Danh Nhan Dat Viet PDF

DANH NHN T VIT
MUC LUC
HOANG DIU - CUC I VA S NGHIP ............................................................................. 3

THAI S TRN QUANG KHAI ................................................................................................. 10
NHA S HOC PHAN PHU TIN............................................................................................... 14
NGUYN BNH KHIM............................................................................................................. 17
LY NHN TNG - T NN MONG XY NN GIAO DUC AI HOC VIT NAM............ 23
L THANH TNG....................................................................................................................... 26
HOANG THAI HU Y LAN ........................................................................................................ 30
HAI THNG LAN NG L HU TRAC ................................................................................ 35
HA TNG MUC, MT TAI NNG LI LAC, MT TM LONG ............................................ 41
VIT VNG TRIU QUANG PHUC ...................................................................................... 45
NHA TH LY T TN ................................................................................................................ 48
MAI HC ................................................................................................................................ 51
BA TRIU..................................................................................................................................... 55
TU TNH - NGI M U NN Y DC C TRUYN DN TC ................................ 59
NG QUYN VA CHIN THNG BACH NG LCH S .................................................... 62
QUANG TRUNG NGUYN HU, NGI ANH HUNG AO VAI ........................................... 69
L THAI T - NGI ANH HUNG GIAI PHONG DN TC ................................................ 74
NGUYN TRAI, NGI SAO KHU CUA VN HOA VIT NAM........................................... 78
B CAI AI VNG PHUNG HNG....................................................................................... 82
HAI BA TRNG........................................................................................................................... 85
LY CNG UN ............................................................................................................................ 87
NHA BAC HOC L QUY N ................................................................................................... 90
http://ebooks.vdcmedia.com
Nhiu tac gia
HO KHUC VI CNG CUC KHI PHUC QUYN T CHU NC VIT TH KY 10.... 95

LY B VA NHA NC VAN XUN ........................................................................................... 99
LY THNG KIT.................................................................................................................... 104
L AI HANH ........................................................................................................................... 108
INH TIN HOANG ................................................................................................................. 111
HNG AO VNG TRN QUC TUN ............................................................................. 114
VUA TRN NHN TNG - ANH HUNG DN TC KIM TRIT GIA, THI S ................ 117
L VN HU - NHA S HOC LI LAC ................................................................................. 120
DANH NHN T VIT
HOANG DIU - CUC I VA S NGHIP
Gia th - Gia phong

Hoang Diu tn ch la Kim Tch, t Quang Vin, hiu Tnh
Trai, sinh ngay 10-2 nm Ky Su (tc ngay 5-3-1829) tai lang
Xun ai, nay thuc xa in Quang, vung Go Ni, in Ban. ng
la mt trong cac nha khoa bang yu nc qu hng t Quang.
Theo gia pha ho Hoang, lang Xun ai vn gc t lang Hu
Tru (nay trong xa Lc Tru, huyn Nam Sach, tnh Hai Dng).
ng t i th nht di c vao Quang Nam, thi gian u lang
ng Ban, sau mt trn lut ln a gia nh nh c lang Xun
ai. Qua trnh y n th h Hoang Diu a trai qua 7 i. Hin
nay, tai nha th ho Hoang Xun ai con gi cu i:
Hai ao Hu Tru chi hng, ban cn thm c
Nam chu Xun ai th a, dch dip hi long.
Li din nm cua Hoang Diu:
Hu Tru x vn la coi Bc, do t tin ci gc vng bn
Xun ai chu nay thuc min Nam, truyn con chau ging
dong hng thnh.
Gia nh xut thn nha nng va theo nho hoc. ng thn sinh
la Hoang Vn C lam hng chc, qua i nm 54 tui. Ba thn
mu Pham Th Khu tho 88 tui, tn tao lam rung va chn tm,
nui day con cai. Gia nh co 11 ngi con, 8 trai, 3 gai. Ln ln va
c hoc hanh, 6 ngi at: mt pho bang, 3 c nhn va 2 tu
tai.
Khoa thi hng tai Tha Thin nm 1848, Hoang Kim Giam,
23 tui va Hoang Kim Tch, tc Hoang Diu, 20 tui cung c
Nhiu tac gia
nhn1. By gi, chanh chu khao - Tham tri b binh Hoang T My

va pho chu khao - bin ly b l Phan Huy Thc thy trong vn bai
cua hai anh em co nhng im ging nhau nn ng vc. c tu
trnh, T c cho t chc phuc hach ring hai anh em, mi ngi
ngi mt phong ta vu va hu vu in Cn Chanh... Sau khi xet
duyt, T c ng ph: "Vn hanh cng kh, quy c chn tai,
huynh ng khoa, thanh vi my s" - ngha la: S hanh vn la
vic chung, ct chon chn tai, anh em ng khoa la vic tt
ep.
Hoang Kim Giam khng ra lam quan, qua i nm 34 tui.
Hoang Diu, 25 tui thi nh (1853) pho bang.
Mt nhn cach cao ep
Gn xa trong tnh, anh em Hoang Diu ni ting hiu hoc va
hoc gioi.
Tai liu cua gia tc con chep lai cu i trc y dan trc
ban hoc cua Hoang Diu:
Hoanh C giao nhn hoc: mac tin ngha li chi bin
u Dng i khach ch: thng tai sn thuy chi gian.
Ngha la:
Hoanh C day ngi cu hoc: phai trc tin phn bit ngha
trong li khinh.
u Dng tip khach n chi: thng nhan ha lun ban sn
thanh thuy tu.
(Din nm cua thi s Thai Can).
Trn cac bc ng lam quan, theo ai Nam chnh bin lit

truyn, Hoang Diu "tnh tnh cng trc, thanh lim, lm s
quyt oan, co phong bc ai thn".
1
1. V a danh ghep "Ha - Ninh" co nhng chu thch khac nhau: Trong sach dch cua
Vin Han - Nm, trong cac bai cua Nguyn Vn T, Khu Trai trn bao Tri Tn, ghi
la Ha Ni - Ninh Bnh. Hoang Xun Han chu thch la Ha Ni - Bc Ninh. Cung co
sach ghi la Ha Ni - Ninh Hai (Ninh Hai tc Hai Phong).
DANH NHN T VIT
V phn mnh, trong khi bn ba vi cng vic, Hoang Diu

lun gi np nha. Theo tuc thi y, va nhn chc han lm vin
kim thao (giup vic trng bin tp, bin duyt sach co quan h
n triu ai", Hoang Diu xin v chu tang cha (1854) cho n
man tang. Cui nm 1879, trc khi i trn nhim tng c Ha
Ninh, Hoang Diu c v thm me gia a 80 tui. Vao dp y, T
c ban thng sm, qu, lua va bac, Hoang Diu dng biu ta n,
co cu: "Thn bn vic nc nn cha dam lo vic nha. Xin ht
long lam vic co li cho nc..." (dch ngha).
Hoang Diu am nhn cac trong trach, cha me va v chanh
tht c vinh phong cac tc hiu, nhng gia nh lang sng rt
dn da. Khi tin Hoang Diu tun tit c bao v lang, ba v ang
lam ngoai ng a ngt xu bn b rung.
Sau thi han man tang cha, Hoang Diu c b lam tri phu
Tuy Phc, Bnh nh. Do nha lai lm ln an t, ng b giang
chc lam tri huyn Hng Tra, Tha Thin. Nm 1864, xay ra vu
ni dy cua Hng Tp, con hoang thn Min ao, em chu bac cua
Hng Nhm tc vua T c, cung vi mt s ngi khac. Bai l,
Hng Tp va Nguyn Vn Vin b an chem. Hoang Diu n nhm
chc tri huyn Hng Tra thay Tn Tht Thanh b i i ni khac,
by gi co mt trong luc hanh quyt a nghe Hng Tp noi: "V tc
gin v hoa ngh ma b ti, xin ch ghep vao ti phan nghch". Sau
o cac quan Phan Huy Kim, Trn Gia Hu va Bin Vnh tu ln
T c, ngh nha vua nn theo gng Han Minh , thm tra
lai vu an. T c phan la vu an a c nh thn thm xet ky,
nay nghe Phan Huy Kim noi Hoang Diu a k lai li trn tri
cua Hng Tp, ben quyt nh giang chc Phan Huy Kim, Trn
Gia Hu, Bin Vnh va Hoang Diu (theo ai Nam thc luc chnh
bin, NXB Khoa hoc xa hi, Ha Ni, 1974).
Thang 9 nm Giap Ty (1864), ng Huy Tr ang la B
chanh Quang Nam, trong mt ban s tin c ngi hin tai trnh
ln T c a vit: "...ng Nguyn Quynh, nguyn B chanh
Khanh Hoa, ngi trong hat cua thn, ng Hoang Diu, nguyn
chi phu Hng Tra va ng Phan Thanh Nha, ca ba ngi nay u
c nhn, pho bang xut thn, u la ngi cng trc, mn can
Nhiu tac gia
tng kinh qua a phng, phu, huyn cai tr khng nhiu dn,
tuy mc li lm cha khi phuc, nhng khi a phng hoc phu
huyn u c s dn tin yu, khi ra i moi ngi u nh.
Nhng ngi nh vy khng co nhiu. Nu ho c nha vua bo
qua li lm ma em dung th mt huyn, ho la tri huyn hin tai,
phu co th la tri phu tt, tnh co th gi chc quan trong, ngh
rng khng nn v mt chi tit ma mt s ngi sut i mai
mt. Hung chi luc nay, nc nha ang gp nhiu vic, lai co ngi
khng co vic th tht la ung ph, triu nh a mt nhiu nm
ao tao, day bao mi c nhng ngi nh th. Trong s nay, ng
Nguyn Quynh co th am nhn c chc b chanh, an sat mt
tnh ln. Cac ng Hoang Diu, Phan Thanh Nha co th am ng
chc tri huyn, tri phu mt ni quan yu con khuyt...".
Ngay 20 cung thang, B Lai nhn li chu ph: "... Nguyn
Quynh lanh ngay chc chi phu, Hoang Diu va Phan Thanh Nha
c phuc ngay chc tri huyn".
Qua duyn tri ng nay, nm 1871, Hoang Diu vi chc
trach khm phai qun vu, a cung ng Huy Tr i dep ph bin
gii (trch ng Huy Tr, con ngi va tac phm do ng Huy
Cn chu bin, nhom Tra Lnh xut ban nm 1990).
Nm 1874, trong khi gi chc tham tri B Lai, kim quan
sat vin va sung c mt ai thn, Hoang Diu lai b giang hai cp
lu.
Nm 1878, Quang Nam xay ra nan lut rt ln goi la "nan
lut bt qua" v dn chung cho la "bt qua nc tran n sn la
cung", t phong... Nhng ri nc tran v rt manh, cun tri
nhiu nha ca thoc lua va suc vt, mt s ngi cht tri, ng
rung nhiu ni ngp ung, h hai. Tip o, nhiu phu huyn lm
vao canh bnh tt, cht oi, trm cp, dn chung phai n cu
chui tr ba.
Tip c biu chng cua quan a phng, T c quyt
nh xut tin gao cng quy chn t va tm ngi giao pho trach
nhim.
DANH NHN T VIT
Theo ngh cua Hoang Diu, va bit ng la ngi chnh

trc, am hiu dn tnh, phong tuc t Quang, T c trao cho ng
chc khm sai ai thn cm c tit va quyn "tin nghi hanh s",
lo vic chn t an dn, dep tr trm cp.
i sat tm hiu dn tnh, s dung quyn hanh thn trong,
Hoang Diu sm hoan thanh trong trach, n nh lai tnh hnh.
Hi y lang Giao ai co mt cng hao tn la Hng Phi, li
dung tnh hnh nhiu nhng, t chc mt bon tay chn chuyn i
cp boc dn lanh. B khng ch, ba con trong vung s bao thu,
khng dam t giac vi ca quan. Hoang Diu c tin lin m cuc
iu tra, nm bt cac bng chng xac thc, ri ban vi quan tnh
goi Hng Phi n xet hoi. Theo chu trng cua Hoang Diu,
nhiu nan nhn gi n ti tnh ng t cao ti ac cua tn gian
t. Hoang Diu cho nim yt ti trang cua Hng Phi va ln an
tram quyt. Dn chung yn tm, tin tng, va bon cp khng
dam hoanh hanh na.
Cung trong thi gian y, Hoang Diu phat giac tai cac a
phng trong tnh co mt ngi c nhn khoa Bnh Ty (1876) v
a nh ngi khac lam bai, va hai ngi mang danh "tu tai" nhng
khng co thc hoc. Ca ba u b trut bng va phat ti (theo Thc
luc cua Cao Xun Duc, NXB Khoa hoc xa hi, Ha Ni, 1976). Thm
na, hai "ng tu tai", nhn nan oi, chuyn mua re ban t, v vet
lam giau nn dn chung cang oan ghet. Hoang Diu tm hiu
chu ao, trc tip gp ho nh nhng nhn s trong vung, qua o
thm tra hoc vn. c tu trnh, vua T c cho t chc sat hach
ring nhng ngi y co quyt nh x ly mt cach danh chnh
ngn thun.
Mt nm lu lai lam vic tnh nha, Hoang Diu ni ting la
mt ngi tai tr va quang minh chnh trc.
S nghip trn t bc
Phuc chc sau vu "ty oan" Hng Tp, Hoang Diu ln u
ra bc nm 1868, lam tri phu a Phuc, ri tri phu Lang Giang
(Bc Giang), an sat Nam nh, b chanh Bc Ninh.
Nhiu tac gia
Trong chn nm y, ng lp nhiu qun cng, dep trm cp

va an dn. u ng cung c s dn quy mn.
Quang Nam ra Hu, nm 1878, Hoang Diu nhn chc
tng c An Tnh (Ngh An - Ha Tnh), nhng v nguyn tng c
Nguyn Chnh vn lu nhim nn ng lai Hu, lam tham tri B
Lai (Thc luc cua Cao Xun Duc).
Nm 1879, ng c c lam pho s, cung vi chanh s la
thng th B L hi ban vi s thn Ty Ban Nha v mt
hip c giao thng. Tip o, ng c thng thng th B Binh.
u nm 1880, Hoang Diu nhn chc tng c Ha Ninh(1)
kim trng coi cng vic thng chanh.
Bit ro da tm xm lc cua thc dn Phap luc by gi,
Hoang Diu bt tay ngay vao vic chun b chin u, kinh ly,
bin phong. Nh ai Nam chnh bin lit truyn nu, tng c Ha
Ninh a "cung vi tng c tnh Sn Ty Nguyn Hu dng s
noi v vic b phong, lai cung vi Nguyn nh Nhun mt tu v
chc phong v sn". Vua (T c) khen. "Nhng sau o - nh
trong di biu nu - vua lai trach c lu binh... v s gic"... "ch
ng khng ung cach" (?)
Mt mt khac, Hoang Diu quan tm n nh i sng cua
dn chung trong cng bng va trt t. Ngay nay, Quan
Chng, u ph Hang Chiu, con ap mt tng cng ra vao mt
phn tm bia Lnh cm tr t (Thn cm khu t), nim yt nm
1881, cua tng c Ha Ninh Hoang Diu va tun phu Ha Ni
Hoang Hu Xng, nhm ngn chn cac t nhung nhiu i vi
nhn dn trong cac dp ma chay, ci xin cung nh nan voi tin,
cp boc trn sng va cac ch, kem theo cac quy nh cu th cn
thi hanh n ni n chn. Mt di tch quy him noi ln tm long
u ai cua ngi cng bc mai mai con gia tr cua no.
Hoang Diu sng va lam vic Ha Ni non ba nm; bn
mnh hang ngay ch co hai ngi tuy tung. Mt ngi con trai ra
thm cha, ng bao con tr v sm.
DANH NHN T VIT
Sau nhng ngay chin u quyt lit, gian lao, thanh mt

vao tay qun gic va Hoang Diu tun tit tai Vo Miu ngay 25-41882 (tc ngay 8 thang 3 nm Nhm Ngo). Ngi Ha Ni v cung
au n. Ngay hm sau, nhiu ngi hop lai, sm sa mn nm t
t, rc quan tai cua Hoang Diu t trong thanh ra, t chc khm
lim va mai tang tai khu vn Dinh c hoc (nay la a im
khach san Royal Star ng Trn Quy Cap canh ch Ng S
Lin, sau ga Ha Ni).
Hn mt thang sau hai ngi con trai ng ra Ha Ni lo liu
a thi hai thn sinh v an tang qu quan vao mua thu nm y.
Khu lng m Hoang Diu, theo quyt nh ngay 25-1-1994
cua B Vn hoa Thng tin, c cng nhn la mt di tch lch s vn hoa cua nc nha.
Sau ln trung tu th nht nm 1982, ngay 3 thang 4 nm
1998, cng cuc trung tu ln th hai khu lng m a hoan thanh.
Khang trang va khim tn gia mt vung ng qu vn vt, trn
din tch khun vin khoang 1.600 met vung, cng trnh nay mai
mai tn tai trong long dn t Quang va ca nc, phu hp vi
phong cach Hoang Diu va thoa long ngng m, c mong cua
moi ngi.
Nhiu tac gia
10
THAI S TRN QUANG KHAI
Trn Quang Khai sinh nm 1240, mt nm 1294, la con trai

th ba cua vua Trn Thai Tng.
Di triu Trn Thanh Tng (1258 - 1278). Trn Quang Khai
c phong tc Chiu minh ai vng. Nm 1274, ng c giao
gi chc Tng quc Thai uy. Nm 1282, di triu Trn Nhn
Tng, Trn Quang Khai c c lam Thng tng Thai s, nm
gi quyn ni chnh. Trong cuc khang chin chng qun Nguyn
ln th hai (1285) va th ba (1288), Trn Quang Khai la v tng
chu cht th hai, sau Trn Quc Tun, co nhiu cng lao ln trn
chin trng.
Trong s nghip qun s cua Thng tng Trn Quang
Khai, th trn ng ch huy anh tan qun Nguyn Chng
Dng va Thng Long, khi phuc kinh thanh vao cui thang 51285 "la chin cng to nht luc by gi", nh s sach tng ca ngi.
Trn Quang Khai con la mt nha ngoai giao gioi. Nm 1281,
khi nha Nguyn chun b xm lc Vit Nam ln th hai, chung
cho Sai Thung em 1.000 qun a bon Trn D ai v nc. Khi ti
bin gii, qun Nguyn b nha Trn phuc anh. Trn D ai bo
chay. Sai Thung c "rc" v Thng Long dung vao k hoan
binh co thm thi gian chun b i pho vi gic. Luc Sai Thung
v Trung Quc, Trn Quang Khai lam bai th tin tng rt thn,
nha, oan kt co cu vit:
V thm ha thi trung din,
n cn ac thu t huyn lng.
(Cha bit ngay nao lai cung gp mt,
n cn nm tay nhau han huyn).
DANH NHN T VIT
11
i vi vin s gia hng hach cua mt nc sp tran qun

sang xm lc, thai Trn Quang Khai vn ung dung, nim n
nh vy, o cung th hin mt ngh thut ngoai giao khn kheo
cua ng va con ngi Vit Nam thi y.
Trong vn hoc s Vit Nam, Trn Quang Khai la mt nha
th co v tr khng nho. Th ng sang tac co tp Lac ao, nay a
tht truyn, ch con lu c mt s bai. La mt v tng cm
qun xng pha khp trn mac anh gic, song th ng lai "thanh
thoat, nhan nha", "su xa, ly thu" (Phan Huy Chu). y cung la ct
cach phong thai cua cac vua Trn, cua ngi Vit Nam ngan i
nay. Hay oc ban dch bai th Vn Phuc Hng cua Trn Quang
Khai thy ro hn tm hn ng:
Phuc Hng mt khoanh nc bao quanh,
Vai mu vn qu t rng thnh.
Ht tuyt chom mai hoa trng xoa,
Quang my nh truc sc ti xanh.
Nng ln mi khach pha tra nhp,
Ma lanh sai ng d thuc nhanh,
Bao gic ai Nam khng khoi la,
Bn ging mt gic ngu m lanh.
(Theo Hoang Vit thi vn tuyn).
Tm hn Trn Quang Khai va thoang at, va gn gui, gn

bo vi cuc sng bnh d cua t nc va con ngi:
Nht thanh ngu ch thanh lu nguyt,
Ky phin nng soa bch lung vn.
(Ting sao muc ng di anh trng bn lu xanh,
My chic ao ti di my trn rung bic)
(Chua Da Th).
Nhiu tac gia
12
Cuc i Trn Quang Khai la mt cuc i sung man, kh

phach doc ngang. Vao tui 50, Trn Quang Khai vn con vit
nhng cu th y khat vong anh hung:
Linh bnh m kh lun khun tai,
Giai ao ng phong phu nht thi.
(Ch kh dung cam luc con tre vn ngang tang, hng hai.
Mun qut nga ngon gio ng, ngm vang mt bai th).
Ngoai bai Tung gia hoan kinh s, Lu Gia (Bn o Lu
Gia) cung la mt bai th ni ting cua Trn Quang Khai, co th
xp vao trong s nhng bai th hay cua th c Vit Nam.
Lu Gia khu thu tham thin,
H tung ng hanh tch bac thuyn.
Cu thap giang nh lu thuy thng,
Hoang t c trung thach ln tin.
Thai bnh ch ky thin ly,
Ly ai quan ha nh bach nin.
Thi khach trung lai u phat bach,
Mai hoa nh tuyt chiu tnh xuyn.
(Bn o Lu Gia cy cao ngt tri,
Xa pho gia sang ng tng thuyn ni y.
Thap cu, nh xa dng trn sng thu,
n hoang, m c trc my con ln a.
Ban thai bnh ghi my ngan dm,
Non sng nha Ly trai hai trm nm.
Khach th nay tr lai u a bac,
Hoa mai nh tuyt chiu xung sng trong).
DANH NHN T VIT
13
Nhng vn th Trn Quang Khai lai la nhng anh hao

quang, ghi du n cua mt s nghip ln trong cuc i v Thng
tng nha Trn - va lam th, va anh gic.
Nhiu tac gia
14
NHA S HOC PHAN PHU TIN
Phan Phu Tin ngi lang Ve (ng Ngac, huyn T Lim,

ngoai thanh Ha Ni), mt lang tru phu ni ting v ngh song,
my an lat c truyn. ng tn ch la Tn Thn, tn hiu la Mc
Hin. Tai khoa thi cui cung cua nha Trn t chc Thng Long
vao nm Bnh Ty, nin hiu Quang Thai th 9 i Trn Thun
Tng (1396), ng a Thai hoc sinh. ng la nha s hoc, nha
nghin cu vn hoc va nha giao ni ting, ngi co cng ln trong
vic soan thao quc s u thi L, ng thi cung la ngi khi
u vic bin soan b hp tuyn th ca u tin cua Vit Nam.
Sau khi thi , Phan Phu Tin c vao lam vic Quc s
vin va Quc T Giam, hai c quan nghin cu hoc thut va ao
tao nhn tai quan trong bc nht ng thi. Sau sut mt thi
gian dai ti trn 1/4 th ky, k t cui nhng nm 90 th ky 14 cho
ti nm 1429, ng mi lai d thi khoa Minh Kinh di thi L
Thai T; sau y khng thy sach v, tai liu nao ghi chep g thm
v ngi danh s ho Phan nay.
Tnh hnh t Vit luc o ang trai qua nhng cn bin ng
d di. Trong thi gian gi chc ng tu s Quc s vin, ng
bt tay vao bin soan b Vit m thi tp - cng trnh m u vic
nghin cu, gii thiu th ca cac i Vit Nam. Nim t hao v
truyn thng vn hoa lu i cua dn tc, long trn trong i vi
di san tinh thn cua tin nhn va nhng nhn thc su sc v vai
tro cua vn chng ngh thut a thuc y ng vt qua moi kho
khn, ra sc hoan thanh cng trnh co y ngha ln lao nay.
Mua thu nm Quy Su, nin hiu Thun Thin th 6 i L
Thai T (1433), b hp tuyn Vit m thi tp v cn ban a hoan
thanh. Phan Phu Tin vit li ta vi nhng li tm huyt nh
sau: "Trong long co ch hng t se th hin thanh li. V vy, th
DANH NHN T VIT
15
la noi ln cai ch cua mnh... Cac bc vng, cng khanh, s

ai phu my i gn y, chng ai khng quan tm n hoc thut,
vn thng sm ti ngm vnh, din ta ni long su kn, u co thi
tp lu hanh i nhng do binh la nn a tht truyn, tic
thay!... Cac bc qun t sau nay co long su tm rng khp, ri
xp t thanh quyn, thanh tp, mi mong khoi phai th than v
bo sot mt hat chu trong bin ca".
Sach cha kp khc in th Phan Phu Tin c c gi chc
An Phu s tnh ngoai (Thin Trng, Hoan Chu). Vit m thi
tp c Th ng s Chu Xa vng lnh triu nh bin soan tip.
Sau hn 10 nm su tm, chnh ly, sp xp, ban thao Tn tuyn
Vit m thi tp do Chu Xa bin tp a hoan thanh vao nm 1459,
c Han Lm hoc s Ly T Tn hiu chnh, ri cho khc in. Theo
bai ta cua Ly T Tn th Tn tuyn Vit m thi tp thu thp
c hn 700 bai th (sp xp thanh 7 quyn). Ban in ln u a
tht tan t lu. Hin nay ch con c thy ba quyn u cua ln
tai ban nm 1729.
Sau mt thi gian lam quan tnh ngoai, nm 1448, Phan
Phu Tin lai c triu v kinh, sung chc Quc T Giam bac s
tri Quc s vin, va giang day Quc T Giam lai va trng coi
cng vin cua Vin quc s. Nm t Hi, nin hiu Din Minh th
hai i L Nhn Tng (1455), vng lnh nha vua, ng bt tay vao
bin soan b ai Vit s ky tuc bin (ni tip theo ai Vit s ky
cua L Vn Hu), chep vic t i Trn Thai Tng cho n khi
qun Minh rut v nc (t nm 1226 cho ti nm 1427), gm 10
quyn. ai Vit s ky tuc bin nay a tht truyn, nhng Ng S
Lin a da vao b s nay bin soan nhng phn co lin quan
trong ai Vit s ky toan th.
Ngoai Vit m thi tp, ai Vit s ky tuc bin, tng truyn
ng con vit Quc triu lut lnh, Ban thao thc vt toan yu,
cung u tht truyn. Toan Vit thi luc do L Quy n bin soan
co chep ba bai th cua ng: Vi nhn cu giao (Lam ngi cn phai
hoc tp), Ha gian ngh ai phu Nguyn c Trai va ng ao
Lng Phan quan nhm man (Tng ng phan quan ho Lng ht
han nhm chc), li th bnh d nhng cha ng nhiu y tng
Nhiu tac gia
16
kha su sc, nu cao truyn thng hiu hoc, trong ngha tnh,
chm lo vic dn, vic nc cua nho s Vit Nam.
Hin nay lang ng Ngac (huyn T Lim, ngoai thanh Ha
Ni) co nha th Phan Phu Tin vi bc hoanh phi mang ba ch
Khai Tt Tiu, nhc nh ti vinh d cua ngi ai khoa u
tin lang nay.
Giao s NG C SIU
DANH NHN T VIT
17
NGUYN BNH KHIM
Nguyn Bnh Khim sinh nm 1491, mt nm 1585, ngi

lang Trung Am, huyn Vnh Lai (nay la xa C Am, huyn Vnh
Bao, ngoai thanh Hai Phong). Sinh trng trong mt gia nh
vong tc (chau ngoai quan thng th Nh Vn Lan) co hoc vn,
ca hai thn mu u la nhng ngi co vn tai hoc hanh nn
Nguyn Bnh Khim t sm a hp thu truyn thng gia giao ky
cng. Nht la phu mu cua Nguyn Bnh Khim, tng truyn ba
la ngi gioi giang vn tai va tinh thng a ly, tng s. Ngay t
khi Nguyn Bnh Khim ct ting khoc chao i, thy con mnh co
tng mao khac thng, ba a dc long ao tao con trai thanh mt
tai nng giup nc, cu i. Nim thi thuc o khin Nguyn Bnh
Khim sm tm c thy hoc co ao cao c ca la cu bang nhan
Lng c Bng. Vi tr tu mn tip, thng minh t nho, lai gp
thy gioi khac nao nh rng gp my. Nguyn Bnh Khim sm
thanh tai nng kit xut ni ting. Va sau nay, tai hoc vn uyn
thm cua ng a vt xa thy. Tng truyn Lng c Bng la
ngi gioi ly hoc, a em sach Thai t thn kinh ra day cho hoc
tro, nhng co nhng iu trong sach y Lng c Bng cung
khng hiu c ma ch co Nguyn Bnh Khim sau nay mi tinh
thng.
Ln ln trong mt giai oan lch s nha L suy thoai, cac phe
phai trong triu ky, chem git ln nhau. Nm 1572, Mac ng
Dung cp ngi nha L lp ra mt triu ai mi. Th la sut cuc
i thanh nin trai tre, Nguyn Bnh Khim phai sng trong n
dt, khng thi th c tai nng. Mai ti nm 1535. Luc nay a 45
tui, ng mi i thi. Ba ln thi Hng, thi Hi, thi nh ng u
u va Trang nguyn. T y, ng lam quan vi tn triu, nha
Mac phong chc Ta th lang (chc ng hang th ba trong b
Hnh). Triu nh nha Mac rt trn trong Nguyn Bnh Khim.
Nhiu tac gia
18
ng hy vong triu ai nha Mac co th xy dng lai t nc. Luc

