See

discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/266672578

OSMANLIDAN CUMHURYETE TRKYEDE

TREN GARLARI
Article September 2009

CITATIONS

READS

761

2 authors:
Hac Abdullah Erdoan

Mehmet Emin Baar

Selcuk University

Selcuk University

10 PUBLICATIONS 5 CITATIONS

6 PUBLICATIONS 2 CITATIONS

SEE PROFILE

SEE PROFILE

Available from: Hac Abdullah Erdoan

Retrieved on: 16 November 2016

S..Mh.Mim.Fak.Derg.,c.24,s.3,2009
J.Fac.Eng.Arch.SelcukUniv.,v.24,n.3,2009

OSMANLIDANCUMHURYETETRKYEDETRENGARLARI

MehmetEminBAAR,HacAbdullahERDOAN

Selukniversitesi,MhendislikMimarlkFakltesi,MimarlkBlm,KONYA

ZET:Kentleringelimesinde,kentselmeknlarnvemimariyaplarnolumasndaetkinroloynayan
bazunsurlarvardr.Buunsurlarnbandatarihiolaylar,nemlibulular,sosyalveiktisadigelimeler
yer almaktadr. Dnya tarihinde nemli bir gelime olan demiryollar da bir ok etkiyi ve gelimeyi
beraberinde getirmitir. Dolaysyla bu etki ve gelimeler kentsel alanlara ve mimariye de yansmtr.
19. yzyln balarnda bulunan ve daha sonralar hzl bir geliim ve ilerleme srecine giren
demiryollar sayesinde lkeleraras iletiim ve ulam daha kolaylam ve hz kazanmtr.
Demiryollarnn yapmyla beraber ina edilen istasyon binalaryla yeni mimari yaplar ve kentsel
alanlarolumutur.
Gnmzde endstri yaplar mimarlk tarihinin ve korumacln inceleme alan iinde yer
almaktadr.Dahancelerimimarinemivekentselkimlikleri,mimarlksyleminindndaolanyaplar
arasnda yer alan demiryolu yaplar artk ciddiye alnan strktrler olma niteliine kavumulardr.
Yapld dnemin tarihsel srecini da vuran demiryolu binalar, ina edilmelerinin ardndan kentte
meydanagetirdiklerideiimleveoluturduklaryenikentselalanlabirdnemisimgelemektedirler.
BualmadaTrkiyesnrlarierisindebulunanvecumhuriyetinilkyllarnakadaryaplmolan
gar binalarndan rnekler seilmi ve bu rneklerin ksa tanmlar yapldktan sonra bir gruplandrma
yaplarak, istasyon binalar iin n cephe kurgusu ve cephe elemanlarn kapsayan bir tiplendirme
almasoluturulmutur.

AnahtarKelimeler:Demiryollar,stasyonBinalar,Konyastasyonu,AnadoluBadatDemiryolu.

ABSTRACT:Therearesomefactorswhichareeffectiveatthecitiesdevelopment,attheformationof
urban spaces and architectural buildings. There are historical events, important inventions, social and
economic developments initial of that factors. The railways which had brought a lot of influence and
advance with itself are a crucial advance in the world history. Because of that these influences and
advanceshadbouncedtotheurbanspacesandarchitecture.Internationalcommunicationbecameeasier
and faster because of railways that was invented by the beginning of 19.century and then entered a
progressprocess.Newarchitecturalbuildingsandurbanspacesoccurredbytheconstructionofrailways
andrailwaystationbuildings,hadbeenbuilt.
Today industry buildings take place in the research of architectural history and conservation.
Formerlythearchitecturalimportanceandurbanidentifiesofrailwaybuildingshadtakenplaceoutof
thearchitecturalpronunciationandargumentsandnowtheyhaveregainedqualityofconstructionsthat
wasconsideredimportant.Thesebuildingsthatbouncedhistoricalprocessoftheirconstructionperiod,
aftertheirconstruction,havesymbolizeatermbycreatingexchangeincityandmakingupnewurban
spaces.Inthisstudytheexamplesofrailwaybuildingswereselectedthroughexistingintheborderof
TurkeyandconstructeduntilearlierRepublicyears.Afterbriefdefinitionoftheseexamples,atypology
workhasarrangedaboutrailwaybuildingsformingagroup.

Keywords:Railways,RailwayBuildings,KonyaStation,AnadoluBagdadRailway.

