku, aby zawadn jej ustami. Opatrzno sprawia, e dziadek * szybko
si wysiusia i wrci do nas.
Nic si nie stao, zjedlimy wic banana.
W ten sposb miaam okazj sprbowa owocu, ktrego nazwy nawet nie znaam. Smak i zapach
wprawiy mnie w upojenie. Dziki tej woni nie czuam a tak bardzo , smrodu wieprzkw. Skrk
dziwnego owocu zdejmowao si atwo, rodek by nadzwyczaj mikki. Usiowaam nie poyka miszu,
uam, obracaam go w ustach, uam znowu, potem przestawaam i nie odpowiadaam na adne pytanie;
zostawcie mnie, prosz, sam na sam z rozkosz!
Zrobiam wszystko, co moliwe, aby przeduy tamt chwil, ale jak wszystko inne, ona rwnie mina.
Kiedy dotarlimy do wizienia, zagrodzi nam drog elazny szlaban, na ktrym widnia czerwony napis:
WSTP WZBRONIONY". Czuam si dziwnie na myl, e postawi nog na zakazanej ziemi!
Policjant przyszed skontrolowa wszystko, co przywielimy dla taty. Rozerwa na kawaki pieczonego
kurczaka przygotowanego przez mam, pokroi na wiartki gruszki, aby zobaczy, czy nie schowalimy
czego w rodku. Krtko mwic, pokruszy cae jedzenie: nadawao si tylko dla psw. Kaza nam si
rozebra i zawoa kobiet, aby sprawdzia dokadniej mnie i mam. Kiedy ubraymy si z powrotem,
musiaymy jeszcze dugo czeka na tat. Przyszed eskortowany przez dwch policjantw i nie
poznaam go. Bardzo schud, mia wosy ogolone do samej skry i czego w jego twarzy, nie wiem czego,
brakowao albo byo za duo. Ubrany by w rodzaj flanelowej piamy, brudnej i wywiechtanej. Uciska
nas ze zami, ja za czuam si obca i przeraona.
Poczuam ulg, kiedy zobaczyam moj rwnolatk, mieszkank tych szpiczastych gr. Podeszam bliej
pod pretekstem spytania, gdzie mog znale wod.
Odwrcia gow tak, abym zobaczya jej oczy, delikatne i bez dna. Przenikna mnie mocnym wzrokiem,
mwic w niemal niezrozumiaym dialekcie ludzi z Pnocy:
- Trzymaj si ode mnie z daleka - zrobia ma przerw, potem, nie odwracajc ode mnie wzroku,
podniosa kamie i krzykna: - Spierdalajcie std, rodziny winiw.
13

Spaam razem z dziadkiem na zewntrz, pod goym niebem, u stp gry, tam, gdzie wia si ta
niebezpieczna droga, caa z kamieni i kurzu. Mama zostaa z ojcem, ktry otrzyma zgod na spdzenie z
on jednej nocy.
Gwiadziste niebo jest niedaleko moich oczu (w poudniowych krajach gwiazdy wydaj si blisze),
dziadek ley koo mnie i zaraz zaczyna chrapa, ja zdyam przesikn
zapachem wieprzkw, mama pi tam, w rodku, na zakaa- nej ziemi, z kim w rodzaju cudzoziemca, o
ktrym mwi si ojciec". Przez ca noc nie zmruyam oka. Okoo wp do pitej zaczo wita. Jakie
przykre uczucie! Moja mama, to co, co mio pachnie i nazywa si mama", w jego objciach.
Mama wrcia z podry rozwcieczona; kierowca ciarwki, ten, ktry chcia wzi j w ramiona,
ukrad jej rkawiczki.
- Miaam tylko te rkawiczki - powtarzaa - tylko jedn par piknych rkawiczek!
W domu, gdy zajrzaam do torebki, ktr mama przywioza po wizycie u ojca, znalazam zby, zby
prawdziwe j i zote, wydrone w rodku. Oto, czego brakowao w twarzy ojca.
Pniej mama opowiedziaa rodzinie, e ojciec zosta okradziony i pobity podczas suby w Elbasan,
miecie w rodkowej Albanii. Zatrzymali go na pustej drodze i wsadzili do wora. Potem kopali go i
okadali piciami, jak gdyby to by worek treningowy. Wzi swoje zby w gar, jak to si mwi, i
pniej odda je mamie.
Najpierw zby przemieszczay si po domu, trzymane w torebce, w ktrej zostay przywiezione, potem
rozsypay si i zmieszay z rozmaitymi rzeczami w szufladach: guzikami, igami, kolczykami, zapakami,
owkami. Po licznych, trwajcych rok pielgrzymkach po szufladach penych drobiazgw stopniowo
zaczy znika. Najpierw znikny
te prawdziwe. Na zote starano si uwaa, wic przetrway troch duej.
Moe znalazy si razem z rodzinn biuteri, moe przetopiono je, aby poszerzy zarczynowy
piercionek, zreperowa naszyjnik albo ozdobi wisiorek?
Wiele lat pniej przeniosymy si do domu babci ze strony matki. Zamieszkaymy obie w jej kuchni.
Spaymy tam. Na pocztku wydawao mi si, e jestem na wakacjach. Potem przestaam widzie w tym
co nadzwyczajnego.
W domu babci zaczto mwi o ojcu coraz gorzej. Pewnego dnia, niespodziewanie, matka wystpia o
rozwd. Twierdzia, e on zawsze j zdradza, e wykrada jej nocne koszule, aby paci dziwkom, e w
kocu tylko j bi, e ona yczya mu wszystkiego, co najgorsze, e nigdy nie pozwolia mu dotkn
swoich piersi, e by pedaem, bo prbowa wzi j od tyu, kiedy miaa osiemnacie lat i bya taka
pikna, jak tylko mona sobie wyobrazi. Teraz przysza .pora, aby zacz paci... w wizieniu wszyscy
wiedz, e daje dupy.
Rozwd spad na mnie jak bomba, rozszarpujc mnie na kawaki z blu. Wszystko dlatego e mama
wrcia do panieskiego nazwiska, a mnie pozostao nazwisko ojca.
Rozpacz. Zgodnie z prawem, ze wzgldu na nazwisko, naleaam do tego, kogo kochaam mniej.
Syszaam teraz, jak babcia, dziadek i wujek mwi, e moje wosy s rude jak jego, nazywali mnie
pogardliwie rudzielcem", aby przyrwna mnie do ojca.
Byam innej krwi, byam z rasy krzywych ng, jak sio- stry ojca, dostan schizofrenii jak mj kuzyn:
Nic na to nie poradzisz, to jest zapisane we krwi".
Na koniec zostan dziwk jak ojciec, wicej, ju jestem dziwk, wida to po moim chytrym spojrzeniu.
Potem, wraz z nim, bd handlowa kurewstwem. Nad wejciem do sklepu zawiesimy flag z napisem:
SPRZEDA KUREWSTWA I DUPY
SPKA OJCIEC & CRKA
14

Jake upierali si przy tej fladze! Kiedy wywiesisz flag, kiedy wy dwoje wywiesicie flag? Ju wkrtce
nadejdzie dzie, kiedy zobaczymy wywieszon flag". Nie wiem, dlaczego wyobraaam j sobie jako
czerwon, czerwon flag powiewajc nad wejciem do sklepu: OJCIEC & CRKA SPRZEDA DUPY.
Na razie musz czeka. Mam dwanacie lat, tatu siedzi jeszcze w wizieniu - to s plany na
przyszo.
BEL-AMI
Na ulicy noszcej nazw Durres stoi pikny dwupitrowy dom, pomalowany star ju t farb. Pnie si
po nim bluszcz przypominajcy yy na doni w peni gorcego lata. Wijc si dookoa domu, rolina
zakrywa cz okienka, w ktrym w mroku za elaznymi kratami majaczy czyja twarz. Blado
promieniejca od dziewczyny, ciemno wok jej gowy, bluszcz, ktry j zdobi, zakrywajc cz
wosw, tworz mieszanin robic niezwyke wraenie. Idc ulic, mijaam wiele razy t twarz, ktrej
odpowiada imi Ganimete.
Spdnica jest na Ganimete za ciasna, jej piersi zaprzeczaj dumnie sile ziemskiej grawitacji, wosy ciesz
si nieskrpowan swobod, jej wargi s rowe, skra przezroczysta; kiedy, gdy przygldaam si jej z
bliska, zauwayam mae niebieskie yki na jej delikatnej szyi.
Przechodzia codziennie t sam ulic. Nigdy si nie dowiedziaam, dokd idzie, poniewa spotykaam j
zawsze w tym samym miejscu, gdzie sta mj dom, midzy piekarni a ambasad jugosowiask.
Ganimete mieszkaa sama z matk. Posta ojca spowijaa tajemnica. Niektrzy twierdzili, e zrobi
dziecko Bu- kurii, matce Ganimete, a potem j porzuci, inni utm*1 mywali, e Bukuria go zdradzaa; po
powrocie do domu przyapa on na gorcym uczynku, zobaczy co, co zadaje mczynie najwikszy
bl: on, ktra rozwiera serce i uda przed innym w ich maeskim ou. Malutka Ganimete bawia si
tu obok, podczas gdy mama zajmowaa si tym panem.
Od tamtego dnia - wedug drugiej wersji - Spiro nie pojawi si wicej w domu, chocia by jego
wasnoci. Nie uczy-'! ni nic, aby odzyska dom ani cokolwiek innego, znikn.
Trzecia wersja gosi, e Bukuria zabia noem pewnego mczyzn, mczyzna by jej kochankiem.
Bukuri wsadzono do wizienia - wci zgodnie z pogoskami - na pi i p roku (nic sobie z tego nie
robia, wysza jeszcze pikniejsza, opalona tak, e mona jej byo pozazdroci - na wiziennym
dziedzicu wystawiaa si caymi godzinami na soce).
Wypuszczono j z powodu Ganimete, ktra wychowywaa si na ulicy, poniewa Spiro wczy si po
barach i pi na umr. Tak rosa maa Ganimete, powiadano, na onie mczyzn z dzielnicy, ktrzy
zabawiali j, sadzajc sobie na udach. Niektrzy pocierali mocno jej ciakiem i goymi nkami o swoje
podbrzusze.
Kiedy Bukuria wrcia do domu, ycie Ganimete przestao toczy si na ulicy. Bukuria do nikogo si nie
odzywaa, otwieraa usta tylko po to, aby powiedzie dzie dobry" albo dobry wieczr", to wszystko,
nie miaa nic wicej do dodania.
Sza ulic z wysoko podniesion gow, hardym spojrzeniem, jak gdyby chciaa odgrodzi si od ludzi i
ich plotek. W ich domu nie postaa nigdy noga kobiety, dlatego mieszkanki dzielnicy poeraa ciekawo,
chciay zobaczy, jak wyglda miejsce, w ktrym yj samotnie dwie crki Ewy, przyjmujce wycznie
wizyty mczyzn, i to ukradkiem.
Najpierw upewniay si przez okienko co do tosamoci danego gocia, potem rozglday szybko wok,
aby przekona si, czy nie ledz ich ze spojrzenia. Wwczas Gani- mete lub Bukuria tak byskawicznie
otwieray i zamykay drzwi, e nie byo nigdy sposobu, aby dojrze co wicej.
15

W Tiranie okna s zawsze odsonite. Rankiem pobudk zarzdza soce. Niedziela wypeniona jest
krztanin matek, ktre przygotowuj co, co zanios do upieczenia piekarzowi, pogawdkami na progu
domu, ostatnimi wiadomociami o ssiadach, ja myj okna kawakami gazety, potem bd musiaa pj
po naft do piecyka, mama robi za praczk i idzie rozwiesi bielizn na podwrzu.
Jako sznurka do bielizny uywa si przewodu elektrycznego przewieszonego midzy dwoma drzewami
kaki. Przewd elektryczny wydaje si znakomitym wynalazkiem w utrudzonej Albanii, suy do wielu
rzeczy.
Czsto zdarza si, e zostajemy bez wiata, musimy korzysta ze wiec, lecz przewd elektryczny trwa
wiernie nad naszymi gowami. Ten sam przewd, ktrego ja i moje mae przyjaciki z dziecistwa
uywaymy jako skakanki.
Chwaa przewodom elektrycznym wszelkiego rodzaju!
Po drugiej stronie mojego ogrodu, pod innymi przecieradami i powoczkami, rozwieszonymi na tych
samych co zwykle przewodach elektrycznych, zauwaam biae fragmenty ciaa Ganimete, ktra czyta
swoje ulubione powieci o mioci.
Latem stawiaa co w rodzaju leaka, ktry skrzypia przy kadym ruchu jej adnie zaokrglonego ciaa, i
pochaniaa powieci: Carmen, Bel-Ami, Histori pewnego ycia, Wojn i pokj, podczas gdy soce
docierao do kadego pora jej skry i rozgrzewao j, i tak a do wieczora, kiedy musiaa przerwa lektur
i zacz czuwa na zwykym miejscu, przy oknie.
ledzi ukradkiem Ganimete oznaczao spoglda przez szpark na tajemnic otaczajc kobiet. Ona
obserwowaa koo, ktre kreliam wok jej osoby, ale nie byo w tym adnego zakopotania; midzy
nami zapucia pytkie korzenie milczca umowa, bezimienna solidarno... Ganimete bya dla mnie
Carmen.
Pewnego dnia ukradam mamie ksik, ksik o mioci, zatytuowan Mio Mimozy, napisan przez
autora, ktry w dodatku by naszym ssiadem. Pisarz nazywa si Naszo Jorgai. W ksice Naszo
opowiedzia miosn histori naszego uwielbianego Ismaila Kadarego. Prawdopodobnie nie wykraczaa
ona poza folklor jzykw naszej dzielnicy, mnie jednak ogarna przemona ochota, aby podarowa t
ksik Ganimete. Jej na pewno by si spodobaa, czuam to, wdychajc powietrze wok niej, pachniaa
mioci.
- Ganimete - zawoaam - masz!
I wycignam rk, bo brakowao mi odwagi, aby zbliy si do niej, do Carmen.
Dlaczego dajesz mi t ksik?
Nie wiem, podobno jest o mioci Kadarego. Moesz j zatrzyma, nie poyczam ci jej.
Spojrzaa na mnie troch zaskoczona i tym razem nasza milczca umowa dostpia uwicenia.
Przez cae dnie prbowaam dostrzec poprzez przewody elektryczne, ju bez suszcej si bielizny, ciao
Ganimete, ktra znikna. Przejta trwog, od ktrej ciska mnie w odku na widok pustej ulicy, jej
codziennej trasy, postanowiam, e kiedy spotkam Bukuri, mimo jej surowej miny, sprawiajcej, e nikt
nie mie si do niej odezwa, ja si do niej odezw, tak, chc si do niej odezwa. Towarzyszko
Bukurio, nie widuj Ganimete, moe ma gryp?"
Powracaam przez trzy, cztery dni pod ich drzwi, normalnie zobaczyabym Bukuri, jak wychodzi po
chleb i mleko, drzwi pozostaway jednak zamknite.
Babciu - powiedziaam kiedy po powrocie do domu - wiesz, e nie widuj ju Ganimete ani jej
mamy, czy si przeprowadziy?
Ale nie - odpowiedziaa mi. - Biedaczki, zabrano je w zeszym tygodniu i internowano!
16