nay, Mac ng Dung a nhng ngi cho con la Mac ng Doanh
va rut v lam Thai thng hoang. Doanh la ngi to ra co ch kh
am lc. Nguyn Bnh Khim, mt nha hoc gia uyn thm, mt
tr thc dn tc a nhn thy iu o. Va ng hy vong: vi nhn
vt nay, triu ai mi co th a t nc thoat khoi tnh trang ri
ren ma vua ti nha L va cac tp oan phong kin trc o gy ra.
Nhng nim tin o b tht vong. La mt hoc gia, hoc rng
bit nhiu, trong th ng hay nhc ti s thng trm "thng hai
bin vi tang in" (bin xanh bin thanh nng du) cua tri t,
tao vt va cuc i tri ni nh "phu vn". ng thng xot cho
"vn mnh" quc gia va cam thng su sc tnh canh cua "dn
en", "con o". ng tht s mong mun t nc thnh vng, thai
bnh. Tng truyn, hnh nh tranh nhng cuc binh ao khoi
la, tng tan cho chung dn va nhn thy trc thi cuc, "vn
mnh" cua t nc trong hoan canh y cha th co nhng lc
lng am ng c vic thng nht, nn khi cac tp oan
phong kin n hoi k sach, ng u bay cho ho nhng phng
sach khac nhau gi th "chn vac". Nm 1568, Nguyn Hoang
thy anh la Nguyn Ung b Trnh Kim sat hai, lo cho "s phn"
nn a ngm cho ngi hoi k an thn, Nguyn Bnh Khim noi:
"Hoanh sn nht ai, van ai dung thn" (ngu y noi: Da vao mt
dai Hoanh sn co th lp nghip c lu dai). Th la Nguyn
Hoang tc tc xin anh r la Trnh Kim cho vao trn thu t
Thun Hoa (t eo Ngang tr vao).
Tai Thng Long, thi y chua Trnh cung ra sc c hip vua
L va mun ph bo, lin cho ngi hoi y kin Nguyn Bnh Khim.
ng khng tra li va lng lng dn s gia ra thm chua va noi vi
nha s: "Gi chua th Pht th n oan", ngu y mun khuyn chua
Trnh c tn pho nha L th quyn hanh tt gi c. Nu t y
ph lp se dn n binh ao. Con i vi nha Mac, sau nhng cuc
chin tranh lin min, phai bo chay ln Cao Bng th thu, vua
Mac cho ngi v hoi y kin Nguyn Bnh Khim, ng a tra li:
"Cao Bng tuy thin, kha din s th" (Cao Bng tuy t hep,
nhng co th gi c vai i). Qua nhin, mai n nm 1688, sau
DANH NHN T VIT
19
ba i gi t Cao Bng, nha Mac mi b dit. Cac truyn thuyt

trn y mun chng to rng Nguyn Bnh Khim la ngi co tai
tin oan, o nm c b truyn cua sach Thai t thn kinh. Va
lai con truyn thuyt na v Trang Trnh vi tp Trnh quc cng
sm ky. Tng truyn trong tp sach o, ng a tin tri va bit
trc cac s vic nhn tnh th thai, thi cuc xay ra "nm trm
nm sau". Thc, h th nao, con la vn cn phai nghin cu
khng nh hay phu nh cua cac nha hoc gia Vit Nam sau nay
tra lai gia tr xng ang cho Nguyn Bnh Khim. ng
nhin, mt iu cn khng nh: Nguyn Bnh Khim tht s la
nha hoc gia "thng thng thin vn, ha tri a ly, trung tri nhn
s" (trn tri hiu thin vn, di t tng a ly, gia hiu con
ngi).
Nguyn Bnh Khim a lai cho hu th nhng tac phm
vn th co gia tr nh: Tp th Bach Vn (gm hang trm bai th
ch Han con lu lai) va hai tp: Trnh quc cng Bach vn thi tp
va Trnh quc cng Nguyn Bnh Khim thi tp hay con goi la
Bach Vn quc ng thi (vi hang trm bai th ch Nm). Th
Nguyn Bnh Khim giau cht liu hin thc, mang tnh trit ly
su xa cua thi cuc. ng ph phan gay gt bon tham quan lai
hut mau, hut mu cua dn. Th ng con truyn at cho i mt ao
ly i nhn x th, ao vua ti, cha con va quan h bu ban, hang
xom lang ging. oc th ng la thy ca mt tm long lo cho nc,
thng i, thng dn, va mt tm hn sut i da dit vi ao
ly: "Tin thin ha chi u phi u, hu thin ha chi lac nhi lac" (lo
trc cai lo cua thin ha, vui sau cai vui cua thin ha). V th khi
v n, ng vn m trng day hoc, mong ao tao cho i nhng
tai nng "kinh bang t th". Hoc tro cua ng cung co ngi tr
thanh danh tng, Trang nguyn nh: Phung Khc Khoan, Lng
Hu Khanh, Nguyn Quyn...
Co th noi th ky 16, Nguyn Bnh Khim la nha trit hoc
ln cua Vit Nam. T tng trit hoc cua ng "khng bn tm i
vao xu hng duy ly..." i tm khai nim ban th lun nh Lao T,
nh trit hoc Pht giao hay cai phong nhim nhiu luc n nguy
bin cua Trang T. ng hiu su sc trit hoc Tng Nho nhng
Nhiu tac gia
20
khng i vao s cu n vun vt, khng ly giai qua su cai ly, co khi
rc ri, hoc che si toc lam t tm hiu, bin giai nhiu th m
h ri rm trong nhng khai nim hn tap o. Vi s uyn thm
vn co, ng c triu nh nha Mac va s phu ng thi phong la
Trnh tuyn hu, tc la mt v Hu tc khi ngun dong sui
trit hoc cua ho Trnh (tc Trnh Di, Trnh Hin - hai nha trit hoc
khai pha ra phai Lac Dng cua Tng Nho), hoc i con goi ng
la cu Trang Trnh. Tuy vy, trit hoc cua ng la trit hoc a c
sng dy, biu hin trong th nh s gi y mach bao cua cuc sng
thc tin. ng cht loc t trong nhn thc trit hoc ma mnh thu
lm c, phep bin chng nhn bn ngoai co ve nh th s
giai ap nhiu hin tng t nhin va xa hi nay sinh quanh
mnh. Trong th ng, ngoai mt trit ly nhn sinh, ni bt ln
nhng suy ngm chim nghim, uc kt nh mun vn ln khai
quat "lut" i bng nhng pham tru trit hoc. V le o, ng rt
hay dung n nhng cp pham tru i lp nh: en - trng, tt xu, y - vi, sinh - dit, vung - tron, giai bay quan nim trit
ly nhn sinh cua mnh.
Tuy nhin, "mt han ch d nhn thy trong t tng trit
hoc cua Nguyn Bnh Khim la tuy nm c phep bin chng,
nhng vn nng v duy tm. Quan nim v s phat trin cua ng
con nm trong khung tron khep kn ch cha phai la vong tron
xoay c. o la s phat trin tun hoan, la cai phep bin chng cua
Chu dch... ng a nhn c trong nn giao duc Nho hoc ng
thi, cng vi phep bin chng th s cua Lao T trong ao c
kinh. o cung la nhng han ch ng nhin cua rt nhiu nha
trit hoc c ai" (ao Thai Tn).
Nhn lai toan b tin trnh lch s va con ngi th ky 16,
Nguyn Bnh Khim(1) xng ang la "cy ai thu", nha hoc gia,
nha trit gia cua th ky
Giai thoai v Trang Trnh Nguyn Bnh Khim
Nm 1991, ky nim 500 nm, nm sinh cua Trang Trnh
Nguyn Bnh Khim, nha ly hoc ni ting cua Vit Nam, ngi ma
sau nay Phan Huy Chu trong b sach ln Lch triu hin chng
DANH NHN T VIT
21
loai ch a nhn xet la: "Mt bc ky tai, hin danh mun thu".
y la mt Trang Nguyn co nhiu giai thoai rt phong phu cua
nc ta va c bao phu mt lp man tht la b n. Di dy xin
lc k mt vai giai thoai y.
Cu be thn ng ho Nguyn nay khi cha y tui, mt
hm a ch vao mt tri ang moc ma noi "! Mt tri moc ng
ng!".
Tai qu ni va ngoai cua Trang, khach i thm con c
nghe mt giai thoai v nhng li tin tri cua Nguyn Bnh Khim
ma cac v cao nin coi la rt ung nh cu:
Bao gi Tin Lang chia i,
Sng Han ni lai th ti lai v.
Qua la Tin Lang co con sng ao ct i huyn mi c
khi lai, va nm 1985 cung la nm ky nim 400 nm ngay mt cua
Nguyn Bnh Khim, cu phao c bc qua sng Han cac ai
biu toan quc v thm qu hng Trang. Khi o, n Nguyn
Bnh Khim c trung tu, mt hi ngh khoa hoc ln v Nguyn
Bnh Khim c t chc. Tn tui Nguyn Bnh Khim c anh
gia lai (Ti lai v!).
Nhiu cu rt thch va tin nhng cu sau y ma cac cu cho
la noi v vic giai phong Thu nm 1954, sau 80 nm Ha Ni b
t di s h cua Phap theo iu c Giap Tut 1874:
Cu cu kin khn d nh,
Thanh minh thi tit hoa tan.
Trc ao dng u, ma v,
H binh bat vn nhp Trang An.
(ao can khn a nh rng 9 ln 9 la 81 nm m lch.
T tit Thanh minh, sau khi chin dch in Bin Phu m
man, qun Phap bc vao thi ky tan lui.
Kp n u nm Mui 1955, cui nm Nga 1954.
Tam van qun cu H (8 s oan) keo v tip quan Thu ).
Nhiu tac gia
22
Nhng cu trn co in trong cac sach vit v Nguyn Bnh

Khim t trc 1945 (Nha xut ban ai La), cung nh co trong cac
ban Han - Nm Vin Vin ng Bac c trc y (chng han cac
ban AB444, AB345, v.v...), nn co nhiu ngi tin o la li d bao.
iu o cung ngu vao trong mt v cu i trc n ma nhn dn
mun noi v tai bit trc cua Trang: Ly hoc thm nguyn Trnh
tin giac (Trang Trnh thm nguyn ly hoc bit trc cac vic).
Chung ta cung bit thm rng ni y khi xa, La Sn phu
t Nguyn Thip, ngi ma vua Quang Trung tn lam bc thy,
a tng v thm, va trong bai th Qua Trnh tuyn muc t (Qua
thm n cu Trang Trnh) a xem Trang la ngi co tai "Huyn c
tham tao hoa" (Nm c may huyn vi, xen vao cng vic cua tao
hoa). Con Vu Khm Ln, tin s i Hu L, a lam bia n
Trang va noi rng danh ting Trang "nh nui Thai Sn, sao Bc
u, nghn nm sau nh vn mt ngay".
HNG NHT
DANH NHN T VIT
23
LY NHN TNG
- T NN MONG XY NN GIAO DUC AI HOC
VIT NAM
Vua Ly Nhn Tng (sinh nm 1066, tr v t 1072 n 1128)

la v vua t ra nhiu chnh sach nhm chn hng t nc, nh
quan ch, khuyn nng, p chng lut. c bit, ng la ngi
u tin khi xng va thc hin ch thi c va giao duc ai hoc
cua ai Vit nh t chc khoa thi Minh Kinh (1075), lp Quc T
Giam (1076), t chc "thi lai vin" nhm la chon quan chc cao
cp cho b may nha nc.
Ly Nhn Tng la mt v vua nhn ai va co tai. Luc ln ngi
tuy con nho tui, nhng c me y Lan la mt phu n gioi tr nc
va cac ai thn tai gioi nh Thai s Ly ao Thanh, Phu quc Thai
uy Ly Thng Kit cung nhn dn ht long ung h. Bi vy, di
triu ai Ly Nhn Tng, nc ai Vit a lam nn nhng chin
cng lng ly ca v ni tr ln ngoai giao, va ngay cang tr nn
hung manh.
Ly Nhn Tng co nhiu chnh sach nhm chn hng t
nc.
Trong lnh vc chnh tr, ngoai vic nh quan ch, chia vn
vo lam chn phm t trung ng n cac a phng, Ly Nhn
Tng la v vua u tin ban hanh l dn chu vi "Chiu cu li noi
thng" (thang 4 Bnh Thn - 1076) nhm huy ng tr tu cua moi
tng lp nhn dn ong gop vao cng cuc "tr quc, bnh thin
ha". Va k t y, cac triu ai a k tha mt k sach tr quc an
dn.
V kinh t, ng la ngi rt quan tm n cng vic nha
nng. Vic bao v tru bo, phng tin san xut cua c dn nng
Nhiu tac gia
24
nghip ai Vit, ln u c Ly Nhn Tng a vao lut phap.

Ly Nhn Tng a hai ln xung chiu ra lnh cm git trm tru.
Ly Nhn Tng la ngi u tin khi xng vic p
phong lu, a huy ng dn "p phng C Xa" (nay la oan
sng Hng gn cu Long Bin, Ha Ni), nm 1108.
Trong vic bao v thin nhin, mi trng sinh thai i vi
c dn lam nng nghip, thang ging nm 1126, ng a xung
chiu "Cm dn chung mua xun khng c cht cy" va vic bao
v mi trng thin nhin thanh phap lnh.
Nhng iu ln lao, ang k hn ca cua Ly Nhn Tng, cua
triu ai ng, la s m u nghip thi c va nn giao duc cao cp
cua nc nha.
Tip tuc s nghip mong moi cua vua cha, ngi t nn
mong xy dng Trng ai hoc quc gia vao nm 1070 vi vic lp
Vn Miu biu dng Nho giao, th Chu Cng, Khng T va cac
v tin hin. Nm, sau nm sau, Ly Nhn Tng la ngi u tin
khi xng va thc hin ch thi c va giao duc ai hoc cua ai
Vit t o v sau, ngay cang c cac triu ai ni tip hoan
thin.
Khoa thi u cua nn giao duc cao cp Vit Nam c m
vao thang 2 nm t Mao, hiu Thai Ninh nm th t (1075), la
khoa thi Minh kinh bac hoc nhm tuyn chon ngi co tai vn hoc.
Khoa nay chon c mi ngi.
Mt nm sau, nm Bnh Thn (1076), vua cho lp Quc T
Giam k sau Vn Miu (ban u la cho cac hoang t, sau m
rng cho nhng ngi gioi trong thin ha vao hoc), va chon nhng
ngi gioi, nhng nha khoa bang cho vao day hoc. y la trng
ai hoc u tin cua nc nha.
Thang 2 nm inh Ty (1077) lai t chc "thi lai vin bng
phep vit ch, phep tnh va hnh lut", nhm la chon quan chc
cao cp cho b may nha nc. y la ky thi chon quan lai u tin
vi ni dung kin thc tng i toan din: vn, toan, lut phap
(chnh tr).
DANH NHN T VIT
25
Thang 8 nm Bnh Dn (1086) m khoa thi chon ngi co tai

vn hoc trong nc, sung lam vic Han lm vin. Khoa thi nay
Mac Hin Tch u, c b chc Ham lm hoc s.
La mt minh qun, Ly Nhn Tng cung la mt tm gng
kh luyn, phn u at n "hoc thc cao minh, hiu su ao
ly" (Phan Huy Chu). Chnh v vy, anh gia tng quat v ng, cac
s gia t L Vn Hu, Ng S Lin, n Phan Huy Chu, L Quy
n... u cho rng, ng la "v vua gioi", "v anh qun" cua triu
Ly.
VIN NGOC LU
Nhiu tac gia
26
L THANH TNG
L Thanh Tng (1442 - 1497) la v vua ma tn tui va s

nghip ve vang a gn lin vi giai oan cng thnh cua Vit
Nam na cui th ky 15. Trong gn 40 nm lam vua, ng a tin
hanh nhiu cai cach v chnh tr, qun s, kinh t; khi xng b
lut Hng c c xem la s kin anh du trnh vn minh
cao cua Vit Nam; cao nhng gia tr vn hoa dn tc. Ban thn
ng la mt nha th ln, lai nhiu tac phm co gia tr.
Tn tui va s nghip L Thanh Tng gn cht vi mt giai
oan cng thnh cua Vit Nam na sau th ky 15.
L Thanh Tng tn la T Thanh, hiu Thin Nam ng chu,
con th t L Thai Tng, me la Ng Th Ngoc Dao. ng sinh ngay
20 thang 7 nm Nhm Tut (1442) tai nha ng ngoai khu t
chua Huy Vn Ha Ni ngay nay, mt ngay 30 thang ging nm
inh Ty (1497).
L Thanh Tng ln lam vua nm 1460, hai ln i nin hiu:
Quang Thun (1460-1469) va Hng c (1470-1497). Trong gn 40
nm lam vua, ng a a triu L phat trin ti nh cao v moi
mt: chnh tr, xa hi, kinh t, quc phong, vn hoa. S gia Ng S
Lin khen L Thanh Tng la "vua sang lp ch , m mang t
ai, b coi kha rng, vn vt tt ep, tht la vua anh hung, tai
lc".
V phng din vn hoc, L Thanh Tng la mt nha th ln,
tac phm ng lai rt phong phu, va th, va vn xui, va
Han, va Nm, hin con c sao chep trong cac tp: Thin Nam
d ha (trong o co bai phu ni ting Lam Sn Lng Thuy phu),
Chu C thng thng Chinh Ty ky hanh, Minh lng cm tu,
Vn minh c xuy, Quynh uyn cu ca, C tm bach vnh, Thp gii
c hn quc ng vn...
DANH NHN T VIT
27
* Nha cai t va xy dng y nhit huyt. Nh s ung h

sang sut, quyt lit cua nhom ai thn Nguyn X, inh Lit...,
L Thanh Tng a bc ln ngai vang gia luc triu chnh nha L
ang luc uc mu thun. Ln nm chnh quyn, L Thanh Tng
nhanh chong chm dt tnh trang phe phai trong cung nh, khn
trng t chc xy dng t nc vi mt tinh thn cai cach manh
me, tao bao. V c cu chnh quyn cac cp, ng a tin hanh xoa
bo h thng t chc hanh chnh cu thi L Li t 5 ao i thanh
12 ao (tc 12 tha tuyn). Bn canh cai t c ch Nha nc, L
Thanh Tng c bit chu y cac bin phap phat trin kinh t, sa
i ch thu khoa, in a, khuyn khch nng nghip, trng
trot, chn nui, m n in, khai khn t hoang. Nhng n lc
nhm xy dng phat trin t nc cua L Thanh Tng a c
phan anh kha ro qua cac bai chiu, ch du do ng ban b, nh
Chiu khuyn nng, Chiu lp n in, Chiu nh quan ch...
Di thi L Thanh Tng, lc lng quc phong bao v t nc
c tng cng hung hu. Trc kia, qun i chia lam 5 ao v
qun, nay i lam 5 phu c. Mi phu co v, s. Bn canh con co
2 ao ni, ngoai, gm nhiu ti, v. Ngoai t chc qun thng trc,
L Thanh Tng con chu y lc lng qun d b cac a phng.
43 iu qun chnh L Thanh Tng ban hanh cho thy ky lut
qun i cua ng rt nghim ngt, co sc chin u cao.
* Ngi khi xng b lut Hng c. B lut Hng c la
mt trong nhng thanh tu ang t hao nht cua s nghip L
Thanh Tng va cua ca thi ai ng. S ra i cua b lut Hng
c c xem la s kin anh du trnh vn minh cao cua xa
hi Vit Nam hi th ky 15. L Thanh Tng, ngi khi xng lut
Hng c, la ngi thc hin nghim chnh phap lut a ban
hanh. ng a thu lai quyn ch huy cua tng qun c L Thit
v con L Thit gia ban ngay phong nga trn ng ph va dung
tung gia n anh ngi. L Thanh Tng thng bao vi cac quan
rng: "Phap lut la phep tc chung cua Nha nc, ta va cac ngi
phai cung tun theo".
* Ngi phat trin nhng gia tr vn hoa dn tc. V phng
din vn hoa L Thanh Tng a co cng tao lp cho thi ai mt
Nhiu tac gia
28
nn vn hoa vi mt din mao ring, khng nh mt giai oan

phat trin mi cua lch s vn hoa dn tc. Cung vi vic xy dng
thit ch mi, L Thanh Tng y manh phat trin giao duc, ao
tao nhn tai. Vit Nam thi phong kin, cha bao gi nn giao
duc, thi c lai thnh at cung nh vai tro cua tr thc lai c
cao nh i L Thanh Tng. Ngoai Han lm vin, Quc s vin,
Nha Thai hoc, Quc T Giam la nhng c quan vn hoa, giao duc
ln. L Thanh Tng con cho xy kho b th cha sach, c bit a
sang lp Hi Tao an bao gm nhng nha vn hoa co ting ng
thi ma L Thanh Tng la Tao an chu soai.
ai Vit s ky toan th cua Ng S Lin, Hng c quc m
thi tp, Hng c thin ha ban , Thin Nam d ha... la nhng
gia tr vn hoa tiu biu cua triu ai L Thanh Tng.
Noi ti cng lao cua ng i vi nn vn hoa dn tc, khng
th khng k n mt vic co y ngha lch s ma ng a lam. o la
vic ng huy an minh oan cho Nguyn Trai, cho su tm lai th
vn Nguyn Trai a b tiu huy sau vu an "L Chi vin". Chnh L
Thanh Tng a cho tac bia v Nguyn Trai: "c Trai tm thng
quang khu tao" (Tm long c Trai sang ta sao Khu).
* Mt nha th hao trang. ng u hi vn hoc Tao an, L
Thanh Tng cung dn u phong trao sang tac. Th L Thanh
Tng lai kha nhiu va co gia tr cao v ni dung t tng. Qua
th ng, chung ta khng ch hiu su hn nhn cach, tm hn ng,
mt tm hn gn bo mt thit vi non sng, t nc, vi nhn
dn, vi nhng truyn thng anh hung cua dn tc, cua T tng,
ma con thy c kh phach ca mt thi ang vn ln, y hao
trang:
Nng m nghn trng toa trn ngon c,
Kh th ba qun at cay cao.
Phng ng Mt tri moc, ang my nhe tri,
Phong mt ngm nui sng mun dm.
(Bui sm t sng Cm i tun bin ng)
DANH NHN T VIT
29
L Thanh Tng lam vua luc 19 tui. Mt nm sau, khi trach

li cu thn Ng S Lin, Nghim Nhn Tho, v hoang 20 tui
bao ho: "Ta mi coi chnh s, sa mi c tnh, ngi bao nc ta
la hang phin bang cua Trung Quc thi xa, th la ngi theo
ng cht, mang long khng vua". o la ting noi cua mt y ch
t cng dn tc, ng lc manh lit a L Thanh Tng at ti
vinh quang trong s nghip xy dng, phat trin t nc hi th
ky 15.
Nhiu tac gia
30
HOANG THAI HU Y LAN
Y Lan xut thn t gia nh nng dn lang Th Li, l Bc

Giang (nay la xa Dng Xa, huyn Gia Lm - Ha Ni). Tng
truyn, Vua Ly Thanh Tng bt gp ba ang da gc lan, v cam
mn sc ep a cho tuyn vao cung lp lam phu nhn, t hiu Y
Lan (da gc lan).
Vua i anh gic phng Nam, ba a thay chng tr nc,
sau nay ba lai giup con (Vua Ly Nhn Tng) cung Ly Thng Kit
p tan cuc xm lc cua nha Tng. Trong luc nhip chnh, ba
chu trong cung c chnh tr, qun s, chu trong quyn li phu
n,v.v. Nh n cng c cua ba, dn chung tn ba la "Quan m",
hin con n th ba Hai Dng.
Y Lan - co thuyt cho rng tn tht cua ba la L Th Yn
Loan - la mt c gai hai du, chn tm ngoai thanh Thng Long
thi Ly. Y Lan ra i lang Th Li (lang Sui sau i la Siu Loai,
nay la xa Dng Xa, huyn Gia Lm - Ha Ni) - nm nao khng
ro, s sach ch ghi l m: ba mt kinh thanh Thng Long vao
nm 1117 - trn di 70 tui - thi Ly Nhn Tng. Sach Mng kh
but am cua Thm Hoat co chep "Nht Tn (tc Ly Thanh Tng)
mt, Can c (Ly Nhn Tng) ln, dung quan la Ly Thng Cat
(Ly Thng Kit) va me la thai phi L Th Yn Loan cung coi vic
nc".
Cu chuyn Yn Loan vao cung vua Ly, o la mt giai thoai
ngi ngi u nghe, u bit.
Thu y vao nm Quy Mao (1063) Ly Thanh Tng a n
bn mi tui. Vua cha co con trai truyn ngi bau, m ngay
triu thn lo ngai. Vua ben thn hanh i cu t khp cac chua
chin, miu mao nhng khng hiu nghim, Ly Thanh Tng lo
lng cho triu nh nha Ly va xa tc ai Vit. Mt sm mua xun,
DANH NHN T VIT
31
vua v ving thm chua Du (tng Dng quang phu Thun

Thanh) dn lang m hi nghnh gia. Thanh Tng hoang cung
hoa vao dn chung trong hi lang ng vui. Trai gai, gia tre cac
lang u ra rc vua. oan xa gia cua vua i n u, cac lang ln
cn n nc, x v pha y. Duy ch c thn n xinh ep cua lang
Sui vn im nhin hai du, xem vic ng gia cua vua khng co
quan h g n mnh. C gai vn mit mai bn bai du, mc cho
oan ng diu qua. Ly Thanh Tng ly lam la, ben cho oi ngi
con gai co ve "kiu cng" ang ng bn nng du k gc lan y
n trc kiu rng hoi. C gai ung dung nhe nhang ti quy
tu: Thip la con nha ngheo hen, phai lam lung u tt mt ti,
phung dng cha me co u dam mong i xem rc va nhn mt
rng".
Vua thy c gai n mc qu mua, nhng c ch oan trang
du dang, li li phong nha, i ap phn minh, l ngha khac hn
nhng ngi con gai ma vua a tng gp. Vua yu v sc, trong v
nt, nn cho c gai theo long gia v kinh . C gai lang qu c
on v cung vua y la Yn C Nng xinh ep, nt na cua lang
Siu-Loai (Sui). Nhng Ly Thanh Tng la ng vua chm vic nc,
lun lun thn chinh dep gic. Vua t nhan ri ng ti cung Y
Lan. ng luc cung Y Lan vng ting an, ting sao, th bng
mt hm sau khi Thanh Tng i tray hi chua Th Li, cung Y
Lan lai nhn nhp hn xa. Yn C Nng nh "thng minh vn
sn t tri" c hoc tp, trau di a tr thanh mt cung phi "ni
danh tai sc mt thi" kinh s lau thng, vn chng uyn bac. Ly
Thanh Tng em long yu mn, phong lam Y Lan phu nhn, ly
tn cung Y Lan va cung co y ky nim c gai ng ta bn gc lan,
khi tun lnh n b kin bui u lang Sui (Siu Loai).
Sau o (1066), Y Lan sinh ha c mt hoang t ly tn la
Kin c. Kin c tran cao, tay dai qua gi, thng minh, tun tu,
vua cang yu du hn, Yn Loan c tn la Y Lan nguyn phi ng u cac cung phi, sau thai hu; con trai c lp lam thai t.
Nm Ky Du (1069), Ly Thanh Tng thn chinh i anh gic
ngoai xm. Trong khi vua cung Ly Thng Kit ngoai bin
cng, Y Lan nguyn phi am ang, chm lo quc s, tr nc iu
Nhiu tac gia
32
khin co ky cng khin thn dn than phuc, coi nc c yn

vui. Ly Thanh Tng t ngoai bin ai anh trn lu ngay khng
thng, chan nan rut qun quay v. V cha n ni, nghe dn
chung Chu C Lin (Tin L, Hai Hng) ca ngi nguyn phi Y
Lan nha tr nc rt gioi, long dn cam hoa, c suy tn la ba
Quan m, vua Thanh Tng t trach mnh: "Nguyn phi la an ba
con lam c nh th, ta la an ng ha thua sao! Vua lai tip tuc
tr ra anh gic, ln nay thng trn. Nm o, mua ha vua em
qun v ca khuc khai hoan, ai xa cho thin ha, giam thu khoa,
phat tin lua, thoc cho dn ngheo. Y Lan rt nhn t day con
ngoan, ao tao con tr thanh mt nha vua anh minh sau nay; lai lo
cho dn giau nc manh, yu thng nhn dn c moi ngi
knh phuc.
Nm Nhm Ty (1072) thang ging mua xun, Ly Thanh
Tng mt in Hi Tin. Hoang thai t Kin c ln ngi vua,
tc vua Ly Nhn Tng. Khi y vua mi ln bay, tn me la Y Lan
nguyn phi ln lam Linh Nhn hoang thai hu. Y Lan va giup coi
triu chnh, va lam nhim vu ba me day d con. Trong khi vua
con th u, Y Lan iu khin ca quc gia, cung t tng Ly Thng
Kit chu trng anh qun Tng xm lc. Hai ln qun Tng n
(1075, 1077) vua Ly Nhn Tng cha qua 10 tui, Y Lan a cung
Thai s Ly ao Thanh lo vic binh lng chuyn ra tin tuyn.
Trong luc T quc lm nguy Y Lan a cung Ly Thng Kit gi
vng giang sn, xa tc; cng y i sau con nhc mai.
Y Lan xut thn la mt thn n, nn hiu thu nhng kh
au cua ngi phu n nng dn v ngheo kh phai em thn gan
n cho nha giau, ba cho xut cua trong kho chuc v, va xy dng
chng con hanh phuc cho ho. V vic nay Ng S Lin a co li ban:
"Con gai ngheo n ni phai mnh lam mn, con trai ngheo
n ni khng v o la cung dn cua thin ha. Thai hu (tc Y
Lan) i mnh cho ho cung la vic nhn chnh vy!". Y Lan khng
nhng sa sang vic quc chnh, tng cng qun i, b phong,
chm lo vic m mang dn tr, vic thi c hoc hanh va con ban
hanh nhiu iu ch quc li dn. Y Lan con khuyn vua lam iu
thin, tr iu ac. Ba hiu nhng gian nan cua nng dn khi vic
DANH NHN T VIT
33
nng trang cay ba khng co tru cay. Y Lan bao vua phat ti
nng nhng ke trm tru va git tru ba bai; co ln ba a noi vi
vua: "Gn y ngi kinh thanh va lang p a co ke trn i
chuyn ngh trm tru. Nng dn cung qun. My nha phai cay
chung mt tru. Trc y, ta a tng mach vic y, va nha nc
a ra lnh cm. Nhng nay vic git tru lai co nhiu hn trc".
Nhn Tng ben ra lnh phat rt nng nhng ngi trm va git
tru, phat ca v con va hang xom v ti khng t giac.
Sng trong lu son, gac ta ma luc nao Y Lan cung khng
qun n ngi ngheo, Y Lan vn chm soc n i sng cung cc
cua nng dn lao ng. Cung nh Ly Thanh Tng, Y Lan thng
phat chn thoc lua cho ke ngheo. Ba sung ao Pht, a lam vic t
thin lp nhiu nh chua.
Ba thng lui ti cac nh chua, trao i vi cac tng ni
thuyt giao ao Pht. Nm 1096, ba bay c chay chua Khai Quc
(tc sau la chua Trn Quc Thng Long) tht cac s. Tic xong,
ba ngi k cu ao Pht vi cac v s gia hoc rng. Ba hoi v ngun
gc ao Pht cac nc va ta. Ba co oc phan oan oi hoi cac s
"noi co sach mach co chng". Chnh nh cu chuyn gia ba va cac
v s thi Ly (sach Thin uyn tp anh ng luc i Trn con ghi lai
tng tn chuyn nay), ma n nay ta con bit gc tch s truyn
ba ao Pht vao nc ta. Co ln ba n chua Ph Minh (T Lim)
tranh lun vi s Thng Bin v nhng iu cua Pht giao. Ba
cung co lam nhng bai kinh, co cu k con truyn lai n ngay
nay:
Sc la khng, khng tc sc
Khng la sc, sc tc khng
Sc? Khng? thi mc ca,
Mi thu c chn tng
La mt n nng dn ngheo, c hng phu quy vinh hoa, ba
vn cho la iu "sc sc, khng khng", o la phu vn... Ba la mt
ngi phu n vng gia, ngoc nga vang son khng lam vn uc
Nhiu tac gia
34
tm hn ba, cung la mt phu n him co trong lch s nghn nm