30

M.E.BAAR,H.A.ERDOAN

GR

Son yzylda modern ulatrma aralarnn

en nemlilerinden biri, kefiyle ana adn
veren, beraberinde getirdii sosyoekonomik ve
siyasal gelimelerle kendisine farkl ve nemli
bir yer edinen demiryoludur. 19. yzyln ilk
yarsndan itibaren bugnk anlamyla
kullanlmaya balanm ve gelime gstererek
hzlatmdnyayayaylanbuteknoloji,Endstri
Devrimininkaralardakiennemlitamamlaycs
olarak kabul edilmektedir. yle ki demiryolu
sayesinde hzl ve srekli bir hammadde temini
ve tanmas gerekletirilmi, bununla birlikte
retilen mamul maddeler de ayn sratte ve
srekli olarak pazar alanlarna tanmtr.
Demiryollarnn getii kylerde, kasabalarda,
ehirlerde ksacas hemen hemen her yerde bir
canlanma, gelime, retimin ve istihdamn
artmas,
kltrel
alveriin
gelimesi,
kentlemenin hzlanmas, gn artmas gibi
etkilermeydanagelmitir.
Avrupa devletleri Endstri Devriminin
ardndan, yeni pazar alanlar bulmak ve
kendilerine smrgeler oluturmak amacyla
kyasya bir yara giritiler. Bunun iinde
Avrupa dndaki lkelerde demiryolu yapm
gibi imtiyazlar kazanarak, hatlarn getii
topraklarn yer alt ve yerst zenginliklerini
smrmeye baladlar (Erol 2003). Avrupada
bylesine gelimeler yaanrken, Osmanl
Devleti de bu gelimelere kaytsz kalmad ve
devletin
iinde
bulunduu
skntdan,
ayaklanmalara kadar birok sorunu bu ekilde
atlatmay planlad. Bu durum Avrupa
Devletlerinin de smrge yarnda yeni
pazarlar elde etme abalar ile rtyor ve
bylelikle ilk demiryolu hattnn yapmnn
admlar atlm oluyordu (Aydemir 1993).
Btn bu gelimeler nda, tm olumlu ve
olumsuz ynleriyle birlikte demiryollar
Osmanl Devletine ilk olarak, ngilizlerin
devletten
aldklar
imtiyazla
yapmn
gerekletirdikleri skenderiyeKahire Hatt
(18511856)ileolmu,bundansonralkeninher
yerinde yeni hatlar hzla ina edilmeye
balamtr.
Demiryollarnn inas esnasnda mimarlk
alanndadayenigelimeleryaanmtr.Buhzl
srete, demiryolu hatlar boyunca istasyonlar

ve bu istasyonlarda farkl fonksiyonlara hizmet

veren binalar yaplmaya balanmtr. Yaplan
bu binalar kimi zaman malzemesiyle, kimi
zaman formu ve cephe karakterleriyle, kimi
zaman da konumu itibariyle geleneksel
mimarlktan farkl bir slup sergilemilerdir.
Uygulanan bu farkl slup ksmen geleneksel
eleri de bnyesinde barndrsa da, genel
olarak hatt yapan lkenin mimarlk kltrn
yanstmaktadr. stasyonlar ilk yapldklarnda
kentin dna doru ina edilmi olmalarna
ramen, zamanla birer cazibe merkeziolmu ve
kenti adeta bir mknats gibi kendisine doru
eken, kentlerin geliimlerini etkileyen ve ayn
zamanda bu geliimin ynn de tayin eden
nemli bir endstri yaps olmulardr. Yapl
amacna uygun fonksiyonlarla donatlm, belli
bir dneme de damgasn vurmu bu yaplar,
kendine zg kimlii ve karakteristik
zellikleriylebirokyapdanayrlrlar.

almannKapsamveAmac
Endstri devrimi ve bunun sonucu olarak
ortayakanbirokyenilikveteknolojikgelime
ile o tarihe kadar olan bulularn, icatlarn,
keiflerin
hemen
hemen
tamamnn
gerekletirdii etkiden fazlasn istasyonlar tek
bana gerekletirmitir denilebilir. te bylesi
bir dnemde Avrupada ortaya kan ve ksa
srede tm dnyay etkisi altna alan,
demiryollar da ulam alannda inanlmas g
bir geliim ve modernizasyonu, beraberinde de
birok sosyal, kltrel, ekonomik ve kentsel
anlamdayenilii,ilerlemeyibirliktegetirmitir.
Demiryolunun bu etkilerinden baka dier
bir etkisi de kentsel alanlarn kurgusunda rol
almas ve kendi mimarisini ortaya karmasdr.
Demiryolu binalar fonksiyonel binalara rnek
tekil eder ki onlar tek bir ama iin yaplm,
zel olarak tasarlanarak uygulanm yaplardr
(Watt 1987). Ortaya kan bu yap ve yap
guruplar kimi zaman birok blgede ayn
mimari ve blgesel zellikleri gsterirken kimi
zamandafarklzelliklerarzetmektedir.
Tm bu etkilerinden dolay demiryolu
mimarisi,mimarlktarihiasndanincelenmeye
deer yaplardr. Bu balamda, dnemin
mimarlk ortamn ve mimari yaplarn
incelerken, bir bakma toplumun o gnk
siyasal, sosyal, ekonomik durumu hakknda da