Krew zastyga mi w yach, donie i stopy zlodowaciay, jedyne, co miaam si zrobi, to oprze si o
drzwi wejciowe.
Wiedziaam, co znaczy internowanie", wiedziaam, co znaczy w Albanii mieszka poza Tiran.
Wiedziaam, co to moe by dla kogo takiego jak Ganimete, ktra ywia si Bel-Ami i Sonat
Kreutzerowsk.
- Babciu, dlaczego to zrobili, wiesz co na ten temat?
1 le si prowadziy, ukarano je za niemoralny tryb ycia. Biedaczki - cigna dalej - walizka, ktr
zdoay zabra, pozostaa do poowy pusta, miay na sobie codzienne ubrania, byy sine ze strachu,
wsiady do ciarwki, nie podnoszc nawet wzroku.
Z okna mojego pokoju widz ogrd Ganimete, podzielony przewodami elektrycznymi, ktre rysuj na
ziemi geometryczne wzory. Ona i Bukuria pracuj teraz w polu, przekopuj ziemi, zbieraj kukurydz i
reedukuj si. Maj cakowity zakaz oddalania si od miejsca zamieszkania - internat to pwizienie bd pracowa bez zapaty, pilnowane na kadym kroku, bd mieszka w baraku ulepionym z bota,
znienawidzone przez ludzi we wsi, bo s dziwkami i w dodatku pochodz z Tirany - kiedy opuci si
stolic, mona kupi tylko jeden rodzaj okrgego chleba z kukurydzy oraz wody po cebuli, to wszystko.
Och, jak bardzo kobiety z dzielnicy martwiy si ich losem! (yj, a bd ci nienawidzi, umrzyj, a bd
ci opakiwa).
Jednej z nich, Arianie, udao si wej do ich domu.
- Stoj tam dwa ka - opowiadaa - piec na drewno, kilka plastikowych talerzy, jeszcze brudnych. Na
cianach wisz zdjcia aktorek z Hollywood. Widziaam - dodaa szeptem - zdjcie Grety Garbo, nie
miaam pojcia, kto to taki, ale byo napisane na dole.
Pogmeraa w spdnicy i wycigna czarno-biae zdjcie, wycite ze starej woskiej gazety, na ktrym
wida byo kobiet o bardzo dugich spuszczonych rzsach,
rzucajcych cie na policzki; trzymaa donie splecione na gowie, od wosw bi blask brylantyny
naoonej w duych ilociach.
- Zdjcia byy wszdzie - westchna - ale z zakamarka wziam take to - wycigna buteleczk, ktra
musiaa zawiera czerwony lakier do paznokci. - C! Nic z tego, nie chce schn.
Widziaam przez dwa lata, jak ronie bujnie, a potem wysycha trawa przed ich domem, a pewnego dnia
przewody elektryczne pokryy si na nowo rozwieszon bielizn. Pewna porzdna rodzina, taka, ktra
potrafi dziaa na rzecz Partii, zamieszkaa w ich domu.
ona jest kim w rodzaju wojskowego, ma may wsik i gste owosienie na ydkach; m pracuje jako
urzdnik w ministerstwie, poera wzrokiem adne dziewczyny, zamyka jednak oczy na widok wszelkich
pokus, kiedy idzie ulic razem z on.
adnych wieci o Ganimete. Pewnego razu usyszaam, jak mwiono w domu, e sprzedaje si za
kawaek chleba kierowcom ciarwek, e zrobi si z niej strzp czowieka.
Nie zobaczyam ju nigdy wicej w Tiranie jej twarzy, chocia dugo jeszcze yam nadziej, e kiedy
skoczy si internowanie, zobacz Ganimete, jak wraca i gdzie zamieszkuje. Moje oczekiwanie
skoczyo si pewnego zwykego dnia, jednego z tych dni, ktre nie maj w sobie nic szczeglnego, po
ktrych niczego si nie spodziewasz.
Krtkotrway wiosenny deszcz spad na Tiran, so- ce wiecio, odbijajc si od mokrego asfaltu dokadnie w tym momencie dowiedziaam si, e Ganimete i Bukuria nie yj.
Powiesiy si obie na jednym przewodzie elektrycznym, ktry przechodzi przez ich pokj w internacie.

17

Barak zbudowano z cegie zrobionych z bota i wysuszonych na socu, tam, gdzie brakowao szyb, okna
byy obklejone brzow tam klejc. e te ten barak mia przewd elektryczny, umocowany tak
solidnie, aby wytrzyma ciar wychudzonych cia dwch dziwek, ktre obwizay go sobie wok szyi?
SEN
Jest ciana pomalowana na rowo. Dalej ko, na ktrym le i skd widz wszystko; piecyk na
drewno, rowo- -fioletowo-brzowe wiato rzucane przez ogie, ktre sprawia, e na cianie tacz
ruchliwe, niespokojne potwory.
Jest drewno, ktre, kiedy ogarnia je cakowicie ogie, opada ostatnim ruchem, wydajc znuone
westchnienie. Ten cichy dwik, ktremu towarzyszy na og szybki i krtki bysk, sprawia, e okrywam
si szczelniej ciep ju kodr. Ciemno zagarnia dzie, ten za wycofuje si niechtnie i wtedy pojawia
si gwny bohater mojego pokoiku: piecyk na drewno.
Tu, w cieple, o tej nocnej porze, odwiedza mnie rozkoszna samotno, rozmawia ze mn takimi zdaniami:
Ornelo, walka klas zostaa na zewntrz, rywalizacja, do jakiej zmusza ci szkoa, take, mama pi, nie
moe czuwa nad twoimi mylami, z tym swoim wzrokiem, ktry odmienia nastrj. Pastwo nie jest
takie ze, skoro pozwala nam spa i cieszy si spokojnym ciepem kodry, a jeszcze w dodatku t
rozmow. Noc jest zawsze noc, jeli tylko
komunizm albo kapitalizm nie znajd sposobu, aby j zli- kwidowa".
Nadsuchuj i wiem, e si zgadzam, a jednoczenie przygldam si widowisku marionetek, ktre dzi w
nocy wystawia dla mnie piecyk.
Boli mnie troch gardo, sprawia mi niemal przyjemno ten powtarzajcy si bl garda, ktry wyznacza
dla mnie pory roku. Zblia si zima albo koczy si zima, pieczenie w nozdrzach i drapanie w gardle
podkrelaj cykle yciowe, obiecuj, e w nastpnej porze roku bdzie tak samo. W nastpnej porze roku
bd istnie, bdziesz istnie, bdziemy istnie. Drewno bdzie si pali tak jak dzi w nocy, a ja bd
lee ukryta pod kodr. Ukryta.
Otwr, przez ktry wychodzi z piecyka rura odprowadzajca gaz, dzi wieczorem jest szczeglnie czarny.
Czarny jak przestrze, ktr wyobraam sobie po mierci, bez dwiku, zapachu ani czasu. Pilnuj
otworu, staje si niekiedy paski, gboki, podobny do tunelu, wklsy, wypuky.
Ostatni kawaek drewna podda si ogniowi. wiata jest coraz mniej. Ostatni snop iskier byska niczym
sznur drobnych pere. Wygldaj jak suszona fasola, biae, jedne obok drugich. Powtarzajcy si may,
biay ksztat, ktry...
Och, widz... widz... To zby, caa sztuczna szczka bez ust, jest tam, w rodku, w czarnej dziurze, i
ledzi mnie. Teraz je rozpoznaj. To zby mojego ojca mnie ledz.
Pokj jest niemal cay czarny.
LOSY KOBIET
Wkadam do tornistra czarne spodenki. U nas szyj je szerokie, aby ukry wszystko, co mogoby si
wyda zmysowe albo pocigajce dla oka: pachwin, zarys poladkw, niemiae owosienie, wszystko
musi by dokadnie zasonite. Aby ta misja si powioda, technik krawiec wymyli, e u dou nogawek
naley wszy gumk. Potrzebny jest te biay podkoszulek, niewane, z rkawami czy bez.
Tak wyglda mundurek do wicze gimnastycznych.
Nasze uda s na razie odsonite, jake czuj si nagle sob. My, dziewczyny, przygldamy si sobie z
uwag, ktrej towarzyszy odruch okruciestwa. Potem przychodzi kolej na komentarze: to
niewiarygodne, Eriketa rozebrana nie jest wcale taka nadzwyczajna, natomiast Anila, kto by
przypuszcza, Anila ma tyek, ktry w krtkich spodenkach wydaje si majestatycznie pikny.
18

Anila o tym wie. Kiedy mamy gra w koszykwk, rozbiera si czym prdzej. My, dziewczyny z jednej
klasy, wstrzymujemy na chwil oddech, usiujc po raz kolejny zrozumie, co sprawia, e jej tyek tak
przyciga wzrok.
Po skoczonym meczu Anila zostaje na placu gry, udaje, e nie moe rozsta si tak atwo z pik: sama
drybluje, biega w jedn i drug stron, pokazujc nam wszystkim swj cudowny tyek, gadkie uda,
ktrych zarys nie zmienia si podczas biegu. To, co posiada, to nieskaone pikno. Kiedy my biegamy,
wprawiamy ciao w ruch. A ruchy ciaa nie zawsze s mie dla oka.
Podczas godzin gimnastyki Anila zdoaa podbi serca chopakw, ktrzy, gdyby bya ubrana, nie
raczyliby nawet na ni spojrze.
Bo wszystkie serca biy dla Denaty.
Jake Denata jest pikna!
Ojciec Denaty jest reyserem, cay czar kina wie si z Denat. Denata pachnie kinem.
Gdy doronie, na pewno zostanie aktork. Denata jest wysoka, wiotka, ma zote, falujce wosy, tak
czyste i gadkie, e ogarnia ci ochota, aby wsun w nie palce, i dopiero potem spostrzegasz, e j
piecisz. Wzrokiem i domi. Jej palce s szczupe. Rowe paznokcie maj na sobie dziwne plamki, one
zreszt rwnie s pene wdziku. Dowiedziaam si, e te plamki to skutek braku wapnia. Rozpaczaam,
e ich nie mam, poniewa pewnego dnia piknej Denacie zebrao si na zwierzenia i powiedziaa mi, i te
bielutkie plamki na jej paznokciach przynosz szczcie.
W trakcie serdecznej rozmowy nagle musna mi doni twarz, a ja poczuam zapach jej rk pachncych
seksem. Zaczam interesowa si ni w nowy sposb i take pniej zwracaam uwag na zapach jej
doni, zdajc sobie nieodmiennie spraw, e pachn seksem, zapachem jej seksu.
Rwnie nauczycielka wychowania fizycznego ma sabo do Denaty.
Jestemy dzi wszystkie gotowe do gimnastyki, ale nauczycielka si spnia, my za gubimy si wrd
haasw. Straciam z oczu Denat, ktra oddalia si z grupk innych dziewczyn; widz Anil, ktra, o
dziwo, jeszcze si dzi nie rozebraa. Due, jasnozielone drzwi do sali gim-nastycznej otwieraj si i
pojawia si w nich nasza nauczycielka, Drita, ubrana caa na czarno, wychudzona i bardzo blada, bez
szminki na ustach. Towarzyszy jej koleanka, s pochonite rozmow, nic do nas nie mwi.
Milczymy wszystkie, troch zaskoczone ich czarnymi strojami.
Po kilku minutach jej koleanka mwi nam, ebymy si nie rozbieray, e dzisiaj lekcja si nie odbdzie,
ale, bardzo was prosz, nie haasujcie.
Denata podchodzi do nauczycielki i dotyka czule jej ramienia, ona jednak nadal nie reaguje.
Sabym gosem szepcze do koleanki, ktra zamienia si w such:
- Przyszed lekarz, Gimi lea na ziemi tak, jak go znalazam, kiedy weszam do domu. Krzyknam. Nie
ruszy si, potem zaczam nim potrzsa, nic. Wezwaam pogotowie. Kiedy przyjechao, lekarz odwrci
Gi- miego i wtedy zobaczyam, e jego twarz jest lekko sina. Nie yje - powiedzia - jestem pewny, e
nie yje, ale sprbujemy mimo wszystko czego jeszcze". Wycign z torby skalpel, wiesz, taki jak do
operacji, podcign mu nogawk, chwyci Gimiego za ydk i wbi w ni jednym mocnym ruchem
ostrze, rozcinajc skr. Gimi ani
drgn. Widzicie, towarzyszko - powiedzia mi - jeli istota ludzka nie reaguje na takie cicie, to dlatego
e nie yje. Przykro mi wam to mwi, zdaj sobie spraw, e m by bardzo mody, ale mier nie
wybiera".
- Poszed sobie, zostawiajc mi Gimiego na ziemi, w tym samym miejscu, w ktrym go znalazam mwi dalej nauczycielka, wbijajc wzrok w ziemi. - Potem usiadam, nie wiem na czym, i przez
duszy czas patrzyam na jego krew wypywajc powoli z tej przekltej ydki, niewraliwej na skalpel.
19