trc.
Ngay 25 thang 7 nm inh Du, Hi tng ai khanh nm
th 8 (1117) i Ly Nhn Tng, ba mt, c hoa tang, dng thuy
la Phu Thanh Linh Nhn Hoang thai hu, mai tang Tho Lng
phu Thin c. Hin nay con miu th ba hai xa Cm i va
Cm Cu huyn Gia Lc, tnh Hai Dng.
OAN MINH TUN
DANH NHN T VIT
35
HAI THNG LAN NG L HU TRAC
Hai Thng Lan ng L Hu Trac (1720 - 1791) la ai danh

y co ong gop ln cho nn y hoc dn tc Vit Nam. ng lai
nhiu tac phm ln nh Hai thng y tng tm lnh gm 22 tp,
66 quyn cht loc tinh hoa cua y hoc c truyn, cac cun Lnh Nam
ban thao, Thng kinh ky s khng ch co gia tr v y hoc ma con
co gia tr vn hoc, lch s, trit hoc.
L Hu Trac hiu la Hai Thng Lan ng1. Sinh ngay 12
thang 11 nm Canh Ty (11-12-1720) tai thn Vn Xa, lang Liu
Xa, huyn ng Hao, phu Thng Hng, tnh Hai Dng. Nay la
xa Hoang Hu Nam huyn Yn My, tnh Hai Dng. Tuy nhin,
ng sng nhiu (t nm 26 tui n luc mt) qu me x Bu
Thng, xa Tnh Dim, huyn Hng Sn, tnh Ha Tnh, nay la xa
Sn Quang, huyn Hng Sn va cung qua i y vao ngay rm
thang ging nm Tn Hi (1791) tho 71 tui. M ng nay con nm
Khe nc can chn nui Minh T thuc huyn Hng Sn (cach
ph Chu huyn ly Hng Sn 4 cy s).
L Hu Trac la con th bay cua L Hu Mu va ba Bui Th
Thng.
Dong ho cua ng co truyn thng khoa bang; ng ni, bac,
chu (L Hu Kiu), anh va em ho u tin s va lam quan to.
Cha L Hu Trac tam giap tin s lam Th lang B Cng
triu L Du Tng, gia phong chc ng s, tc ba, khi mt c
truy tng Thng th.
Hai Thng Lan ng: Hai Thng la hai ch u cua tnh Hai Dng va phu
Thng Hng qu cha va cung la xa Bu Thng qu me. Lan ng ngha la "ng li",
ngu y li bing vi danh li.
Nhiu tac gia
36
Nm Ky Mui (1739) L Hu Trac 20 tui th cha qua i, ng

ri kinh thanh v nha, va trng nom gia nh va chm ch en
sach, thi vao tam trng, sau o khng thi na.
Nm 1739 cung la nm m ra quy m ln cua phong trao
nng dn ni dy chng phong kin, ch mt nm sau (1740) ngha
qun cua Hoang Cng Cht anh sat huyn ng. Chang th sinh
tre tui L Hu Trac ang m mai en sach phai lanh i ni khac
oc sach. Co ngi thy th a bao ng "Binh la khp ni, con
trai thi loan ha chu gia i trong phong sach mai sao?" va
khuyn ng nn theo ngh vo. T o ng va dui mai kinh s va
nghin cu binh th. Sau nh n s ho Vu ng Xa day vu thut
m dng (phep boi toan n s), ng "nghin cu trong vai nm
cung bit c ai khai, mi eo gm tong qun th nghim
sc hoc cua mnh" (Ta "Tm lnh").
Chin tranh phong kin a gy au thng cht choc cho
bit bao nhiu gia nh lang xom, no khng em lai g cho nhn
dn, cho t nc; a lam cho L Hu Trac chan nan mun ra khoi
qun i, nn ng a nhiu ln t chi s bat cua tng nha
Trnh. ng nhn ra theo L hay Trnh cung la ch theo ui chin
tranh "ct nhuc tng tan"; cai ch manh "xung Ngu u" cua
ng cung hoa "ngng cung" ma thi. (oc bai th trong li ta b
"Tm lnh"). Cho nn nm 1746 khi ngi anh Hng Sn mt,
ng lin vin c v nui me gia, chau nho thay anh, xin ra khoi
qun i, thc s "be tn ci giap" theo ui ch hng mi.
L Hu Trac b bnh t luc trong qun i, giai ngu v
phai ganh vac cng vic vt va "trm vic dn vao mnh, sc
ngay mt yu" (Li ta "Tm lnh"), lai sm khuya en sach khng
chu ngh ngi, sau mc cam nng, chay cha ti hai nm ma
khng khoi. Sau nh lng y Trn c, ngi Ngh An la bc lao
nho, hoc rng bit nhiu nhng thi khng , tr v hoc thuc,
nhit tnh cha khoi.
Trong hn mt nm cha bnh, nhn khi ranh ri ng oc
sach thuc "Phung th cm nang" hiu c ch su xa cua sach
thuc. ng Trn c thy la, mun em ht cai hiu thu v y hoc
DANH NHN T VIT
37
truyn cho ng. Vn la ngi thng minh hoc rng, ng mau chong
hiu su y ly, tm thy s say m sach y hoc, nhn ra ngh y
khng ch li ch cho mnh ma co th giup ngi i, nn ng quyt
ch hoc thuc.
Hng Sn, ng lam nha canh rng t tn hiu Lan ng
(ng li) y noi li bing, chan ghet cng danh, t giai phong
mnh khoi s rang buc cua danh li, cua quyn th, t do nghin
cu y hoc, thc hin ch hng ma mnh yu thch gn bo.
Gia canh thin nhin tnh mch cua nui rng Hng Sn,
sm khuya m mai oc cac sach thuc: Y hoc nhp mn, Canh
nhac toan th, Nam dc thn hiu (cua Tu Tnh), Bao sinh diu
toan yu... tht la:
Sa chi vinh nhuc vic i,
em thn ao ngha vao ni lm tuyn.
(Bt can vinh nhuc s
Bao ao nhp cung lm.
An bn - Y ly thu nhan)
Hai Thng Lan ng mun tm thy, tm ban hoc thm
nhng ni nui rng heo lanh "trn khng co thy gioi hoc, di
khng co ban hin giup, ch mt mnh noi vi mnh, t hoi t ap
mo mm tng tng u th" (Li ta "Tm lnh") tm ra chn
ly. Sau ng nh mt ng lang lang bn i lai thn mt, giup ng
giai ap nhng mc m, vai ba nm sau ng a cha c mt s
bnh thng thng trong gia nh va lang xom.
Mua thu nm Bnh Ty (1754) L Hu Trac ra kinh mong
tm thy hoc thm v ng thy y ly mnh mng nhng khng
gp c thy gioi, ng anh bo tin mua mt s phng thuc gia
truyn, tr v Hng Sn "t khc s giao du, ong ca oc
sach" (Ta "Tm lnh"), va hoc tp va cha bnh. Mi nm sau
ting tm cua ng a ni vung Hoan Chu (Ngh An).
Sau my chuc nm tn tuy vi ngh nghip, Hai Thng Lan
ng a nghin cu rt su ly lun Trung y qua cac sach kinh in:
Nhiu tac gia
38
Ni kinh, Nam kinh, Thng han, Kim quy; tm hiu nn y hoc c

truyn cua dn tc; kt hp vi thc t cha bnh phong phu cua
mnh, ng h thng hoa tinh hoa cua ly lun ng y cung vi
nhng sang tao c bit qua vic ap dung ly lun c in vao iu
kin Vit Nam, uc kt nn y hoc c truyn cua dn tc. Sau hn
chuc nm vit nn b "Lan ng tm lnh" gm 28 tp, 66 quyn
bao gm u cac mt v y hoc: Y c - Y ly, Y thut, Dc, Di
dng. Phn quan trong na cua b sach phan anh s nghip vn
hoc va t tng cua Hai Thng Lan ng.
Ngay 12 thang ging nm Canh Hng 43 (1782) Lan ng
nhn c lnh chua triu v kinh. Luc nay ng a 62 tui, sc
cung yu lai la ngi chm lo cha bnh cho trm ho, nht la ng
a quyt ch xa lanh cng danh, theo ui nghip y a my chuc
nm nn ng nhn chiu ch cua chua Trnh vi tm trang va lo
lng, va chan nan; mai sau ngh n b "Tm lnh" cha in c,
ma ng "khng dam truyn thu ring ai, ch mun em ra cng b
cho moi ngi cung bit, nhng vic th nng sc lai mong, kho ma
lam c" (Thng kinh ky s), nn ng hy vong ln i ra kinh
co th thc hin vic in b sach, phn "con cai trong nha cung ht
sc van nai", ng tam lam vui t gia gia nh, hoc tro ri Hng
Sn ln ng.
Ra kinh vao phu chua xem mach va k n cho th t Trnh
Can, ng c Trnh Sm khen "hiu su y ly" ban thng cho ng
20 xut lnh hu, va bng lc ngang vi chc quan kim soat b H
gi ng lai. Nhng Lan ng thy nu nhn thng chu n th
kho long ri kinh tr lai Hng Sn c, nn ng gia m khng
vao chu, sau lai vin c tui gia mt hoa, tai ic thng m yu
c tro ngoai.
Bon ng y ghen ty vi Lan ng khng chu cha theo n cua
ng, nn th t khng khoi, ng bit th nhng khng h thc mc
vi bon thy thuc thiu lng tm nay, mt na ng khng tht
nhit tnh cha, kt qua sm thoat khoi vong cng toa cua
quyn thn, danh li.
DANH NHN T VIT
39
Thi gian kinh , Lan ng mun v thm c hng Hai

Dng cua mnh, nhng mai n thang 9 nm 1782, sau chua
Trnh mi cho phep ng v. Sau hn 20 nm xa cach, c tr v
manh t "chn nhau ct rn".
ang sng gia qu hng, ng lai co lnh triu v kinh v
Trnh Sm m nng. Nhn c lnh triu, ng anh phai ri qu
hng.
V kinh ng cha cho Trnh Sm khoi va cung min cng
cha tip cho Trnh Can. Trnh Sm lai trong thng cho ng. ng
bt buc phai nhn nhng bung ngh: "Mnh tuy khng phai a bo
qun vic n c, nhng nay hay tam nhn phn thng ri sau vt
i cung c" (Thng kinh ky s).
Trnh Sm cht v bnh lu ngay sc yu, Trnh Can ln
thay, nhng Trnh Can cung m dai dng nn "kh lc kh kit",
kho long khoe c, lai nong long tr v Hng Sn, Lan ng ang
tm k thoai lui, th may co ngi tin c mt lng y mi, ng lin
ly c ngi nha m nng ri kinh.
Hai Thng Lan ng tr v Hng Sn bng ng thuy,
nhng s triu nh bt tr lai ng phao tin i ng b. Thoat
khoi kinh ng sung sng nh "chim s lng, ca thoat li",
long ch mun "bay nhanh" v qu nha:
Ln ng t gia long lu
Gm an na ganh ra ngay thanh,
Nga quen ng cu v nhanh,
Quay thuyn kho luc lnh nh gia dong.
My qua ng bt nng
Nui non m mt nh long v ai
Xanh xanh mt dai non oai
Ging non ta cu ch vai hon thi.
(Thng kinh ky s).
Ngay 2 thang 11 (nm 1782) Lan ng v n Hng Sn.

Nhiu tac gia
40
Gn mt nm sng gia kinh phong kin bit bao cng

danh phu quy li keo, nhng ng "thung dung" ra i lai "ngt
ngng" tr v, long trong khng h uc, ch ln khng h sn.
Nm 1783 ng vit xong tp "Thng kinh ky s" ghi lai t
m chuyn i kinh, tp ky y la mt tac phm vn hoc v cung quy
gia. Mc du tui gia, cng vic lai nhiu: cha bnh, day hoc,
nhng ng vn tip tuc chnh ly, b sung, vit thm (tp Vn khi
b in, nm 1786) hoan chnh b "Tm lnh". Hai Thng Lan
ng L Hu Trac khng ch la danh y co cng hin to ln cho nn
y hoc dn tc, ng con la mt nha vn, nha th, nha t tng ln
cua thi ai.
DANH NHN T VIT
41
HA TNG MUC,
MT TAI NNG LI LAC, MT TM LONG
Ha Tng Muc (Tn Muc) sinh ngay 25-9 nm Quy Ty (1653)

mt ngay 7-3 inh Hi (1707) t Hu Nh, hiu Thun Nh,
Chuyt Trai, n Phu; la mt danh thn ni ting triu L, co
nhiu cng trang to ln i vi t nc, la ngi co n tnh su
nng vi qu hng trong ao ly truyn thng Vit Nam va co t
tng i mi, dn chu.
Lang qu ng, lang Tnh Thach, huyn Thin Lc (nay la xa
Tung Lc, huyn Can Lc), tnh Ha Tnh nm pha nam Hng
Lnh, la mt lang qu giau truyn thng yu nc. Vung y con co
nhiu danh nhn vn hoa, nhiu bc trung lit nh ng Dung,
ng Tt...
Dong ho Ha cua ng la mt dong ho khoa bang, cac i u
co ngi la tru ct cua t nc, nh cu Ha Tng Trnh (1434 1511) tng la thng th b Binh, b Hnh, b Cng, T tu Quc
T Giam thi L s.
Ban thn Ha Tng Muc la mt kin tng chn khoa trng.
ng tin s nm 1688, lai u ky thi ng ch, tc ky thi
danh cho cac tin s in Van Tho, u bai do chnh nha vua ra.
My nm sau, Ha Tng Muc lai thi khoa ng Cac la khoa thi
c bit ch danh cho nhng ngi a tin s va ang lam quan.
ng tng gi cac chc quan nh: Lai khoa cp s trung
(kim tra cng vic quan lai, t chc); Ni tan (day hoc cho con,
chau vua chua); Thuy s; Bin tu quc s quan; c ng (trn
gi) hai x Tuyn - Hng; Phu doan phu Phung Thin (ng u
kinh ); Chanh s; Ta th lang b Hnh (ng th hai sau thng
th, hang tam phm).
Nhiu tac gia
42
Thi ai cua Ha Tng Muc la thi ai suy vong cua nha L,

thc quyn thuc v ho Trnh, nha Thanh thng xuyn lm le
xm lc, trong nc ri loan, ao ly suy vi.
S qut cng va ao ly tt ep cua dn tc n tang trong
nhn dn va c th hin manh me bi nhng trung chnh thn
him hoi nh Ha Tng Muc. Vi tai nng li lac cua mnh, Ha
Tng Muc a ong gop rt xng ang giai quyt mi hoa ngoai
xm, gi yn t nc, phat trin kinh t - xa hi ni ng cai
quan.
Nm 1699, nha Thanh xm ln Bao Lac (Cao Bng), Ha
Tng Muc va Nguyn Hanh a lui c gic trong cuc u tranh
ngoai giao vi Sm Tr Phng. Nm 1703, i s sang Trung
Quc, Ha Tng Muc a hoan thanh xut sc nhim vu, gi c
hoa hiu hai nc, khin vua nha Thanh Khang Hy ht sc cam
phuc, tng cho mt bc ai t do chnh Khang Hy vit "Nhc
xung hin", khc g va sn son tai Trung Quc, hin con gi tai
n th Ha Tng Muc qu. Ba ch o co ngha la "khim nhng,
tr tu, ch kh cao ca".
Ha Tng Muc la mt tac gia cua "ai Vit s ky tuc bin".
anh gia cng trang cua Ha Tng Muc, cac triu L, Nguyn
a co tam ao sc phong. Sc phong nm Chnh Hoa 14 (1693)
vit: "Sc ban Ha Tng Muc ngi co tm thut, gioi ganh vac vic
cng, am tng v t chng".
Sc phong nm Vnh Thnh th ba (1707) vit: "Sc quang
tin Vinh lc ai phu bi tung Hnh b Ta th lang Hoan lnh nam
Ha Tng Muc, d trung tin s, trai gi cac chc; phung s lu
nm, i s phng bc, chm lo vic nc co cng, nay mt khi tai
chc, thc ang xot thng".
Chun y tng: c tin Kim t Vinh lc ai phu (ham chanh
nht phm) Cng b thng th, Hoan lnh t. t thuy (tn sau
khi cht) la Mn at.
DANH NHN T VIT
43
Tuy nhin, iu chung ti mun nhn manh la tm long n

tnh va t tng dn chu, cng bng, yu thng con ngi bao la
cua Ha Tng Muc.
Co hai dn chng rt sinh ng. Mt la, khi ng con sng,
nhn dn a lp n th, goi la Sinh t. Trong bia Sung ch con
lu xa Tung Lc (c 200 x 400 cm) a c GS. Ha Vn Tn dch
co oan vit: "Cng (Ha Tng Muc) sinh ra tnh tri dnh ng, bay,
tam tui a thng Thi, L... Cng i vi qu hng n su, c
day; co nhiu cng tr tai hoa, xom lang u bi phuc, xin tn th
cng va phu nhn lam hng t phu mu...". ap lai thnh tnh
nay, Ha Tng Muc noi: "Vic trung cn i vi nc, vic hiu
thun i vi nha, n hoa muc vi dn lang la chc phn ng
nhin cua ti vy. Sau nay ke hu sinh co ch th noi theo, co long
th cam nhn. Ngay nay moi ngi a suy ngh nh vy (lp sinh
t) cung la le tri, long ngi. Nay xin t ta" (Li ky v vic suy
tn).
Ha Tng Muc khng coi ban thn mnh la trong. Cai ang
trong la le tri, long ngi. Cai iu ng mun hu sinh cam nhn
va noi theo cung chnh la ch o.
Ha Tng Muc mt tui 55, cai tui a "tri thin mnh".
iu ng nh u tin la nh v hai ngi me: "Danh vong va s
nghip cua ta la nh hai ngi me. Mt ba sinh ra ta va mt ba
ho (me v) cn c ghi nhn va t t cung t tin mun i".
o la mt oan trch trong di chuc. Trong di chuc nay, hoc gia
Pham Phu Bng coi la "quc bao" con thy ng quan ly cht che
tng quan tin, thc rung, chia cho con chau, biu tng ngi
ngheo phn minh. thi bui "nht nam vit hu, thp n vit
v" (du mt trai cung la co, du 10 gai cung la khng), th Ha Tng
Muc a chia u tai san cho bn con trai, gai bng nhau. Khng
nhng th, ng con chu y n tnh nt, hoan canh, s hy sinh cua
tng ngi. C con gai Ha Th Thuy v tan tt nn c chia thm
mt mu rung; thng cho con gai Ha Th Chuyn mt mu
mua sm qun ao (v c nay tn tin, lo vic nha, t khi mua sm
qun ao). oan di chuc cua ng vit v hai ba v tht v cung cam
ng: "Hai ba v cua ta: mt ngi la con gai trng dong ho Vu
Nhiu tac gia
44
thn Thun Chn, xa Ni Thin Lc la Vu Th Lm, hiu T Tnh,

t thu nho a kt toc xe duyn cung ta, theo chng lam lung,
trng nom ca nha; mt ngi la con gai trng cua quan huyn
tha Thanh Ha (Hai Dng), ho Vu, qu xa Ngoc Tr, huyn
Lang Tai, thuc Kinh Bc...
Xa kia phu thn ta gioi v phng phap cha bnh, nhn
khi cha khoi bnh cho ho, ho mun ga con gai cho ta. Khi ta xa
cach gia nh, mun ga con gai cho ngi khac, nhng v ta gi
ngha nht nh khng chu...
Ba nhac mu ho cua ta, khi ta i du hoc kinh a chm
lo cho ta moi vic hoc hanh, sach v, qun ao cho n dung cu hoc
tp nht nht u lo liu chu ao. i n 10 nm, khi con gai ln
ln mi ga cho ta. Cng lao y tnh ngha y khng bao gi ta
qun c".
Vi ngi oc ky va co suy ngm v nhng li le trn, ngi
vit bai nay khng th noi g thm v ao lam ngi, ao lam
quan, s toan ven ring, chung.
HA VN S
DANH NHN T VIT
45
VIT VNG TRIU QUANG PHUC
Triu Quang Phuc la ngi k tuc s nghip cua Ly Nam .

ng la ngi huyn Chu Din, la con cua Triu Tuc, mt thu lnh
a phng co long yu nc khng chu khut phuc nha Lng.
Triu Quang Phuc ni ting gioi vo ngh. S chep ng la ngi "uy
hung sc manh".
Cha con ng la ngi u tin em qun tham gia cuc khi
ngha Ly B. Triu Tuc la mt danh tng cua nc Van Xun,
c phong lam Thai Pho trng coi vic binh, hy sinh trong cuc
khang chin chng qun xm lc nha Lng vung ven bin.
Triu Quang Phuc luc u theo cha i anh gic, co cng. La mt
tng tre co tai nn c Ly Nam tin dung lam ta tng qun.
u nm 545, qun Lng xm lc Van Xun, cuc khang
chin cua nha Tin Ly tht bai. Ly Nam phai ln tranh ng
Khut Lao thuc tnh Phu Tho ngay nay va giao binh quyn cho
Triu Quang Phuc.
Vn thng thuc vung sng nc Chu Din, Triu Quang
Phuc quyt nh chuyn hng chin lc, thay i phng thc
tac chin cu la phong ng, c thu hay tp trung lc lng quyt
chin vi ch. ng a hn mt van qun t min nui v ng
bng, lp cn c khang chin Da Trach (bai Man Tro, Khoai
Chu, Hng Yn).
Da Trach la mt vung m ly ven sng Hng, rng mnh
mng, lau sy um tum. gia la mt bai phu sa rng, co th lam
n sinh sng c. ng vao bai rt kn ao, kho khn. Ch co
dung thuyn c mc nhe lt trn co nc theo my con lach nho
th mi ti c...Triu Quang Phuc ong qun bai t ni y.
Ngay ngay, qun s thay phin nhau va luyn tp, va phat b,
Nhiu tac gia
46
cuc rung, trng lua, trng khoai t tuc binh lng; ban ngay
tt ht khoi la, im hi lng ting nh khng co ngi, n m
ngha qun mi keo thuyn ra anh up cac trai gic, cp c
nhiu lng thc, "lam k tr cu" (cm c lu dai) ngi trong
nc goi Triu Quang Phuc la Da Trach Vng (vua m m).
Nghe tin Ly Nam mt, ng xng la Triu Vit Vng.
Vung ng bng nay tuy khng co th t him nh min i
nui nhng co nhiu sng lach chia ct, nhiu m h ly li, khng
li cho vic hanh binh cua nhng ao qun ln. a th nh vy
buc ch phai phn tan, chia qun anh nho, lam mt s trng
cua chung, ng thi tao iu kin cho ta tiu dit gon tng b
phn nho, tiu hao sinh lc ch. ng bng con la ni ng dn
c, ni co nhiu sc ngi, sc cua, cung cp cho cuc chin u
lu dai cua qun ta.
Cuc khang chin cua nhn dn Vit Nam, t Ly Nam
qua Triu Vit Vng a co s chuyn hng chin lc, thay i
a ban va cach anh. Lp cn c khang chin ng bng, o la
k sach dung binh ht sc mu lc va sang sut cua Triu Quang
Phuc. a qun xung ng bng, Triu Quang Phuc khng ap
dung phng thc tac chin phong ng, c thu hay tp trung lc
lng quyt chin vi ch. K sach cua ng noi theo ngn ng
qun s hin ai, la anh lu dai va anh tiu hao, anh ky lp
lam phng thc tac chin chu yu.
Nh s chuyn hng chin lc sang sut o ma cuc din
chin tranh thay i ngay cang co li cho ta, bt li cho ch. Qun
Lng c sc anh vao vung Da Trach, nhm pha v u nao
khang chin, nhng m mu o khng thc hin c. Qun cua
Triu Quang Phuc gi vng cn c Da Trach, lin tuc tp kch cac
doanh trai va cac cuc hanh binh cua ch. Qua gn 4 nm chin
tranh (547-550) cuc khang chin ngay cang ln manh, ch cang
anh cang suy yu.
Vin tng gioi cua ch la Trn Ba Tin a tr v Chu
Quang t nm 547, lam Thai thu Cao Yn. Nm 548, bn triu
Lng xay ra loan Hu Canh (548-552). Vin hang tng nay a
DANH NHN T VIT
47
cp kinh s, s ng quy tc nha Lng b git cht, bon

cnghao a phng ni dy khp ni. pha bc, triu Ty
Nguy, t lu vc sng V, t chc mt loat cac cuc tin cng
ch cua Lng, nm 553 chim T Xuyn, ct t quan h gia
Nam Kinh va Trung A, chim Trng Dng (H Bc), xm nhp
ti Giang Lng trung lu Trng Giang, lp nn triu Hu Lng
bu nhn (b xoa nm 587). Quan tng cac chu - trong o co Trn
Ba Tin - keo qun v kinh s vi danh ngha "cu vin kinh
s" dep loan Hu Canh, ri ni chin lin min.
Chp thi c o. Triu Quang Phuc, t cn c Da Trach, a
tung qun ra m mt loat cuc tin cng ln vao qun gic git
tng gic la Dng San thu lai chu thanh Long Bin, ui gic
ngoai xm, gianh lai quyn t chu trn toan t nc.
V sau, v tin li cu hoa cua Ly Pht T (vn la tng cua
Ly Nam , tng ni dy chng ng), ng chia cho y mt phn t
va kt mi thng gia: con trai Ly (Nha Lang) ly con gai Triu
(Cao Nng). Nm 571, Ly Pht T phan bi em qun anh up,
Vit Vng thua, chay n ca b ai Nha, cung ng gieo mnh
t vn.
Theo Vit in u linh, cun sach xa nht (1329) chep v
Triu Quang Phuc th sau khi ng mt, ngi i thy linh d, lp
miu th ca bin ai Nha. Nm Trung Hng th nht (1285,
i Trn Nhn Tng) sach phong la Minh ao Hoang . Nm
Trung Hng th t (1288, i Trn Nhn Tng) ban thm hai ch
"Khai c". Nm Hng Long th 21 (1313, i Trn Anh Tng) ban
thm bn ch "Thanh lit thn vu".
Giao s TRN QUC VNG
Nhiu tac gia
48
NHA TH LY T TN
Ly T Tn la tr thc yu nc, nha vn hoa va la nha th

ln. Cac bai th cua ng th hin mt tm hn thanh cao, hoa hp
vi thin nhin vi cac bai phu ni ting nh Ch Linh sn phu,
Phu Xng Giang, Hi anh din phu...
Ly T Tn (sau i la Nguyn T Tn) hiu Chuyt Am, sinh
nm 1378, qu lang Triu ng, huyn Thng Phuc (nay thuc
xa Tn Minh, huyn Thng Tn, tnh Ha Ty). ng thi Thai
hoc sinh nm 1400, cung khoa vi Nguyn Trai, di triu H Quy
Ly, nhng khng ra lam quan.
Sau khi L Li khi ngha chng Minh, Ly T Tn a theo
L Li va c giao gi chc Vn cao, tc la lam nhim vu thao
cng vn, giy t, th tn...
Cuc khang chin chng Minh kt thuc thng li, vng
triu L ra i, Ly T Tn lai co mt trong cng cuc xy dng
vng triu mi.
ng lam quan ti chc Nhp ni hanh khin tri tam quan
kim Nhp th kinh din, trai ba i vua: L Thai T (1428 1433), L Thai Tng (1434 - 1442), L Nhn Tng (1443 - 1459).
Ly T Tn mt nm nao cha ro. Cn c vao bai ta sach
Vit m thi tp, Ly T Tn vit nm 1459, co th suy oan ng
mt phai sau nm y, tc la ng tho hn 80 tui.
Trong lch s vn hoc Vit Nam, tn tui Ly T Tn gn lin
vi bai Phu Xng Giang, ng vit ca ngi chin cng ngay 311-1427 cua ngha qun Lam Sn a tiu dit bay van qun Minh
va bt sng my trm tng lnh cua gic tai Xng Giang trong
o co Thi Tu, Hoang Phuc. Qua bai Phu Xng Giang ngi oc
khng ch thy Ly T Tn mt trai tim yu nc thit tha, mt
DANH NHN T VIT
49
tinh thn t hao dn tc ma con co mt t tng chnh tr su sc