OsmanldanCumhuriyeteTrkiyedeTrenGarlar

bilgiler edinilebilmektedir. 19. yzyl ve

sonrasndaoluandemiryolumimarldaTrk
Mimarlk Tarihi bakmndan olduka nemlidir
ve dnemiyle alakal toplumsal, ekonomik,
siyasal ve kltrel gelimeleri bnyesinde
barndrr ve kendisini inceleyenler iin da
vurur. Bu makale kapsamnda incelenen
istasyon binalar hakknda, demiryollar
teriminden hareketle genelden, zele doru bir
inceleme yapldktan sonra, bu yaplarn cephe
ve plan karakteristiklerine gre bir tipoloji
ortayakonulacaktr.

EndstriDevrimiveDemiryollarnnYaylm
1789tarihindemeydanagelenFranszhtilali
vesonrasgerekleenEndstriDevrimiilknce
Avrupayveardndantmdnyayetkilemitir.
Mekanik aralarla retim yapan tesisler artk
makinenin gcyle tanmlar, smrgelerden
salanan hammaddeler ok ksa zamanda
mamulmaddeyedntrlmtr.Avrupallar
retim fazlalarn satacak pazarlar aramaya
balamlardr. Fakat o dnemde suyollarn
kullanan Avrupa, bu nakliye eklinin retime
getirdii maliyet ve srenin uzun olmas
nedeniyle, sanayilemenin hzna yetime
konusundaglklerlekarlamlardr.
18. yzyln nemli enerji kaynaklarndan
biri olan kmr, ocaklardan ihtiya duyulan
noktalara tamak da tamda bylesi bir nakliye
ve maliyet sorununa taklmaktadr. Bu
nedenledir ki kmr madenleri deniz kysna
yakn olan lkeler, dierlerine gre byk bir
stnlk elde edilmektedir (zyksel 2000).
Avrupada bu durumu ortadan kaldracak olan
gelimeisedemiryoludur.
Bugnk
anlamdaki
ilk
demiryolu
teknolojisi, 19. yzyln ilk eyreinde
ngilterede ortaya kmtr. Modern anlamda
ilk demiryollar, buhar makinesinin kefi ve
bunundemiryollarnauygulanmasylameydana
gelmitir. Buharla alan lokomotifin demir
raylar zerinde ilk defa uygulanmas ngiliz
mhendisi Richard Trevithick (Resim1.)
tarafndan gerekletirilmitir (Erol 2003).
Lokomotif konusundaki asl gelime George
Stephensonn, buharl lokomotifi (Resim2.) ile
1825te
ilk
yolcu
trenini
ekmesiyle
gereklemitir(Heaton1985).

31

Resim1.R.Trevithick.

Resim2.G.Stephenson.

Avrupann modernleme srecinde olduu

ve devrimlerin, ulam, sanayi ve ticaret
alannda birok yeniliin, gelimenin meydana
geldii
dnemde,
Osmanl
Devletinde
ulamdaki yetersizlikler, sanayi ve tarm
olumsuzyndeetkiliyor,askerialandaisebirok
noktaya mdahaleyi zorlatryordu. Erol (2003)
Glsoy (1994)e gre; lkeyi demiryollar ile
donatmak isteyen Osmanl Devletinin, bilgi,
teknik, sermaye ve yetimi insan gc
bakmndan yeterli olmamas, demiryollarnn
yapmnda Osmanl ynetimini Avrupadan
faydalanmayolunaitiyordu.AvrupalDevletler
ise kendi ekonomileri iin yeni Pazar alanlar
oluturmay,yaplacakolandemiryoluhatlarile
blgelerin potansiyellerini smrmeyi ve bu
hatlar yardmyla Ortadou, Asya ve Arabistan
Yarmadasnaulamayamalyorlard.
Osmanl Devletinde demiryolu yapm iin
ilk teklifler, modern anlamda demiryollarnn
balad 1830 tarihinden ok ksa bir zaman
sonra, ngiliz irketleri tarafndan yaplmaya
balamtr. 1851 ylnda ilk imtiyaz hakkn
ngilizlerin
almasyla,
1856
senesinde
skenderiyeKahire hatt tamamlanarak hizmete
girmitir (Glsoy 1994). Ardndan gelen ve
Anadolu topraklarnda yaplacak ilk demiryolu
olan zmirAydn demiryolu hattnn imtiyazn
dayinengilizler1856ylndaalmt(zyksel
2000). lk olarak ngilizlere verilen imtiyazla
balayan demiryollar serveni, Franszlarla ve
Almanlarla devam etmitir. Tm bu projeler
arasnda, esas byk proje ise Anadoluda
balayanvestanbuluBadatabalayacakolan

32

AnadoluBadat demiryolu hatt, devamnda ise

Avrupadan balayp stanbula, oradan da
Hicaza kadar uzanan, sonrasnda ise Basra
krfezine kadar gidecek olan, Abdlhamidin
bykHicazDemiryoluhattprojesiolacaktr.