Tamtego dnia wrciam do domu inn ulic. Moje nogi, absolutnie niezalene, kazay mi si zatrzyma
przed nekrologami. Odczuwaam potrzeb zobaczenia twarzy towarzysza, ktry nie zareagowa na
gbokie cicie skalpelem.
Znalazam zawiadomienie o jego mierci. Niespodziewanie, w wieku dwudziestu dziewiciu lat, Agim
Ka- strioti pozostawi w blu i alu matk, ojca, on i rodzin. Przyjaciele i krewni proszeni s o
towarzyszenie mu w jego ostatniej drodze, w pitek, 2 padziernika o godzinie 16.30. Z powaaniem,
rodzina". Zdjcie, z ktrego spoglda na mnie Gimi, byo zdjciem legitymacyjnym. Wyglda na
mczyzn o regularnych rysach i troch nieobecnym wyrazie twarzy, emanowaa ona nieobecnoci tak
samo jak twarze na wszystkich zdjciach do dokumentw. Mia zdziwion min, z pewnoci zaskoczy
go bysk flesza.
Wyobraziam sobie Drit, moment, w ktrym znalaza go lecego na ziemi. Teraz znaam towarzysza
Gimiego,
niechccy poznaam szczegy jego mierci. Wiedziaam, e zostanie pochowany z gboko nacit ydk.
Nie mogam duej pozostawa obojtna.
Odwrciam gow, aby sprawdzi, kto stoi w pobliu, i zobaczyam dwch staruszkw patrzcych na
nekrologi. Kiedy odeszli, zerwaam zdjcie Gimiego. Przeraona tym, co zrobiam, woyam do
tornistra, obok czarnych spodenek, ten may kawaek papieru, ktry pali mnie w donie.
Wieczorem, w domu, byam bardzo poruszona. Nie wiedziaam, co robi ze zdjciem, a jednoczenie
jeszcze nie potrafiam si go pozby. Zdjcie, jego zdjcie, byo tutaj, przy mnie.
Ukryam tornister.
Kiedy ju leaam w ku, aby oderwa si od obrazu ydki Gimiego, jego zdjcia i jego mierci,
usiowaam przywoa w ciemnoci widok tyka Anili, zotych wosw De- naty, chciaam obudzi moj
kobiec zawi, ktr, niech to szlag! pogrzebaa mier.
Kiedy wsta wit, wziam tornister i nie majc odwagi go otworzy, poszam do ogrodu. Poranek
zapowiada powrt zimy.
On spa wczorajszej nocy w moim tornistrze. Nauczycielka, Drita, nigdy si nie dowie, e zdjcie jej
Gimiego jest wanie tutaj, ze mn.
Po nocnym deszczu powstay w ogrodzie kaue. Kot ssiada miauczy i widz jego pyszczek, ktry
odbija si w wodzie, kiedy pije.
Wrzucam zdjcie Gimiego do strumyka, ktry pojawi si po nocy. Czuj, e to brak szacunku dla
zmarego
wyrzuca jego zdjcie. By moe spotka mnie za to kara kto wie, jaka opatrzno mi j wymierzy.
Zdjcie unosio si przez kilka chwil na powierzchni wody i kiedy cakiem ni nasiko, utono,
mieszajc si z olizgymi drobinami mchu zalegajcymi na dnie.
WODY
W rodku niewielkiego lasu ley jezioro. Mwi, e to jezioro pene jest zdradliwych prdw i wirw.
Wiele osb w nim utono, niewiadomych niebezpieczestwa, nawet blisko brzegu, gdzie woda siga
najwyej kolan. Nikt nie oprze si takim wirom. Woda jest mtna, w kolorze matowej zieleni. Poniewa
jezioro znajduje si na obrzeach miasta, przychodzi si nad nie rzadko, bo to troch daleko. Od strony
zoo, pooonego obok, dochodz czasami krzyki dzieci.
Przychodz tutaj jedynie pary zakochanych albo te, ktre chc uprawia mio.
W dodatku, powiadaj, przychodz jeszcze inni, ci, co chc oglda pary, ktre si parz.
Na dnie jeziora jest co innego.
20

Tajemnice i cierpienia le w jego mule, ktry nie da nikomu szansy na ratunek. Mode dziewczyny
szukay ucisku jego mrocznych wd, aby pooy kres cierpieniom, a niekiedy habie. mier w tym
jeziorze jest pewna, nawet
jeli nie uda si skoczy we waciwym miejscu, tam gdzie jest wir; fakt, e wok nie ma ywej duszy,
sprawia, e nie mona mie nadziei na ratunek w wypadku, gdyby kto poaowa swojej decyzji. Utopi
w jeziorze idzie si z powodu rozpaczliwych historii miosnych, aby uton wraz z blem. Idzie si
utopi take z powodu ciy, aby znikn we dwoje.
To ostatnie zdarza si gwnie wtedy, gdy ojciec znika albo, co gorsza, wszystkiemu zaprzecza. Aborcja
jest nielegalna; aby pozby si kopotu, trzeba skorzysta z pomocy pielgniarek lub lekarzy, sowicie
opacanych, bo przecie grozi im za to wizienie. A wic aborcja odbywa si w najbardziej niedostpnym
pokoju w caym domu, wszystko dzieje si w absolutnej konspiracji, bez znieczulenia, uwalniaj ci od
haby, a z twojego garda dobywaj si nieludzkie dwiki, ktre pielgniarka komentuje w nastpujcy
sposb:
- Ale na pocztku to ci si podobao, co?
Nazajutrz gorczka moe doj do czterdziestu stopni i wicej. Krew spywa po udach i czasami
(nierzadko) wszystko koczy si w chwili, w ktrej nadchodzi mier i Wadzie kres okrutnym
cierpieniom, jakie potrafi zadawa ciao.
Powiadam, e do jeziora idzie si utopi z powodu spraw zwizanych z mioci, poniewa kiedy
Albaczyk postanawia ze sob skoczy z jakich innych, egzystencjalnych powodw, nie wiedzie
czemu wiesza si w domu albo rzuca pod autobus.
A jednak, o ile wiem, do jeziora nie chodz topi si mczyni; albascy mczyni nie cierpi
najwyraniej
a tak wielkich miosnych udrk, by dokonywa podobnego czynu, poza tym oni nie zachodz w ci,
nie musz posuwa si do tak rozpaczliwych gestw.
Tak zginy Blerta i Dorina.
Blerta bya chuda, miaa cienkie wosy zwizane w koski ogon i bya z natury tak ulega, e robia
wszystko, o co j proszono. Myl, e w taki sam sposb posza do ka, bo kto j o to poprosi, kobieta
jeszcze si w niej nie przebudzia.
Zasza w ci z synem hrabiego (hrabiego" to za duo powiedziane, poniewa w Albanii, ktra
pozostaje krajem w istocie chopskim, nie istnieli nigdy hrabiowie ani klasy tak zwane szlacheckie). W
wieku szesnastu lat, majc za towarzyszk najgbsz samotno, Blerta skoczya swoje dni w tiraskim
jeziorze.
Dorina bya bardzo inteligentna i pikna, ale choroba ng sprawiaa, e miaa trudnoci z chodzeniem. Z
Dorin nie mona si eni, taka ona... ale skd! Jednak troch seksu moe by, potem si j wyrzuci,
tak jak ona wyrzucia sam siebie do wody.
Tirana potrafi mie dni wspaniaomylnego soca wybaczajcego deszczowi. Ten rodzaj soca potrafi
szczeglnie przenika puste miejsca utworzone przez licie, rysowa na ziemi wietliste plamy, ktre
zmuszaj do przymykania powiek i ktre sprawiaj oczom przyjemno zmie-szan z lekkim blem. Z
ziemi unosi si ciepa para pachnca kurzem.
W domu brakuje wody. My i wszyscy ssiedzi powinni- my budzi si okoo pitej rano, aby napeni
miski.
Nigdy nie potrafiam zrozumie, dlaczego racjonowa- na woda musi pojawia si w godzinach
najgbszego snu. Pierwszy gony bulgot wody, ktra zaczyna pyn w rurach, rozlega si mniej wicej
o drugiej w nocy. Woda skada si ze swoich wasnych tajemnic.
21

Jezioro wyleje z powodu obfitych deszczw w lutym.

Zamykam drzwi wejciowe. Babka przygotowaa na pewno pieczone papryki, za ktrymi przepadam...
Nagle ogarnia mnie poczucie wiecznoci, ktre udziela si mojej ziemi.
POMARACZE Z TIRANY
Kadego ranka czekam na Selmana, ktry przychodzi odwiedzi mojego dziadka, i wiem, e mog liczy
na ten rytua; Selman przychodzi zawsze. W czasie gdy na niego czekam, przekopuj ziemi za pomoc
sierpaka, poniewa szukam skarbu. Dziadek powiedzia mi wprawdzie, e niczego nie znajd, ale ja
wiem, e jestem uzbrojona w siln wol i mocne postanowienie, ktre ka mi kontynuowa prac.
Czasami, kiedy przekopuj ziemi, dziadek pojawia si nie wiadomo skd i przemawia do mnie bardzo
spokojnie:
Ornela, prosz ci, kiedy nadejd deszcze, zrobi si z tego wszystkiego boto i bdzie si nam
przykleja do butw, wybij sobie z gowy cay ten skarb. Nie znajduje si skarbw w taki sposb.
Ale, dziadku, co ty o tym wiesz? Szukae kiedy? Znalaze? A poza tym, wanie dlatego nazywa
si skarb", e nigdy nie wiesz, gdzie moe by ukryty. Trzeba szuka i ju. To prawda, w bajkach jest
zawsze czarodziejska rdka, ktra uderza trzy razy w ziemi, kiedy natrafi na cenne znalezisko, ale by
moe my musimy szuka inaczej.
Dziadek sucha mnie i w tym samym czasie ukada sobie na gowie ma chustk (bardzo zrcznie), tak,
jakiej uywa si do nosa, robi supy na czterech rogach i zaczyna drylowa czerenie dla babci. Mama,
zawsze z odrobin zoliwoci, komentuje ten rytua w nastpujcy sposb: Popatrz, popatrz, nawet
czerenie dryluje dla tej prostaczki, swojej ony".
Trzeba przyzna, e ojciec nigdy nie drylowa czereni dla mamy i e musi to by prawdziwy dowd
mioci, bo chodzi przecie o czynno delikatn, ulotn, a take dlatego e bardzo trudno jest usun
pestk z czereni, nie niszczc owocu (kiedy ju zniszczy si owoc, nie nadaje si on do niczego, tak
przynajmniej uwaa dziadek i podsuwa onie kolejn czereni).
Dziadek zatem, obojtny jak niemieccy onierze po skoczonej wojnie, kiedy zdawao si, e ju nic ich
nie obchodzi, potrafi wyjmowa pestki z czereni (tylko dla babci), nie mszczc owocu, i co wieczr, aby
j rozerwa, gra z ni w jak gupi (tak mwi znowu moja ukochana mama) i nudn gr w karty.
Kiedy w dalszym cigu przekopuj ziemi, staje niekiedy koo mnie i ju po chwili wiem, e zacznie
opowiada o faszystowskich Woszech.
Naprawd byo nam dobrze za Wochw, nie to, co dzisiejsza ndza, ile byo piknych rzeczy!
Teraz nie mog nawet pracowa w swoim zawodzie...
Ale, dziadku, dlaczego tak mwisz, oczywicie, e moesz, wystarczy tylko chcie, przecie
zawsze potrzebni s adwokaci. Id do urzdu gminy, popro o posad i zobaczysz, e dostaniesz.
I Nie jestem sdzi, do jasnej cholery, jestem adwokatem, a ten zawd, dziki Partii komunistycznej,
przesta istnie. Partia twierdzi, e nigdy nie skazuje bez powodu, nie ma wic potrzeby obrony, obron
zajmuje si Partia, wyznaczajc odpowiedniego sdziego. Co za absurdalne czasy nadeszy! - Potem, jak
zwykle, mamrocze przez zby, opowiadajc historie, ktre mao mnie obchodz, bo ja mam w gowie
skarb, bo tylko skarb i jeszcze raz skarb zaprzta moje myli, czerwone rubiny, zote korony z
diamentami duymi jak kurze jaja, wszystko to mnie oszoamia, a tymczasem szepcz do samej siebie, e
to bardzo prawdopodobne, i Ali Baba ukry swj skarb w naszym ogrodzie, no, bo niby dlaczego nie?
No, dlaczego nie?
Nadchodzi Selman, wyglda dzi na bardziej wstrznitego ni zwykle. Jest bardzo poruszony, mog
sobie wyobrazi, o co chodzi. Dziadek idzie przygotowa t sam co zwykle kaw po turecku, a Selman
czeka na niego w milczeniu na werandzie, wpatrujc si niestrudzenie w nieokrelony punkt na ziemi. Jak
22