khi ng noi v s thanh bai trong vic gi nc.
Theo ng, mun gi vng nc, khng ct nui sng him
yu, khng ct binh hung tng manh, iu cn ban la phai co
con ngi, co chnh ngha:
Co c cng mi ln
Co ngi t mi linh
Gi nc khng ct him yu
Gi dn khng ct hung binh.
S trng vn hoc cua Ly T Tn la lam phu. Bn canh Phu
Xng Giang, ng con co hn 20 bai phu khac, trong o Ch Linh
sn phu, Triu tinh phu, Qun chu phu, Hi anh din phu... la
nhng bai co gia tr cao v ni dung va ngh thut, phan anh tnh
cam nng thm i vi t nc, long lo nc, thng i cua Ly
T Tn. Di san phu cua Ly T Tn lai c chep trong Hoang
Vit vn tuyn va Qun hin phu tp.
Ly T Tn sang tac kha nhiu th nhng tht lac cung
nhiu, hin ch con hn 70 bai nm rai rac cac sach Vit m thi
tp, Tinh tuyn ch gia lut thi, Toan Vit thi luc, Hoang Vit thi
tuyn.
Ly T Tn lam th trn quan im thi phap cua mnh. ng
tng noi: "Ti cho rng phep lam th kho lm thay! Th lut ch co
56 ch, th tuyt cu lai ch co 28 ch, ma u moi th cach. Mun
th c knh, thanh am th lai gn vi th; mun ep e, phong
phu th lai gn s loe loet; hao phong th d bung tha, tht tha
th d qu mua. Cho nn li y gian d y u, mach lac thng sut,
cht phac ma vn nha, mi la ma khng truc trc, trung hu
nhng khng th kch, cao siu ma vn n hoa, o la nhng iu
rt kho co th at c" (Ta sach Vit m thi tp). Nhn xet v
th Ly T Tn, Phan Huy Chu vit: "Th ng chung gian d, phn
nhiu co y th c". oc th Ly T Tn, chung ta bt gp mt tm
hn thanh than, ung dung, cao khit, gp mt thin nhin trong
mat vi nhng hng v cua hoa trai, cua ng, cua tri, nc,
Nhiu tac gia
50
nng gio hin hoa; tt ca, ch co th tm thy trong th gii tinh

thn tnh tai A ng xa:
Nng hoe m du x tng vi,
Mm mai chi sen quat gio tri.
Sc ln mau thu tri rn bong,
anh lng ve nui nc trong ngi.
Cua vang gach ong vao ng sm,
Pht thu da xanh n mui ri,
Bnh sn ru ngon vui c ung,
i g giu cuc nh vang phi.
(u thu - Ban dch Hoang Vit thi vn tuyn).
La mt tr thc yu nc, mt nha vn hoa, nha th hoc vn

rng khp, Ly T Tn xng ang c hu th trn trong ghi nh.
DANH NHN T VIT
51
MAI HC
S sach goi ng la Mai Hc (ng vua en ho Mai). Cho du

cuc khi ngha cui cung chng ach h nha ng cua ng b
tht bai, song nhn dn vn i i ghi nh chin cng va lp n
th ng nui V Sn, trong thung lung Hung Sn.
Mai Thuc Loan - s nha ng con goi la Mai Huyn Thanh
- qu Mai Phu ("go ho Mai", tn nm la Ke Mom), mt lang
chuyn lam mui min ven bin Thach Ha, tnh Ha Tnh ngay
nay. Khng ro cha, ng theo ho me. Sau me ng di nha ln vung
Ngoc Trng (huyn Nam an ngay nay). Mai Thuc Loan nha
ngheo, phai lam ngh kim cui ri i cho nha giau, chn tru,
cay rung. ng rt khoe va sang da, ngi en trui, ni ting gioi
vt ca mt vung.
Theo phng sn hoc hoi ri tr thanh th sn lanh ngh,
nhiu ln Mai Thuc Loan git c "chua sn lm" khin nhn
dn trong vung khm phuc. V vy, moi ngi a suy tn Mai
Thuc Loan lam chc "u phu" - thu lnh qun s a phng - cua
lang.
Chu Hoan (Ngh Tnh) thi y lun b gic Cha Va (Java),
Cn Ln (Malaysia) cp pha, nht la ach h tan bao cua nha
ng lam cho nhn dn v cung kh s. c bit nan cng "qua
l chi (qua vai)" la mt ganh nng khn cung i cua nhn dn
Hoan Chu. Nguyn do, Trng An, vua nha ng co mt nang
ai phi thng goi la Dng Quy Phi nhan sc tuyt vi ma tnh
tnh cung tht tht thng, nanh ac. Dng Quy Phi rt thch n
th qua xinh xn ch "An Nam" mi co.
Cung nh moi ngi dn t Vit, Mai Thuc Loan phai i
phu (trn giy t quy nh, nhn inh chu lc dch cho nha nc
Nhiu tac gia
52
mt nm 20 - 50 ngay), quanh nm phuc dch vt va cho bon h

nha ng.
Nam an, con truyn lai mt bai hat chu vn k ti bon
h nha ng, vach ro ni thng kh cua nhn dn. Quan lai,
qun lnh nha ng v lang anh p dn, v vet t lua, tin,
thoc, bt dn np cng vai qua, bt phu:
Nh khi ni thuc ng triu,
Giang sn c quc nhiu iu gh gai
Su qua vai v ai vach la,
Nga hng trn k a heo hon...
Nm 722, Mai Thuc Loan ku goi nhng ngi dn phu a
cung ng phai i ganh vai qua np cng cho chnh quyn nha
ng ni dy khi ngha. Hang trm ngi cua cac phng sn
quanh vung va sau o, nhn tai khp cac chu Hoan, Din, Ai
(Thanh Hoa, Ngh An, Ha Tnh) cung n tu tp di c ngha.
Th lc ngha qun dn dn thm manh. S nha ng chep rng
Mai Thuc Loan a lin kt dn chung 32 chu.
Mai Thuc Loan li dung a th vung Sa Nam xy dng cn
c chng gic.
y la vung rng nui rm rap nm canh sng Lam khuc
him su. ng ly V Sn lam trung tm, ong ai ban doanh cua
ngha qun. Doc b sng Lam, ngha qun p mt chin luy dai
hn nghn met. y la thanh Van An ni ting, co nui un (Hung
Sn) lam ch da; pha trong nui la dai thung lung rng vai chuc
mu, dung lam ni tr lng thc, vu kh; pha ngoai nui, co nhiu
n trai ong canh sn; chung quanh nui, sng Lam vy boc
nh con hao thin nhin. Bao quanh khu trung tm (V Sn),
ngha qun xy dng mt h thng n trai nng ta ln nhau:
Biu Sn (hnh qua bu), bao v canh ta, Liu Sn bao v mt
trc, Ngoc ai Sn (hnh ngoc) canh thanh Van An, la n tng
ch huy, thng lnh ca hai ao qun thuy b.
Mai Thuc Loan xng va ong thanh Van An. S goi
ng la Mai Hc (Vua en ho Mai). y la s bac bo ngang tang
DANH NHN T VIT
53
quyn thng tr cua ch ng trn min t nc Vit vao

gia luc ch ng at n cc thnh di thi Huyn Tng
(ng Minh Hoang).
Ngi Vit min xui cung nh tu trng va dn chung min
nui thuc cac "chu ki-mi" (chu chu ch troi buc cua nha
ng) cua Hoan Chu c phu u nhit lit hng ng cuc
khi ngha. Mai Hc con c ngi i giao thip, lin kt vi cac
nc Chm Pa, Chn Lap pha ty va ca nc Kim Ln
(Malaysia hin nay) ng co thm lc lng chng nha ng.
T Van An, co mt s qun t cac nc thuc ban ao ng
Dng giup sc, ngha qun tin ra bc, tin cng phu thanh Tng
Bnh (Ha Ni). Be lu h Quang S Khach, trc kh th ngut
ngan cua cuc chin tranh giai phong dn tc cua ngi Vit, a bo
thanh, chay thao thn v nc. t nc c giai phong, nhn
dn khp ni n nc theo Mai Hc , lc lng ngha qun phat
trin ti hang chuc van ngi (S nha ng chep la 40 van!).
Nhng luc nay nha ng con manh, Vua ng c tn
tng nanh vut Dng T Huc, em 10 van qun cung Quang S
Khach tin sang an ap cuc khi ngha.
Sau nhiu trn anh khc lit, t lu vc sng Hng n lu
vc sng Lam, cui cung Mai Hc tht trn, ngha qun tan v,
mt b phn rut vao rng. Hin nay thung lung Hung Sn (Ru
un) con lng m cha con Mai Hc . Theo truyn thuyt dn
gian sau khi Mai Hc b bnh mt trong rng, con ng a ni
ngi c mt thi gian, tc la Mai Thiu .
Qun xm lc nha ng tin hanh tan sat nhn dn rt
da man, cht xac qun p thanh go cao ghi cng chinh phuc,
cao uy th "thin triu", rn e nhn dn Vit. Ti ac cua gic
cung ngay cang chng cht cao ln mai.
Nhn dn Vit Nam i i nh n Mai Hc , lp n th
ng trn nui V Sn va trong thung lung Hung Sn. Mt bai th
ch Han con ghi trong Tin chn bao hun tn kinh n, ca
tung cng c ng nh sau (tam dch):
Nhiu tac gia
54
Hung c chu Hoan t mt vung,

Van An thanh luy khoi hng xng,
Bn phng Mai lng uy c,
Trm trn Ly ng phuc vo cng.
Lam Thuy trng in, tm ngac ln,
Hung Sn gio lng, khoi lang khng.
ng i cng vai t y dt,
Dn nc i i hng phuc chung.
Tng truyn t sau cuc khi ngha ln lao nay, nha ng
khng dam bt nhn dn np cng vai qua hng nm na.
GS TRN QUC VNG
DANH NHN T VIT
55
BA TRIU
Nm 248, Vit Nam lai dy ln cuc khi ngha ln chng

gic Ng di s lanh ao cua n tng Triu Th Trinh luc o mi
20 tui. Trong hai nm vi hn 30 trn anh, Ba Triu lam ke thu
khip s bi y ch qut cng a i vao s sach: "Ti ch mun ci
cn gio manh, ap lung song d, chem ca knh Bin ng, anh
ui qun Ng, gianh lai giang san, ci ach n l, ch ti khng
chu khom lng lam ty thip ngi ta".
Ngay nay, Thanh Hoa vn con lng Ba Triu vi hi th
vao ngay 21-2, tng truyn la ngay mt cua ngi n anh hung.
Ba Triu, hay nang Trinh (Triu Trinh Nng, Triu Th
Trinh) cua truyn thuyt dn gian ngi min nui Qun Yn,
qun Cu Chn. Qun Yn, trai nui o vn gi tn goi y cho n
tn ngay nay, ng sng sng bn b sng Ma gn nga ba Bng,
thuc a phn hp tac xa nh Cng cua tnh Thanh Hoa.
Thn Cm Trng thuc xa nh Cng co truyn thuyt "a
bit noi" nh sau: Vung nui nay co con voi trng mt nga rt d
tn hay v pha hoai mua mang, moi ngi u s. tr hai cho
dn, Ba Triu cung chung ban i vy bt voi, lua voi xung m
ly (vung sng Cu Chy ngay xa con ly li) ri dung cam nhy
ln ci u voi va cui cung a khut phuc c con voi hung d.
Chu voi trng nay sau tr thanh ngi ban chin u trung thanh
cua Ba Triu. Ngha qun Ba Triu, nhng ngay u tu ngha, a
uc nui Qun Yn, b mt cho ngi ngi trong hc a, oc bai
ng dao:
Co ba Triu tng,
Vng lnh tri ta.
Tr voi mt nga,
Nhiu tac gia
56
Dng c m nc.
Lnh truyn sau trc,
Theo got Ba Vng.
Nh o ca vung a n m ln rng nui Qun Yn bit noi,
bao hiu cho dn chung bit Ba Triu la "thin tng giang trn"
giup dn, cu nc. V vy hang ngu ngha qun thm ln, thanh
th thm to. Ho keo nhau xung Phu in dng cn c.
Trung tm tu ngha la vung nui Tung Sn (Phu in). y
la mt thung lung nho nm gia hai day nui a vi thp, day pha
bc (Chu Lc) la oan nui chot ngn cach hai tnh Thanh Hoa va
Ninh Bnh cu, day nui pha nam (Tam a) la oan chot cua dai
nui chay doc sng Ma. Chn pha bc nui Chu Lc la sng Len,
chn pha nam nui Tam a la sng u, xa la mt dong sng ln.
Thung lung m rng ca v pha ng bng ven bin va b chn
ngang v pha ty bi dong sng Len. cn c nay, ngc sng Len
co th lin lac vi min qu Ba Triu. La a im gn bin, lai la
ca ngo t ng bng min bc vao Thanh, o la mt v tr qun s
him yu, thun li ca cng ln thu.
y con co nui Chung Chinh vi 7 n luy tng truyn la
qun doanh cua Ba Triu, ni a tng din ra trn ba chuc trn
anh vi qun Ng. Di chn nui Tung, con co canh ng Lng
Chua (lng Ba Triu), ng Vn Hoa, ng Xon c... tng
truyn la tn cu con lai khi Ba Triu p luy xy thanh. y con
lu hanh rng rai truyn thuyt v ba anh em nha ho Ly i tm Ba
Triu, rc Ba t qu ra y dng doanh trai, sa soan khi ngha
va tn Ba lam chu tng.
Cam phuc ch kh hin ngang cu nc cua ngi con gai hai
chuc tui i, dn chung Cu Chn theo phuc Ba rt ng. Cac
thanh p cua gic Ng u b trit ha, quan lai gic t thai thu
n huyn lnh, huyn trng, ke b git, ke chay trn ht. T
Cu Chn, cuc khi ngha lan ra Giao Ch ngoai bc. Th s
Giao Chu mt tch!
DANH NHN T VIT
57
Mt cu noi, tng truyn la li Ba Triu phat ra trn nui

ngha, nghn thu con vang vong mai:
"Ti ch mun ci cn gio manh, ap bng song d, chem ca
knh Bin ng, anh ui qun Ng, gianh lai giang san, ci
ach n l ch ti khng chu khom lng lam t thip ngi ta!"
Rt nhiu cu chuyn v tnh dn vi khi ngha Ba Triu.
y la mt ng gia mu min nui a i khp ni, dung ting an,
giong hat cua mnh ngm ngi c vu dn chung ng dy cu
nc; kia mt ba cu hang nc c xin cho con gai c theo qun
git gic, con mnh th giup ca chong chui vi chum nc che
xanh cho ngha binh ang try qun qua giai khat. Doc sng Ma,
vung Cm Thach co truyn thuyt va di tch v mt ba n tng
ci voi anh gic Ng. Vung Khang Ngh co truyn thuyt noi
rng: thi xa sng Ma co mt nhanh chay t m Han v ca
Lach Trng. o la ni qun Ng chim gi, chin thuyn san sat
nh la tre. Mt chang trai a n trm nga chin cua qun gic
trn v vi Ba Triu va tr thanh dung tng cua ngha qun.
Trong mt trn giao tranh trn sng nc, v anh i chn vong
king nn a vp phai dy chng ma t trn. Gic Ng ang n
mng thng li th hai b sng chuyn ng. t tri ni cn gin
d, ht rng cy nui a xung lp can dong sng, chn vui ca my
van xac thu...
Lai co cu chuyn n C Th xa Ha Ngoc (Ha Trung). Mt
c gai rt thch qua th, ch i ngi yu i anh gic va khi cht
bin thanh cy th. Cy th nay ch co mt qua, khng ai hai c,
v h ai tho tay be th canh th lai t dng vut hn ln cao. Canh
y i i nga v pha ng nam theo hng ngi yu cua c ang
trong qun dinh Ba Triu. Mt ngay thng trn, chang trai c
phep Ba Triu v thm lang xom th canh cy mi chu sa xung
va qua th ri vao ng tay ao cua chang....
ng trc nguy c tan ra cua chnh quyn h Chu
Giao, triu Ng phai c vin danh tng Luc Dn (chau ho vin
danh tng Luc Tn) lam th s Giao Chu, An Nam hiu uy, em
khoang 8.000 qun sang Giao Chu an ap nhn dn khi ngha.
Nhiu tac gia
58
Kt hp dung binh lc uy hip, dung mu m du d, dung cua cai

mua chuc, Luc Dn a khin c ba nghn h Cao Lng (Hp
Ph) di quyn thu lnh Hoang Ng u hang. Sau o, Luc Dn
thn trong tin binh vao Giao Ch va Cu Chn, khi phat qun
an ap, khi dng qun dung cua cai, tin bac mua chuc cac thu
lnh a phng. Rut cuc, hang trm thu lnh ngha qun va hn
nm van dn a phai chu thua qun Ng.
Truyn thuyt dn gian k rng: Ba Triu a chin u
chng gic Ng, trn ba mi trn thng li. Gic goi tn ba la
Nguy Kiu tng qun (V tng n yu kiu), la H Hai ba vng
(Vua ba vung bin m l). Qun Ng s ba, thng co cu:
Hoanh qua ng h d,
i din Ba Vng nan.
(Mua ngang ngon dao d chng hum,
i mt Vua Ba th thc kho).
Cung theo truyn thuyt dn gian, v sau co ke phan bi,
mach vi Luc Dn rng Ba la n tng "ai khit uy " (yu cai
trong sach, ghet cai nh bn). Qun Ng lin trn trung tin
anh Ba. Ba h then, giao binh cho 3 tng ho Ly, ln nui Tung t
vn.
Trn nui Tung hin co m Ba Triu va di chn nui Tung la
n th chnh cua Ba Triu. Hi n hng nm ngay trc vao
ngay 21 thang hai m lch.
Khi ngha Ba Triu tht bai, nhng hnh anh ngi con gai
kin trinh bt khut, ngi n anh hung dn tc siu vit quyt
ni ch Ba Trng "gianh lai giang san, ci ach n l" mun thu
khng m trong tm tr phu n va dn tc Vit Nam.
Tung Sn nng quyn my tri,
Du chn Ba Triu rang ngi s xanh.
(th ca dn gian)
Theo Giao s TRN QUC VNG
DANH NHN T VIT
59
TU TNH - NGI M U NN Y DC
C TRUYN DN TC
Tu Tnh (1330-?) c phong la ng t nganh dc Vit

Nam va la ngi m u cho nn y dc c truyn Vit Nam. Cac
b sach Nam Dc thn hiu va Hng Ngha t giac y th cua ng
khng ch co y ngha trong lch s y hoc ma ca trong lch s vn
hoc Vit Nam.
Nu nhng kt qua nghin cu vn hoc, ngn ng hoc Vit
Nam sau nay khng a thm bng chng g mi th truyn
thuyt a phng va nhng cng trnh nghin cu chuyn mn
khac cho phep khng nh Tu Tnh la mt nhn vt i Trn.
ng chnh tn la Nguyn Ba Tnh, qu lang Ngha Phu, tng
Vn Thai, huyn Cm Giang, phu Thng Hng (tnh Hai Dng
ngay nay).
M ci cha me t luc 6 tui, Nguyn Ba Tnh c cac nha s
chua Hai Triu va chua Giao Thuy nui cho n hoc. Nm 22 tui,
ng u Thai hoc sinh di triu vua Trn Du Tng, nhng khng
ra lam quan ma lai chua i tu ly phap hiu la Tu Tnh. Nhng
ngay i tu cung la nhng ngay ng chuyn hoc thuc, lam thuc,
cha bnh cu ngi.
Nm 55 tui (1385), Tu Tnh b a i cng cho triu nh
nha Minh. Sang Trung Quc, ng vn lam thuc, ni ting, c
vua Minh phong la ai y Thin s, mt bn y, khng ro nm
nao. Bia vn ch lang Ngha Phu (do Nguyn Danh Nho soan nm
1697) cung cac t liu khac a phng u ghi nh vy.
Nhng nm trong nc, Tu Tnh a chm chu ngh thuc:
trng cy thuc, su tm kinh nghim cha bnh trong dn gian,
Nhiu tac gia
60
hun luyn y hoc cho cac tng . ng a tng hp y dc dn tc

c truyn trong b sach gia tr la b Nam dc thn hiu chia lam
10 khoa. c bit, ng co b Hng Ngha t giac y th (2 quyn)
bin soan bng quc m, trong o co ban thao 500 v thuc nam,
vit bng th ng lut (nm), va bai Phu thuc Nam 630 v
cung dung quc ng. Th vn Nm i Trn rt him, nu qua
thc o la tac phm cua ng th Tu Tnh khng nhng co v tr
trong lch s y hoc ma ca trong lch s vn hoc na.
T bao i nay, gii y hoc Vit Nam va nhn dn u cng
nhn Tu Tnh co cng lao to ln trong vic xy dng mt quan
im y hoc c lp, t chu, sat vi thc t Vit Nam. Cu noi cua
ng: "Thuc Nam Vit cha ngi Nam Vit" biu hin s nhn
thc su sc v quan h gia con ngi va sinh canh, ng thi
cung tiu biu cho y thc c lp t chu. Ngay trong vic nghin
cu dc liu, ng cung khng chu phu thuc vao cach sp xp
cua nhng sach nc ngoai. Chng han, ng khng a kim, mc,
thuy, hoa, th ln u ma xp cac cy co trc tin. ng cung ph
phan t tng d oan cua nhng ngi ch tin vao phu chu ma
khng tin thuc. ng a nu ra nhiu phng phap khac nhau
cha bnh nh: chm, chch, chm, bop, xoa, n, ung, h, xng,
v.v.
Tu Tnh a khng dng lai v tr mt thy thuc cha
bnh, ng con t mnh truyn ba phng phap v sinh, t chc c
s cha bnh trong nha chua va trong lang xom. Co tai liu cho
bit, trong 30 nm hoat ng nng thn, Tu Tnh a xy dng
24 ngi chua, bin cac chua nay thanh y xa cha bnh. ng tp
hp nhiu y an: 182 chng bnh c cha bng 3.873 phng
thuc. ng cung lun lun nhc nh moi ngi chu y nguyn nhn
gy bnh, tm bin phap phong bnh tch cc. Tu Tnh nhn
manh tac dung vic ren luyn thn th va sinh hoat iu . ng
nu phng phap dng sinh tom tt trong 14 ch:
B tinh, dng kh, tn thn.
Thanh tm, qua duc, thu chn, luyn hnh.
DANH NHN T VIT
61
Tu Tnh con tp hp nhng bai thuc cha bnh cho gia

suc. Co th noi, ng a gop phn t c s cho nganh thu y dn tc.
Nhiu th ky qua, Tu Tnh c tn la v thanh thuc Vit
Nam. Tai Hai Dng, con n th ng xa Cm Vn, Cm Vu,
chua Hai Triu lang Yn Trung, nay la chua Giam, xa Cm Sn,
huyn Cm Giang, co tng Tu Tnh. Cu i th ng n Bia
vit, dch ngha nh sau:
M rng phng Tin, cng t th cao bng Thai lnh
Sng nh cua Pht, n cu ngi rng ta Cm Giang.
Giao s VU NGOC KHANH - TH HAO
Nhiu tac gia
62
NG QUYN
VA CHIN THNG BACH NG LCH S
Nm 938, qun Nam Han vt bin xm lc nc Vit va sa

vao trn a coc ngm mai phuc tai tnh cua Ng Quyn (897-944)
trn sng Bach ng, chu tht bai tham hai, phai t bo y xm
lc. Chin thng Bach ng a m u cho mt ky nguyn c
lp lu dai cua nc Vit.
Ng Quyn, ngi lang ng Lm (nay la xa ng Lm,
huyn Ba V, Ha Ty) cung qu vi Phung Hng.
ng sinh nm 897, con trai th s Ng Mn, mt hao trng
a phng. c truyn thng a phng hun uc, c cha day
bao, t tm be Ng Quyn a to ra co y ch ln. Thn th cng
trang, tr tu sang sut, chm ren vo ngh. S cu miu ta ng "ve
ngi khi ng, mt sang nh chp, dang i nh cop, co ch dung,
sc co th nhc vac d cao".
Nm 920, Ng Quyn i theo Dng nh Ngh, mt tng
cua ho Khuc t Ai Chu (Thanh Hoa). Dng nh Ngh la anh
hung dn tc tng co cng anh ui gic Nam Han, chim c
thanh ai La nm 931, thuc y bc tin cua cuc u tranh giai
phong dn tc. Dng nh Ngh ln cm quyn, t xng Tit
s, giao cho Ng Quyn cai quan Chu Ai. Yu mn tai nng va
nhit huyt cu i, giup nc cua Ng Quyn, Dng nh Ngh
a ga con gai cho ng.
Trong 7 nm (931-938), quan lnh t Ai Chu, Ng Quyn
tr tai lc, em lai yn vui cho dn trong hat.
Nm 937, Dng nh Ngh b Kiu Cng Tin, mt thuc
tng va la hao trng t Phong Chu git hai oat chc Tit
s. Hanh ng phan trc cua Kiu Cng Tin a gy nn mt
DANH NHN T VIT
63
lan song bt bnh, cm gin su sc trong moi tng lp nhn dn.