TrkiyedestasyonBinalarnnTarihselSreci
Buhar makinesinin icad ile balayan
demiryolumaceras,ksazamandatmdnyaya
yaylmtr. Bu hzl yaylma, yk ve yolcu
ynlarnn tand, onlarn belli noktalara
indirilip, bindirildii ve hizmet verildii,
yepyeni tasarm fonksiyonlarn da beraberinde
getirmitir. Dnyann drt bir tarafnda ina
edilmeyebalananistasyonbinalar,kimizaman
yapldklar blgenin mimarlk kltrn, kimi
zaman hatt yapan lkenin kendi kltrn,
kimi zaman da gemi dnemlerin izlerinin
yeniden yorumlanmas biiminde tezahr
etmektedir. Tm bu gelimelerin paralelinde
cereyan eden Osmanl demiryollar serveni de
benzerunsurlarbnyesindebarndrmaktadr.
Ylmazyiite (1991) gre; Anadolu
topraklarnda yaplan, AydnKasaba hattndaki
ilk yaplar ancak bir Bat Avrupa kentinin
ihtiyalarngrebilirdi.Odnemlerdeortalarda
grnmeyen Anadolu mimarlarnn yerine,
demiryolu
binalarn
yabanc
mimarlar
yapmaktayd. Cephe alnnda yuvarlak tek
penceresi bulunan ve simetri aks iki kat
ykseltilmi, saaklarnda akant oymal ahap
kenarlklaryla, bacas Napolyon dnemini
andran, Fransann gneyinden kesme ta
konturlu, kilit tal, bask kemerli, dik atl,
pencere kanatlan ift caml tip projeler, gar
binalarnn mimari karakterini oluturmaktayd.
Bunlarn yan sra, bat salt kendi slubunu
kullanmamtr. Hemen ardndan gelen Orta ve
Uzakdou hayran batl tasarmclar, dounun
etkisindeoryantalistbiranlayla,garbinalarnn
ilk ve byklerinden olan Sirkeci Gar Binas
tasarlanp
uygulanmtr.
Bu
dnemde
geleneksel yap ustasnn d cephe svasna
yabanc olmas, garlarn kaba ilerini yerli ucuz
igcne,inceveteknikilerininsePrusyalveya
Ermeni ustalara yaptrlmas sonucunu
dourmutur.
Sonrakidnemlerde,zellikleCumhuriyetin
ilanna yakn, tm Anadoluda balayan Milli
MimariAkmveyaMilliMimariRnesansgibi

M.E.BAAR,H.A.ERDOAN

isimleralandnemdeTrkmimarlarndanbata
Kemalettin ve Vedat Beyler olmak zere, ulusal
rnekleri vermeye balamlardr. Edirne
KaraaaveAnkara(eski)DDYiletmebinalar
Mimar A.Kemalettin Bey, Ankara Gazipaa
stasyonBinasMimarAhmetBurhanettinTamc
tarafndan tasarlanm, bu dnemin antsal
nitelikli ilk gar yaplarndandrlar. Bu dnemin
dier rnleri arasna Adana, Kayseri gar
binalar, Ankara, Eskiehir, Konya, Adana gar
binalar gibibirok yapsaylabilir. Budnemin
yaplarnda, Osmanl geleneksel dekoratif
elerinin cephelerde kullanlmalar olsa da,
planlarnn hala batl emalara uygundur
(Ylmazyiit1991).
Bu dnemi izleyen yllar ulusal kimliin
netliini yava yava kaybettii yllardr. II.
Dnya
Sava
ncesinde,
dnemin
Almanyasnda ortaya kan ve Yeni Alman
Milliyetiliinin Trk mimarlarn da etkisi
altna almas ile meydana gelen, emalarnda
Nazi, cephelerinde szgn Osmanl gelenekleri
tayan yaplar ortaya kmtr. Daha tesi, gar
binalarnda
geleneksel
motifler
dahi
kaybolmutur. Geriye ar, hantal, Nazi
karakterli, odanda ideoloji olan yaplar
kalmtr. Ankara Gar ve evre binalar bu
dnemdeki anlayn tipik rnekleridir. Tm
dnyaya yaylmaya balayan uluslararas
mimarlk anlay, gelien teknoloji, yap
malzemesi olanaklar, elik ve betonun rasyonel
kullanm sz konusu idi. Avrupa ve ABDye
gidip dnen Trk mimarlar, bu kez baka
sluplar
deniyorlard.
Dnemin
tipik
rneklerinden biri olan Eskiehirin yeni gar
binas, Anadoluda 18. yzyldan bu yana, yap
malzemesinin
rasyonel
ilk
kullanmn
tantyordu. Anadoluda yaplan ilk gar
binasndan,altmlyllarakadartasarmkaygs
ve abas gzlemlenebiliyordu (Ylmazyiit
1991).