zwykle ma na gowie czepek z rowej weny, on te jest cay rowy ze staroci, gdzieniegdzie
wyrastaj mu rzadkie, siwe kaki, udajce troch brod, a troch wosy. Przychodzi w piamie i wyglda
zupenie jak wesoe, schludne dziecko, ktre wstao z ka. To jest jego poranny rytua, odwiedziny u
dziadka i opowiadanie o swoich snach, ktre s niemal zawsze bardzo niespokojne.
- Szair - mwi, bo nie moe ju duej milcze - usid, daj spokj z kaw. Lepiej posuchaj, co si
stao.
Jego gos brzmi nieco faszywie z powodu ogromnego wzruszenia, ktre odczuwa w tej chwili. Dziadek
wraca do niego, siada obok (le teraz na dwch leakach zrobionych przez wuja, mnie natomiast
intryguje pewna myl: to jest przecie postawa wybitnie buruazyjna, takie wylegiwanie si na
wygodnych leakach, prawda?), przynis wrzc kaw, sypie cukier, i po chwili obaj zaczynaj wolno
popija, a dwiki, ktre wydaje jzyk, podniebienie i le przyklejona, plastikowa szczka, sprawiaj, i
myl sobie: jakie to szczcie, e mamy nie ma w domu (bo ze swoimi starganymi nerwami mogaby
zechcie wyla im na gow wrzc kaw - ona nie znosi nawet, jak jem jabko albo ogrka, nie znosi
wszystkiego, co chrupie i aby trafi do odka, musi by pogryzione w ustach i zmieszane ze lin - takie
jest prawo natury), poniewa takie sprawy, odlege od poezji, naprawd j wykaczaj. Ornela - mwi
do mnie - nie jedz jak serbski ko".
Podobno serbskie konie s wiksze i grubsze od innych, przynajmniej od albaskich, a kiedy jedz,
haasuj, jakby grzmoty przetaczay si po niebie. Ja nigdy nie widziaam ani nie syszaam serbskich
koni, nie pozostaje mi nic innego, jak wyobrazi sobie, jakie dwiki mog wydawa, i dlatego czasami
poykam kawaki le przeute, niemal w caoci, bo taki ordynarny odgos mgby rozdrani mam,
ktra jest bardzo wraliwa, i przeszkodzi jej w lekturze Czerwonego i czarnego Stendhala.
Oddychamy z ulg, mamy nie ma, dziadek i Selman mog przedua w nieskoczono picie kawy i nikt
nie wyleje im jej na gow, tak czy owak, zdaj sobie jednak spraw, e zaczynam na nich patrze oczami
mamy
(poniewa ona z pewnoci wiele wie), i dochodz do wniosku, e zachowuj si jak prawdziwi prostacy,
musz by pozbawieni wszelkiej wraliwoci, aby tak siorba.
Szair - apie oddech Selman - co za wojna, wczoraj, wity Boe! Ile bomb Niemcy zrzucili na
partyzantw - teraz cisza gos - ile tych wstrtnych typw zgino.
Zaciera rce, nagle uszczliwiony. Wzrok mu si oywi i Selman, rozgorczkowany, zwraca si do
dziadka:
Dzi rano, kiedy obudziem si i zobaczyem, jaki spokj panuje w domu, w ogrodzie i na ulicy,
pomylaem: Do diaba, gdzie ukryli czogi i gdzie, w cigu kilku godzin, podziaa si caa ta wojna?"
Chciabym zobaczy j take za dnia, nigdy nie mam dosy. Potem, idc do ciebie, ujrzaem tego drania,
Envera, przywdc dzielnicy, wiesz, y, cholera, wraca do domu ze swoj racj masa. A przecie
widziaem go wczoraj w nocy, dosta jedn kul w nerki, a druga przesza mu przez puca. Cierpia jak
potpieniec, by unurzany we krwi, a dzi rano widz go wesoego jak szczygieka. Zdajesz sobie spraw?
Ale znasz powiedzenie: piorun nie trafia w sracz.
Widz, e dziadek niezbyt si przej wojn midzy partyzantami a Niemcami, ktra rozegraa si
wczorajszej nocy. Prawd mwic, ja te nie syszaam adnych odgosw walki, bombardowania chyba
by mnie obudziy. Spytam dzi wieczr mam, moe ona co wie.
Uczymy si teraz w szkole o Trzech Dniach penych chway, pocztku wspaniaego marzenia ludzkoci,
ktre trwao siedemdziesit dwie godziny, ale pozostawio w jej pamici niezatarty lad. Istniej kraje,
ktre z tak
23

wzniosego marzenia uczyniy tre caej swojej historii Ale nie Francja, jej wystarczyy siedemdziesit
dwie go- I diny. Ksika zilustrowana jest obrazem Delacroix pod tytuem Wolno wiodca lud na
barykady. Na pierwszym planie wida kobiet, wyglda na najodwaniejsz spord rewolucjonistw.
Reprodukcja jest le wydrukowana, pokazuj j dziadkowi.
Dziadku, popatrz! A potem mwicie, e kobiety potrafi tylko gotowa.
Ach, tak - odpowiada - to bardzo znany obraz, obejrzyj go sobie w kolorze, w maej encyklopedii
woskiej. Ale uwaaj, nie zaginaj jak zwykle stron.
Biegn, aby obejrze go w kolorze, bo kolor wszystko zmienia, szukam nazwiska malarza, ale nie... to nie
jest ten sam obraz, a jednak tak, to przecie ona. Nie rozumiem. Tutaj kobieta - odwana kobieta - ma
odsonite piersi! A w moim podrczniku historii - nie.
Ale, dziadku, co to za kiepski art? W moim podrczniku historii ona ma piersi przysonite bia
materi, a w encyklopedii kapitalistycznych Woch jej piersi s na wierzchu. Ktry obraz jest prawdziwy?
Czy przypadkiem Wosi nie chc skompromitowa postaci kobiety, a wraz z ni rwnie rewolucji?
Jak wiecie, prawdziwy by jednak obraz z piersiami na wierzchu, wanie z dwiema wspaniaymi i
rozkwitymi piersiami, pokazywanymi swobodnie na barykadach pord strzelaniny.
Wojna zostaa wygrana: kt mgby strzela do kobiety? Do tego niepokojcego wcielenia niewinnoci i
zmy
sowoci? W moim podrczniku nie mwi si o tym, czy ona i jej towarzysze zwyciyli, ale teraz,
widzc, jak obraz wyglda w rzeczywistoci, jestem pewna, e to jej przypado w udziale zwycistwo.
Zmysowo wiodca lud na barykady, tak powinien by zatytuowany ten obraz - moe rewolucja ma
co wsplnego ze zmysowoci albo moe zwycia dziki zmysowoci? Dlaczego nie? Nagle sprawa
wydaje mi si skomplikowana - zastanwmy si przez chwil, jak to moliwe, aby suknia opada wanie
w taki sposb? I w dodatku na barykadach...
Wolno miaa piersi tak olniewajce (nie wszystkie kobiety maj podobne, czasami wystarczy karmi
dziecko, aby utraciy poezj, mawiaa mama), wolno potrafia uwodzi i zachwyca i nie wygldaa
wcale na tak, co karmi piersi. Dlaczego to nie mczyzna zgubi podkoszulek? Dlaczego to ona
znalaza si w centrum obrazu? Znowu stara piewka o mczynie i kobiecie, nawet w czasie rewolucji?
Jabko Ewy w wersji rewolucyjnej? Co robiy te nagie piersi pord rewolucyjnych zamieszek? Czy
zmysowo suya sprawie rewolucji? A jeli tak, to w jaki sposb? Na koniec: kto wygra bitw
tamtego dnia?
Wieczorem, podczas gdy reszta rodziny je zup fasolow z dodatkiem wieej cebuli z ogrodu, wychodz
na werand i spdzam tam sporo czasu, wpatrujc si w niebo i obserwujc konstelacje. Wielka
Niedwiedzica, Maa Niedwiedzica, Droga Mleczna, Gwiazda Polarna, gwiazdy, gwiazdy i jeszcze raz
gwiazdy, o wita naturo! Potem zamykam oczy i widz pod powiekami wszechwiat bez koca (tak
mi powiedzieli w szkole, e wszechwiat jest nieskoczony i podziurawiony gwiazdami). Co si w mnie
buntuje: nie to niemoliwe, musi by przecie jaki koniec.
Dzie pniej, wstajc z awki w klasie, mwi z przekonaniem do wszystkich, ale zwracam si gwnie
do nauczycielki:
Towarzyszko nauczycielko, czy zdajecie sobie spraw, e wszechwiat nie moe by nieskoczony?
Prosz zamkn oczy. Wyobraacie go sobie jako niemajcy koca, lecz czy go takim widzicie?
Niemoliwe, musi mie jaki koniec, w przeciwnym razie by si zmczy, chocia to wszechwiat.
Ty, Ornelo, masz mtlik w gowie, brak ci ateistycznych przekona. Mona miao uzna, e twoje
insynuacje maj charakter mistyczny, robisz moe aluzje do czyjej obecnoci?
Potem mwi dalej, zwracajc si do klasy:
24

Musicie studiowa do gbi podstawowe dziea Darwina, musicie by uzbrojeni przeciwko

wrogowi. Zamy, e Ornela wyrazi swoje wtpliwoci w obecnoci wroga, a on moe to wykorzysta,
aby skierowa j na z drog, drog religii, ktra, jak wiemy, jest opium dla ludu.
Nie pozostaje mi nic innego, jak si uzbroi, uzbrajam si w bro, ktra wywouje we mnie mnstwo
pyta, nie miem ich jednak zada (pytania mog prowadzi do insynuacji, te za potrafi wykorzysta
wrg), pozostaje mi tylko wierzy, po prostu, e dwa plus dwa rwna si cztery. Wierz w dodatku, e
pan Darwin, z tym swoim tak
powanym wyrazem twarzy, jak gdyby y tysic albo dwa tysice lat temu, musi na pewno co wiedzie,
moe zdy nawet by wiadkiem procesu, ktry sprawi, e limak sta sif skamieniaoci!
W trakcie nauki mona by doj do wniosku, e pierwsz form ycia na Ziemi bya ameba, co
najprymitywniejszego, najprostszego: zaledwie jedna komrka. Potem wszystko si komplikuje: ameba
zaczyna si mnoy i zmienia zalenie od czasu, klimatu, miejsca, a pewnego dnia na Ziemi pojawiaj
si niezliczone gatunki. Dochodzimy w ten sposb do szympansa, od ktrego droga wiedzie prosto do
istoty ludzkiej. Wszystko zaczyna si od zwykej ameby i koczy na tym, e istota ludzka marzy o
idealnych warunkach do swojego rozwoju, najwyszym etapie bycia-w-wiecie; o komunizmie.
Krtko mwic, istota ludzka jest heroicznym gatunkiem, nie sdzicie? Wystarczy sprbowa przeledzi
drog od ameby do komunistycznego marzenia, ktre stuka do naszych drzwi, aby zrozumie jej
wielko.
Wielko istoty ludzkiej przytacza mnie, po prostu nie mog doj do siebie z podziwu.
Widz, e dziadek i Selman skoczyli ju pi kaw i le tak, bez sowa, w promieniach soca. Selman
wyglda na rozczarowanego, dziadek natomiast zdaje si dzi by w niezej formie.
Przekopaam starannie ziemi wok kwitncej pomaraczy, gdzie gniedzi si teraz masa gonych
pszcz, i zamierzam zostawi reszt pracy na jutro.
Aby znale skarb, potrzeba siedmiu dni i siedmiu nocy, trzeba pokona siedem gr i siedem mrz,
przej przez siedem bolesnych prb, lecz tym razem bd cicho, nie spytam, dlaczego wszystkiego ma
by zawsze siedem, bo sidemka to liczba nasycona mistycyzmem (w siedem dni i siedem nocy kto
stworzy podobno cay wiat), a zatem wynika z tego, e liczba siedem nie jest a tak bardzo
dialektyczno-materialistyczna, i pytania, ktre zadam, mog da pocztek insynuacjom, te za nie
pomog naszej komunistycznej sprawie.
OGRD DZIECISTWA
Chodmy si bawi! Dzi bdziemy ze sob walczy. Pojedynek Romea z Tybaltem Kapuletim, obok
Julii picej - -umierajcej. Na szpady, takie, co przenikaj ci na wskro a do serca i nerek. Dugie i
dobrze wyostrzone, byszczce w socu, rwnie w wietle ksiyca, jeli wolisz. Pojedynek na szpady,
ktre wyciga si przy okazji wielkich spraw, takich jak honor i mio.
Musimy znale szpady. Co, co najbardziej przypominaoby te ostre przedmioty, ktre pozbawiaj ci
moliwoci oddychania, s zdolne przenikn przez kruche i zdradliwe ciao istoty ludzkiej i przemieni
je w krtkim czasie w sin mas.
Potrzebne s dwie i musz by podobne, moe nawet ju je znalazymy.
- Tutaj, w amforze* na kocu ogrodu, chod, szybko! Zobacz, co jest w rodku.
Pdz w stron woajcego mnie gosu. Ogrd jest duy, dokadnie taki, jaki powinna mie babcia, aby
wnuki mogy w nim spdza wakacje. Ronie tu peno drzew kaki
i granatowie kwitnie na czerwono. Nie sdz, aby Werona a tak bardzo si rnia.
Nareszcie jestem! Dobiegam.
25