Ng Quyn tr thanh ngon c qui tu moi lc lng yu nc.
Sau mt thi gian tp hp lc lng, Ng Quyn em qun
t Chu Ai ra bc, tin cng thanh ai La, dit tr Kiu Cng
Tin.
Nm 938, tri ang tit ma dm gio bc. oan qun Ng
Quyn, ngi ngi lp lp vt eo Ba Di tin ra bc. Qun xm
lc con ang ngp nghe ngoai b coi th u tn phan bi Kiu
Cng Tin a b bu ngoai ca thanh ai La (Ha Ni). Mi hoa
bn trong a c tr kh. K sach trc tr ni phan sau dit
ngoai xm a c thc hin.
Ng Quyn vao thanh, hp cac tng ta, ban rng: "Hong
Thao la mt a tre dai, em qun t xa n, qun lnh moi mt,
lai nghe c tin Cng Tin a b git cht, khng co ngi lam ni
ng, a mt va trc ri. Qun ta sc con manh, ch vi qun
moi mt, tt pha c!
"Song chung co li thuyn, nu ta khng phong trc th
chuyn c thua cung cha th bit c!
"Nu ta sai ngi em coc ln ong ngm ca bin trc,
vat nhon u ma bt st, thuyn cua chung nhn khi nc triu
ln, tin vao bn trong hang coc, by gi ta se d b ch ng.
Khng k g hay hn k y ca.1
Ch tng u phuc k sach y la tuyt vi.
Phan oan ung con ng tin qun cua ch: Ng Quyn ngi c nha s hoc L Vn Hu ngi ca la "mu gioi ma anh
cung gioi" - a chu trng b tr mt trn a coc ca sng Bach
ng, ri nhn khi nc triu ln, nh thuyn ch tin vao bn
trong hang coc va tp trung lc lng tiu dit ch bng mt trn
quyt chin nhanh, gon, trit .
ai Vit s ky toan th, Ngoai ky.q.5
Nhiu tac gia
64
Sau khi dit tr xong bon Kiu Cng Tin, Ng Quyn va b

ch huy keo qun v vung ven bin ng Bc chun b on anh
qun Nam Han. Thn tch va truyn thuyt dn gian cac lang
thuc xa Nam Hai, ng Hai u noi ro t Bnh Kiu. Ha oan
ti Lng Kh (thuc An Hai, Hai Phong) la khu vc ong qun
cua Ng Quyn. Hn 30 n miu th Ng Quyn va cac tng pha
gic Nam Han a c phat hin, u phn b tp trung vung
ha lu sng Bach ng. n trai cua Ng Quyn ong tai cac thn
Lng Xm (An Hai, Hai Phong), Gia Vin (ni thanh Hai Phong)1
Trc mu xm lc tr lai cua phong kin Trung Quc,
ngon c cu nc cua Ng Quyn tr thanh ngon c oan kt cua
ca dn tc. i qun Ng Quyn, t mt i binh Ai Chu a
nhanh chong tr thanh mt i qun dn tc. Truyn thuyt dn
gian con ghi nh chuyn 38 chang trai lang Gia Vin (Hai Phong)
do Nguyn Tt T va ao Nhun dn u, a t vu trang, xin theo
Ng Quyn pha gic. Trai trang cac lang Lm ng (Thuy
Nguyn, Hai Phong), ng Chu (Kim ng, Hai Hng), ngi
mang vu kh, ke mang chin thuyn, tm n ca qun xin dit
gic. Ba anh em Ly Minh, Ly Bao, Ly Kha Hoang Pha (Hoang
ng, Thuy Nguyn), ng t ho Pham ng Giang (An Hai, Hai
Phong) cung chiu m dn binh, hng hai tham gia khang chin.
Vung ca sng va vung ha lu sng Bach ng c Ng
Quyn chon lam chin trng quyt chin.
Bach ng ngay y cung nh ngay sau vn mang "tn nm"
gian d: Sng Rng!
Tai Lng Xm (thuc xa Nam Hai, huyn An Hai, Hai Phong) con di tch mt
thanh t co hnh ging nh vanh kiu nn nhn dn quen goi la thanh Vanh Kiu.
Thanh p trn mt go t cao, chu vi vao khoang 1.700 m. Thanh a b pha huy
nhiu oan, phn con lai dai khoang 1.300 m, b rng trung bnh 1 m, co ch rng 7
m, cao khoang 0,8 m, ch cao nht 1,6 m. Gia thanh co n th Ng Quyn nhn
dn goi la T Ca. Thn tch cu i, truyn thuyt dn gian u noi Ng Quyn p
thanh Lng Xm va di tch con lai la thanh Vanh Kiu. Nm 1981, Khoa S ai
hoc tng hp Ha Ni phi hp vi S Vn hoa - Thng tin Hai Phong ct mt oan
thanh khao sat. Nhng rt tic la cha phat hin c nhng hin vt c trng
xac nh nin ai cua thanh Vanh Kiu. Thn tch Ng Quyn Gia Vin (ni
thanh Hai Phong) noi ng a cho lp n trai y chng gic Nam Han.
DANH NHN T VIT
65
Sng Rng thng co song bac u, v vy mi co thm mt

"tn ch" Bach ng giang.
B s Cng muc m ta:
"Sng rng hn hai dm, o co nui cao ngt, nhiu nhanh
sng lai, song cn man mac giap tn chn tri, cy ci um tum
che lp b bn".
Bach ng la ca ngo pha ng bc va la ng giao thng
quan trong t Bin ng vao ni a Vit Nam. Ca bin Bach
ng to rng, rut nc t vung ng bng Bc B ra Vnh Ha
Long. T ca bin ngc ln gn 20 km la n ca sng Chanh.
Pha hu ngan co day nui vi Trang Knh vi nhiu hang ng,
sng lach va thung lung him tr.
Ha lu sng Bach ng thp, dc khng cao nn chu anh
hng cua thuy triu kha manh. Luc triu dng, nc trai i b
n vai cy s. Long sng a rng, lai su, t 8 m - 18 m. Triu ln
xung vao nc cng, nc rut n hn 30 cm trong mt gi,
ao ao xui ra bin, mc nc chnh lch khi cao nht va thp nht
khoang 2,5 - 3,2 m.
Lch s thanh tao vung Bach ng trn y va mt s tai
liu a ly hoc lch s cho phep khng nh, ca sng Bach ng
th ky 10 khng phai la ca Nam Triu vi a hnh nh hin nay.
Luc by gi ca sng Nam Triu la ca bin chung cua sng
Cm (hay sng Nam Triu) va sng Bach ng. Ca bin Bach
ng ngay xa vao khoang o, nm su vao pha trong so vi
ca Nam Triu hin nay khoang hn chuc cy s. Gia vung thin
nhin sng bin o, trn c s sc manh oan kt va y ch c lp
cua ca dn tc, Ng Quyn khn trng gian bay mt th trn ht
sc mu tr, li hai chu ng pha gic.
ng huy ng qun dn vao rng n g, vot nhon, bt st
(hn s th ren c huy ng n cung kha ng) ri cho ong
xung long sng thanh hang dai tao thanh mt bai coc, mt bai
chng ngai day c hai bn sng. Khi triu ln mnh mng, th
ca bai coc ngp chm, khi triu xung th hang coc nh ln can tr
Nhiu tac gia
66
thuyn qua lai. Bai coc tng thm phn hiu tr ho a hnh thin
nhin.
Trn a coc la mt net c ao cua trn Bach ng pha
qun Nam han va cung la mt sang tao rt sm trong ngh thut
qun s Vit Nam ma ngi khi xng la Ng Quyn. Nhng cho
n nay, vn cha phat hin c thm nhiu di tch cua bai coc
nay.1
Trong khi chun b trn a, Ng Quyn khng nhng li
dung a hnh thin nhin, ma con bit li dung ca ch thuy
triu. y cung la mt trn anh bit li dung thuy triu sm
nht trong lch s qun s nc ta, m u cho truyn thng li
dung thuy triu trong nhiu trn thuy chin sau nay. Rt tic la
cho n nay, cha xac nh c ngay thang xay ra trn Bach
ng, nn ch co th a ra mt s gia nh nao o, cha th co
nhng kt lun cu th v iu nay. 2
Nm 1953 - 1954, nhn dn a phng phat hin c nhng coc g gn ca sng Chanh,
cach sng Bach ng hn 400 m, thuc xa Yn Giang, huyn Yn Hng, tnh Quang Ninh. Sau o, Vu
Bao tng Bao tang B Vn hoa, Khoa S ai hoc Tng hp Ha Ni, Vin Bao tang Lch s a cung S
Vn hoa Hai Phong, va Ty Vn hoa Quang Ninh tin hanh khao sat, khai qut va nghin cu. Ngoai ra,
con phat hin nhng coc tng t ca sng Knh (ng Van Mui), ca sng Nam giap sng Bach
ng, pha di sng Chanh... Hai mu g ca sng Chanh c xac nh nin ai bng phng phap
cac bon phong xa, cho kt qua 615+100 va 850+100 nm sau Cng Nguyn. Nhng theo y kin cua
nhng ngi nghin cu th nhng bai coc nay thuc pham vi trn a Bach ng pha qun Nguyn
nm 1288, ch khng phai bai coc cua Ng Quyn dit qun Nam Han nm 938.
2
Nguyn Ngoc Thuy, Thuy triu trong chin thng Bach ng nm 938, a dn. V
thi im xay ra trn Bach ng, cac b chnh s chep khng cu th va khng thng nht.
- Vit s thng giam cng muc chep Ng Quyn dit Kiu Cng Tin va pha qun Nam Han
vao "mua thu, thang chn" nm Mu Tut, tnh ra dng lch la t 27-9 n 25-10-938.
- ai Vit s ky toan th lai chep nhng s kin trn vao "mua ng, thang Mi", tnh ra
dng
lch
la
t
26-10
n
24-11-938.
- Vit s lc chep vao "mua ng, thang Chap", tnh ra dng lch la t 25-12-938 n 22-1939.
V mt s liu hoc th trong ba tai liu trn, B Vit s lc c bin soan sm nht (vao i
Trn), gn vi thi gian xay ra s kin hn hai b s i L va i Nguyn. S ghi chep cua
Vit s lc lai phu hp vi nhiu thn tch Ng Quyn va cac tng tham gia trn Bach
ng, trong o co thn tch Hoang Pha (Hoang ng, Thuy Nguyn, Hai Phong) chep cu
th trn Bach ng xay ra vao ngay 7 thang Chap nm Mu Tut, tc ngay 31-12-938...
DANH NHN T VIT
67
Qun thuy b, mai phuc sn pha trong bai coc, co le trong

khoang ha lu va trung lu sng Bach ng; trong cac nhanh
sng va trn hai b sng.
Theo truyn thuyt va thn tch, Dng Tam Kha ch huy
ao qun bn ta ngan, Ng Xng Ngp va Canh Thac ch huy
ao qun bn hu ngan, mai phuc hai bn b sng cung phi
hp vi thuy binh anh tat ngang vao i hnh qun ch va sn
sang tiu dit s qun ch trn chay ln b. Co th suy oan rng,
ngc ln pha thng lu la mt ao thuy qun manh phuc sn
lam nhim vu chen u, ch khi nc xung se xui dong anh v
mt i binh thuyn cua ch.
Cung theo truyn thuyt, thn tch ngi thanh nin
Nguyn Tt T, vn gioi bi ln va quen thuc sng nc, c
giao nhim vu khiu chin, nhn luc nc triu ln, nh ch vt
qua bai coc vao cam by bn trong.
Trong th trn cua Ng Quyn, ro rang trn a mai phuc
gi vai tro quyt nh. Trn a coc ca sng la nhm chn
ng thao chay cua tan qun gic. S phi hp gia hai trn a
chng to quyt tm chin lc cua Ng Quyn la phen naykhng
phai ch anh bai qun gic ma con phai tiu dit toan b qun
gic, p tan mng tng xm lng cua triu nh Nam Han.
Cui nm 938, cuc khang chin chng xm lc Nam Han
ln th hai cua qun dn Vit a gianh c thng li ht sc
oanh lit.
Ca mt oan binh thuyn ln cua gic va vt bin tin vao
man sng Bach ng a c nh ao th trn a bay sn va b
tiu dit gon trong mt thi gian rt ngn. Toan b chin thuyn
cua gic b anh m, hu ht qun gic b tiu dit. Chu soai cua
gic la Lu Hong Thao cung b git tai trn.
Chin thng Bach ng co nhng net rt c ao va gi mt
v tr trong ai trong lch s dn tc.
Chin thng Bach ng din ra nhanh, gon, trit n mc
vua Nam Han ang ong qun sat bin gii ma khng sao kp
Nhiu tac gia
68
tip ng. Nghe tin qua bt ng va kinh hoang, chua Nam Han
anh thng khoc thu nht tan qun quay v nc. Y ben ha
ti cho Trc tac Ta Lang hu Dung "lam cho kh th qun binh
khng phn chn ln c". Luc nay Dung a cht, chua Nam Han
tan bao sai qut ma, phi thy Dung tra thu!
Sau chin thng chm dt hn 1000 nm Bc thuc Ng
Quyn bt tay xy dng quc gia. Ng Quyn xng vng, bai bo
chc Tit s, nh C Loa (ng Anh, Ha Ni). ng t ra
chc quan vn, vo, nghi l trong triu. Nhng ang tic thi gian
tai ngi cua ng tht ngn ngui, ch c 6 nm (939-944).
ng mt ngay 18 thang Ging nm Giap Thn, tho 47 tui.
Ngi ca Ng Quyn va chin thng Bach ng, nha s hoc
L Vn Hu vit trong "ai Vit s ky toan th":
"Tin Ng Vng co th ly qun mi hop cua t Vit ta ma
pha c trm van qun cua Lu Hong Thao, m nc xng
vng, lam cho ngi phng Bc khng dam lai sang na. Co th
noi la mt cn gin ma yn c dn, mu gioi ma anh cung gioi
vy".
DANH NHN T VIT
69
QUANG TRUNG NGUYN HU,

NGI ANH HUNG AO VAI
Hoang Quang Trung Nguyn Hu (1753 - 1792) la v anh

hung dn tc v ai cua Vit Nam th ky 18, ngi a co cng
thng nht t nc, bao v c lp dn tc, m ra mt triu ai
mi. Vi thin tai qun s va chnh tr cua mnh, ng a lanh ao
cuc khi ngha Ty Sn, ln lt tiu dit hai tp oan phong
kin Trnh - Nguyn, anh tan nm van qun Xim va 20 van
qun Man Thanh xm lc. Triu ai Ty Sn do ng lp ra tuy
ngn ngui, song a lai du n su m v vn hoa, xa hi trong
lch s dn tc.
Quang Trung Nguyn Hu la ngi anh hung ao vai a anh
ca hai tp oan thng tr phan ng ang Trong va ang
Ngoai, ngi a lp nn nhng chin cng hin hach chng qun
xm lc Xim va Man Thanh, thc hin c khat vong thng
nht t nc cua dn tc vao cui th ky th 18.
T tin xa cua Nguyn Hu la ho H lang Quynh i,
huyn Quynh Lu, trn Ngh An. Sau co mt chi di vao huyn
Hng Nguyn va huyn Nghi Xun. Theo cac cu Hng Thai,
Hng Nguyn cho bit th ho H Hng Thai hng nm thng co
sang Nghi Xun nhn ho. Trong trn tn cng ra bc vao thang 6
nm t Mui (1655), qun Nguyn chim c 7 huyn Nam sng
Lam (Ngh An), bt dn a vao ang Trong khai hoang. Sach cu
u noi t bn i cua Nguyn Hu cung trong s di dn y, luc
u n p Ty Sn Nht thuc huyn Quy Ninh, phu Quy
Nhn. n i Nguyn Phi Phuc (co sach chep la H Phi Phuc)
mi di n p Kin Thanh, huyn Tuy Vin, nay la lang Kin
My, xa Bnh Thanh, huyn Ty Sn, tnh Ngha Bnh. Nguyn Phi
Nhiu tac gia
70
Phuc va v la Nguyn Th ng sinh ra Nguyn Nhac, Nguyn L,

Nguyn Hu va mt ngi con gai.
Nguyn Hu sinh nm 1753. Thu nho Nguyn Hu con co
tn la Thm, sau goi la Bnh. Ca ba anh em u theo hoc thy
Hin, mt nha nho bt c ch, v phan i chnh sach ha ngc
cua Trng Phuc Loan nn bo trn vao Quy Nhn m trng day
hoc p Yn Thai.
Theo Hoa Bng trong Quang Trung anh hung dn tc th
Nguyn Hu toc qun, da sn, mt nh chp sang, ting noi sang
sang nh ting chung, nhanh nhen, khoe manh, can am. Sach
Ty Sn thut lc con miu ta i mt Quang Trung "ban m
khi ngi khng co en th anh sang t mt soi sang ca chiu".
Mua xun nm 1771, t Ty Sn si ng, la c ngha bng
lua o dai 10 m c dng ln vi khu hiu ly cua nha giau chia
cho dn ngheo va li hch k ti Trng Phuc Loan c truyn i
khp ni. Cac tng lp nhn dn ngi Kinh, ngi Thng u
hng hai tham gia. T cuc khi ngha Ty Sn nay, Nguyn Hu
tr thanh lanh tu kit xut cua phong trao nng dn th ky 18 va
cung tr thanh ngi anh hung dn tc v ai:
Ma nay ao vai c ao,
Giup dn dng nc xit bao cng trnh.
(Ai t van - L NGOC HN)
Nguyn Hu la nha qun s thin tai. Trong hoat ng qun
s, ng chu ng tp trung lc lng anh vao nhng muc tiu
chin lc trong yu nht va hanh ng lin tuc, bt ng, chp
nhoang, quyt lit lam cho i phng khng kp i pho.
Nm 1777, Nguyn Hu em qun vao Gia nh anh tan
sao huyt cua qun Nguyn, bt git c Nguyn Phuc Dng va
Nguyn Phuc Thun. Sau chin thng, ng giao quyn cai quan
Gia nh cho cac tng ri tr lai Quy Nhn.
Nm 1785, c tin bao qun Xim xm lc, Nguyn Hu
em ai binh vao Gia nh. Trong my trn u, qun Ty Sn
rut lui nh gic vao trn a mai phuc sn. Qun Xim keo vao
DANH NHN T VIT
71
Rach Gm va Xoai Mut (pha ty My Tho) b phuc binh Ty Sn

cac mt cung p ra tin cng bt ng, quyt lit. 5 van qun
thuy b cung 300 chin thuyn b anh tan tac, ch con vai nghn
tn sng sot chay trn v nc theo ng nui.
n trn ai pha 20 van qun Thanh u nm 1789 th tht
la ky diu. Cui nm 1788, qun Thanh do Tn S Ngh ch huy a
chim Thng Long. Tin i qun Thanh thoc su n tn Ha
Nam. Quanh Thng Long day c mt h thng nhng n kin c
Ha Hi, Ngoc Hi, Khng Thng... bao v.
Ngay 21 thang 12 nm 1788, nhn c tin bao khn cp cua
Ng Vn S, ngay ngay hm sau, tai Phu Xun, Nguyn Hu lam
l ln ngi hoang , ly nin hiu la Quang Trung, ri lp tc
thng lnh ai qun tin ra bc.
Ngay 15-1-1789, qun Ty Sn a tp kt Tam ip. Khi
cho qun n Tt trc y, Quang Trung tuyn b: "Nay hay lam
l n Tt Nguyn an trc, i n sang xun, ngay ta vao
Thng Long se m tic ln. Cac ngi hay ghi nh ly li ta xem co
ung th khng?".
Trong trn nay, vi chin lc anh nhanh thng nhanh,
Quang Trung chon thi gian va khng gian hoan toan bt ng i
vi qun Thanh ang kiu cng, t man vi nhng thng li bc
u va mai m chun b n Tt.
m 30 Tt, qun chu lc Ty Sn vt sng ay tiu dit
n tin tiu cua ch, m u cuc tin cng. Ngay 3 Tt vy n
Ha Hi, uy hip buc ch u hang. Ngay 5 Tt, m trn quyt
chin n Ngoc Hi. Bng trn Ngoc Hi - m Mc, qun Ty
Sn a p tan c im then cht nht cua ch. Sau o n
Khng Thng nhanh chong b tiu dit, tng Sm Nghi ng
t t, Tn S Ngh bo chay. Tra ngay 5 Tt Ky Du, vua Quang
Trung cung tng s chin bao nhum en khoi sung tin vao
Thng Long.
Nguyn Hu con la nha chnh tr sang sut. T muc tiu
trc mt cua phong trao nng dn la anh ch ap bc Trnh
- Nguyn, Nguyn Hu a vn ln nhn thc c nhim vu dn
Nhiu tac gia
72
tc la thng nht t nc va anh ui ngoai xm. ng ph phan

ti ac chia ct t nc: "Mi ho t y gy dng b coi ring mnh,
ky cng, tri t mt phen nat khng dng ln c..." (Chiu
ln ngi).
Nm 1786, Nguyn Hu em qun ra bc vi khu hiu "Phu
L dit Trnh", c lp trit qun Trnh nn ly c Bc Ha mt
cach d dang. Nguyn Hu noi vi Nguyn Hu Chnh: "Ta em
my van qun ra y, ch anh mt trn ma dep yn c ca thin
ha... V phong ta mun xng , xng vng, g ma chng c. S
d ta nhng nhn khng nhng ngi y, la hu ai nha L o
thi!" (Hoang L nht thng ch). Nhng Nguyn Hu cung bit
trong nhn dn va nho s Bc Ha con nhiu ngi luyn tic nha
L nn ng bng long ly cng chua Ngoc Hn nha L ri lui v
Thun Hoa. Nm 1787, sau khi sai Vu Vn Nhm em qun ra
bc git Nguyn Hu Chnh, Nguyn Hu vn cho L Duy Cn
lam giam quc bu nhn. Nguyn Hu ch chnh thc ln ngi
hoang thay nha L khi L Chiu Thng l ro b mt phan quc,
rc qun Thanh vao giay xeo t nc.
Thanh cng cua Nguyn Hu v chnh tr con vic ng c
nhn tai trong nc ung h. V vo tng co Trn Quang Diu, Vu
Vn Dung, ng Tin ng, Ng Vn S... Ra Thng Long,
Nguyn Hu thu phuc c Ng Th Nhm, Phan Huy ch,
Nguyn Th Lch, oan Nguyn Tun, La Sn phu t Nguyn
Thip... la nhng ke s t bc co thc tai, bit thi th. Phu
Xun, Nguyn Hu c s cng tac ht long cua Trn Vn Ky,
mt bc danh s ni ting t ang Trong, ngi co cng ln giup
Nguyn Hu t chc b may cai tr va gii thiu cho Nguyn Hu
nhng nhn tai trong nc.
V mt i ngoai, Nguyn Hu rt khn kheo trong cach
ng x vi bon phong kin phng bc. Tuy a:
anh cho no chch lun bt phan,
anh cho no phin giap bt hoan
Nhng sau chin thng, Nguyn Hu vn chu ng cu hoa,
b ngoai xin thn thuc dp tt y phuc thu cua nha Thanh
DANH NHN T VIT
73
va buc chung phai chnh thc cng nhn Quang Trung lam "quc
vng", t bo da tm thu nap bon lu vong phan quc, ly c xm
lc nc ta mt ln na.
Nm 1789, khi cuc khang chin va kt thuc, Quang Trung
a ban b Chiu khuyn nng nhm phuc hi dn phiu tan, khai
khn rung t bo hoang. ng thi ra lnh bai bo nhiu th thu
cng thng nghip nng n trc y, m rng vic bun ban lam
n cho thng nhn va th thu cng. Quan h bun ban vi nc
ngoai c m mang.
Quang Trung cung ra sc xy dng va phat trin nn vn
hoa dn tc, ban b Chiu lp hoc, khuyn khch cac xa m trng
hoc. Ting noi dn tc c coi trong. Quang Trung mun a ch
Nm ln a v ch vit chnh thc cua quc gia. Lp Vin Sung
chnh dch sach ch Han ra ch Nm. Cac vn kin cua Nha
nc dn dn vit bng ch Nm.
Khi dn lang Vn Chng (Ha Ni) xin dng lai bia tin s
Vn Miu, Quang Trung t tay ph vao la n nh sau:
Nay mai dng lai nc nha,
Bia nghe lai dng trn toa mun gian.
Nhng tic thay, khi t nc ang trn bc chuyn mnh
y trin vong th ngay 16-9-1792, Quang Trung t ngt t trn,
luc o ng mi 39 tui.
NGUYN QUANG N - GIANG HA V
Nhiu tac gia
74
L THAI T NGI ANH HUNG GIAI PHONG DN TC
L Li (1385-1433) sinh tai Lam Sn (nay thuc huyn Tho

Xun, Thanh Hoa) trong mt gia nh "i i lam qun trng
mt phng". t nc b gic Minh xm lc, L Li vi tai nng
va uy tn ln a dng c khi ngha, chiu m hin tai, ku goi
nhn dn ca nc cung ng ln anh gic. Cuc khi ngha Lam
Sn nhanh chong nhn c s hng ng cua ng ao nhn
dn. Cung vi t tng chin lc qun s ung n, tai lanh ao
kit xut cua L Li, ti nm 1428 cuc khi ngha a gianh thng
li hoan toan. L Li ln ngi Hoang , lo chn chnh ni tr, m
nhiu khoa thi... t nn mong cho nn thnh tr lu dai cua t
nc.
L Li sinh ngay 10-9-1385 (6-8 nm t Su) tai Lam Sn
(Ke Cham), nay thuc huyn Tho Xun, Thanh Hoa, trong mt gia
nh "i i lam qun trng mt phng". Nm L Li 21 tui
cung la nm nha Minh em 80 van qun sang xm lc nc Vit.
Cuc khang chin chng Minh cua vng triu H tht bai, nc
ai Vit ri vao ach thng tr tan bao cua gic Minh. Trc canh
t nc b ke thu giay xeo, tan pha, L Li a nung nu mt
quyt tm anh ui chung ra khoi b coi.
u nm 1416, tai nui rng Lam Sn trn t Thanh Hoa,
L Li cung vi 18 ngi ban thn thit, ng tm cu nc a
lam l th anh gic gi yn qu hng. o la hi Th Lung Nhai
a i vao s sach.
Tin L Li dng c ngha, chiu m hin tai bay xa, thu hut
cac anh hung hao kit t bn phng keo v. t Lam Sn tr
thanh ni tu ngha. o co u cac tng lp xa hi va thanh phn
DANH NHN T VIT
75
dn tc khac nhau, vi nhng ai biu u tu nh: Nguyn Trai,

Trn Nguyn Han, Nguyn Chch, Nguyn X, L Lai, Cm Quy,
Xa Kha Tham... Sau mt thi gian chun b chn mui, u nm
1418, L Li xng la Bnh nh Vng, truyn hch i khp ni,
ku goi nhn dn ng ln anh gic cu nc. L Li la linh hn,
la lanh tu ti cao cua cuc khi ngha y.
Cuc khi ngha Lam Sn t m u ti kt thuc thng li
(thang 12-1427), qua cac giai oan phat trin va chin lc, chin
thut cua no a chng minh L Li la ngi co tm voc cua mt
thin tai, mt nhn cach v ai, ch thy nhng lanh tu m
ng, khai sang. Nu Ng Quyn vi chin thng trn sng Bach
ng nm 938 a chm dt thi ky 1.000 nm mt nc, m u
thi ky c lp mi cua dn tc th L Li vi cuc khi ngha Lam
Sn toan thng, kt thuc 20 nm thng tr cua gic Minh, khi
phuc nn c lp lu dai cho T quc, bt u mt ky nguyn xy
dng mi. Khng co L Li, khng co phong trao khi ngha Lam
Sn. Nhng L Li khng ch la ngi nhen nhom, tao lp ra t
chc khi ngha Lam Sn ma ng con la nha ch ao chin lc
kit xut. Mt net c sc, mi me trong ng li ch ao cuc
khang chin chng Minh ma L Li thc hin la da vao nhn dn
tin hanh chin tranh giai phong dn tc. Nhn vao lc lng
ngha binh va b ch huy, tng lnh cua cuc khi ngha, co th
thy ro tnh cht nhn dn rng rai cua no, mt c im ni bt
khng co cac cuc khi ngha khac chng Minh trc o. Da vao
sc manh cua nhn dn, oan kt, tp hp moi lc lng xa hi
trong mt t chc chin u, ri t cuc khi ngha mt a
phng, ly nui rng lam cn c a, phat trin su rng thanh
cuc chin tranh giai phong dn tc trn quy m toan quc. y la
mt cng hin sang tao to ln v ng li chin tranh cua L Li
va b tham mu cua ng, lai mt kinh nghim lch s quy gia.
Va la nha t chc va ch ao chin lc v chnh tr, qun
s, va la v tng cm qun mu tr, qua quyt, L Li a vn
dung li anh "vy thanh dit vin" theo ly thuyt qun s ng
nghin ngm: "anh thanh la ha sach. Ta anh thanh kin c
hang nm, hang thang khng ly c, qun ta sc moi, kh nhut,
Nhiu tac gia
76
nu vin binh gic lai n th ta ng trc, ng sau u b gic

anh, o la ng nguy. Chi bng nui sc khoe, cha kh hng
i qun cu vin ti. Khi vin binh b pha th thanh tt phai
hang". Chin thut "Vy thanh dit vin" cua L Li kt hp vi
chu trng "mu phat nh tm cng", uy hip, phn hoa, chiu du
ch cua Nguyn Trai tao nn mt phng thc c ao trong ngh
thut qun s Vit Nam.
Cuc vy ham Vng Thng ng Quan va tiu dit vin
binh gic tai Chi Lng, Xng Giang cui nm 1427 la kt qua
thng li cua t tng qun s cua L Li - Nguyn Trai. Sau khi
ui ht gic Minh v nc, L Li ln ngi hoang nm 1428,
sang lp ra vng triu L. L Li lam vua c 5 nm th mt
(1433), an tang tai Vnh Lng, Lam Sn, miu hiu la Thai T.
Trong s nghip xy dng t nc bui u cua vng triu
L, L Li a co nhng c gng khng nho v ni tr, ngoai giao,
nhm phuc hi, cung c, phat trin t nc trn moi mt, nh t
chc lai b may chnh quyn t trung ng xung a phng; ban
hanh mt s chnh sach kem theo nhng bin phap co hiu qua
khi phuc san xut nng nghip, n nh i sng xa hi. L Li
cung chu y ti vic phat trin vn hoa, giao duc, ao tao nhn tai.
Nm 1428, ln ngi vua, nm sau (nin hiu Thun Thin th 2,
1429), L Li a cho m khoa thi Minh Kinh. Nm 1431, thi khoa
Hoanh t. Nm 1433, L Li ch thn ra thi vn sach. y la
cha k nm 1426 trong khi ang vy anh ng Quan, L Li a
m mt khoa thi c cach ly 32 ngi, trong o co ao Cng
Soan, mt nha ngoai giao xut sc thi L Li. Nhng, nhim vu
chnh tr ln nht phai quan tm giai quyt hang u sau khi t
nc c giai phong la vic tng cng cung c, gi vng nn c
lp, thng nht cua T quc. V phng din nay, L Li a lam
c hai vic co y ngha lch s. Th nht, ng a thanh cng
trong cuc u tranh ngoai giao, thit lp quan h bnh thng
gia triu L va triu Minh. Th hai, L Li a kin quyt p tan
nhng m mu va hanh ng bao loan mun cat c cua mt s
nguy qun trc, in hnh la vu eo Cat Han Mng L, Lai
Chu. Trong bai th lam khc vao vach a nui Pu Hui Cho (bn
DANH NHN T VIT
77
sng a, thuc Lai Chu) nm 1431 khi anh eo Cat Han, L Li

a noi ro y ch bao v s thng nht giang sn:
t him tr t nay khng con,
Nui sng a vao chung mt ban .
th khc vao nui a
Trn gi min Ty cua nc Vit ta.
Sau bai th trn, L Li con vit bai th th hai khc vao
vach nui Hao Trang bn Ch B, Hoa Bnh.
L Li trong 5 nm lam vua, bn canh nhng cng lao to ln,
co pham mt s sai lm ma s sach ng thi cung thng thn
ph phan. ai Vit s ky toan th vit: "Vua hng hai dy ngha
binh anh dep gic Minh, 20 nm ma thin ha ai nh. n khi
ln ngi, nh lut l, ch l nhac, m khoa thi, t cm v, lp
quan chc, lp phu huyn, thu gop sach v, m trng hoc, co th
goi la co mu ln, sang nghip. Song, a nghi, hay git, o la ch
kem".
Giao s s hoc VN TAO
Nhiu tac gia
78
NGUYN TRAI,
NGI SAO KHU CUA VN HOA VIT NAM
Nguyn Trai (1380 - 1442) la Anh hung dn tc, nha t

tng, nha th, nha vn hoa v ai trong lch s Vit Nam. Nm
1406, gic Minh xm lc ai Vit, anh bai nha H, ap bc mun
dn, bt cha Nguyn Trai a v Trung Quc. N nc, thu nha,
ng a tm n vi phong trao khi ngha Lam Sn cua L Li va
tr thanh nha t chc soan thao va thc thi nhng quyt sach
ung n, a cuc khang chin n thng li hoan toan.
Di triu L, ca luc vinh hoa tt nh lam quan ti chc
Gian ngh ai phu tri tam qun s hay khi lui v n, tm long
trung vi nc, vi dn vn lun ngi sang. B bon gian thn ham
hai, phai chu hoa "tru di tam tc", mai n nm 1464 ng mi
c vua L Thanh Tng minh oan. Nguyn Trai lai nhiu tac
phm ni ting nh D a ch, Quc m thi tp, v.v va c bit
bai Bnh Ng ai cao c ngi i sau ca ngi la ang "thin c
hung vn".
Nguyn Trai, sinh Thng Long trong gia nh ng ngoai la
quan ai t Trn Nguyn an. Cha ng la Nguyn ng Long,
hiu c Trai (tc la Nguyn Phi Khanh). Me ng la Trn Th Thai,
con gai Trn Nguyn an.
Nm Nguyn Trai ln 5 tui, me ng mt. Sau o khng lu,
Trn Nguyn an cung mt. ng v vi cha tai qu ni lang
Nh Kh.
Nm 1400, cu van ch phong kin ang khung hoang
trm trong, H Quy Ly lt nha Trn va tip tuc thi hanh cac cai
cach nh chnh sach han n, han in, t chc lai giao duc, thi c
va y t.
DANH NHN T VIT
79
Cung nm 1400, sau khi ln ngi Vua, H Quy Ly m khoa