GarBinalarndanBazrnekler

AlsancakGar:Anadoludayaplmilkistasyon
binasdr. 1858 ylnda yapmna balanlm ve
1861
ylnda
tamamlanmtr
(Tablo1).
Gnmzekadarbazdeiiklergeirmitir.Bu
yap bnyesinde bulundurduu hastane, gar,
ynetim binas ile bir kompleks olarak

OsmanldanCumhuriyeteTrkiyedeTrenGarlar

33

yaplmtr (Resim3). ki ynden hizmet veren

kendine zg bir plan emasna sahiptir. Bu
emay Avrupada birok istasyonda grmek
mmkndr(izim1)(Araz1995)

izim2.BasmaneGarZeminKatPlan.

Resim3.AlsancakGarGiriCephesi
(wikipedia.org)

izim1.AlsancakGarZeminKatPlan.

BasmaneGar:zmirhattnnyapmndansonra
tasarlanmtr. Giri hol olduka geni,
dikdrtgen ve simetrik plan emasna sahiptir
(izim2). Cephesi kesme tatr. Sivri kemerler
yerini yuvarlak ve bask kemerlere brakmtr.
Bina iki katl olup, giri alglanmas iin kat
olarak tasarlanmtr (Resim4). Giri zeri
lojman olarak kullanlmaktadr. Dikdrtgen at
rts ile kapatlmtr. ki katl olan ksmlarn
cephe alnnda yuvarlak pencereler almtr.
Cephe pencerelerinde ok fazla deikenlik
grlmemektedir. Yuvarlak ta kemerler
kullanlmtr. Peronlarn zeri elik bir rt ile
rtlmtr.

Haydarpaa Gar: Gar binalar arasnda en

grkemli, en atafatl ve en by olan
AnadoluBadat ve Hicaz Demiryollarnn
balang noktas konumunda bulunan
Haydarpaa gar 1908 ylnda hizmete girmitir
(Tablo1). Gar binas Oryantalist esinli, Orta
Avrupa Barok mimarisi, Alman Rnesans ve
Neoklasik sentezli eklektik bir slupta ina
edilmi olan bina, aslnda klasik Alman
mimarisinin bir rneidir (Koer 1995, Fersan
1991,Soanc2001).
BirkoludierindenbirazdahaksaolanU
eklinde bir plan emasna sahiptir. Be katl ve
her katta bir koridor etrafna sralanm brolar
vardr. Ke kulelerinde yuvarlak mekanlar
bulunmaktadr.
Kuzey
cephesi
yolcu
peronlarnn bulunduu avlu ksmna, gney
cephesi ise deniz tarafna bakar (izim34)
(Resim5).
Kuzey cephesi gney cephesine gre daha
sadeyaplanbinann,gneycephesindekizemin
katndayeralanbykadetkapnnzerinde
sepetkulpukemerler,dierkkolanlardaise
yuvarlakkemerlerkullanlmtr.Yapnnbirinci
kat pencerelerinde yuvarlak kemerli pencereler
kullanlm ve zerlerine gen alnlklar
konulmutur.stkatlardaiseetrafsveli,basit
dikdrtgen pencereler yaplmtr. at katnda
dzenlenen odalar ise aty yrtan pencerelerle
daralmtr(izim4).

Resim4.zmirBasmaneGarGiriCephesi
(tcdd.gov.tr).

Resim5.HaydarpaaGarGneyCephesi.

M.E.BAAR,H.A.ERDOAN

34

Sirkeci Gar: Gar binalar arasnda nemli bir

yere sahip olan ve yapld dnemde ok ses
getiren, daha sonra Orta Avrupada yaplan gar
projelerini izenlerin de stilinden etkilendii
SirkeciGar,1890ylndayaplmtr(Tablo1).
Dikdrtgen planl olup giriin iki tarafnda
birer kule yer almaktadr. Giri aksna gre
simetriktir (izim5). Sivri nal kemerli ikiz
pencerelerin
zerinde
yuvarlak
formlu
pencereleri vardr. Klasik Osmanl dnemi
kubbeleri, daha sade ve ar bal sslemeleri,
geni saaklar ile Sirkeci Gar Jachmundun bu
tarzdaki tek eseridir. (Bykdemir 1999)
(Resim6)(izim6).

izim3.HaydarpaaGarZeminKatPlan.