To jest naprawd koniec ogrodu, rzadko tu zagldamy. Trudno si tutaj dosta, dostpu broni krzaki,
pokrzywa parzy rce i goe ydki, powodujc mae czerwonawe opa- rzeliny, ktre na prno drapiemy,
aby mniej swdziao.
Amfora stoi oparta o pie kaki. Zasania j trawa rosnca wok.
Co tu robi ta amfora? W ksikach Juliusza Verne'a amfory znajdowao si na dnie morza...
Usuwamy mech pokrywajcy wsk szyjk amfory, ktra rozszerza si bez umiaru ku doowi jak brzuch
naszego piekarza. Kuzynka wyjmuje z niej biae przedmioty, gadkie i dugie. Wybieramy najdusze, im
s dusze, tym bardziej przypominaj szpady - i tym bardziej udany bdzie pojedynek. S jeszcze inne,
podobne, ale krtsze, niekiedy zniszczone i pokruszone. Jeszcze gbiej w brzuchu amfory byszczy blado
co biaego i okrgego, z dziwnymi ciemnymi otworami, ale nas to nie interesuje.
Bierzemy dwie najdusze. Nasze szpady rozszerzaj si troch na kocach, zaokrglaj, tworzc dwie
mae gwki. W poowie swej dugoci przedmioty s szczuplejsze, zupenie jak kobieca talia. Wydaj si
bardzo mocne. W niektrych miejscach s chropowate jak kreda, ktr nauczycielka pisze na tablicy. W
innych gadkie, w delikatnym kolorze, ktry waha si midzy bladym bkitem masy perowej a
spowia t ochr.
Gotowe do zabawy! Krzyujemy miao szpady za nieistniejc Juli, ktrej i tak zamierzamy broni.
Drobne
kawaki, podobne do zeschnitych patkw, odpadaj od naszych szpad, ktrymi walczymy z zapaem.
Upalne popoudnie i nasze wysiki sprawiaj, e pot perli si nam na czoach. O, Boe, c za mka
chcie sobie na co zasuy!
Babcia nas woa, pora odpocz. Nie mamy ochoty na drzemk, jestemy pochonite zabaw, sen
zupenie nas nie interesuje. Ale nasza babcia jest uparta i nie poddaje si. Jej gos podnosi si o dwie
oktawy i woa nas ponownie, Wszystko na nic, nie chcemy i ju, udajemy, e nie syszymy.
W dodatku teraz to kwestia ycia i mierci,moe si bowiem zdarzy, e kuzynka mnie pokona.
Po jakim czasie zauwaamy, e ta uparciucha zmierza w nasz stron. Na jej fartuchu wida soneczne
plamy i im bardziej si do nas zblia, tym wawiej tacz plamy, poruszaj si po jej ciele.
= - Ale, babciu, prosimy, zostaw nas w spokoju, co to znowu za przymus spania! Pozwl nam
przynajmniej skoczy pojedynek!
Zatrzymuje si przed nami, jak gdyby nie wierzya wasnym oczom. Tak, babciu, to my, ja i Bibi, my we
wasnych osobach.
Blednie nagle i krople potu spywaj jej po skroniach.
- Co wy wyprawiacie, co macie w rkach? Mj Boe! Gdzie je znalazycie, wstrtne dziewuchy? Co to
znowu za zabawa! Kto wam pozwoli zaglda do rodka?!
Zrobiymy co zego, ja i Bibi. Obracaam jeszcze w doniach przedmiot-szpad, nie pojmujc, co moe
by w tym zego.
Wyrwaa nam szpady z rk i woya z powrotem do amfory, przykrywajc j starannie kawakami mchu,
po czym dodaa:
- Nie chc was tu wicej widzie, nigdy wicej, zrozumiaycie? Wstrtne dziewuchy, jestecie wstrtne
dziewuchy.
Mwia to wszystko przygnbiona, nie byo jednak gniewu w jej sowach, przeciwnie, jej gos zaama si
nagle i przycich.
Bez sowa wrciymy z ni do domu. Po cichutku we- szymy do sypialni. Prbowaymy, ja i Bibi,
dociec w rozmow tajemniczych przyczyn, ktre wstrzsny babci, ale nic z tego... C, nie naleao
26

bawi si w szekspirowskie tragedie, przynosz nieszczcie. Nie przypadkiem s tragediami!

Znalazymy wytumaczenie, teraz chodmy zobaczy, co robi babcia!
Przez dziurk od klucza, zagldajc po kolei, zobaczyymy, e babcia co do siebie szepcze i wyciera
zy, ktre spywaj jej po obu stronach okularw. To jasne, bya zaamana. Ale przecie i nam historia
Romea i Julii wycisna z oczu gorzkie zy.
Wieczorem odbya si rodzinna narada. My nie miaymy prawa w niej uczestniczy. Wszystko dziao si
w wielkiej tajemnicy: szeptali midzy sob, troch pakali, a potem zawoali nas do stou. Smutna kolacja
i ponure twarze.
Nazajutrz soce zawiecio znowu, dodajc wszystkim troch otuchy. Mimo woli nogi zaprowadziy nas
same do
amfory: chciaymy przyjrze si lepiej i poszuka jeszcze gbiej w glinianym naczyniu, moe okrgy
przedmiot z dziwnymi otworami dostarczy nam nowych wyjanie. Szyjka amfory bya odsonita, mech
lea rozrzucony po ziemi, a biaych, chropowatych przedmiotw nie byo.
Tajemnica ciya nad dniem naszego pojedynku jeszcze przez cae lata. Kiedy ju dorosymy,
dowiedziaymy si, e przedmiotem naszej zabawy byy piszczele wuja, ktrego nigdy nie miaymy
pozna, bo Matka-Partia rozstrzelaa go, kiedy mia siedemnacie lat (sam zadecydo-wa o swoim losie,
prbujc uciec z Albanii. Zakocha si wjugosowiance, ktra ya po drugiej stronie granicy, oddzielona
ju drutem kolczastym i uzbrojonymi po zby onierzami - jake to, biedaczek nie wiedzia, e nie
wolno opuszcza raju?).
Rozstrzelani polityczni nie mieli prawa do pochwku. Musieli gni w ziemi, pod goym niebem, aby
stanowi ostrzeenie dla innych.
Dziesi dni po egzekucji nasz kuzyn wykrad ciao chopca. Rozpozna je po ubraniu, bo reszta bya ju
nie do rozpoznania, w stanie daleko posunitego rozkadu.
Zanis je do babci, ktra, nie wiedzc, co z nim zrobi (poniewa w naszym kraju nawet ciany maj
oczy i uszy\ woya je jako do amfory, na kocu ogrodu. Cay czas opakiwaa zmarego syna,
rozstrzelanego i niepochowane- go w ogrodzie-Weronie penym kaki i granatowcw, opakiwaa go
kadego dnia, kiedy zmywaa naczynia, praa bielizn, przygotowywaa jedzenie.
W latach osiemdziesitych ywot babci i jej zy dobiegy koca. Chcc uszanowa jej wol, pooylimy
wreszcie koci wuja w maej plastikowej torebce obok jej ciaa niczym wiatyk. Znowu potajemnie. Potem
zostawilimy ich oboje w spokoju, matk i syna, aby zapomnieli o Matce-Partii.
Z pewnoci wieczno nie bdzie na to zbyt duga.
DERWISZ OD CUDW
Czy nosilicie kiedy za mae ubrania? O dwa, trzy rozmiary? Czy zauwaylicie, e kiedy spdza si
cae godziny w ubraniach uciskajcych ciao, jak skra kiebas, ogarnia nas dziwna ochota na sen, ale
sen, ktry nie nadchodzi. Na sen, ktry si nie zdarza.
Mj mundur wojskowy jest za ciasny. Z powodu wysokiego wzrostu nie mieszcz si w normie, ktr
ustalono, aby zakry ciaa albaskich nastolatek.
Na wojnie nigdy nie wiadomo, co ci si moe przytrafi, usyszaam w odpowiedzi, a zatem ciasny
mundur i za due buty to doprawdy gupstwo w porwnaniu z wojn. W dodatku nie ma innej
moliwoci, bo mundurw brakuje, zapasy si wyczerpay.
Poddaj si, id w stron namiotu dziewczyn, nie potrafi zaczerpn gboko powietrza z powodu bluzy
opinajcej mi piersi, powcz nogami w za duych i za szerokich butach, z ktrych wystaje gwd
wbijajcy mi si od kilku dni wci w t sam rank. Podoyam pod stop
27

kawaek papieru, aby gwd nie zapuszcza si w tunel ze wieego misa, ale gwd wie, e jest
czci wojskowych butw, i wychyla gwk nawet przez tektur.
Docieram do namiotu, ktry pka od dziewczyn, schncych ubra, karabinw opartych o ka, kromek
chleba poniewierajcych si na ziemi, pitrowych prycz (w sumie trzydzieci sze, pomnoone przez
dwa, w rodku jest nas siedemdziesit dwie, siedemdziesit dwie ywe dusze), tusty szczur przebiega
nam pod nogami, krzyki wypeniaj namiot, piosenki, ktnie, zawoania, bdzie tak a do trzeciej w
nocy.
Szczciary potrafi spa w caym tym zgieku, ja rwnie musz zrobi wszystko, co w mojej mocy, aby
zasn, poniewa wojskowa pobudka o nas nie zapomina, o wp do szstej trbka zagra i bdziemy
musiay wstawa: poranna gimnastyka, mycie podogi, sanie ek, niadanie, herbata (do herbaty dodaj
podobno bromu, abymy miay mniejsz chtk na mczyzn) i zaraz potem wyruszamy na wiczenia
wojskowe.
le si czuj w tak duej grupie, dyscyplin znosz jeszcze gorzej, podobnie jak nie mog znie tego
buta, ktry kaleczy mi praw stop.
Ju od piciu nocy wysuchuj krzykw dziewczyn, ich recytacji, piosenek (wiele z nich studiuje
aktorstwo i piew), dwiku trbki o wp do szstej rano. Sen zapomnia o moim yciu.
Wal ze wszystkich si w drzwi izby chorych, a nie czuj palcw.
- Zwariuj, rozumiecie, zaraz zwariuj! -1 w tym miejscu, z moich puc, wyczerpanych brakiem snu,
iloci
I wypitych herbat, maskami gazowymi, w ktrych si dusz, mundurem, ktry mnie cinie, wanie w
tym miejscu, ku krtatu wielkiemu zdumieniu, osabione ciao zdoao wyda z siebie taki krzyk, e
doktor, chocia wojskowy, przerazi si.
Chc spa - krzyczaam dalej - chc spa! - I nagle zdjam prawy bucior i rzuciam nim przed
siebie, nie zwaajc, w co trafi, potem odwrciam si w stron lekarza: - Widzicie, towarzyszu,
widzicie, prawda?
Rana zainfekowaa si i spucha, wok czerwonego rodka powstaa biao-tawa otoczka. Chwyciam
lekarza za fartuch i powiedziaam cicho, niemal szeptem w stron jego zaspanego oka:
Towarzyszu, ja ju nie mog duej, wariuj, czuj, e wariuj.
Dziwne pragnienie szeptao mi: Ina, jeli nic dla ciebie nie zrobi, jeli nie przetrzyma ci tutaj przez noc
albo dwie, aby moga si wyspa, jeli on tego nie zrobi, Ina, ugry go w ucho, wydub mu to tuste
oko".
Na swoje szczcie, wpuci mnie. W izbie chorych stay dwa ka (nie pitrowe, na ktrych baam si
trzsienia ziemi za kadym razem, kiedy dziewczyna leca nade mn przewracaa si na drugi bok,
wprawiajc w ruch ko i jego wszystkie pozrywane i zniszczone spryny), wity Boe, nie, normalne
ko, puste ciany, okna z elaznymi kratami, zapach alkoholu i to wszystko. Zaczekaam na lekarza,
ktry przyszed natychmiast; w jednej rce trzyma szklank wody, w drugiej turkusowoniebiesk pastylk.
Poknam j, nie pytajc, co to takiego.
Pustka.
Obudziam si w izbie chorych po siedemnastu godzinach snu bez snw. liirkusowoniebieska pastylka
nazywa si chloropromazyna.
Dzisiaj jest kolej na wiczenia strzelania. Osiem nabojw na gow. Odlego od celu sto pidziesit
metrw. Karabiny s chiskie, podobno z czasw i wojny wiatowej, nie wiem, czy to prawda.
Jestemy wszystkie w okopie. Musimy wej do bunkra, kada do swojego.
28

Trzeba nauczy si broni ojczyzny i to w dodatku naszej, ktrej zazdroci nam cay wiat z powodu
naszego imponujcego marszu ku komunizmowi", mwi nasz towarzysz Sternik, Enver Hoda.
Amerykascy imperialici, rosyjscy szowinici, wielcy kapitalici francuscy i woscy gotowi s
wyldowa w naszym kraju, aby zniszczy ten przykad rwnoci na ziemi, przykad spoeczestwa
nieznajcego ju walki klas, wewntrznych antagonizmw, najbardziej rozwinitego spoeczestwa, jakie
kiedykolwiek znaa ludzko
Strzelanie jeszcze si nie zaczo, wic ja z przyjacikami, szczeglnie z Ori, marz o przybyciu
amerykaskiego imperialisty albo francuskiego anarchisty.
Na pewno bdzie pikny, wolisz Wocha czy Francuza?
Ja wol Wocha, bo jestem zakochana w Luciu Bat- tistim i Minie. Jej pozostaje Francuz, co zreszt j
uszczliwia.
Na pewno bdzie mia niebieskie oczy - mwi.
Na pewno - przytakuj.
Obie wyobraaymy sobie patetyczny i teatralny gest, ktrym odrzucimy karabin i powiemy naszemu
onierzowi odpowiednio: Ti amo" i Je t'aimen.
Wchodzimy do bunkra. Smrd gwna unosi si w ma- ym pomieszczeniu z betonu, widz, e gwno
pokrywa dosownie cae klepisko, i nagle ogarnia mnie wielka ciekawo, zastanawiam si, komu moe
sprawia przyjemno wyprnianie si w takim miejscu.
Okienko bunkra zakrywaj gazie rozmaitych krzakw, staj na swoim miejscu, czekam na rozkaz:
Ognia!
Ogie i co za ogie, mj Boe: karabin po strzale cofa si i uderza mnie w rami z tak si, e
upuszczam go na ziemi. Sysz huk wybuchu, huk apokalipsy. Wychodz zrozpaczona i woam do
dowdcy:
Ogucham, jestem gucha! - oskot apokalipsy bombarduje mi bbenki.
Wracaj, gupia, to rozkaz. Wok strzelaj, na swoje miejsce!
Wykonuj polecenie i wracam: a zatem sysz! Usyszaam rozkaz! Huk rozchodzi si jednak jeszcze
falami w mojej gowie. Potem dowiedziaam si, e ten huk-apokalipsa to w bunkrze rzecz normalna.
Milcz, zadowolona, e moje uszy jeszcze funkcjoRezultat/Tna Ramaff omiu nabojw wystrzelia jeden. Nie zabia adnego wroga ojczyzny.
Nie martw si, Ina Rama. Odrobisz straty!
Dzisiaj wiczenia odbywaj si w pobliu rzeki. W okolicy nic, tylko wyschnita ziemia, a caa
rolinno ma
barw rdzy. Woda jest lodowata i siga nam do poowy ud. Pocztkowo, z powodu chodu,
podskakujemy, potem miejemy si, jakby nas askotao, i czujemy si troch dziwnie, maszerujc w
wodzie. Buty wa nagle trzy razy tyle. Nauczyciel-dowdca, niemal pidziesicioletni towarzysz, z
trudem dzi za nami nada.
Nie wiem, ktra z dziewczyn wpada na pomys, abymy zdezerteroway (tylko dzi, no, ju, tylko dzi),
wszystkie si jednak zgodziymy. Chocia raz okazaymy si jednomylne.
Nadal przechodzimy szybko przez rzek, a Kasem, dowdca, wrzeszczy:
- Cofn si, cofn, mwi do was! Nie wydaem rozkazu, aby i naprzd!
Woda siga nam do ppka. Chichoczc, wychodzimy na drugi brzeg i chowamy si.
Widzimy zrozpaczonego Kasema, ktry zawraca, przysiga, e zapacimy mu za to.