thi. Nguyn Trai ra thi, ng Thai hoc sinh (tin s) nm ng 20
tui. H Quy Ly c ng gi chc Ng s ai chanh chng. Con
cha ng la Nguyn Phi Khanh bang nhan t nm 1374, c
H Quy Ly c gi chc ai ly t khanh Th lang toa trung th
kim Han lm Vin hoc s t nghip Quc T Giam.
Nm 1406, Minh Thanh T sai Trng Phu mang qun sang
xm lc Vit Nam. Nha H em qun ra chng c, nhng b anh
bai. Cha con H Quy Ly va mt s triu thn trong o co Nguyn
Phi Khanh b bt va b a v Trung Quc.
Nghe tin cha b bt, Nguyn Trai cung em la Nguyn Phi
Hung khoc theo ln tn ca Nam Quan vi y nh sang bn kia
bin gii hu ha cha gia trong luc b cm tu.
Nhn luc vng ve, Nguyn Phi Khanh bao Nguyn Trai:
- Con la ngi co hoc, co tai, nn tm cach ra nhuc cho nc,
tra thu cho cha. Nh th mi la ai hiu. Lo la c phai i theo cha,
khoc loc nh an ba mi la hiu hay sao?
Nguyn Trai nghe li cha quay tr lai tm con ng anh
gic, cu nc.
V n Thng Long, ng b qun Minh bt. Thng th nha
Minh la Hoang Phuc bit Nguyn Trai la mt nhn vt co tai, tm
cach du d, nhng ng kin quyt khng theo gic.
Sau mt thi gian b giam long ng Quan (tc Thng
Long), Nguyn Trai vt c vong vy cua gic vao Thanh Hoa
theo L Li. ng gp v thu lnh ngha qun Lam Sn Li Giang.
ng trao cho L Li ban chin lc anh ui qun Minh ma s
sach Vit Nam goi la Bnh Ng sach.
Trong bai ta c Trai di tp, Ng Th Vinh cho bit: Bnh
Ng sach "hin mu trc ln khng noi n vic anh thanh, ma
lai kheo noi n vic anh vao long ngi".
L Li khen chin lc cua Nguyn Trai la ung. Va ng a
vn dung chin lc nay anh qun Minh. T y, ng thng
Nhiu tac gia
80
gi Nguyn Trai gn bn mnh cung ban mu tnh k anh

qun Minh.
Cui nm 1426, L Li lp ban doanh bn B (Gia
Lm). Tai y, ng cho dng mt cai choi cao ngang bng thap Bao
Thin ng Quan. L Li ngi tng th nht cua choi, Nguyn
Trai ngi tng th hai. Hai nhn vt lun lun trao i y kin vi
nhau.
Trong khang chin, Nguyn Trai chu trng phai da vao
dn th mi anh c gic, cu c nc. Khi khang chin a
thng li, ng cung thy rng phai lo n dn, th mi xy dng
c t nc. Trong t biu ta n c c gi chc Gian ngh ai
phu tri tam qun s, ng a vit: "Ch nhng mun, vic c nhn
a mun: tm dn chung, mnh lo trc iu thin ha phai lo".
Nm 1437, khi vua L Thai Tng c ng nh ra l nhac, ng
cung noi cho vua bit nhng iu ma vua phai lam trc ht la
chn nui nhn dn:
- Dam mong B ha ru long yu thng va chn nui mun
dn khin cho trong thn cung xom vng, khng co mt ting hn
gin oan su. o tc la gi c cai gc cua nhac.
Do lun lun "lo trc iu thin ha phai lo, vui sau cai vui
cua thin ha", Nguyn Trai luc nao cung sng mt cuc i gian d,
cn kim lim chnh. Nha cua ng ng Kinh (Thng Long) ch
la mt tup nha tranh (goc thanh Nam lu mt gian). Khi ng cai
quan cng vic qun dn hai ao ng Bc, nha cua ng Cn
Sn "bn mt trng trai, xac x ch co sach la giau thi" (th
Nguyn Mng Tun, ban Nguyn Trai).
Bai Bnh Ng ai cao cua ng la mt "thin c hung vn". o
la mt thin anh hung ca bt hu cua dn tc.
Qun trung t mnh tp cua Nguyn Trai la nhng th t
do ng vit trong vic giao thip vi qun Minh. Nhng th nay la
nhng tai liu cu th chng minh ng li ngoai giao vao ch
vn ht sc kheo leo cua L Li va Nguyn Trai lam cho qun Lam
Sn khng mt xng mau ma ha c rt nhiu thanh.
DANH NHN T VIT
81
Quc m thi tp cua Nguyn Trai la tac phm xa nht bng

Vit ng ma chung ta con gi c. Tac phm nay rt quan trong
cho cng tac nghin cu lch s vn hoc Vit Nam va lch s ngn
ng Vit Nam.
Nm 1442, ca gia nh ng b ham hai (tru di tam tc) khin
cho ngi ng thi v cung thng tic.
Nm 1464, vua L Thanh Tng ha chiu minh oan cho
Nguyn Trai, truy tng quan tc va tm hoi con chau con sot lai.
Nguyn Trai la mt nhn vt v ai trong lch s Vit Nam.
ng la anh hung dn tc, la nha t tng, nha th, nha vn hoa
ln cua nc ta. Tm hn va s nghip cua ng mai mai la v sao
sang nh L Thanh Tng truy tng "c Trai tm thng quang
Khu Tao".
Giao s s hoc VN TM
Nhiu tac gia
82
B CAI AI VNG PHUNG HNG
Na cui th ky 8, quyn thng tr cua nha ng trn t

Vit bt u suy yu. Nhn c hi o, Phung Hng, hao trng t
ng Lm (nay la xa ng Lm, huyn Ba V, Ha Ty) a phat
ng khi ngha, anh chim thanh Tng Bnh (Ha Ni) gianh lai
quyn t chu cho t nc. Sau khi Phung Hng mt, con trai ng
dng tn hiu cha la B Cai ai Vng, n th ng c lp
nhiu ni nh Quang Ba (Ha Ni), Triu Khuc (Ha Ty)...
Vao na sau th ky VIII, quyn thng tr cua triu nh
Trng An a bt u suy yu. Chin tranh gia "phin trn" va
"triu nh" - ma nh cao la loan An S - cang lam cho nha ng
lun bai. Uy quyn cua bon tit s va h ngay mt tng,
chung t y trng thu thu ma. Cao Chnh Bnh, hiu uy chu Vu
nh (min Vit Bc), nm 767 giup kinh lc s An Nam Trng
Ba Nghi anh bai c cuc xm lc cua qun Cha Va (Ja va)
Chu Din, sau o y c c lam h An Nam. Y ra sc bon rut
cua cai cua nhn dn ta, anh thu rt nng. Khoang nin hiu
ai Lch (766-779), cha ro ch xac vao nm nao, nhn long cm
phn cua nhn dn, li dung khi qun lnh Tng Bnh ni loan,
ngi hao trng t ng Lm (nay la xa ng Lm, huyn
Ba V, Ha Ni) la Phung Hng a phat ng mt cuc khi ngha
ln chng chnh quyn h.
S liu gc ghi lai v Phung Hng khng nhiu. Ch bit,
Phung Hng xut thn t dong doi c tc, hao trng t ng
Lm. ng Lm xa kia vn la vung i go va rng cy rm rap,
thu vt d tn thng hay lui ti, nn ni y tuc goi la ng
Lm hay Cam Lm.
Phung Hng co tn t la Cng Phn, chau 7 i cua Phung
Toi Cai - ngi a tng vao trong cung nha ng Cao T, i
DANH NHN T VIT
83
ng Vu c (618-626) d yn tic va lam quan lang t

ng Lm. B cua Phung Hng la Phung Hap Khanh - mt
ngi hin tai c . Khoang nm Nhm Tut (722) i ng
Khai Nguyn, ng a tham gia cuc khi ngha cua Mai Thuc
Loan. Sau o, ng tr v qu chm chu cng vic in vin, tr nn
giau co, trong nha nui n ty co n hang nghn ngi (theo bia
Quang Ba).
Theo s tch, Phung Hap Khanh co mt ngi v ho S. ng
ba sinh mt ln c ba ngi con trai khi ng khac thng, ln
ln ai cung co sc khoe, co th keo tru, qut h. Anh ca la Phung
Hng, em th 2 la Phung Hai (t la T Hao) va em ut la Phung
Dnh (t la Danh at). n nm ba anh em 18 tui th b me u
mt.
Cho ti nay v ngay sinh va ngay mt cua Phung Hng vn
cha ro. Mt ngun da s cho bit Phung Hng sinh ngay 25
thang 11 nm Canh Ty (760) (tc 5-1-761) va cht ngay 13 thang 8
nm Nhm Ngo (tc 13-9-802), tho 41 tui. Trong ba anh em, anh
ca Phung Hng la ngi co sc khoe va kh phach c bit. ng
c s sach va truyn thuyt dn gian lu truyn v tai anh
tru, qut h t ng Lm. Co ln ng anh c 2 con tru
mng ang huc nhau, dn lang ai cung than phuc. Ln khac lai
tr c h d, bng mu k, em lai bnh yn cho lang xom ma
cho ti gi nhn dn ng Lm con lu truyn v cu chuyn o.
Phung Hng con la v anh hung u tin trong nhng ngi
con u tu cua t ng Lm. Va Phung Hng cung la ngi anh
hung u tin a anh chim lai thanh Tng Bnh (Ha Ni), tr s
cua chnh quyn h luc o va xy dng nn t chu trong
khoang gn chuc nm.
Thoat ky thuy, anh em ho Phung ni dy lam chu ng
Lm ri ngha qun tin ln anh chim c ca mt min rng
ln quanh vung thuc Phong Chu, xy dng thanh cn c chng
gic. Phung Hng xng la: Qun; Phung Hai xng la Bao
va Phung Dnh xng la Tng, chia qun i trn gi nhng ni
Nhiu tac gia
84
him yu. Cao Chnh Bnh em qun i an ap nhng cha phn

thng bai. Tnh hnh din ra nh vy hn 20 nm.
Nm Tn Mui 791, mua ha, thang 4, Phung Hng cung cac
tng lnh em qun vy anh thanh Tng Bnh. Qun cua Phung
Hng chia lam 5 ao do cac tng Phung Hai, Phung Dnh,
Anh Han, B Pha Cn va chu tng Phung Hng tin cng vy
thanh. Qun cua Cao Chnh Bnh (khoang hn 4 van bia Quang
Ba) em ra chng c. Cuc chin u din ra quyt lit trong
khoang 7 ngay, qun ch cht nhiu, Cao Chnh Bnh phai vao c
thu trong thanh, lo s cui cung b m ri cht. Phung Hng chim
lnh thanh tr va vao phu h, coi chnh s t nc c 7 nm
th mt. Rt tic trong 7 nm y, s sach khng lai mt ngun
tai liu nao v ng. Sau khi mt, con trai ng la Phung An ln ni
ngi, dng tn hiu cha la B Cai ai Vng. An ni nghip c
hai nm th chnh quyn lai ri vao tay gic. Nn t chu va mi
xy dng, ch tn tai ven ven trn di 9 nm.
S liu va truyn thuyt dn gian vung ng Lm k lai
rng: Phung Hng cht ri rt hin linh, thng hin hnh trong
dn gian, giup dn trong luc hoan nan. Dn lang cho la linh ng,
lp miu th t tai ng Lm. Tng truyn sau nay, Phung
Hng con hin linh giup Ng Quyn anh thng gic sng Bach
ng. Thy vy, Ng Quyn cho lp n th quy m to ln hn
trc. S ngng m i vi ngi anh hung dn tc ho Phung con
th hin vic lp n th phung cua nhn dn nh nh Quang
Ba (Ha Ni), nh Triu Khuc (Ha Ty), th lng ai ang,
Phng Trung, Hoach An, phu Thanh Oai (Ha Ty),v.v.
Hin nay du vt lng m cua Phung Hng con lai u ph
Giang Vo (gn bn xe Kim Ma), v khi cht, ng c mai tang
canh phu Tng Bnh, sau o mi a thi hai v qu hng.
tng nh ngi anh hung dn tc, Nha nc ta a t tn ph
Phung Hng tai pha ca ng cua thu Ha Ni.
Pho tin s s hoc TRN TH VINH
DANH NHN T VIT
85
HAI BA TRNG
Trng Trc, Trng Nh la hai n anh hung dn tc u tin

cua Vit Nam, xut thn t dong doi lac tng t M Linh thi
Hung Vng. Hai Ba Trng a lanh ao cuc khi ngha (40 - 43
sau Cng Nguyn) chng ach h cua nha Han (Trung Quc),
gianh c lp cho t nc. y la cuc khi ngha co ting vang
ln ma chnh s Trung Quc phai ghi nhn. No tp hp sc manh
cua tt ca cac tng lp dn Vit, trong o co s ong gop to ln cua
phu n. Sau khi Hai Ba hy sinh, nhn dn nhiu a phng a
lp n th Hai Ba va cac tng lnh.
Hai Ba Trng la tn goi tt, suy tn hai n anh hung u
tin cua dn tc Vit Nam. o la hai ch em Trng Trc, Trng
Nh, thu lnh cua cuc khi ngha ln vao loai sm nht trong lch
s dn tc Vit Nam cung nh trong lch s nhn loai, chng xm
lc, n dch. Ho tr thanh nhng n hoang u tin, cai quan
quc gia, dn tc, sau khi t nc c giai phong, hi u th ky
th nht sau cng nguyn.
S cu u chep Hai Ba la dong doi lac tng (ngi ng u
b lac) M Linh (min t rng, gia Ba V va Tam ao) thi
Hung Vng. Truyn thuyt noi Hai Ba la con gai ba Man Thin,
cung la mt phu n am lc, qu hng vung Ba V. Ngoc pha
cac lang Ha Li va Hat Mn - nhng ni co n th chnh cua Hai
Ba - u chep Hai Ba la ch em sinh i va sinh vao ngay mng
mt thang tam nm Giap Tut (nm 14 sau cng nguyn). Cac s
cu cung chep rang Trng Trc co chng la Thi Sach, dong doi lac
tng Chu Din (min t doc sng ay). y la kt qua cua mt
cuc "hn nhn chnh tr", nhn y ma lin kt c lc lng
cua hai min t quan trong nht cua non sng thi by gi.
Lc lng lin kt y la hat nhn cua mt cuc khi ngha
ng loat, rng ln, manh lit, n ra vao mua xun nm Canh Ty
Nhiu tac gia
86
(nm 40 sau Cng Nguyn) nhn vic Thai thu (quan cai tr nha
Han) Giao Ch (min ng bng Bc B) la T nh git hai Thi
Sach. Nhng nguyn nhn c ban cua cuc khi ngha la v tinh
thn yu nc, giai phong va khi phuc nn c lp cho t nc,
chng ap bc, thng tr va n dch, ng hoa cua nha Han (Trung
Quc) Vao mt sang mua xun nm 40, tai t M Linh, Hai Ba
Trng a lam l t c khi ngha. Trong ting trng ng trm
hung, m vang li th cua Hai Ba trc gi xut binh:
Mt xin ra sach nc thu
Hai xin dng lai nghip xa ho Hung
Ba ku oan c long chng
Bn xin ven ven s cng lnh nay.
"Trng Trc la ngi can am, hung dung" (li tha nhn
cua b chnh s chep v cuc khi ngha Hai Ba Trng vao loai c
nht cua Trung Quc) a cung em gai ng ucuc khi ngha
lin kt c sc manh toan dn (trong o co ng ao phu n,
nh cac n tng: Thanh Thin, L Chn, Bat Nan, Thiu Hoa...)
va toan quc (khng ch gm Giao Ch, Cu Chn, Nht Nam la
min t Vit Nam ngay nay, t nam Trung B tr ra, ma ca t
Hp Ph by gi la nam Quang ng - Trung Quc).
Ch trong mt thi gian ngn, Hai Ba Trng a quet sach
gic thu khoi b coi va c tn lam vua, ng u t nc c
lp trong thi gian ba nm.
Sau o, nha Han sai lao danh tng Phuc Ba tng qun Ma
Vin cm u ai qun sang tai xm lc, Hai Ba Trng a dung
cam ng u cung qun gic, t chc khang chin anh nhng
trn ln t Ty Vu, Lang Bac n Cm Kh va cui cung a hy
sinh anh dung vao mua he nm Quy Mao (nm 43 sau cng
nguyn), lai tm gng oanh lit nghn thu. Hin nay nhiu
a phng trong ca nc co n th Hai Ba Trng va cac tng
lnh cua Hai Ba.
Giao s s hoc L VN LAN
Theo Vn hoa tng hp
DANH NHN T VIT
87
LY CNG UN
Ly Cng Un (974-1028) ngi lang C Phap (nay thuc lang

nh Bang) huyn T Sn, tnh Bc Ninh, c nha s Ly Khanh
Vn nhn lam con nui. Di triu L ai Hanh, ng gi chc
quan nho trong i Cm qun. Nh co ch ln, khang khai, ng ln
n chc T tng qun ch ch huy s, thng lnh qun tuc v. L
Long nh bao ngc cht, qun thn lp ng ln lam Hoang
Ly Thai T m u triu ai nha Ly. ng la ngi quyt nh di
t t Hoa L (Ninh Bnh) ti thanh ai La, i tn mi la
Thng Long (Ha Ni ngay nay).
Thai t ho Ly tn Cng Un, ngi lang C Phap, thuc tnh
Bc Ninh.
ng sinh nm Giap Tut (974), nh ngi nm Canh Tut
(1010) va mt nm Mu Thn (1028). Ly Cng Un la con nui cua
thin s Ly Khanh Vn t nm 3 tui va truyn thuyt vn cho
rng ng la con cua Van Hanh.
Cung theo truyn thuyt, ng thn sinh ra Cng Un nha
ngheo kho, i lam rung thu chua Tiu Sn, huyn An Phong,
phai long mt tiu n ri nang co mang. Nha s thy th ui i
ni khac. Hai v chng mang nhau i, n ch rng Bang, moi mt
ngi ngh mat. Chng khat nc, xung ch ging gia rng ung
nc, chng may sy chn, cht ui. V ch lu khng thy, n
ging xem th t a un lp ging, khoc loc mt hi, ri vao ngu
nh chua ng Tm gn y.
ng s chua ng Tm, m hm trc nm m thy ng
Long thn bao mng rng: "Ngay mai don chua cho sach, co Hoang
n". Nha s tnh dy, sai tiu quet don sach se, chc i t
sang n chiu ch thy mt ngi an ba co mang xin ngu nh.
c vai thang, co mt m thm nc ca chua, nha s trng ra
Nhiu tac gia
88
tam quan, thy sang rc ln. Nha s sai ba h chua ra thm th

ngi an ba y a sinh mt a con trai, hai ban tay co bn ch
son: "Sn ha xa tc". Sau o, tri bng nhin ni cn ma to gio
ln, me chu be cht ngay sau khi sinh con va chu be lai vi nha
s. Khi 8, 9 tui chu be c nha s cho theo hoc s Van Hanh
chua Tiu Sn.
Cng Un ln ln, khang khai, ch ln. Do co cng, ng c
lam quan thi vua Thiu nha L. Khi vua Thiu b git, ng
m thy vua khoc. Vua Ngoa triu khen la trung, c ng lam T
tng qun ch ch huy s, thng lnh ht qun tuc v.
Theo truyn thuyt, by gi lang C Phap co cy gao c thu
b set anh tc ln vo ngoai, trong thn cy gao co my cu sm:
Thu cn iu iu
Mc biu thanh thanh
Hoa ao mc lac
Thp bat t thanh
...
Van Hanh xem cu sm y, bit im nha L , nha Ly sp
ln, bao Cng Un rng: "Mi ri ti thy li phu sm ky d, bit
rng ho Ly cng thnh, tt dy ln c nghip. Nay xem trong
thin ha ngi ho Ly rt nhiu nhng khng ai bng ng la ngi
khoan t nhn th, c long dn chung ma binh quyn nm
trong tay. Ngi ng u mun dn chng phai ng th con ai
ng ni na".
Ly Cng Un s cu noi y tit l, phai nh ngi em giu
Van Hanh chua Tiu Sn.
Khi vua Ngoa triu mt, vua k t con nho, ng cm qun
tuc v trong chn cung cm. Co quan chi hu la ao Can Mc mu
vi cac quan triu, lp ng ln ngi Hoang .
ng ln ngi, thy kinh Hoa L hep, nn nm 1010 thay
i n ai La thanh. Nhn co im rng vang bay ln, mi i
tn goi la thanh Thng Long (tc Ha Ni by gi).
DANH NHN T VIT
89
ng ngi vua 18 nm. La ngi cua mt dong ho ln, lu

i, co nhiu nhn vt ting tm, cng vi khiu thng minh bm
sinh a c nhp thn vn hoa mt vung t vn minh, vn
hin, la con e - con nui - con tinh thn cua nhng v cao tng
xut sc, Ly Cng Un thc s la ngi con u tu cua trung tm
kinh t - vn hoa Luc T - C Phap th ky 10. ng a cung triu
Ly lam rang danh vung t qu ng va vit nn nhng trang s
oanh lit trong lch s dng nc va gi nc cua dn tc Vit
Nam.
V ng sinh ra chua ng Tm cho nn chua y by gi co
tn la chua Dn. Va ngi huyt ch ging trong rng Bang nm
xa, nhng go xung quanh trng ging nh hoa sen n tam canh
cho nn nha Ly truyn ngi c tam i.
Ni ng sinh ra nay thuc lang nh Bang, huyn T Sn,
tnh Bc Ninh.
Giao s TRN QUC VNG
Nhiu tac gia
90
NHA BAC HOC L QUY N
L Quy n (1726 - 1784) qu tai Din Ha, trn Sn Nam Ha

(nay thuc huyn Hng Ha, tnh Thai Bnh). Ngay t nho, ng a
ni ting thng minh, nm 27 tui nh Nguyn, lam ti chc
Bi tung. ng c coi la nha bac hoc ln nht cua Vit Nam trong
lch s trung ai, la tac gia cua 40 b sach gm hang trm quyn
vitv nhiu lnh vc khac nhau. Ngoai ra, ng con co cun Qu
ng thi tp vi ngh thut th phong phu, a dang, t tng
su xa.
L Quy n nguyn la L Danh Phng, t Doan Hu, hiu
Qu ng, sinh ngay 2-8-1726, trong mt gia nh khoa bang;
cha la tin s L Trong Th, qu tai lang Din Ha, trn Sn Nam
Ha, nay la thn Phu Hiu, xa c Lp, huyn Hng Ha, tnh Thai
Bnh. Ngay t nho ng a ni ting thng minh, chm hoc. Nm
14 tui, L Quy n theo cha ln hoc kinh Thng Long. Luc
y cu be 14 tui a hoc xong toan b sach kinh, s cua Nho gia.
18 tui, L Quy n thi Hng Giai nguyn. 27 tui Hi
nguyn, ri nh Nguyn Bang nhan. Sau khi a at, L
Quy n c b lam quan va tng gi nhiu chc vu quan trong
cua triu L - Trnh, nh: Han lm tha ch sung Toan tu quc s
quan (nm 1754), Han lm vin th giang (nm 1757), c ng x
Kinh Bc (nm 1764), Th th kim T nghip Quc tGiam (nm
1767), Tan ly qun vu, Th pho ng s (nm 1768), Cng b hu
th lang (nm 1769), Bi tung (Pho thu tng) (nm 1773), Lai b
ta th lang kim Tng tai quc s quan (nm 1775), Hip trn
tham tan qun c Trn phu Thun Hoa (nm 1776), Hip trn
Ngh An (nm 1783), Cng b thng th (nm 1784)...
L Quy n mt ngay 1-5-1784 tai qu me, lang Nguyn Xa,
huyn Duy Tin (nay thuc Ha Nam). Thi hai ng c a v mai
tang qu nha.
DANH NHN T VIT
91
Trong cuc i lam quan cua L Quy n, co my s kin

sau co anh hng ln i vi s nghip trc tac, vn chng cua
ng. o la chuyn i s Trung Quc nm 1760 - 1762. Tai Yn
Kinh (Bc Kinh), L Quy n gp g cac s thn Triu Tin, tip
xuc vi nhiu tr thc ni ting cua nha Thanh, ban ln vi ho
nhng vn s hoc, trit hoc... Hoc vn su rng cua ng c
cac hoc gia Trung Quc, Triu Tin rt khm phuc. y, L Quy
n co dp oc nhiu sach mi la, k ca sach cua ngi phng Ty
noi v aly th gii, v ngn ng hoc, thuy vn hoc... o la cac t
L Quy n i cng can cac vung Sn Nam, Tuyn Quang, Lang
Sn nhng nm 1772, 1774, lam nhim vu iu tra ni kh cua
nhn dn cung t tham nhung, n hi l cua quan lai, kham ac
rung t cac vung ven bin b a chu, cng hao a phng man
khai, trn thu... Chnh nh qua trnh i nhiu, thy nhiu, nghe
nhiu, bit nhiu vic i nh vy ma kin thc L Quy n tr
nn phong phu v cung. ng vit trong li ta sach Kin vn tiu
luc: "Ti vn la ngi nng can, luc con be thch cha sach, luc
trng thanh ra lam quan, xem lai sach a cha trong tu, vng
theo li day cua cha, lai c giao du nhiu vi cac bc hin s ai
phu. Thm vao y phung mnh lam vic cng, bn phng rong
rui: mt bc sang s Trung Quc, mt ty bnh nh Trn Ninh,
mt nam trn thu Thun Quang (Thun Hoa, Quang Nam). i ti
u cung y tm toi, lam vic g mt thy tai nghe u dung but
ghi chep, lai phu thm li bnh lun s qua, giao cho tiu ng
ng vao tui sach".
Ngoai u oc thng tu c bit cng vi vn sng lch lam
va mt ngh lc lam vic phi thng, phai k n thi ai ma L
Quy n sng. Va ng la a con e, la san phm cua thi ai y
kt tinh lai.
L Quy n sng th ky th 18 thi ky xa hi Vit Nam co
nhiu bin ng ln. Trong long xa hi Vit Nam y mu thun
khi y ang nay sinh nhng mm mng mi cua thi ky kinh t
hang hoa, th trng trong nc m rng, thu cng nghip va
thng nghip co c hi phat trin... Tnh hnh o a tac ng
manh me ti i sng vn hoa, t tng, khoa hoc. th ky 18,
Nhiu tac gia
92
xut hin nhiu tn tui rc r nh oan Th im, Ng Th S,

Nguyn Gia Thiu, ng Trn Cn, L Hu Trac... ng thi cac
tri thc vn hoa, khoa hoc cua dn tc c tch luy hang ngan
nm ti nay a vao giai oan suc tch, tin n trnh phai h
thng, phn loai. Thc t khach quan nay oi hoi phai co nhng b
oc bach khoa va L Quy n vi hoc vn uyn bac cua mnh a tr
thanh ngi "tp ai hanh" moi tri thc cua thi ai. Co th noi,
toan b nhng tri thc cao nht th ky th 18 u c bao quat
vao trong cac tac phm cua L Quy n. Tac phm cua ng nh
cai mc ln anh du thanh tu vn hoa cua ca mt thi ai vi
tt ca nhng u im cung nhc im cua no.
Tac phm cua L Quy n thng k co ti 40 b, bao gm
hang trm quyn, nhng mt s b tht lac. Nhng tacphm tiu
biu cua L Quy n con gi c co th k ra nh sau:
- Qun th khao bin, tac phm cha ng nhiu quan im
trit hoc, lch s, chnh tr c vit trc nm ng 30 tui.
- Vn ai loai ng, L Quy n lam xong luc ng 30 tui.
y la mt loai "bach khoa th", trong o tp hp cac tri thc v
trit hoc, khoa hoc, vn hoc... sp xp theo th t: Vu tru lun, a
ly, in l, ch , vn ngh, ngn ng, vn t, san vt t nhin,
xa hi... Vn ai loai ng la b sach at ti trnh phn loai, h
thng hoa, khai quat hoa kha cao, anh du mt bc tin b vt
bc i vi nn khoa hoc Vit Nam thi phong kin.
- ai Vit thng s, con goi L triu thng s, la b s c
vit theo th ky truyn, chep s vic theo tng loai, tng iu mt
cach h thng, bt u t L Thai T n Cung Hoang, bao quat
mt thi gian hn 100 nm cua triu L, trong o cha ng nhiu
tai liu mi ma cac b s khac khng co, c bit la v cuc khang
chin chng Minh.
- Kin vn tiu luc, la tp but ky noi v lch s va vn hoa
Vit Nam t i Trn n i L. ng con cp ti nhiu lnh
vc thuc ch cac vng triu Ly, Trn, t thanh quach nui
sng, ng xa, thu ma, phong tuc tp quan, san vt, mo ng,
mo bac va cach khai thac cho ti cac lnh vc th vn, sach v...
DANH NHN T VIT
93
- Phu bin tap luc, c vit trong thi gian L Quy n lam
Hip trn Thun Hoa. Ni dung ghi chep v tnh hnh xa hi.
ang Trong t th ky th 18 tr v trc.
Cng trnh bin soan ln nht cua L Quy n la b Toan
Vit thi luc 6 quyn, tuyn chon 897 bai th cua 73 tac gia t thi
Ly n i L Tng Dc (1509 - 1516). L Quy n hoan thanh
Toan Vit thi luc nm 1768, dng ln vua, c thng 20 lang
bac.
V sang tac vn xui, theo Phan Huy Chu, L Quy n co
Qu ng vn tp 4 quyn, nhng sach nay a mt. V sang tac
th, L Quy n lai co Qu ng thi tp khoang vai trm bai
lam trong nc va trong thi gian i s Trung Quc.
Nhn xet tng quat v th L Quy n, Phan Huy Chu vit:
"ng la ngi hoc vn rng khp, t but thanh vn. Ct cach th
trong sang. Li vn hn nhin..., khng cn suy ngh ma tri chay
di dao nh sng dai bin ca, khng ch nao khng at ti, tht la
phong cach ai gia".
Quan nim v th cua L Quy n c tng hp lai nh
sau: "Lam th co 3 im chnh: mt la tnh, hai la canh, ba la vic.
Ting sao thin nhin ku trong long ma ng vao may tnh; th
giac tip xuc vi ngoai, canh ng vao y, da c ma chng kim,
chep vic thut chuyn, thu lam ly tinh thn... ai khng
ngoai ba im y".
y la nhng tiu chun v th ma L Quy n ra cho
qua trnh sang tac cua mnh. oc th L Quy n, chung ta thy
th ng tht phong phu a dang, su sc v t tng, ngh thut
va lai trong long ta nhng xuc ng ep e, su xa:
Thanh c lng
Thanh hoang tng a bn trm nm,
Dy da, dy u leo qun xanh tt.
Song bit a ra sach ni hn cho vua Trn,
Co xanh kho che lp s h then cua Mc Thanh.
Nhiu tac gia