Resim6.SirkeciGarnCephesi.

izim4.HaydarpaaGarGneyCephesi.

izim5.SirkeciGarZeminKatPlan(Szen1973).

izim6.SirkeciGarGiriCephesi(Szen1973).

OsmanldanCumhuriyeteTrkiyedeTrenGarlar

35

Eski Ankara Gar: l892de Ankara istasyonuna

ilk lokomotif ulamtr (Tablo1). Gnmzde
mevcut olmayan eski Ankara gar ise o
tarihlerde yaplmtr. Eskiehirin ilk gar ile
ayn plan ve cepheye sahip olan bu bina,
dikdrtgen planl ve simetrik bir ema ile tipik
birgarbinasrneinioluturmaktadr(izim7).
Cephesinde alt kat pencereleri kemerli olarak
yaplm, st katlar da yine dikdrtgen sveli
pencerelerkullanlmtr(Resim7).

Resim 7. Ankara Eski Gar Binas Peron

CephesindenBirGrn(me.metu.edu.tr).

izim7.EskiAnkaraGarZeminKatPlan
(Araz1995).

Konya Gar: Dikdrtgen planl, iki katl, giri

hol da doru kma yapan, eski gar binas,
kendisiyle ayn dnemde ina edilen Eskiehir
ve Ankara gar binalarna benzemektedir
(izim8). Ayrca genel plan ve cephe kitle
kurgusu bakmndan da Malatya, Manisa,
Kayseri ve Krklareli gar binalaryla
rtmektedir. Malzeme olarak, tula, ta ve
ahabn kullanld binann, cepheleri sva ile
kaplanmtr. Bina kgir olarak yaplmtr. at
ahapatkldr(Erdoan2005).
Yapnn cephelerinde, zemin kat pencereleri
ve kaplar, ortas kilit tal, bask kemerli olarak
yaplm, st kat pencereleri ise dikdrtgen
eklinde yaplmtr. Pencerelerin etrafna sve
dolalarak
cephedeki
basknlklar
vurgulanmtr. Kat hizalarnda cepheyi
epeevre dolaan silmeler oluturulmutur.
Eski gar binasnn, zemin kat kelerinde, geni
derzli kesme talar yer almaktadr. Eski gar
binas cephelerinde at altnda yuvarlak
pencereler yerletirilmitir (Resim8)(izim9).
Eski gar binasnn giri holn tavanlarnda
glge teknii ile bitkisel sslemeler yapltr.
Pencerevekapkasalarahaptanveiftkanatl
olarak yaplmtr. Bazen alt, bazen de sekiz
blmeli olanlar vardr. Fakat genellikle alt
blmeden olumaktadrlar. Gar binasnn
pencere ve kaplarnn kemerlerinde ta
malzemekullanlm(Erdoan2005).

Resim8.EskiKonyaGarGiriCephesi.

izim8.EskiGarBinasZeminKatPlan.

izim9.EskiGarBinasPeron(Bat)Cephesi.

M.E.BAAR,H.A.ERDOAN

36

AdanaGar:Adanagarbinasnndieryaplarla
benzerlik gsterdii noktalar olmasna karn,
birokfarklyndemevcuttur.Girikapsnn
bulunduu ksm dier yaplarda olduu gibi
da karlarak vurgulanmam, bu etki giri
kapsnn
zerine
ahap
payandalarn
destekledii bir saak yaplmak suretiyle
gerekletirilmitir (izim10). Kaplarda dz
sivri kemerler grlmektedir. Pencereler st
kattakilere nazaran alt katta daha byk
tutulmu ve dier gar binalarndan farkl bir
formda etraf evrelenmitir (izim11). Ta
iilii, ahap, geni saaklar, dikdrtgen
simetrik plan emas yapnn dier gar
binalarylaolanortakzellikleridir(Resim9).

Yer yer kmalarn olduu yap, genel

hatlaryla Sirkeci Garnn planna benzer.
Demelerindeelikkirilerkullanlm,tulave
kesme tatan oluan bir tayc duvar sistemi
mevcuttur. Geleneksel Trk mimarisinin
etkilerininyounolarakgrldyapdaadeta
birtakapyandrangirinplanakmaktadr.
Abartdan uzak sade bir ta iilii mevcuttur
(izim1213).
Yapnn giri cephesinde silindirik, zeri
kubbeyle rtlerek basknl artrlm ve ne
karlm iki kule vardr. Alt kat pencereleri
dahageniveuzun,stkatpencereleriisedaha
dar ve ksadr. Pencerelerin ve kaplarn etraf
dzsivrikemerlerleevrelenmitir(izim13).