29

Minwszy pole kukurydzy, nogi prowadz nas same na cmentarz. Chodzimy tu i tam, odczytujemy
nazwiska. Groby s zaniedbane, niektre zniszczone, inne poronite traw i nie mona nawet przeczyta,
kto w nich ley.
Przed jednym z grobw poronitych traw sysz nagle w uszach sowa, ktre powtarza od czasu do
czasu mama:
- Nie chc, aby kiedykolwiek przychodzia na mj grb, rozumiesz? Bo potem bdziesz za mn tskni,
bd spokojna! (Bd spokojna" brzmi jak powana groba). Niech poronie go zielsko, to jest
testament, ktry ci zostawiam!
I w tym momencie zaczyna zawsze szlocha. Pacze nad wasn mierci, dniem, w ktrym ja,
niewdziczna crka,
pozwol, aby jej grb pors traw. Troch si dziwi, bo wydaje mi si niemal (na podstawie tonu, jakim
to mwi), e umrze tylko ona. Odparowuj wic:
Mamo, nie wzruszaj si tak swoj mierci. Przecie nie tylko ty umrzesz.
Ach, ty, wychowaam mij na wasnej piersi... Znasz bajk o wieniaku, ktry zim trzyma mij
na piersi, bo chcia j uratowa. Kiedy jednak tylko nadeszo lato i mija ju go nie potrzebowaa, otrua
go swoim jadem, uksiwszy wanie w pier, ktra dawaa jej ciepo.
Oczywicie znaam t histori. Babcia piewaa j mamie, a ona przekazaa j mnie.
Oto stoj przed grobem porosym traw, wstrtnym zielskiem, ktre wyrasta wtedy, kiedy ju naprawd o
tobie zapomniano.
A wic to wanie oznacza by zapomnianym po mierci; ziele rosnca na twoim trupie. Towarzyszy
nam dzi soce i nie widz adnej tragedii w fakcie, e opuszcz nas po mierci. Niektre groby maj
tablice z szaro-czarnego marmuru, na innych stoj plastikowe kwiaty (krewni usprawiedliwiaj si w
takim wypadku, e plastikowe kwiaty pozwalaj utrzyma wikszy porzdek, i to przez wiele lat), na
pytach umieszczono wzruszajce sowa i fotografie wypowiae od soca i deszczu.
Wchodzc na cmentarz, widzimy, e kilka krokw dzieli nas od grobu caego w kwiatach i wieczkach.
Niektre wieczki jeszcze si pal. Straniczka cmentarza, moda wiejska dziewczyna, sprzta ziemi
wok. Zbliam si do grobu i widz, e z fotografii spoglda na mnie mczyzna w turbanie, umiecha
si spokojnie, a zarazem tajemniczo. Umiech mczyzny zdaje si skrywa wielkie sekrety.
Kciki wskich warg unosz si niezauwaalnie i sprawiaj, e zaczyna mnie ciska w odku.
Mam wraenie, e mwi: Bd spokojna, pewnego dnia twoje miejsce bdzie wanie tutaj", i umiecha
si bez koca.
Kto to jest? - spytaam straniczk, ktra sprzta tylko wok tego jednego grobu.
Nigdy nie syszaa o derwiszu od cudw? - odpara, unoszc rude brwi.
Nie - odpowiedziaam. - To on?
Wanie on, synny derwisz. Umar dawno temu, ale po mierci nadal czyni cuda, widzisz, ile ludzi
go odwiedza?
I mwia dalej szeptem:
Jeli go o co poprosisz, bd pewna, e twoje yczenie si speni.
Grb by starannie umyty, nie byo ladu zielska: wszdzie wiee kwiaty, liciki. Zrozumiaam, e ludzie
przychodz do ciebie po mierci tylko wtedy, gdy moesz si im jeszcze na co przyda.
Widzisz te dwa groby obok? - mwia dalej straniczka. - Oni te byli derwiszami, ale nie potrafili,
tak jak derwisz od cudw, przemienia ycze w rzeczywisto.
Istotnie, widz, e rwnie na obu pozostaych grobach s zdjcia dwch mczyzn w turbanach. Ich
umiech wydaje si jednak mniej mistyczny ni umiech derwisza od cudw.
30

Ludzie przychodz tu ukradkiem, wiesz przecie, e nie wolno. Czasami wyglda to jak prawdziwa
pielgrzymka, niektrzy wrcz powiadaj, e grb zostanie przeniesiony
Me indziej i tym razem pozostanie bezimienny, aby ludzie przestali wreszcie przychodzi. I po krtkiej
przerwie dodaje:
Wiesz, e to zabronione, prawda? Odpowiadam tak", pochylajc gow.
W jaki sposb mona go o co poprosi? - pytam j.
To proste - odpowiada. - Masz pocaowa jego grb trzy razy, ale po kadym pocaunku musisz
oprze na chwil czoo o grb i wyrazi w duszy yczenie.
O, Boe, pocaowa grb, nie mam tyle odwagi. Tymczasem derwisz patrzy nadal, nie spuszczajc ze
mnie wzroku, z wci tym samym tajemniczym umiechem, jak gdyby chcia powiedzie: Co, nie
moesz, co... Serce ci wali, co?".
Moje przyjaciki okazuj si odwaniejsze ode mnie, widz Anil, jak pochyla si i cauje grb, a potem
opiera o niego czoo.
Straniczka jest bardzo zadowolona, zupenie jak gdyby grb by jej dzieem. Duma zabarwia jej policzki
na czerwono.
Dhurata pochyla si, szepcze co bezgonie, potem cauje grb, opiera czoo, znowu cauje grb i opiera
czoo, cauje grb i opiera czoo... Trzy razy.
- Zrb to - namawia mnie straniczka. - W dniu, w ktrym moe zapragniesz to zrobi, nie znajdziesz ju
grobu, I mwiam ci, e chc go przenie, prawda?
Podchodz coraz bliej, widz trzy groby derwiszy, jeden w kwiatach, dwa opuszczone, zastanawiam si,
co dwaj pozostali myl o swoim przyjacielu, ktrego pokrywaj kwiaty i pocaunki.
Odwagi, Ina, mwi do siebie, masz przecie tylko jedno wielkie marzenie, czy nie? Wielkie marzenie,
o ktrym wiesz, e nie da si go speni. Czy malarstwo nie jest caym twoim yciem? Skoro jednak tata
siedzi w wizieniu, nie masz prawa do sztuki - sztuka jest propagand. adnej moliwoci studiowania
malarstwa, ale jeli pocaujesz derwisza, to moe...
Przytykam wargi do marmuru grobowca, opieram o niego czoo, cauj jeszcze raz i jeszcze, powtarzam
w myli yczenie, drc z oczekiwania, a w rodku umieram ze strachu i niepewnoci. Wydaje mi si, e
mam serce w odku. Pocaowaam grb. Uff, koniec.
Zobaczymy, czy derwisz zmieni bieg mojego ycia, los, ktry zdyo mi ju wyznaczy pastwo.
Nad namiotami zapada zmrok. Jutro spotka nas surowa kara...
Przewracam si w ku. Podobnie przyjacika nade mn. Te ka powoduj nieustanne trzsienia
ziemi. Unosz stopy, opieram o spryny jej ka i ogarnita nag chci zabawy, podrzucam moj
przyjacik, raz, dwa, trzy...
Daj mi spa - sysz jej ochrypy gos - jestem strasznie zmczona i w dodatku trzs si z zimna,
jeszcze si nie rozgrzaam. Cay dzie z przemoczonymi nogami i w butach penych wody.
Tak - odpowiadam - to prawda, ale moe od dzi twoje marzenia zaczn si spenia.
Kto wie! Czemu nie, nie prosiam zreszt o wiele.
Cisza.
Widz umiech derwisza, nie wiem, dlaczego budzi we mnie taki niepokj. Ten poczciwy czowiek na
subie u Boga, czynicy tyle cudw, nie daje mi spa. Naprawd zaczyna ogarnia mnie strach. Nic nie
moe uwolni mnie od umiechu derwisza. Na prno prbuj odwraca gow, zamyka oczy, myle 0
czym innym; jest tutaj i umiecha si do mnie, on to dopiero zna tajemnice mierci.
Chc porozmawia z Dhurat, usysze jaki ludzki gos i spyta, czy poera j ta sama co mnie trwoga.
pi gbokim snem.
31

Jestem skazana na przebywanie w ciemnoci, w towarzystwie tego umiechu. Przeladuje mnie rwnie
obraz grobu poronitego zielskiem, zapomnianego grobu.
Obracam si na drug stron. Potrzebuj odrobiny wiata. Drobnych, sabych promieni, ktre wpadaj
noc przez okno.
Jeli znajd taki promie, odetchn, jeli nie, udusz
si.
Znalazam drobny, naprawd drobny i saby, w kolorze srebrnym, tu koo moich oczu.
Oddycham.
Kocham ju to ciepe wiato, ktre daje mi nadziej i ochron przed groz dzisiejszej nocy. Wycigam
rk, aby si przekona, co tak byszczy. Dotykam zimnego przedmiotu z metalu, w ksztacie rury. Przez
chwil nie mog si zorientowa co to, rka zsuwa si i nagle dotykam drewna.
To jest karabin.
CZERWONA KREW NA BIAYM NIEGU
Nurija mieszka z mem i dzieckiem w pokoiku, ktry teciowie zostawili synowi, kiedy si oeni.
Lubi wpina sobie we wosy mnstwo spinek i nosi je na gowie niczym gniazdo, a jej sukienki
olniewaj mocnymi kolorami wielkich kwiatw. Zamiast brwi biegn ku skroniom dwie czarne kreski
zrobione owkiem i, jeli dobrze pamitam, kocz si u nasady wosw albo cign si jeszcze dalej i w
nich gin. Nad warg, zawsze pomalowan jaskrawoczerwon szmink, sztuczny pieprzyk majcy doda
nieco atrakcyjnoci tej modej kobiecie, ktra zblia si do trzydziestki, a moe ju nawet odrobin j
przekroczya.
Jak zwykle w przypadku par maeskich w Albanii dziecko przyszo na wiat od razu, jeszcze zanim
min rok od lubu, kto si ociga, ten naraa si na zoliwe plotki i dociekania, ktre z maonkw jest
bezpodne.
Nurija nie dostarczya poywki do tego rodzaju plotek.
Oboje byli jeszcze modzi, ich jedyny pokj pachnia lakierem do wosw. Nie zdyy jeszcze
wywietrze perfumy, ktre kto podarowa im z okazji lubu. Perfumy z prze
mytu: kierowcy ciarwek nalecych do firm import, -eksport kupowali je na ulicznych straganach i
sprzedawali w Albanii za wysok cen.
Zapach jest bardzo mocny, bl gowy murowany, ja mam jednak wystarczajcy powd, aby to wszystko
znosi, moim zdaniem - warto.
Wargi jej ma s na og wilgotne, chocia nigdy nie widziaam, aby je oblizywa (to jedna z wielu
tajemnic zwizanych z yciem), jego wosy ukadaj si we fryzur sprawiajc, e gowa przypomina
kapust; kapust w ko- lorze fioletowoczarnym. Spoglda na mnie w milczeniu, moje wizyty budz w
nim podejrzliwo, potem, wci nic nie mwic, znika w swoim pokoiku, gdzie ju z pewnoci czeka
na niego Nurija. W tym spokojnym znikaniu w maeskiej sypialni wyczu mona szczcie ma, ktry
nie znudzi si jeszcze ciaem swojej ony, kiedy wic przekrca klucz w drzwiach, jego zadowolenie
osiga szczyt i unosi si wszdzie, tak e w wskim korytarzu, gdzie zwykle czekam na Nurij, zapach
szczcia mczyzny miesza si z zapachem czarnorynkowych perfum. Usiuj rozdzieli te dwie rne
substancje, w czasie gdy czekam na Nurij, ktra, zwaywszy na mj mody wiek, kae mi wyczekiwa
caymi godzinami... Ja mam jednak wystarczajcy powd, aby znosi te mki, moim zdaniem - warto.
Synek jest drobny i chudy, ma smutne oczy i wilgotne wargi, tak jak ojciec. Urodzi si z twarz biedaka.
Wida, e bdzie wykonywa podrzdne prace, ycie wiele mu nie ofiaruje, bdzie mia co najwyej dwie
kobiety, bdzie sobie jako radzi w ramach swoich skromnych moliwoci.
32