Sau trn ma bo vang cy bt gm cu,
Di trng chim lanh ku bn lu tan.
B coi cn g phai m rng mai
i Nghiu Thun xa ch co chn chu thi.
(Ban dch ngha)
94
DANH NHN T VIT
95
HO KHUC VI CNG CUC KHI PHUC

QUYN T CHU NC VIT TH KY 10
Nm 905, nhn luc chnh quyn nha ng suy yu, Khuc

Tha Du, mt hao trng Hng Chu (Ninh Giang, Hai Dng)
m qun khi ngha chim thanh Tng Bnh (Ha Ni), t xng
Tit s kheo leo nm quyn xy dng mt chnh quyn t chu.
Sau khi Khuc Tha Du mt, Khuc Hao ni nghip cha tip tuc
nhng cai cach chnh tr, kinh t tao bao cung c nn c lp,
thng nht quc gia. Trong lch s Vit Nam, ho Khuc la nhng
ngi m u cho cng cuc khi phuc quyn t chu cua nc Vit
sau hn mt nghn nm Bc thuc.
Cui th ky th 9, triu nh Trng An nat. Nan cat c
cua cac tp oan qun phit phong kin (phin trn) ngay cang ac
lit. Khi ngha Hoang Sao (874 - 884) a lam lung lay tn gc nn
thng tr cua nha ng. min ty - nam (Vn Nam), Nam
Chiu cng thnh, tr thanh mt nc ln, lun lun anh cp
t An Nam. Cui nm 862 u nm 863, Nam Chiu em 50 van
qun xm ln An Nam, chim phu thanh Tng Bnh; nha ng
bo An Nam h phu, ch lo phong gi Ung Chu. Ba nm tri,
An Nam b qun Nam Chiu chim, chnh quyn nha ng v
hen yu a t thu tiu quyn thng tr cua mnh trn t Vit. Cac
hao trng a phng ngi Vit t mnh em qun chng lai
qun Nam Chiu. Va iu o a chm ngoi cho phong trao u
tranh gianh quyn t chu dn tc cua dn Vit sut ba th ky 7, 8,
9 sau mt m dai tm ti.
Sau khi c C Tn, vin Tit s ngoai tc cui cung ri
khoi t An Nam, chp thi c chnh quyn trung ng nha ng
ru ra, chnh quyn h nh rn mt u, nhn dn Vit lai mt
ln na kin quyt ng dy t quyt nh ly vn mnh cua t
Nhiu tac gia
96
nc. Hao trng Hng Chu la Khuc Tha Du, c dn chung

ung h, a tin qun ra chim ong phu thanh Tng Bnh (Ha
Ni); t xng la Tit s, xoa bo thc cht cua chnh quyn h
nhng kheo leo li dung b may va danh ngha cua bon h cu
chuyn sang gianh quyn c lp dn tc mt cach vng chc.
Khuc Tha Du (? - 907) dng nn c lp
Vit s thng giam cng muc (Tin bin, quyn 5) vit : "Ho
Khuc la mt ho ln lu i Hng Chu1. Khuc Tha Du tnh
khoan hoa, hay thng ngi, c dn chung suy tn. Gp thi
bui loan lac, nhn danh la hao trng mt x, Tha Du t xng
la Tit s...". M u chnh sach ngoai giao khn kheo trong
ng x vi triu nh phong kin phng Bc: "c lp tht s,
thn thuc trn danh ngha", Khuc Tha Du, sau khi a nm c
quyn lc thc t trn min t ai "An Nam" cu trong tay, vn
gi danh ngha "xin mnh nha ng" buc triu nh nha ng
phai cng nhn s a ri. Ngay 7-2-906 vua ng phai phong
thm cho Tnh Hai qun Tit s Khuc Tha Du tc "ng
bnh chng s". Khuc Tha Du phong cho con la Khuc Hao chc
vu "Tnh Hai hanh qun t ma quyn tri lu hu" tc la chc vu
ch huy qun i va se thay th cha nm quyn hanh Tit s.
Tuy con mang danh hiu mt chc quan cua nha ng, v
thc cht, Khuc Tha Du a xy dng mt chnh quyn t chu bai
bo quan lai ch cu kt thuc v c ban ach thng tr hn mt
nghn nm cua phong kin phng Bc.
Lch s ghi nh cng lao cua Khuc Tha Du nh la mt trong
nhng ngi t c s cho nn c lp dn tc. Ngay 23-7-907,
Khuc Tha Du mt. Mc nhin, Khuc Hao ni nghip cha.
Hng Chu la tn t i Ly Trn (i ng co le la t huyn Chu Din), i L

la hai phu Thng Hng va Ha Hng, sau la t Bnh Giang, Ninh Giang tnh Hai
Dng. Hin nay vn con nh th ho Khuc Cuc B (Ninh Giang). Lang o vn con
ho Khuc.
DANH NHN T VIT
97
Khuc Hao (? - 917) - Nha cai cach ln

Khuc Tha Du mt, Khuc Hao ln thay nm quyn Tit
s. Ngay 1-9-907, nha Hu Lng, luc nay a thay th nha ng
Trung Quc cung phai cng nhn ng lam "An Nam h, sung
Tit s".
Ni nghip cha va ni ch cha, Khuc Hao a am ng mt
cach tai gioi trong trach cung c nn t chu con non tre cua dn
tc Vit Nam.
Trung Quc sau khi Chu n cp ngi nha ng, a chnh
thc b chia se thanh cuc din "Nm i mi nc" (ngu ai thp
quc). Giap gii nc Vit, min Quang Chu luc nay nm di
quyn cat c cua cha con anh em Lu n.
Tuy rng, nha Hu Lng a cng nhn chc Tit s cua
Khuc Hao, nhng nm sau (908) Hu Lng lai cho Lu n kim
chc "Tnh hai qun tit , An Nam h", khng thi t bo y
nh duy tr ach h va da tm xm lc lai nc Vit.
Phat huy y ch t lp t cng cua cha ng, Khuc Hao kin
tr gi vng t nc, chm lo xy dng nn tang c lp cua dn
tc, tin hanh nhiu cai cach quan trong v cac mt da trn quan
im "Chnh s ct chung khoan dung, gian d, nhn dn u
c yn vui" (Vit s thng giam cng muc).
Khoan dung, tc la khng tht buc, kht khe qua i vi
nhn dn, chng bon tham quan lai, mt t nan ln cua thi Bc
thuc.
Gian d, la khng lam phin ha, nhiu dn bi qua nhiu thu
tuc hanh chnh quan liu...
Yn vui, "an c lac nghip" la ly tng cua np sng nng
dn ni lang xom.
Tom lai, o la mt ng li chnh tr thn dn. No chng to
bt c mt phong trao dn tc chn chnh nao cung phai co mt
ni dung dn chu nao o.
Nhiu tac gia
98
Khuc Hao a sa i lai ch in t, thu ma lao dch

nng n cua thi thuc ng. ng ra lnh "bnh qun thu
rung, tha bo lc dch, lp s h khu, k ro qu quan, giao cho
giap trng (quan giap) trng coi".
T mt m hnh cua chnh quyn h, nhm khc phuc
tnh phn tan cua quyn lc thu lnh a phng, Khuc Hao a co
nhng c gng u tin ht sc ln lao nhm xy dng mt chnh
quyn dn tc thng nht t trung ng cho n xa. ng chia ca
nc thanh nhng n v hanh chnh cac cp: l, phu, chu, giap,
xa. Mi xa co xa quan, mt ngi chanh lnh trng va mt ngi
ta lnh trng. Mt s xa gn nhau trc goi la hng nay i la
giap, mi giap co mt quan giap va mt pho tri giap trng nom
vic thu thu. Theo sach An Nam ch nguyn Khuc Hao t thm
150 giap, cng vi nhng giap co trc ca thay gm 314 giap.
V nhu cu chng ngoai xm, cac hao trng a phng phai
phuc tung chnh quyn trung ng nhng vn co xu hng cat c
va ho Khuc cung nh nhiu triu ai c lp tip theo, vn phai
da vao ho cung c chnh quyn cac c s. Nhng xu th cua
lch s Vit Nam, m u t cuc cai cach cua Khuc Hao, la c
lp dn tc gn lin vi thng nht quc gia. Cng cuc xy dng
nn t chu, thng nht cua Khuc Hao m ra mt thi ky phat trin
mi cua xa hi Vit Nam ma cac triu ai sau o se hoan thanh.
Khuc Hao mt nm 917, con la Khuc Tha My ln thay.
Nm 930, qun Nam Han sang xm lc, Khuc Tha My b bt,
phu thanh ai La (Ha Ni) b ch chim. Ho Khuc khi phuc
quyn t chu c 25 nm.
Giao s TRN QUC VNG
DANH NHN T VIT
99
LY B VA NHA NC VAN XUN
Ly B (503-548) xut thn t mt hao trng a phng do yu nc

thng dn cm gin be lu h tan bao a t quan ng ln khi ngha
chng nha Lng. Thang 2-544, ng tuyn b dng nc, t Quc hiu la
Van Xun, ong vung ca sng T Lch (Ha Ni) nh nin hiu ring,
uc tin ring. ng la ngi Vit Nam u tin xng khng nh chu
quyn va long t hao dn tc. Ngay nay, cac a phng pha bc co hn 200
nh miu th Ly B va cac tng cua ng.
Ly B xut thn t mt hao trng a phng. Theo s cu,

qu ng huyn Thai Bnh (co le pha trn th xa Sn Ty, trn
hai b sng Hng). Mt thi, ng co ra lam vic vi chnh quyn
h, nhn mt chc quan nho: giam qun (kim soat qun s)
Cu c, c Chu (c Tho, Ha Tnh). Yu nc, thng dn,
bt bnh vi be lu h, ng sm bo quan, v qu Thai Bnh.
Vung qu ng co Tinh Thiu, gioi vn chng, ln li sang kinh
nha Lng (Nam Kinh) xin b mt chc quan (trc nm 521).
Nam triu Trung Quc cho n thi Lng, phn bit tn ti cht
che gia quy tc va bnh dn. Lai b thng th nha Lng la Sai
Tn bao ho Tinh la han mn, khng co tin hin, ch cho Thiu lam
Quang Dng mn lang tc la chn canh cng thanh pha ty kinh
Kin Khang. Tinh Thiu ly th lam xu h, khng nhn chc
v qu, cung Ly B mu tnh vic khi ngha, chiu tp hin tai.
Ly B, nhn long oan hn cua dn, a lin kt vi hao kit
cac chu thuc min t Giao Chu nc ta (Vit Nam xa), ng
thi ni dy chng Lng. Theo s cu Vit Nam, thu lnh Chu
Din (vung an Hoai, nay thuc ngoai thanh Ha Ni) la Triu Tuc
va con la Triu Quang Phuc, phuc tai c Ly B a em qun theo
trc tin, Pham Tu cung la mt tng tai cua Ly B t bui u
khi ngha.
Nhiu tac gia
100
Cuc khi ngha thanh cng nhanh. ng trc cuc khi

ngha ln, co s lin kt gia cac a phng Tiu T th s Giao
Chu khip hai, khng dam chng c chay trn v Vit Chu (bc
Hp Ph) va Quang Chu.
Ni dy t thang 1 nm 542, khng qua 3 thang ngha qun
a chim c chu thanh Long Bin (Bc Ninh).
Sau nhng gi phut kinh hoang bui u, chnh quyn nha
Lng lp tc co phan ng i pho. Thang 4 nm 542 vua Lng
sai th s Vit Chu la Trn Hu, th s La Chu la Nnh C,
th s An Chu la Ly Tr, th s ai Chu la Nguyn Han, t 2
pha bc nam Giao Chu cung tin anh ngha qun Ly B. Cuc
phan kch nay cua gic Lng a hoan toan tht bai. Ngha qun
thng ln va nm quyn lam chu t nc. T ng bng Bc B,
Ly B a kim soat c ti vung c Chu (Ha Tnh) pha nam
va vung ban ao Hp Ph pha bc.
Thua au, vua Lng lai sai th s Cao Chu la Tn Quynh,
th s Tn Chu la L T Hung iu khin binh ma i anh Ly
B vao mua ng nm y. Bon nay dung dng khng chu tin
qun, ly c mua xun lam chng, xin i mua thu hng khi
binh song vn bt c d phai ng binh (thang 1 nm 543).
Chu ng anh gic, ngha qun Ly B t chc mt trn tiu
dit ln ngay trn min cc bc Chu Giao. Cuc chin din ra
Hp Ph. Qun gic, 10 phn cht ti 7,8 phn, bon sng sot u
tan v ca, tng s ngn cm cung khng c. Bon Tn Quynh,
L T Hung phai dn tan binh quay v Quang Chu. Tiu T
dng t khai v triu, vu cho Tn Quynh, T Hung "giao thng vi
gic, dung dng khng tin qun". Thy qun lnh b thit hai qua
nng, Lng Vu xung chiu bt ca 2 tn tng cm u b ti
cht Quang Chu.
Sau nhng thng li ca hai chin trng bin gii Bc, Nam.
Mua Xun, thang Ging theo lch Trng (2-544), Ly B dng ln
mt nc mi, vi quc hiu Van Xun, ong min ca sng
T Lch (Ha Ni). S cu (ai Vit s ky) a bnh lun rng, vi
DANH NHN T VIT
101
quc hiu mi, ngi ng u nha nc Van Xun co "y mong xa

tc c bn vng mun i"
Ly B la ngi Vit Nam u tin t xng hoang , Vit
theo s Bc (T tr thng giam) hay Nam theo s Nam. Va bai
bo chnh soc (lch) cua Trung Quc, ng cung t cho Van Xun va
triu ai mi mt nin hiu ring, ai c theo s Bc hay Thin
c theo s Nam (Thin c phai hn, v khao c hoc a tm thy
nhng ng tin Thin c uc thi Ly Nam ).
Xng , nh nin hiu ring, uc tin ring, ly Nam i
choi vi Bc, ly Vit i sanh vi Hoa, nhng iu o noi ln s
trng thanh cua y thc dn tc, long t tin vng chc kha nng
t mnh vn ln, phat trin mt cach c lp. o la s ngang
nhin phu nh quyn lam "ba chu toan thin ha" cua hoang
phng bc, vach ro sn ha, cng vc, va la s khng nh dt
khoat rng noi ging Vit phng Nam la mt thc th c lp, la
chu nhn cua t nc va nht quyt gianh quyn lam chu vn
mnh cua mnh.
Ly Nam cung la ngi u tin nhn ra v tr a ly trung
tm t nc cua min sng nc T Lch. Ha Ni c, t gia th
ky 6, bc ln hang u cua lch s t nc.
C cu triu nh mi, hn con s sai, nhng ngoai hoang
ng u, bn di a co hai ban vn vo. Tinh Thiu lam tng
vn, Pham Tu lam tng vo, Triu Tuc lam thai pho, Ly Phuc Man
c c lam tng qun coi gi mt min bin canh, t ng
(Thanh Oai, Ha Sn Bnh) n ng Lm (Ba V) " phong nga
Di Lao" Triu nh Van Xun la m hnh, ln u tin, c Vit
Nam thu hoa va ap dung cua mt c cu nha nc mi, theo ch
tp quyn trung ng. Ly Nam cho xy mt ai Van Xun
lam ni vn vo ba quan triu hi.
Nha nc Van Xun, du mi dng, cung bo tin xy mt
ngi chua ln, sau tr thanh mt trung tm Pht giao va Pht hoc
ln cua Vit Nam. o la chua Khai Quc, tin thn cua chua Trn
Quc Ha Ni ngay nay. Ngay cai tn, "chua M Nc" cung a
ham cha nhiu y ngha!
Nhiu tac gia
102
u nm 545, nha Lng bt u t chc cuc xm lc Van

Xun nhm chinh phuc lai chu Giao, "thuc quc" cu. Dng
Phiu c c lam th s chu Giao. Trn Ba Tin, vin tng vu
dung xut thn "han mn" nhng co cng anh dep chu Quang,
c c lam t ma Giao Chu, lnh thai thu Vu Bnh, cung Dng
Phiu t chc cuc chinh phuc Van Xun.
Qun Van Xun co khoang vai van ngi gi thanh ca
sng T Lch, chin u chng gic.
Thanh t, luy tre g, khng my kin c, b Trn Ba Tin
thuc giuc qun vu dung cng thanh rao rit. Ly Nam buc phai
lui binh ngc sng Hng, v gi thanh Gia Ninh trn min i
nui trung du vung nga ba sng Trung Ha - Vit Tr.
Cuc din c thu cua Ly Nam thanh Gia Ninh keo dai
sut mua kh nm 545. Sang thang 2 nm 546, qun vu dung cua
Ba Tin, co hu qun Dng Phiu ti phi hp, bao vy va cng
pha, cui cung a ha c thanh Gia Ninh vao ngay 25. Nhng Ly
Nam cung mt s binh tng a thoat chay c vao min ng
Lao Tn Xng (min i nui Vnh Phu trn lu vc sng L).
Chin tranh gi nc chuyn sang mt hnh thai khac. Ly Nam
vao vung nui rng Vit Bc, ngoai s binh tng con lai sau trn
tht thu Gia Ninh, a m thm c nhiu ngha qun. Ngha
qun dng lan trai trong rng, ha nhiu cy rng, xe van ong
thuyn be.
Sau mt thi gian chnh n lai lc lng, thang 10 nm 546,
Ly Nam lai keo qun t trong nui rng "Di Lao" ra ha thuy
trai vung h in Trit (tn nm la m Ming) thuc xa T
Yn huyn Lp Thach, tnh Vnh Phu, nm bn b sng L, cach
Bach Hac khoang 15 km v pha bc. Tuy nhin, nhng trn ma
lu cui mua a khin cho nc sng L t nhin ln to, tran vao
vung chm ao va rung trung, nc ngp tran, chay nh rot vao
h, thuyn ln co th i lai tha h ma khu cn c ngha qun tr
thanh mt vung c ao gia bin nc mnh mng... Li dung
nc ln, Trn Ba Tin xua chin thuyn xng trn, anh trng
DANH NHN T VIT
103
reo ho ma tin vao in Trit. Ly Nam va ngha qun b ch

tp kt bt ng, khng kp phong b, khng sao chng ni.
y la trn anh ln cui cung cua Ly Nam . Sau ln tht
bai ln th ba nay, ng phai vao nng nau trong ng Khut Lao
(Tam Nng, Vnh Phu).
Tng truyn, v cui i, Ly Nam b mu. Thn thanh
hoang Danh Hu vn c cac lang chung quan goi la "Vua mu"
va khi t l, phai xng tn cac vt phm thn bit.
Theo s cu cua Vit Nam, t sau khi rut v ng Khut Lao,
Ly Nam b au yu lun. Hai nm sau ng mt (548).
Cuc khang chin chng ach Bc thuc cua ngi Vit sau o
c tip tuc di s lanh ao cua Triu Quang Phuc, mt tng
cu cua Ly B vi cn c khi ngha tai m Da Trach.
Giao s TRN QUC VNG
Nhiu tac gia
104
LY THNG KIT
Ly Thng Kit (1019 - 1105) tn tht la Ng Tun, t

Thng Kit, qu lang An Xa, huyn Quang c (C Xa, Gia
Lm ngay nay). Do co cng trn an phng nam, ng c vua Ly
Thanh Tng phong ti chc Phu Quc Thai uy va ban Quc tnh
(ho Vua). Trc m mu xm lc cua nha Tng, nm 1075, Ly
Thng Kit chu trng "tiu phat ch nhn" (ra tay trc ch ng
ch) tn cng thanh Ung Chu, Khm Chu, ban ap xm lc
quan trong cua ch ri tip o p tan 30 van qun Tng chia 2
ng thuy - b xm lc ai Vit tai phong tuyn sng Nh
Nguyt (sng Cu) nm 1077. Sau chin thng vang di, ng chn
chnh ngoai giao, ni tr, xy dng quc gia ai Vit ngay mt
thm hung manh
ng vn ho Ng, tn la Tun, ngi lang An Xa, huyn
Quang c (C Xa, Gia Lm - Ha Ni), con cua Sung Tit Tng
Ng An Ng. V sau, ng theo gia nh sang ngu phng Thai
Hoa (Ha Ni).
Bnh sinh la ngi khi ng tun tu, thng minh, nhanh
nhen. Ngi co ch kh, thch ngh vo.
Hang ngay, Ng Tun thng luyn cung kim bay trn ,
m chong en oc binh phap. ng chong thanh tai va lin tip
c thng chc.
Nm 20 tui, Ng Tun c a vao lam hoan quan trong
cung vua, 22 tui gi chc "Hoang mn chi hu" trong qun tuc
v... Khi vua Ly Thanh Tng ln ngi, Ng Tun c ri khoi
nhng chc vu trong ni cung va a ra giup vic nha vua tai
triu nh. ng c phong la Thai bao, cm "tit vit", i thanh
tra cac quan vung Thanh - Ngh.
DANH NHN T VIT
105
Nm 1069 Thanh Tng i anh Champa yn mt pha

nam. ng c c lam tng tin phong, lp cng ln, vua phong
Phu quc Thai uy, tc Khai quc cng va ban cho ho Ly (do o co
tn Ly Thng Kit).
Luc by gi Trung Hoa, nha Tng gp nhiu ri ren, T
tng Vng An Thach a ra nhiu cai cach nhng khng co kt
qua. Vua ti nha Tng mong tm li thoat bng cach xm lc ai
Vit. Khi nha Tng chun b xm lc nc Vit, luc hi am vi
cac ai thn, ng la ngi u tin trong lch s dn tc dam ra:
"Ngi yn i gic sao bng em qun anh trc chn cac mui
nhon cua gic". o la c s cua chin lc "Tin phat ch nhn" (ra
tay trc, ch ng ch). ng nhn xa trng rng, lp lai khi oan
kt trong triu, ngh Linh Nhn Thai hu cho goi Ly ao
Thanh v trao chc Thai pho, cung ban vic gi nc. Bn trong
gi yn ni tr chun b khang chin chng ngoai bang.
Nm 1075 ng em 10 van qun chia lam hai ao anh sang
t nha Tng. ao qun th nht do pho tng Tn an ch huy,
gm qun cua cac vung dn tc do Thn Canh Phuc, Vi Th An,
Hoang Kim Man... dn u, anh thng vao thanh Ung Chu
(Nam Ninh - Trung Quc) theo ng b. ao qun th hai do ng
trc tip ch huy, theo ng bin b vao Chu Khm, Chu
Lim (Quang ng). Vao t Tng, ng vit "Phat Tng l b vn"
noi ro ly do cuc hanh qun cua mnh la p tan s chun b xm
lc cua nha Tng va giup nhn dn Hoa Nam thoat khoi canh
lm than do Vng An Thach cung triu nh nha Tng gy ra.
ng cung ra lnh cho qun khng c ng ti "cai kim si ch"
cua dn. Nh o, qun ng i n u, qun Tng b anh tan n
y. Nhn dn Hoa Nam goi ng la "cha ho Ly". Qun Vit tin
vao thanh Ung Chu va sau mt thi gian vy ham a ha c
thanh. Thy cuc hanh qun a at kt qua, ng ha lnh rut qun
v, chun b chng gic.
Nm 1077, 30 van qun Tng do Quach Quy ch huy tran
sang Vit Nam ta. ng cho lp phong tuyn sng Nh Nguyt
(sng Cu) chn gic ri cho thuy qun anh bai gic vung
bin Quang Ninh. Qun b cua Quach Quy anh n sng Nh
Nhiu tac gia
106
Nguyt b chn ng. Nhiu trn chin u quyt lit xay ra. Gic
Tng khng sao vt c phong tuyn Nh Nguyt, anh ong
trai ch vin binh. ang m, Ly Thng Kit cho ngi vao n
th Trng Hng, Trng Hat pha nam b sng Nh Nguyt,
gia lam thn oc vang bai th, sau nay c coi nh "Ban tuyn
ngn c lp u tin" cua Vit Nam:
"Nam quc sn ha Nam c
Tit nhin nh phn tai thin th
Nh ha nghch l lai xm pham
Nh ng hanh khan thu bai h"
(Sng nui nc Nam vua Nam
Ranh ranh nh phn tai sach tri
C sao lu gic sang xm pham
Chung bay se b anh ti bi).
Nh th tinh thn binh s thm hng hai.
Thi c n, ng t chc mt trn quyt chin, vt sng
anh vao trai cua gic. Hn mt na s qun gic b tiu dit. Tip
o, ng cho ngi sang ngh hoa, m ng thoat cho gic: Quach
Quy ng y va vi va rut qun v. Qun Vit bam sat gic va
chim lai nhng vung t a mt. Sau chin thng, Ly Thng
Kit lo vic ni tr, tu b iu, ng sa, sa i b may hanh
chnh trong ca nc. Vua Ly nhn ng lam em nui va c ng
trng coi chu ai.
Nhng nm cui i, ng con cm qun i anh Ly Giac
Din Chu (1103), dep gic Chim quy nhiu B Chnh (1104),
t chc lai b may qun i, duyt i cac n v t cm binh n
dn binh.
Vi cng lao hin hach cua mnh, Ly Thng Kit tng c
ca triu nh nha Ly quy trong. Ngay luc ng con sng, Ly Nhn
Tng a cho lam bai hat tan dng cng trang. ng c lch s
ghi nhn la anh hung kit xut, mt con ngi hin dng ca tm
DANH NHN T VIT
107
hn sc lc cho s nghip c lp cua T quc bui u thi t

chu. Tai nng qun s kit xut cua ng lam ke thu khip phuc.
Theo L Quy n, chnh s Tng phai tha nhn: binh phap
"anh u thng y" cua nha Ly a c Sai Din Khanh nha
Tng m phong va c Tng Thn Tng "cho la phai".
Pho tin s VN KHU
Nhiu tac gia
108
L AI HANH
L Hoan (941-1005) qu thn Trung Lp, Tho Xun, Thanh

Hoa, sm m ci ca cha ln me. Ln ln, ng theo Nam Vit Vng
inh Lin anh dep cac s qun, c inh B Lnh cho gi ti
chc Thp ao tng qun. Cha con inh Tin Hoang b git hai,
ng c c lam Nhip chnh ri c suy tn lam Hoang . Nm
980, nha Tng xm lc ai C Vit, L Hoan a lanh ao cuc
khang chin chng Tng thng li. Chin thng mua xun nm
981 va s ra i cua triu ai Tin L a m u mt giai oan
phuc hng cua dn tc Vit.
Vao gi dn, ngay rm thang Bay, nm Tn Su (941), cui
ngi lang nho thn Trung Lp, xa Xun Lp, Tho Xun, Thanh
Hoa, mt em be ngheo "b o, me xo chua" a ra i. o la L
Hoan.
Cha ho L, tn Mch. Me ho ng, tn Sen. Vai nm sau khi
sinh con, me L Hoan mt. Ri cha cung mt nt. Khi L Hoan m
ci ca cha ln me cung la luc Ng Vng (Ng Quyn) mt (944).
Nc Vit phai trai qua mt thi loan lac, s cu goi la "Loan 12 s
qun" (944-968).
a tre L Hoan "tr troi mt mnh, cc kh mun chiu" y
c mt ngi cung ho - mt v quan nho ho L nui. Chm hoc,
chm lam, chu kho chu kh la net ni bt sut thi nin thiu
cua ng.
Trng thanh, L Hoan ri nha cha nui, i theo Nam Vit
Vng inh Lin. La mt ngi lnh tr dung khac thng, L
Hoan c cha con inh B Lnh khen ngi v nhng chin cng
anh dep cac s qun, giao cho trng coi 2.000 binh s.
n nm 971, sau khi thng nht non sng, lp nn c
nghip nha inh, inh Tin Hoang phong cho ng chc vu Thp
DANH NHN T VIT
109
ao tng qun, in tin ch huy s - tc chc vu tng ch huy

qun i ca nc ai C Vit, trc tip ch huy i qun cm v
cua triu nh Hoa L. Luc nay ng tron 30 tui.
Thang 10-979, cha con inh Tin Hoang b vin quan hu
Thch git hai. Sau khi Thch b git, tn V vng inh Toan
(mi 6 tui) ln ngi vua. L Hoan lam Nhip chnh trong mt tnh
th y kho khn.
Cac ai thn inh in, Nguyn Bc, Pham Hap ni loan
nhng b L Hoan dep tan. Pho ma nha inh la Ng Nht Khanh
bo trn vao nam, rc vua Chmpa cung hn nghn chin thuyn
toan cp kinh Hoa L nhng b bao dm cht. Trn bin thuy
pha bc, li dung triu nh ri ren, Tng triu l ngay y nh
thn tnh nc Vit. Thang 6-980, nha Tng hop qun bn mt,
theo hai ng thuy b tran vao nc Vit.
Thai hu Dng Vn Nga cung vn vo ba quan a ng long
tn L Hoan lam vua, ly hiu la L ai Hanh trc khi xut
qun anh gic.
Thang 7-980, vua Tng ha chiu phat qun sang xm lc
ai C Vit. L ai Hanh va trin khai binh s sn sang chin
u, va c s gia a th cu hoa tranh nan binh ao. Trc
da tm va sc ep cua gic, L ai Hanh ha lnh chin u, quyt
bao v t nc.
Mua xun nm 981, ng a mang chin thng tr v. Cung
vi qun dn ca nc, ng a tai tao mt Bach ng, sang tao mt
Chi Lng lch s, thng ln trn ca hai mt trn thuy, b, git
tng u so Hu Nhn Bao, tiu dit qua na qun Tng, bt tu
v k. Vua Tng phai xung chiu lui qun.
ai thng mua xun 981 la ai thng u tin cua mt dn
tc phuc hng sau hn nghn nm Bc thuc va m u ky nguyn
ai Vit t chu trc cac triu ai phong kin phng Bc.
Trong mt phn t th ky ng u Nha nc (980-1005), L
ai Hanh rt chm lo xy dng va bao v t nc.
Nhiu tac gia
110
V i ni, thc hin chng cat c, a phng chu ngha, xy

dng "c s ha tng" cua nn kinh t, chnh tr thng nht.
V i ngoai, theo ui ng li nhu thun nhng cng
quyt xng ang la v vua ma ni tr, ngoai giao u xut sc.
T luc tre cho n khi qua i (thang 3 nm t Ty - 1005),
trong gn na th ky oanh lit, ngi anh hung L ai Hanh a
ht long v nc, v dn, trong moi hoan canh lun kin quyt cung
toan dn bao v nn c lp cua T quc va chm lo s nghip xy
dng t nc.
Giao s TRN QUC VNG
DANH NHN T VIT
111
INH TIN HOANG
inh B Lnh (inh Tin Hoang: 924 - 979) qu ng Hoa