Resim9.AdanaGarBinas.

Resim10.EdirneGarArkaCephesi
(trakya.edu.tr).

izim10.AdanaGarGiriCephesi.

izim12.EdirneGarGiriCephesi.

izim11.AdanaGarZeminKatPlan.

Edirne Gar: Sirkeci Garnn Mimar

Jachmundun yannda asistanlk yapm olan
Mimar Kemalettin Beyin, Edirne Gar
projesinde, Sirkeci garndan etkilenmi olduu
dikkati eker. Ulusal mimarlk dnemi
eserlerinden olan Edirne Gar 1910 ylnda
hizmete almtr. uan rektrlk binas olarak
kullanlmaktadr(Bykdemir1999)(Resim10).

izim13.EdirneGarZeminKatPlan
(Bykdemir1999).

AnkaraGaziGar:Garbinalararasndazelbir
yeresahipdierbiryapiseAnkaraGazi
Gardr.MimarA.BurhanettinTamctarafndan
projesiizilenbina1926ylndayaplmtr
(Tablo1).Ulusalmimarlkdnemimizinrnei
olanilkgaryaplarndandr.Kareplanlbirgiri
holvardr.Giriholnnherikiyanndaadeta
birerkulegibiykselendikdrtgenplanl,

OsmanldanCumhuriyeteTrkiyedeTrenGarlar

37

ierisindenstkataulamaysalayanbirer
merdivenbulananmekanlarvardr.Binann
sadecebuksmlarikikatldr.Kemerligiri
kaps,ahappayandalarndesteklediisaakla
belirginletirilmitir(izim1415).Binada
gelenekselmotiflerkullanlmtr.Cephe
Ktahyainileriilesslenmitir(Sobutay1996)
(Resim11).

Resim12.YeniAnkaraGarGiriCephesi.

izim16.YeniAnkaraGarZeminKatPlan
(Szen1984).

Resim11.AnkaraGaziGarnCephesi.

izim14.AnkaraGaziGarGiriCephesi.

izim15.AnkaraGaziGarZeminKatPlan
(Szen1984).

Yeni Ankara Gar: Yeni Gar Binas 19351937

yllar arasnda Mimar ekip Akaln tarafndan
tasarlanmtr(Tablo1).katyksekliindebir
giri hol ve iki yannda simetrik olarak
planlanan mekanlar yer almaktadr. Binann
girii, yksek stunlu, antsal lekli revak ve
bunun iki tarafnda yarm dairesel merdiven
kuleleri ile glendirilmitir. Bina doubat
ynndeuzanmaktadr.Antsalstundzeniile
merdiven kuleleri yuvarlatlmtr (izim16)
(Sobutay1996)(Resim12).

Eskiehir Gar: Bugn mevcut olmayan eski

Ankara Garnn tip projesi olan Eskiehir Gar
da resimlerde kalmtr. Yeni Eskiehir gar
dzenlenen
bir
yarmann
sonunda
uygulanmtr. Simetri aksnda ki kemer biimli
kabuk iki yandan tek katl blmlerle
desteklenerek, devamnda yer alan iki katl
simetrik
bloklardan
ayrt
edilerek
vurgulanmtr (Sobutay 1996) (Resim13)
(izim17).

Resim13.YeniEskiehirGarGrn.

izim17.EskiehirGarZeminKatPlan.

Kayseri Gar: 1933 ylnda yaplan Kayseri gar

binas I.Ulusal Mimarlk Dneminin antsal
nitelikli gar yaplarndandr (Tablo1). Giri hol
ykseltilerek vurgulanmtr. Dikdrtgen plan
emaldr.Binannherikiksesindenlojmanlara
klr (izim19). Alt kat pencereleri yuvarlak

M.E.BAAR,H.A.ERDOAN

38

MalatyaManisaDiyarbakr Gar: lk Malatya

Gar tek katl, asma atl bir yapdr. Daha
sonradan yaplan yeni gar binas dikdrtgen
planl bir emaya sahiptir (izim21). Giri
ykseltilerek vurgulanmtr. Dier gar
binalarnda olduu gibi burada da giri hol
ykseltilerek bina talandrlmtr. Cephelerde
kemerli pencereleryerinedikdrtgen pencereler
kullanlmtr (izim20). Demeler elik
putrellerletatlm,dikatyerine,krmavedz
atlmtr (Resim15). Malatya ve Manisa yolcu
binalarbirbirlerininaynsdr(Tablo1).

kemerli, geni ve yksek yaplmtr. st kat

pencereleri
ise
dikdrtgendir.
Yapnn
btnl dnemini yanstr. Pencereler ift
caml, geni denizliklidir. atda dik, krma at
rts kullanlmtr (izim18). Giri hol
mermerdir.
Osmanl
dekoratif
eleri
kullanlmtr(Resim14).