Z jego maego ciaka emanuje wielka ulego wobec losu i to moje wraenie przekada si na dojmujc
melancholi,
przyprawiajc mnie o bl odka. Kiedy na niego patrz, | ogarnia mnie pragnienie, aby co dla niego
zrobi, da mu co, wyszepta do ucha.
Robiam to na swj sposb, na tyle, na ile mogam: mwiam do niego, przynosiam mu sodycze,
zabawki; odmawia, nie chcia niczego przyj. Patrzy na mnie nieufnie, tak jak jego ojciec, a ja
poczuam, e musz rzeczywicie przesta; troska, ktr mu okazuj, zaczyna budzi podejrzenia.
Ja mam jednak wystarczajcy powd, by znosi melancholi, o ktr przyprawia mnie to wszystko, moim
zdaniem - warto.
Nurija jest nauczycielk w szkole podstawowej, w miasteczku, ktre nie moe lee zbyt daleko od
Tirany. Podruje codziennie w t i z powrotem pocigiem bez drzwi i okien, ktry na szczcie dowozi
j niedaleko szkoy. Szkoa ma pewien skarb, ktry zachowa si tam przypadkiem, i Nurija mi go
przywozi. Jej nie interesuj tego rodzaju skarby. Codziennie daje mi odrobin wielkiego marzenia, o
ktrym sdz, e jest nieskoczone, albo przynajmniej mam tak nadziej. Dawkuje mi je
kroplomierzem, bo chce mi je sprzeda za wysok cen.
Przywiozam ci dzisiaj to, co chciaa - powiadamia mnie - dokadnie to, co chciaa.
Ronie mi gorczka, poc si rce, ciska mnie w odku.
Poka mi, tylko na chwil, pozwl dotkn, tylko musn... Prosz...
- Zawarymy przecie umow: tak postanowiymy, prawda? Dam ci w zamian za to, co wiesz.
Pokazuje mi troch mojego marzenia, tak, to jest to czego pragn, a stron jest tyle, e wystarczyoby mi
przy. najmniej na miesic, gdybym za powracaa do nich wielo- krotnie, nawet na duej.
Cena znajduje si w szafie mamy, zamknita na klucz. Ta cena ma ksztat zotych kolczykw, rozmaitych
piercionkw, bransoletek, naszyjnikw, wszystkiego, co tylko ma jak warto. Wikszo z tych
przedmiotw babcia podarowaa mamie, inne mama dostaa z okazji lubu z tat. W kadym razie
klejnoty le tam, zamknite na klucz, nikt ich nie nosi, dlaczego wic nie zamieni ich na co bardziej
niezbdnego, co, przynajmniej dla mnie, przedstawia najwysz warto?
Mama niczego nie zauwaa, jest w tamtym czasie bardzo zajta wasn urod. Zanosz wic wszystko
Nurii. W zamian, och, mj Boe, w zamian dostan marzenia, bd miaa marzenia, ktrym oddam si
bez reszty.
Przed pjciem do szkoy korzystam z okazji, aby zajrze do Nurii i zapaci moj cen. Mama patrzy
niechtnym okiem na nasz przyja.
- Co ty tam robisz, u tych biedakw? - mwi. - Boe, jaka jeste podobna do swojej babki, ktra wci
musi przebywa wrd ludzi - dodaje pogardliwie (bo ona, moja matka, kocha samotno, ktra jest
czym bardzo szlachetnym). - Geny nigdy si nie myl - cignie dalej - zamiast moich dwudziestu trzech
chromosomw, wzia wszystkie czterdzieci sze od ojca.
Po wizycie u Nurii id do szkoy, gdzie niekiedy czytaj nam bajki. Bardzo lubi bajki, ale jest pewien
problem: wszystkie bajki w moim kraju s pene partyzantw, ktrzy, kiedy zostan zapani przez
nazistw, zjadaj list od Partii (odezw, ktr maj rozpowszechni), aby nie dosta si on w rce wroga.
Gdy partyzant poknie ju cay list, znosi tortury, nie wyjawia jednak, gdzie ukrywaj si jego
towarzysze, przyjaciele od wsplnych ideaw, i umiera, a biay nieg barwi si na czerwono jego krwi.
Wrg Niemiec Wysuchuje ostatniego yczenia, ktre wypowiadaj wargi albaskiego partyzanta na
chwil przed mierci: Niech yje Albania, niech yje Partia komunistyczna, precz z nie-mieckimi
nazistami!". Nie umrze przed wypowiedzeniem tych sw. Niemiecki onierz jest wstrznity; bdzie
mia si nad czym zastanawia w obliczu tak wielkiej odwagi i mioci ojczyzny.
33

Kiedy bajki opowiadaj o zwierztach, lew jest partyzantem, wilk i szakal woskim faszyst i niemieckim
nazist, a bajka koczy si zawsze tak samo: lew poera wilka albo szakala.
Dowiedziaam si rwnie, e Morze Joskie (znacie Morze Joskie, niebieskie i przezroczyste, nad
ktrym ley Albania, Grecja i cz poudniowych Woch?), e to cudowne, krystaliczne morze nazywa
si Joskie od albaskiego partyzanta imieniem Jon, ktry pewnego dnia zgin za ojczyzn, wasn
krwi barwic na ciemnoczerwono gbokie wody. Zastanawiam si, jak mogo nazywa si to morze
przedtem, zanim Jon zabarwi je swoj czerwon krwi.
Wyglda na to, e morze nie miao nazwy a do dnia, w ktrym ochrzci je albaski partyzant Ciekawa
jestem
rwnie, co sdz o tym Wosi i Grecy, ktrzy musz nazywa swoje morze imieniem albaskiego
partyzanta. Oni pewnie te maj partyzantw... Lecz prawdopodobnie ich partyzanci nie zginli nigdy w
tym morzu.
Widz, e Nurija ma na serdecznym palcu gruby piercie z byszczcego zota. Bardzo zadowolona,
oznajmia mi, e kazaa go przerobi z jednego z tych piercionkw, ktre jej daam.
Poniewa by dla mnie za duy - mwi - musiaam go zmniejszy, aby mc nosi go na palcu.
Cudownie! Mam teraz piercionek grubszy i bardziej okazay!
Nowy sweterek w biae i czarne romby, ktry robi wanie na drutach, powstaje z weny wykradzionej
przez mnie z domu. Nurija chyba jest ze mnie zadowolona, domaga si jednak wicej:
Rozejrzyj si rwnie u ciotek i u babki, musz mie jakie byskotki.
Obiecuj, a ona wkada mi w rce, w moje rce, najwspanialsz rzecz, jaka moe istnie na tym wiecie:
sto bajek braci Grimm. Tego rodzaju ksiek nie znajdzie si ju w Albanii - bajki, w ktrych wystpuj
ksiniczki i czarodziejskie rdki, nie sprzyjaj dojrzewaniu, ale zakazany owoc moe by niekiedy
taki sodki!
Bior ksik, a ksika bierze mnie, jestem szczliwa.
Mama dowiedziaa si, e ukradam jej biuteri. Przysza po mnie do szkoy i zacigna do domu,
szarpic za ubranie i bijc po twarzy, ktra palia mnie, jakby miaa temperatur trzech tysicy stopni.
Przez cae dnie
poddawana byam przesuchaniom, najpierw przez ni, 0tem przez dziadka.
Musiaam dokadnie opowiedzie, co podarowaam Nurii.
Masz tu papier i owek, spisz wszystko, syszysz, wszystko.
Wynotowaam szczegowo wszystko, co jej daam.
Na tym jednak moje cierpienia si nie skoczyy. Kadego wieczoru dziadek wraca do tematu:
No wic, co jej jeszcze daa? Zastanw si, przypomnij sobie... Przypomnij sobie, zastanw si. To
na pewno nie wszystko, brakuje jeszcze innych rzeczy...
Pozostao mi tylko wymyli fikcyjne dary. Jak miaam ich przekona, e lista jest kompletna i e nic ju
nie mona do niej doda?
Nie da si ju odzyska weny, a to bya dobra jagnica wena - wzdycha mama. - Zrobia z niej
sweterek, czc j z inn. A piercionek, co za wstyd, przetopia go, dodajc miedzi, aby by grubszy.
Podchodzi do mnie i nie mam adnych wtpliwoci, co si zaraz stanie, kolejny policzek rozpala mi twarz
i olepia. Moje oczy widz jedynie czarne niebo i przemierzajce je komety.
Ksika pozostaje moj wasnoci.
W szkole nadesza pora szczepie. Trzy dni po szczepionce trawi mnie gorczka i swdzi cae ciao.
Pokrywam si czerwonymi plamami, ktre nieustannie drapi. W rodku nocy mwi do mamy:
Umieram, mamo, umieram.
34

Lekarz nawet mnie nie dotyka.

- To jest trd - mwi, wychodzc w popiechu.
Le w ku, wci ponc, a tymczasem swdzenie pomau ustpuje. Badania wykazuj ostr taczk;
wtroba zrobia si dua jak pika, a biaka oczu zaciy si. taczka dostaa si do moich y wraz ze
szczepionk.
Kiedy zamknli mnie w szpitalu, miaam przy sobie ksik. Trafiam na oddzia chorb zakanych,
minimum trzy tygodnie izolacji.
Zajadaam si pulpetami w sosie, dowodem troski ze strony babci, obsypywana matczynymi
pocaunkami, a wieczorem czytaam wci na nowo braci Grimm.
Ksika cay czas spaa ze mn, pod poduszk. Pewnego ranka, po przebudzeniu, nie mogam jej znale.
Pytaam wszystkich:
- Czy kto nie widzia gdzie mojej ksiki? Starej ksiki z postrzpionymi stronicami? Naprawd nikt
jej nie widzia...
Ksik mi ukradziono.
Opuciam szpital bez ksiki, ale za to teraz - w cigu trzech tygodni - wyrosy mi piersi, mae piersi,
ktre bardzo bol i zmieniaj moj sylwetk.
Rwnie pewien rodzaj krwi spyn mi po udach. Rozpaczaam z powodu tego, e krew nie jest bardzo
czerwona, taka jak krew partyzantw, ktrzy zginli za ojczyzn. Czybym nie miaa rwnie wielkich
ideaw? A moe, gdyby trzy, cztery krople kapny na biay nieg, krew staaby si bardziej czerwona?
W kadym razie z Nurij ju nie rozmawiam.
CHR NA DWA GOSY
Po tej samej, co zawsze, zadziwiajcej lekcji muzyki, dzi czeka mnie co niezwykego.
Musz si z kim spotka, jestem troch niespokojna. Prawie nie zmruyam oka, nie mogam nic
przekn. Nie wiem, jak zareaguj, czuj, e moje pragnienie napotyka jak przeszkod i sabnie.
Jest poudnie, nadesza pora.
Otwieram cik, drewnian bram i wchodz do ogrodu przy domu. Wiem, w jaki sposb promienie
soneczne kad si w tym ogrodzie na trawie i jakie cienie tworz.
Ten kto jest tam, czeka na mnie. Ma zupenie siwe wosy, brakuje mu zbw. Robi to, co wydaje mi si,
e powinnam zrobi: ciskam go.
On te mnie ciska, ja pacz, on pacze.
Zdaj sobie spraw, e pacz ze zdziwienia w obliczu tego, co czuj: nie kocham tego mczyzny i budzi
to we mnie gorycz, boli mnie to, bo przecie powinnam go kocha. Zastanawiam si mimowolnie,
czyjego zy s zami mioci, zastanawiam si nad tym, znajc swoje wasne; to nie s zy mioci, to s
zy wynikajce z poczucia winy
z powodu braku mioci, z powodu rozczarowania brakiem wiernoci uczu, z powodu gbokiego blu,
poniewa ten mczyzna przede mn - mj biologiczny ojciec - ma zupenie siwe wosy, a wtedy, gdy
widziaam go po raz ostatni, byy jeszcze czarne.
Czas nas rozdzieli, kradnc mi (kradnc nam) wszystko: mio, pami, zayo, jeli co takiego w
ogle kiedykolwiek midzy nami istniao.
Od razu pyta mnie o mam. Chce wiedzie, jak si miewa. Odpowiadam, potem zapada pene
skrpowania milczenie. Lata nieobecnoci wymuszaj oschy dystans.
- Teraz bdziemy si czsto widywa - mwi, patrzc na mnie zadowolony, i -Tak.
Nie wiem, ile czasu spdzilimy razem, ale po powrocie do domu, rzuciam si mamie na szyj. To j
znam, to j kocham: moj mam.
35