L, chu ai Hoang (nay la huyn Hoa L, tnh Ninh Bnh), t
nho a thng minh hn ngi. Trng thanh vao thi loan lac, s
qun cat c, inh B Lnh a chiu tp nhn dn ni dy, ln lt
dep loan 12 s qun thng nht t nc. Nm 986, inh B Lnh
xng Hoang , t tn nc la ai C Vit, ong Hoa L
tip tuc cung c s toan ven quc gia, xy dng chnh quyn vng
chc va qun i hung manh, lam c s cho thng li cua cuc
khang chin chng Tng sau nay.
Theo truyn thuyt, mt ba me ho am mt ln ra m lang
tm, v nha ba thy trong ngi khac la. Sau o, ba sinh mt cu
con trai, mt sang nh sao. Theo li chim tinh cua thy a ly,
cu be nay se tr thanh v vua, v di m co huyt vng.
Cu be o la inh B Lnh, sinh nm 924, nguyn quan ng Hoa
L, chu ai Hoang (nay la huyn Hoa L, tnh Ninh Bnh). Cha
la inh Cng Tr lam nha tng cua Dng nh Ngh, gi chc
th s Chu Hoan. inh B Lnh m ci cha t be. Thu thiu
thi, ng to ra thng minh hn ngi, c ban chn tru suy tn
lam thu lnh.
Vao tui trng thanh, inh B Lnh la ngi co kh
phach phi thng va nung nu c mong lp nn nghip ln. Khi
ng vua cui cung cua vng triu Ng mt (Ng Xng Vn) nm
966, tha luc t nc khng co chu, hao trng khp ni ni dy
chim gi cac qun p, lp ra 12 s qun. S cu goi la loan 12 s
qun.
inh B Lnh vn la con quan ng u mt chu, co uy th
lai thu phuc c nhn tm bng tai nng cua mnh va lai chim
Nhiu tac gia
112
gi c mt vung khe ng him tr nn a ng ra am trach

ganh vac sn ha.
La ngi co tai thao lc, inh B Lnh a dung moi k sach
trong nhiu trng hp, tuy thc trang mi s qun ma tm cach
anh thch hp, hoc bng qun s, hoc bng lin kt, hay dung
mu du hang. Mt trong s 12 s qun la Trn Lam (xng la Trn
Minh Cng) la mt trong nhng s qun manh v kinh t, lai
chim gi vung t quan trong la B Hai khu (ca bin, nay la
vung th xa Thai Bnh). inh B Lnh a lin kt vi ng (ai Vit
s ky toan th).
a ban hoat ng cua inh B Lnh c m rng, qun s,
binh lng ngay cang ln manh. c s ung h cua nhn dn,
ng anh u thng o, nn c goi la van Thng vng. Hai s
qun Ng Nht Khanh chim gi ng Lm (nay thuc huyn
Ba V, tnh Ha Ty) va Ng Xng X chim Bnh Kiu (Triu Sn,
Thanh Hoa) la con chau Ng Vng. inh B Lnh a dung mu
hang phuc c Ng Nht Khanh, hang phuc c ca Ng Xng
X.
inh B Lnh i ti u, u c nhn dn gop sc ung h
ti o. Vi nhng s qun manh nh Canh Thac, Nguyn Siu,
ng a dung cung kim tin qun kt hp vi mu lc. Canh
Thac chim vung ng Giang (Thanh Oai, Ha Ty) co cung
thanh chc chn va hao su bao quanh. Theo thn pha c nh ai
vng, Canh Thac la ngi tr dung mu lc, nn phai ban
mu tnh k ma anh. Ban m, inh B Lnh cho qun bao vy
4 mt thanh va tin anh bt ng. Canh Thac qun tng
khng ng cu c nhau, ben bo thanh chay. Hai bn giao tranh
hn mt nm sau, Canh Thac b thua. Nguyn Siu chim Ty
Phu Lit (Thanh Tr, Ha Ni). inh B Lnh bay binh b trn giao
chin. Nguyn Siu thua, phai ngm qua sng xin cu vin s
qun khac. inh B Lnh bit tin, ben sai vo s na m phong la
t doanh trai. Qun Nguyn Siu tan. Cac s qun Kiu Cng
Han, Kiu Thun, Nguyn Thu Tip, Pham Bach H... a tht bai
ngay t trn anh u cua inh B Lnh. t nc thng nht.
Loan 12 s qun a dep xong.
DANH NHN T VIT
113
Nm 968 inh B Lnh c suy tn ln ngi Vua, ng ly

hiu la Tin Hoang , t tn nc la ai C Vit, ly Hoa L
lam kinh . Thang mi nm 979, ng b chi hu ni nhn
Thch git, tho 56 tui, tang sn lng Trng Yn.
V cng lao cua inh B Lnh, nha s hoc L Vn Hu vit
trong * ai Vit s ky toan th: "Tin Hoang nh co tai nng sang
sut hn ngi, dung cam mu lc nht i, ng luc nc Vit
ta khng co chu, cac hung trng cat c, mt phen ct qun ma
mi hai s phuc ht. Vua m nc dng , i xng Hoang ,
t trm quan, lp sau qun, ch gn y u, co le y Tri v
nc Vit ta ma sinh bc thanh trit...
inh B Lnh, ng Vua x hoa lau, ngi ln ln trong thi
bnh, lp nghip trong dep loan, a xng ang la ngi gi v tr
tru ct trong vic cung c quc gia thng nht, tp quyn trong th
ky th 10.
inh B Lnh la ngi tao tin cho thng li cua cuc
khang chin chng Tng nm 981 cua nhn dn ta di s lanh
ao cua L Hoan.
NGUYN PHNG CHI
Nhiu tac gia
114
HNG AO VNG TRN QUC TUN
Trn Quc Tun (1228 - 1300) la anh hung dn tc, nha vn

hoa v ai trong lch s Vit Nam. Lam tng, ng bit dep bo "thu
nha" dc long bao n "n nc" gop cng ln ba ln anh bai qun
Nguyn. ng con la tac gia cua hai b binh th va c bit bai
"Hch tng s" ni ting con lu truyn n ngay nay.
Sau khi ng mt, vua phong ng tc Hng ao ai vng,
lp n th ng Van Kip, Ch Linh (Hai Dng).
Sinh nm 1228, Trn Quc Tun ra i khi ho Trn va thay
th nha Ly lam vua trong mt t nc oi kem, loan ly. Trn Thu
, mt tn tht tai gioi a xp t bay mu gi cho th nc
chng chnh thanh bn vng. By gi Trn Canh con nho mi 11
tui, v la Ly Chiu Hoang, v vua cui cung cua dong ho Ly. V
nhng ngi cho chng nn trm ho va tn tht nha Ly d ngh
nha Trn cp ngi. Trn Thu rt lo lng. By gi Trn Liu,
anh rut vua Trn Canh ly cng chua Thun Thin, ch gai Chiu
Hoang ang co mang. Trn Thu ep Liu nhng v cho Canh
chc co mt a con cho Canh. Liu ni loan. Thu dep tan
nhng tha cht cho Liu. Song iu nay khng dep ni long thu
hn cua Liu. V th Liu ken thy gioi day cho con trai mnh
thanh bc vn vo toan tai, ky thac vao con mi thu su nng.
Ngi con trai y chnh la Trn Quc Tun.
Thu nho, co ngi a phai khen Quc Tun la bc ky tai.
Khi ln ln, Trn Quc Tun cang to ra thng minh xut chung,
thng kim bac c, vn vo song toan. Trn Liu thy con nh vy
mng lm, nhng mong Quc Tun co th ra nhuc cho mnh.
Song, cuc i Trn Quc Tun trai qua mt ln gia bin, ba ln
quc nan va ng a to ra la mt bc hin tai. Thu nha ng khng
t ln trn quyn li dn nc, xa tc. ng a bit dep thu ring,
DANH NHN T VIT
115
vun trng cho mi oan kt gia tng tc ho Trn khin cho no tr

thanh ci r cua ai thng. By gi qun Nguyn sang xm chim
Vit Nam. Trn Quc Tun a giao hao hoa hiu vi Trn Quang
Khai. Hai ngi la hai u mi cua hai chi trong ho Trn, ng
thi mt ngi lacon Trn Liu, mt ngi la con Trn Canh, hai
anh em i u cua th h trc. S hoa hp cua hai ngi chnh
la s thng nht y ch cua toan b vng triu Trn, am bao
anh thng qun Nguyn hung han.
Chuyn k rng: thi y tai bn ng, ng chu ng mi
Thai s Trn Quang Khai sang thuyn mnh tro chuyn, chi c
va sai nu nc thm t mnh tm ra cho Quang Khai... Ri
mt ln khac, ng em vic xch mch trong dong ho do y cac con,
Trn Quc Tang co y khch ng cp ngi vua cua chi th, ng ni
gin nh rut gm toan chem cht Quc Tang. Do cac con va
nhng ngi tm phuc xum vao van xin, ng bt gin dng gm
nhng bao rng: T nay cho n khi ta nhm mt, ta se khng
nhn mt thng nghch t, phan thy nay na! Trong chin tranh,
ng lun h gia bn vua, tay ch cm cy gy bt st. Th ma vn
co li d ngh, s ng sat vua. ng ben bo lun phn gy bt st,
ch chng gy khng khi gn cn nha vua. Va s nghi ky cung
chm dt. Gioi tm ly, chu y tng vic nho tranh him nghi,
yn long quan yn long dn, oan kt moi ngi v ngha ln
dn tc. Mt tm long trung trinh son st v vua, v nc.
Vua giao quyn tit ch cho Trn Quc Tun. ng bit dung
ngi tai nh cac anh hung Trng Han Siu, Pham Ngu Lao, Yt
Kiu, Da Tng... u t ca tng cua ng ma ra. ng rt thng
binh lnh, va ho cung rt tin yu ng. i qun cha con y tr
thanh i qun bach thng.
Trn Quc Tun la mt bc tng ct a chng tri. ng a
soan hai b binh th: Binh th yu lc, va Van Kip tng b
truyn th day bao cac tng cach cm qun anh gic. Trn
Khanh D, mt tng gioi cung thi a ht li ca ngi ng :... "Ly
ngu hanh cam ng vi nhau, cn nhc cu cung, khng ln m
dng...". Bit d oan binh ch trng trn, co ngha la ly ngn
chng dai. Khi gic l ro y nh gy hn, Trn Quc Tun truyn
Nhiu tac gia
116
lnh cho cac tng, rn day ch bao le thng bai tin lui. Ban Hch
tng s vit bng giong vn thng thit hung hn, mang tm t
tng cua mt bc "ai but".
Trn Quc Tun la mt bc tng tai co u tai c. La tng
nhn, ng thng dn, thng qun, ch cho qun dn con ng
sang. La tng ngha, ng coi vic phai hn iu li. La tng ch,
ng bit le i se dn n u. La tng dung, ng sn sang xng
pha vao ni nguy him anh gic, lp cng, cho nn trn Bach
ng oanh lit nghn i la ai cng cua ng. La tng tn, ng
bay to trc cho qun lnh bit theo ng th se c g, trai li ng
th se b g. Cho nn ca ba ln anh gic Nguyn Mng, Trn Quc
Tun u lp cng ln.
Hai thang trc khi mt, vua Anh Tng n thm luc ng
ang m, co hoi:
- Nu chng may ng mt i, gic phng Bc lai sang xm
ln th k sach lam sao?
ng a trng tri nhng li cui cung, tht thm tha va su
sc cho moi thi ai dng nc va gi nc:
- Thi bnh phai khoan th sc dn lam k su gc bn r,
o la thng sach gi nc.
Mua thu thang Tam, ngay 20, nm Canh Ty, Hng Long th
8 (1300) "Bnh Bc ai nguyn soai" Hng ao ai vng qua i.
Theo li dn lai, thi hai ng c hoa tang thu vao bnh ng va
chn trong vn An Lac, gia canh rng An Sinh min ng Bc,
khng xy lng m, t san phng, trng cy nh cu...
Khi ng mt (1300), vua phong ng tc Hng ao ai
vng. Triu nh lp n th ng tai Van Kip, Ch Linh, p
phong cua ng thu sinh thi. Cng lao s nghip cua ng kho k
ht . Vua coi nh bc trng phu, trm ho knh trong goi ng la
Hng ao ai vng.
Trn Hng ao la mt anh hung dn tc, mt danh nhn
vn hoa Vit Nam.
HA N - TRN QUC VNG
DANH NHN T VIT
117
VUA TRN NHN TNG - ANH HUNG DN TC

KIM TRIT GIA, THI S
Trong hai cuc khang chin chng Nguyn - Mng ln th

hai va ba, vua Trn Nhn Tng (1258 - 1308) a tr thanh ngon c
tinh thn "kt cht long dn", lanh ao qun dn ai Vit anh
tan ke thu ln manh gp bi. Trn Nhn Tng con la mt trit gia
ln cua Pht hoc Vit Nam, la ngi sang lp ra phai Thin Truc
Lm Yn T, ng thi la nha th vi tm hn thanh cao, phong
khoang.
Trn Nhn Tng tn la Khm, con trng Thanh Tng, sinh
nm 1258, ung nm Thai Tng va Thanh Tng anh tan qun
xm lc Nguyn - Mng ln th nht.
Noi n Trn Nhn Tng trc ht la noi n ngi anh
hung cu nc. ng lam vua 14 nm (1279 - 1293). Trong thi
gian y, t nc ai Vit ng trc th thach gh gm: him
hoa xm lc ln th 2 va th 3 cua gic Nguyn-Mng.
Trong 2 ln khang chin, Trn Nhn Tng a tr thanh ngon
c "kt cht long dn", lanh ao qun dn ai Vit vt qua bao
kho khn, a cuc chin u ti thng li huy hoang. Qua 2 cuc
khang chin, Trn Nhn Tng a to ro ng va la nha chin lc
tai gioi, va la v tng cm qun dung cam ngoai chin trng.
Chnh vao giai oan u cua cuc khang chin nm 1285, khi
qun ta ang con th khng cn sc vi i phng, Trn Nhn
Tng a vit ln ui chin thuyn 2 cu th y kh phach va
nim tin vao sc manh tim tang cua qun ta:
Ci k cu s qun tu ky,
Hoan din do tn thp van binh.
(Ci K chuyn cu ngi nn nh,
Nhiu tac gia
118
Hoan Din ang con chuc van qun).

Hai cu th nay cung vi hai cu Nhn Tng vit bn lng
Trn Thai Tng tai Long Hng (Thai Bnh) luc lam l dng tu
binh mng chin thng ln th ba:
Xa tc lng hi lao thach ma,
Sn ha thin c in kim u.
(Xa tc hai ln lao nga a,
Non sng nghn thu vng u vang).
a i vao lch s nh mt ky c bt dit v chin cng bnh
Nguyn nm 1285 va 1288, trong o Nhn Tng la v chu soai.
Khi nhn nhn nguyn nhn thng li nha Trn a gianh
c trong s nghip cu nc. Trn Nhn Tng a anh gia cao
vai tro cua nhn dn lao ng (thi o s cu chep la gia n, gia
ng). ng cho rng chnh ho mi la nhng ngi trung thanh vi
t nc khi co gic ngoai xm. ai Vit s ky toan th chep: "Vua
(Nhn Tng) ng chi bn ngoai, gia ng gp gia ng cua cac
vng hu tt goi ro tn ma hoi: "Chu may u?" va dn do cac v
s khng c thet ui. Khi v cung, vua bao cac quan hu cn
rng: "Ngay thng co ke hu cn hai bn, luc Nha nc hoan nan
th ch co bon y i theo thi".
Sau 14 nm lam vua, theo truyn thng cua nha Trn, Nhn
Tng nhng ngi cho con la Anh Tng, ri lam Thai thng
hoang va i tu, tr thanh T th nht phai Thin Truc Lm Yn
T, mt phai Thin lai du n c sc trong lch s t tng
Vit Nam.
Xet trn bnh din trit hoc, Trn Nhn Tng co mt v tr
quan trong. ng la mt trit gia ln cua Pht hoc Vit Nam. Vi
phai Thin Truc Lm ma Trn Nhn Tng la ngi ng u, trit
hoc Pht giao Vit Nam thi Trn a phat trin rc r va th hin
c y u tr tu Vit Nam, ban lnh Vit Nam. Net c trng
ni bt cua t tng trit hoc Trn Nhn Tng la tinh thn thc
tin, chin u, tao bao. Sach Tam T thc luc vit: "Mt hoc tro
hoi iu ng Nhn Tng: "Nh th nao la Pht?" Nhn Tng ap:
DANH NHN T VIT
119
"Nh cam di ci". Hoc, mt ln hoc tro hoi Nhn Tng: "Luc
git ngi khng mt th nh th nao?" ap: "Khp toan thn
la can am"...
Anh hung cu nc, trit nhn va thi s, ba phm cht y kt
hp hai hoa vi nhau trong con ngi Trn Nhn Tng. V phng
din thi s, ng la ngi co mt tm hn thanh cao, phong khoang,
mt cai nhn tinh t, tao nha, nht la i vi canh vt thin nhin:
Thn hu thn tin am t yn,
Ban v ban hu tch ng bin,
Muc ng ch ly ngu quy tn
Bach l song song phi ha in.
(Trc xom sau thn ta khoi lng,
Bong chiu man mac co dng khng,
Theo li ken muc tru v ht,
Co trng tng i ling xung ng).
(Thin trng van vong - Ban dch cua Ng Tt T)
Th Trn Nhn Tng, ngoai ve ep cua mt m iu hn
hu, con bao ham mt y v Thin, gi m mt th gii tinh thn
thanh khit. Trong lch s thi ca Vit Nam, cy sao th Trn Nhn
Tng lai mt ting ngn trong n thm su.
Trn Nhn Tng qua i nm 1308 tai am Ngoa Vn, nui
Yn T, ng Triu, Quang Ninh.
Giao s NG C SIU
Nhiu tac gia
120
L VN HU - NHA S HOC LI LAC
Ngay nay, tuy cun ai Vit s ky khng con, song nhng

oan li bnh con lai cua L Vn Hu (1230-1322) trong b ai
Vit s ky toan th cho thy ng la mt s gia co tinh thn t hao
dn tc, quan tm su sc n cuc sng nhn dn.
L Vn Hu ngi lang Phu Ly, huyn ng Sn, tnh
Thanh Hoa (nay thuc xa Triu Trung, huyn Thiu Hoa, tnh
Thanh Hoa).
Theo li cac c lao a phng th t Triu Trung vn la
trang trai cua v t khai sang dong ho L - quan Trn quc bc xa
L Lng thi inh Tin Hoang, n nay a c hn hai mi
i. L Vn Hu la ng t th bay cua dong ho nay. Cun L th
gia pha hin con c bao tn, ghi ng sinh nm Canh Dn (1230)
la ngi khi ng tun tu, t cht thng minh.
Mt hm i ngang qua lo ren, thy ngi ta ang lam nhng
cai dui st, L Vn Hu mun xin mt cai lam dui ong sach.
Bac th ren thy chu be mi t tui u a chm lo vic hoc hanh,
ben ra mt v i th tai:
Than trong lo, st trong lo, la trong lo, thi ph pho uc nn
dui v.
L Vn Hu lin i:
Nghin tui, but tui, giy tui, vit lui hui ma u khi
nguyn.
Bac th ren ngac nhin khen ngi mai ri tng lun mt cai
dui tht xinh, lai kem theo t tin mua giy but.
DANH NHN T VIT
121
Nm inh Mui, L Vn Hu i thi, Bang Nhan. y la

khoa thi u tin Vit Nam co t danh hiu tam khi (ba ngi
u: Trang Nguyn, Bang Nhan, Tham Hoa). Nm y, ng va
tron 18 tui.
Sau khi thi , ng c gi chc Kim phap quan (chc
quan trng coi vic hnh lut), ri Binh b Thng th, ri Han
lm vin hoc s kim Quc s Vin giam tu. ng cung la thy hoc
cua thng tng Trn Quang Khai, mt trong nhng danh tng
cua cuc khang chin chng Nguyn - Mng.
Trong thi gian lam vic Quc s Vin, vao nm 1272, ng
a hoan thanh vic bin soan ai Vit s ky - b quc s u tin
cua Vit Nam, ghi lai nhng s vic quan trong chu yu trong mt
thi gian lch s dai gn 15 th ky, t Triu Vu (tc Triu a
207 - 136 trc Cng nguyn)1 cho ti Ly Chiu Hoang (1224 1225), tt ca gm 30 quyn, c Trn Thanh Tng xung chiu
ban khen.
ai Vit s ky nay khng con, nhng vn co th thy c
thp thoang bong dang b quc s u tin nay trong ai Vit s
ky toan th. Ng S Lin, s thn i L, ngi khi u vic bin
soan ai Vit s ky toan th, a cn c vao ai Vit s ky cua L
Vn Hu, tip o la ai Vit s ky tuc bin cua Phan Phu Tin
bin soan nhng phn lin quan. Trong bai ta ai Vit s ky
ngoai ky toan th, Ng S Lin vit: "Vn Hu la ngi chep s
gioi i Trn, Phu Tin la bc c lao cua thanh triu ta, u vng
chiu bin soan lch s nc nha, tm khp cac tai liu con sot lai,
tp hp thanh sach cho ngi xem i sau khng co g phai tic
na, th la c ri". Tip o, Ng S Lin noi ro, ng a em "hai
b sach cua tin hin" (tc la ai Vit s ky tuc bin cua Phan
Khoang trc nm 179 trc Cng Nguyn, Triu a xm lc nc u Lac cua dn

tc Vit ri sap nhp vao nc Nam Vit. L Vn Hu, sau o la cac nha s hoc Phan
Phu Tin, Ng S Lin u cho rng Triu a la vua nc Vit, xp "ky nha Triu"
nh mt triu ai chnh thng trong lch s ai Vit. y la mt s nhm ln. n
th ky 18, Ng Th Sy (1726-1780) trong cun "Vit s tiu an" mi bac bo sai lm
nay, khng nh Triu a "thc cha tng lam vua nc ta" v "nc Vit min
Nam Hai, Qu Lm" khng v tr nc Vit Nam ngay nay.
Nhiu tac gia
122
Phu Tin) ra "hiu chnh, bin soan lai, thm vao mt quyn Ngoai
ky, thanh mt s quyn, goi la ai Vit s ky toan th". Nh vy,
kho co th phn nh c ch xac u la nguyn vn ai Vit s
ky trong b quc s ln i L nay. Tuy vy, rt may la trong ai
Vit s ky toan th hin ang lu hanh vn con co 29 oan ghi ro
la li vn cua L Vn Hu vi my ch "L Vn Hu vit". Qua
nhng trch oan o, co th thy c phn nao khuynh hng
cung nh sc thai ngon but chep s cua ng. Trn trong cng lao
anh gic gi nc cua T tin, ng a nhn nh v cuc khi
ngha cua Hai Ba Trng vi nhng li le rt mc hao hung:
"Trng Trc Trng Nh... h mt ting ma cac qun Cu Chu,
Nht Nam, Hp Ph cung sau mi nhm thanh Lnh Ngoai u
hng ng, vic dng nc xng vng d nh tr ban tay...".
oan ng ca tung Ng Quyn cung thm m long t hao su sc
trc thng li huy hoang cua dn tc: "Tin Ng Vng co th ly
qun mi hop cua nc Vit ta ma anh tan c trm van qun
cua Lu Hong Thao, m nc xng vng, lam cho ngi phng
Bc khng dam sang na. Co th noi la mt ln ni gin ma yn
c dn, mu gioi ma anh cung gioi vy...". Quan tm su sc
n cuc sng cua nhn dn, ng cung a nghim khc ph phan
nhng hanh vi bao ngc, trai ao ly cua vua chua, nh oan
nhn xet v cm lnh "khng cho con gai nha quan ly chng trc
khi d tuyn vao hu cung" cua Ly Thn Tng (1128 - 1137),
chng han: "Tri sinh ra dn ma t vua chn dt, khng phai
cung phung ring cho vua. Long cha me ai chng mun con cai
co gia tht; thanh nhn th long y con s ke sat phu sat phu
khng c co ni co chn... Thn Tng xung chiu cho con gai
cac quan phai i xong vic tuyn ngi vao cung ri mi c ly
chng, th la cung phung ring cho mnh, u phai la tm long
cua ngi lam cha me dn!".
L Vn Hu mt ngay 23 thang Ba nm Nhm Tut (1322),
tang canh ng x Ma Giom (thuc a phn xa Thiu Trung,
huyn Thiu Hoa, tnh Thanh Hoa). Hin nay o vn con phn
m vi tm bia dng nm T c th 20 (1867), khc ghi tiu s
va mt bai minh ca tung tai c, s nghip cua ng.
DANH NHN T VIT
123
Giao s NG C SIU

Danh Nhan Dat Viet PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Danh Nhan Dat Viet PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DANH NHN T VIT

HOANG DIU - CUC I VA S NGHIP ............................................................................. 3

Nhiu tac gia

HO KHUC VI CNG CUC KHI PHUC QUYN T CHU NC VIT TH KY 10.... 95

DANH NHN T VIT

HOANG DIU - CUC I VA S NGHIP

Gia th - Gia phong

Nhiu tac gia

nhn1. By gi, chanh chu khao - Tham tri b binh Hoang T My

Trn cac bc ng lam quan, theo ai Nam chnh bin lit

DANH NHN T VIT

V phn mnh, trong khi bn ba vi cng vic, Hoang Diu

Nhiu tac gia

DANH NHN T VIT

Theo ngh cua Hoang Diu, va bit ng la ngi chnh

Nhiu tac gia

Trong chn nm y, ng lp nhiu qun cng, dep trm cp

DANH NHN T VIT

Sau nhng ngay chin u quyt lit, gian lao, thanh mt

Nhiu tac gia

THAI S TRN QUANG KHAI

Trn Quang Khai sinh nm 1240, mt nm 1294, la con trai

DANH NHN T VIT

i vi vin s gia hng hach cua mt nc sp tran qun

Tm hn Trn Quang Khai va thoang at, va gn gui, gn

Nhiu tac gia

Cuc i Trn Quang Khai la mt cuc i sung man, kh

DANH NHN T VIT

Nhng vn th Trn Quang Khai lai la nhng anh hao

Nhiu tac gia

NHA S HOC PHAN PHU TIN

Phan Phu Tin ngi lang Ve (ng Ngac, huyn T Lim,

DANH NHN T VIT

la noi ln cai ch cua mnh... Cac bc vng, cng khanh, s

Nhiu tac gia

DANH NHN T VIT

NGUYN BNH KHIM

Nguyn Bnh Khim sinh nm 1491, mt nm 1585, ngi

Nhiu tac gia

ng hy vong triu ai nha Mac co th xy dng lai t nc. Luc

DANH NHN T VIT

ba i gi t Cao Bng, nha Mac mi b dit. Cac truyn thuyt

Nhiu tac gia

DANH NHN T VIT

Nhiu tac gia

Nhng cu trn co in trong cac sach vit v Nguyn Bnh

DANH NHN T VIT

Vua Ly Nhn Tng (sinh nm 1066, tr v t 1072 n 1128)

Nhiu tac gia

nghip ai Vit, ln u c Ly Nhn Tng a vao lut phap.

DANH NHN T VIT

Thang 8 nm Bnh Dn (1086) m khoa thi chon ngi co tai

Nhiu tac gia

L Thanh Tng (1442 - 1497) la v vua ma tn tui va s

DANH NHN T VIT

* Nha cai t va xy dng y nhit huyt. Nh s ung h

Nhiu tac gia

nn vn hoa vi mt din mao ring, khng nh mt giai oan

DANH NHN T VIT

L Thanh Tng lam vua luc 19 tui. Mt nm sau, khi trach

Nhiu tac gia

HOANG THAI HU Y LAN

Y Lan xut thn t gia nh nng dn lang Th Li, l Bc