Nazajutrz, speniajc obowizek dobrej crki, poszam go odwiedzi. Jeli bd z nim przebywa,
pokocham go. Towarzyszy mi ten sam bl odka, ktry sprawia, e czuam si sabo. Kiedy ju
zamknam za sob drzwi, zobaczyam jego posta czekajc na mnie na chodniku przed domem babci.
Dzi jego wosy s kruczoczarne. Zbliam si i mwimy sobie dzie dobry, caujemy si. Jego donie,
palce s poplamione na czarno. Na pewno umy rce przed przyjciem, ale plam nie udao si usun.
Zaczynamy i ulic, znowu pyta mnie o mam:
- Jest w domu?
-Tak.
Nie chce mnie widzie?
Nie... Ale ty j bie, pamitasz?
Wcale nie, kto tak mwi?
Ulic przechodz kobiety, dziewczyny, zapomina o mnie, odwraca gow, aby si im przyjrze.
Tato, boisz si mierci? - pytam i z trudem przychodzi mi wymwi sowo tato", towarzyszy temu
wraenie, jakby to byo przeklestwo.
- Ja miabym ba si mierci? Ale ani troch... Niczego si nie boj.
mier ci nie przeraa?
Widziaem martwych ludzi, jak gnili przez trzy, cztery dni. Ciaa leay na ziemi; nie, nie, mier
mnie nie przeraa. .. - mwi dalej, machajc poplamionymi na czarno rkami.
Id koo niego, on w dalszym cigu przyglda si kobietom, chc go o co spyta, o co, co mnie drczy,
chc go spyta, ale brakuje mi odwagi, chc... i nie....
Co zrobie z wosami?
Patrzy na mnie zdziwiony i pyta:
A bo co, wida?
No pewnie - przytakuj - wczoraj bye biay jak gob, a dzi masz wosy czarniejsze od pir kruka
i mylisz, e tego nie wida? Spjrz tylko, jak wygldaj twoje rce...
Skoro nie powiedziaa mi tego od razu, pomylaem, e nie rzuca si to a tak bardzo w oczy.
jego naiwno, a moe co jeszcze innego, wstrzsna mn, nie wiedziaam, co powiedzie. Ufarbowa
sobie wosy sam. Nieszczsny czowiek, co za smutek. Wyobraziam
go sobie przed lustrem, jak otwiera po raz pierwszy w yciu tubk z farb, ktra poczernia mu wosy i
wewntrzn stron doni. Walka, ktr toczy niewiadomie z czasem, sprawiaa mi bl.
Jego rce - gupie wsplniczki, ktre nie umiej si schowa - koysay si w takt jego gosu:
- Kiedy doroniesz, zrozumiesz, e twoja matka jest taka nerwowa...
Szlimy obok siebie i on, rozkoszujc si widokiem ulic i kobiecych cia, nie pamita o mnie przez
wikszo czasu, a potem, gdy sobie przypomina, e tu jestem, pyta po raz kolejny, czy mog go
umwi z mam. Dlaczego mama opucia go ju po trzech latach jego pobytu w wizieniu? Dlatego e
znalaza sobie kogo innego, prawda? Jak to byo z tym adwokatem, z ktrym mama si spotykaa? Czy
co o tym wiem?
Dzi mam prawo do kolejnej porcji zadziwiajcej lekcji muzyki.
Nauczyciel jest podobno chory. Serce nauczyciela jest bardzo chore. Wchodzi do klasy, fiokowe cienie
wok oczu kontrastuj z opalon twarz. Jego ciao ma ksztat szecianu, gowa ma ksztat szecianu,
szecian dyszy, przysiada na stole i dzieli nas na dwie grupy.
Gos pierwszy, gos drugi. Zmieniam niestety gos pierwszy na drugi, potem drugi na pierwszy i znw na
drugi, bo nigdy nie udao mi si zrozumie, do jakiej grupy naley ten mj oportunistyczny gos. Nie
mog si doczeka, kiedy skoczy si piewanie.
36

Najwspanialsze nastpuje pniej. piewamy o Partii, wszystkich partyzantach, naszym szczliwym

yciu,
a potem, kiedy serce nauczyciela zmczy si ju tym zgiekiem, piew ustaje, a on zaczyna mwi:
- Tak, moi drodzy, w jakich szczliwych czasach dorastacie; wiecie, e yjemy w socjalizmie, a
wiecie, co to znaczy? To znaczy, e w niedalekiej przyszoci znajdziemy si w ostatniej fazie
socjalizmu, ktra nazywa si komunizm". Co si wwczas stanie ze spoeczestwem? Co
cudownego: istota ludzka bdzie tak dojrzaa, e my wszyscy - i wskazuje na nas palcami, i
wskazuje rwnie na mnie, to znaczy, e dotyczy to rwnie mnie! - wszyscy bdziemy kupowa bez
pienidzy.
Nie mog wyj ze zdumienia. Mc kupowa wszystko bez pienidzy.
Jego zapa ronie:
- wiadomo nowego czowieka stworzonego przez Parti bdzie tak rozwinita, e kady wemie
tylko to, czego potrzebuje, nic wicej.
Ja wiem, co wezm: biae skarpetki na pochd pierwszomajowy, bo Pierwszy Maja jest nie tylko
wielkim witem robotnikw z caego wiata, w Tiranie jest rwnie dniem, w ktrym niemal
wszystkie dziewczyny maj nowe sanday i nowe skarpetki.
Moje nie s nowe, dlatego chciaabym, aby Pierwszy Maja nigdy nie nadszed.
Jeli jednak komunizm nadejdzie ju niedugo (mam nadziej, e jutro), bd moga wreszcie pj
kupi bez pienidzy! Mam w kadym razie powane wtpliwoci co do tego, e ludzie wezm tylko
to, czego potrzebuj. Ju teraz, kiedy przygldam si twarzom moich koleanek
z klasy, trapi mnie koszmarna wizja: Czy zostawi co dla mnie? Wezm rzeczywicie tylko to,
czego potrzebuj i nic wicej?".
Czyja wziabym tylko to, czego potrzebuj?
Wielkie pytanie.
Tata obieca mi chiski rower. Chiskie rowery s o wiele adniejsze i wygldaj bardziej elegancko od
rowerw czechosowackich. Mwi mi:
Przyjd w rod, na rod bdzie gotowy.
(Sam zrobi rower, ma wielki talent do mechaniki, to jego pasja).
Co rod otwieraam wielk bram domu, majc za kadym razem nadziej, e zobacz rower,
wyobraaam sobie, e bdzie szary i metalizowany. Rower spotka ten sam mityczny los co ptno
Penelopy.
Nigdy nie zosta ukoczony.
A wic, tato, co z tym rowerem?
Zorganizuj mi spotkanie z mam... Dlaczego mnie zostawia? Wiesz co o tym?
Zaczynam sdzi, e brak mioci midzy nami dwojgiem jest wzajemny. Spotyka si ze mn dlatego, e
porednicz w jego obsesji na punkcie mamy. Chce jej, bo jest pikna. Jego kobieta koniecznie musi by
pikna. Im bardziej inni twierdz, e jego ona jest pikna, tym bardziej on jej pragnie. Ona jest
najpikniejsza w miecie, musi j odzyska.
Potny motocykl, pikna ona.
Mama odmawia.
Tata postanowi oeni si ponownie. Samotno nie jest jego mocn stron. Mog zrozumie, siedem lat
wizienia to bardzo wiele, siedem lat bez ciaa kobiety obok siebie. A gdyby nawet okazao si prawd, e
sta si w wizieniu pedaem, jak twierdzi mama, zrozumiaabym dlaczego. Nie widz w tym nic zego,
nic z tego za, o ktrym mwi mama. Wydaje mi si to czym ludzkim.
37

Tata si oeni. Jego ona ma trzydzieci osiem lat. Powiedzia mi, e okazaa si dziewic.
Albaski chr buczy: Dziewica jest zaszyta, kto wie, ile razy zaszywana i rozpruwana... Jaka tam
dziewica".
- Jest brzydka - przyznaje tata - ale jest porzdn kobiet. .. Spaem z ni tylko raz, tylko po to, aby zrobi
jej dziecko. Ale jest taka brzydka... Nie mgbym wicej pj z ni do ka, pi oddzielnie.
Nie wiem, dlaczego mi to mwi, potem pojmuj; sdzi, e powtrz wszystko mamie.
Jego on zapodnia jedna noc.
EPILOG
Ziemia Obiecana
Samolot odlatywa o sidmej rano.
Nie powiedziay nic nikomu.
Wszystko musi pozosta tajemnic".
Co mona byo sprzeda, sprzeday, bilet kosztuje tyle, ile cay rok pracy.
Podjy decyzj, nie namylajc si zbyt wiele. Nie wiedziay nawet, dokd pojad.
Do diaba z tym przekltym krajem!"
Noc mina ciko. P sen, p czuwanie pene byy lkw. Haas przejedajcej ciarwki przyprawi
je o drenie, mylay, e to policja.
Rano poegnanie z dziadkami byo dla Evy atwe, uspokoia ich, zapewniajc, e na pewno nie uda im si
wyjecha, e z pewnoci im to uniemoliwi, byoby zbyt piknie mc zrealizowa swoje marzenie.
Dziadkowie pakali i zostali w domu, niepocieszeni. Siwe wosy, potargane w czasie snu, uczestniczyy
aktywnie w ich smutku.
Teraz ju dosy - ucia Eva, odesza, a w lad za ni mama, wlokc swoj walizk.
Zamykajc elazn bram, spostrzega, e dziadkowie pacz gwnie z powodu zaskoczenia; fakt, e
matka i crka trzymay swj wyjazd w tajemnicy, zrani ich.
Ale babciu, wrcimy za godzin, przekonacie si!
Samolot podskakiwa i trzeszcza, groc w kadej chwili katastrof. Eva pytaa matk, dokd pojad,
kiedy ju wylduj. Matka nie chciaa o tym myle. Wyjechaa i ju.
Spojrzaa przez okno na bezkresne morze. Mogy rwnie dobrze nie dotkn nigdy tej jake wymarzonej
ziemi, scenografii wszelkiej mioci ukrytej w gbi serca.
Ale nie, przeznaczone im byo dotrze na miejsce.
Pierwszy widok ziemi by mozaik rnobarwnych pl uprawnych. Take tutaj trawa jest zielona,
pomylaa, ludzie chodz, posugujc si nogami, tak jak my, powiedziaa mama, tak jak my, od ktrych
dziel ich galaktyki!
Uznaa, e kobiety po drugiej stronie morza maj ciemn karnacj z powodu duych dawek soca, jasne
blond wosy i chude uda (jej wujowie powiedzieliby: takie chude, e mona by je rzuci psom na
poarcie, i one te nie chciayby je!).
Ale nie miay nic wsplnego z Sophi Loren i Gin Lol- lobrigid! Gdzie si podziaa synna uroda
woskich kobiet? To byo doprawdy niewiarygodne!
Gdzie ukryway si te cudowne ony, gospodynie domowe, ktre, chocia otoczone trojk dzieci,
zachoway
wspania sylwetk i ktre rozwieszajc bielizn upran proszkiem Dash, podbijay serca mczyzn?
Mczyni z naszych stron, kiedy ogldali je ukradkiem w telewizji, wzdychali: Ach, moja liczna,
chod do mnie, a poka ci raj... Moja gobko... Ach, och..potem za wydawali z siebie rodzaj gorzkiego
38

i ponurego mruknicia skierowanego do ony, zwidej ju i bezpciowej: No ju, pospiesz si, przynie
mi jedzenie i bd cicho!"
Odwracali ponownie gow w kierunku telewizora, gdzie licznotka wci zapewniaa o cudownych
efektach uywania proszku Dash, i na ich mskie twarze powraca sodki umiech.
Zjadbym ci ca! Piersi i uda! To jest dopiero kobieta, niech to piorun trzanie!".
Sowa wytryskiway im z ust, potuszczone podaniem i sosem pomidorowym.
Eva wesza do sklepu z wyrobami tytoniowymi, aby kupi dwa bilety autobusowe. Mama zostaa na
zewntrz i czekaa na ni z walizkami ze sztucznej skry, gdzie, pord niewielu przedmiotw, cuchn
sony ser woony midzy kromki chleba. Obok z pewnoci znajdoway si ulubione waki mamy.
Sklep z wyrobami tytoniowymi to by inny wiat. Eva odkrya, e chce w nim zosta, bez wtpienia
potrzebowaaby wielu godzin, aby rozejrze si w caym tym przepychu, ktry j oszoamia: kolorowy
papier, zote litery, kapryne formy czekoladek, guma do ucia, herbatniki migdaowe, cukierki o smaku
wieej mity, mocnej, agodnej, mity- -lukrecji, losy na loteri z rysunkiem syreny, a na koniec,
za kontuarem, mczyzna, ktry ze swoimi dugimi wosami wyglda, jakby wzi si z karty do gry.
Walet kierowy na przykad, z falujc czupryn, blondyn, o skrze koloru miodu, z niebieskimi oczami,
mwicy obcym jzykiem, pachncy obcym zapachem.
Dwa bilety - powiedziaa Eva po angielsku.
Wzia je i wysza.
Na zewntrz odnalaza mam, ktra, bardzo uprzejma i oniemielona, wyjaniaa jakiemu modziecowi:
Ona bagae trzyma sama, ona cudzoziemka, ona pienidzy nie, ona walizki sama, dzikuj,
dzikuj, ale ona walizki sama.
Co si dzieje, spytaa Eva, a mama, purpurowa z zadowolenia, odpowiedziaa:
Przypuszczam, e chcia mi pomc zanie walizki.
Co ci powiedzia?
Udao jej si zapamita zdanie.
Powiedzia mi: Per uanto scopi?" . To musi mie co wsplnego z walizkami. Per uanto
scopiV\
Rwnie Eva staraa si utrwali w pamici zdanie wypowiedziane przez cudzoziemca, o ktrym tak
dugo nia; zapytaj pniej kuzynk, ktra dobrze zna woski, co to dokadnie znaczy. Tymczasem
ciekawo poeraa j, ale niestety adna z piosenek, ktrych nauczya si na pami, nie zawieraa sowa
scopare".
Wsiady w autobus do Rzymu.
Na tej ziemi Albaczycy zrozumieli, e mog umrze. Mimo swojej drapienej i odwanej natury
zaczynaj czu,
e krgosup dokucza naprawd, e gowa moe a tak bole, i jeszcze zby... rodki, stosowane przez
albaskie babcie, tutaj nie dziaaj.
Samotno przybiera posta wrzodu odka, potrzebne s dziwne tabletki, aby usn. Tabletki, ktre w
kocu nie dokonuj obiecywanych przez siebie cudw, nie uwalniaj duszy od trwogi egzystencji.
Miejsce lekkomylnoci zajmuje niepokj i wielu, aby wyleczy si z wrzodu, wraca do sonecznej
Albanii.
Tam od razu czuj si lepiej - zapewniaj.
Nie chc wicej sysze o ziemiach obiecanych. Zrozumieli, e tam si umiera, a oni nie chc umrze.
SPIS TRECI
YJ, YJ I NIE ZDYCHAJ, ALBACZYKU
39

PLAMY
t
TKA JAJ
KORONA CHRYSTUSA
ZMYSOWA ALBANIA 35
BEL-AMI 47
SEN 55
LOSY KOBIET
57
WODY
63
POMARACZE Z TIRANY
67
OGRD DZIECISTWA 77
DERWISZ OD CUDW 83
CZERWONA KREW NA BIAYM NIEGU
CHR NA DWA GOSY 103
EPILOG
111

95

40