Resim14.KayseriGarGiriCephesi
(tcdd.gov.tr).

Resim15.MalatyaGarBinasGiriCephesi,
(trainsofturkey.com).

izim18.KayseriGarPeronCephesi.

izim20.MalatyaveManisaGarBinalarPeron
Cephesi(Sobutay1996).

izim19.KayseriGarZeminKatPlan.

izim21.MalatyaveManisaGarZeminKat
Plan(trainsofturkey.com).

Tablo1.TrkiyedekiKentistasyonlarnYapmYllar(Araz1995).
18561880

ALSANCAK
BASMANE
FENERBAHE
HAYDARPAAESK
SNEKL
ISPARTAKULE
EDRNEESK

18801900

19001918

19241930

19301940

19401975

SRKEC
MUDANYA
ANKARAESK
KONYAESK
ADAPAZARI
MERSN
GZTEPE
KARSESK

HAYDARPAA
UAK
BANDIRMA
BALIKESR
EDRNE
KARAAA
ADANA
YENCE
CEYHAN
ULUKILA
BOSTANCI
KIZILTOPRAK
ERENKY

KARABK
NDE
ATALAZI
AMASYA
KAYSER
GAZ

SVAS
MALATYA
MANSA
DYARBAKIR
ANKARASAMSUN
MERSN
ERZURUM

ESKEHR
KONYA
AYDIN
EDRNE

OsmanldanCumhuriyeteTrkiyedeTrenGarlar

TrkiyedekiGarBinalarnnGruplandrlmas
stasyon binalar mimari karakterleriyle ve
stlendikleri grevle bulunduklar yerleim
noktasndameydan,eme,camivekkar
ile eski kent dokularndaki oluuma benzer bir
merkez, bir odak noktas olutururlar (Akdemir
ve Keskin 1993). Kenti adeta kendilerine doru
ekerek onlar zerinde nemli etkiler, izler
brakrlar(Resim16).
stasyon binalarnda en nemli yap gar
binalardr. Gar binalar mimarn inisiyatifini
youn olarak kulland ve kalan blmlerini
mhendislere brakt meknlardr. Genellikle
geleneksel elerin kullanld bu yaplarda
eklektik bir slup gze arpmaktadr. Yurdun
drt bir yanna ina edilen demiryolu
binalarnda birok lkenin izlerini grmek
mmkndr. Bu durum yaplarda, farkl birok
politik kararn etkilerinin yansmas olarak
ortayakmtr.Sonucundaortayakanmimari
rnlerde ok farkl zellikler arz etmitir.
Endstri devriminin bir sonucu olarak gelinen
noktay ve gei srecini simgelemesi
bakmndanbuyaplarnemlidir.
stasyon yaplarnda bir takm ortak
zellikler dikkati eker. U planl Haydarpaa
Gar haricinde tm gar binalar dikdrtgen
planl olup simetrik bir anlayla yaplmlardr.
Ana giriler binalarn en zenle dzenlenmi
blmleridir ve geleneksel eleri zerinde
tamaktadr.Bublmbazentakapeklinde,
bazen nlerine revak getirilerek nemleri
pekitirilmekte bazen de zeri kubbeyle
rtlerek
biimsellikleri
n
plana
karlmaktadr. Planlar dikdrtgen emal
olarak,ortadorultuyagresimetrikbirbiimde
tasarlanm, ana giriler genelde bak

39

dorultusuna yerletirilmi ve simetrik ina

edilmitir.
Pencereler genellikle ift kanatl, alt
blml, kaplar ise iki kanatl tasarlanm ve
etrafn ereveleyen, ortalarnda kilit ta
bulunan ta kemerlerle snrlandrlmtr. Her
katta deiik pencere biimleri kullanlmtr.
Genelde iki katl olarak tasarlanm ve kat
hizalar birbirlerinden silmelerle ayrlmtr. st
katlar lojman olarak kullanlmtr. Giri
cephelerinin
at
seviyesinde
yuvarlak
pencereler yaplmtr. atda geni saaklar
yaplm ve bunlarn alt ilemeli ahap
desteklerle geilmitir. Bazlarnda kalem ii
sslemeleryaplmtr.
Yap yzleri daha zenle dzenlenmi, d
yzlerin bezenmesine aba harcanmtr. Birinci
Ulusal Mimarlk dneminde yzey bezeme
eleri ini kaplama, kalem ii teknii ile
gerekletirilmi ssleme biiminde olumu,
bunlar yap yzlerinin eitli yerlerinde birlikte
kullanlmtr. Yaplarn ktlesel zmlerinde
bat etkilerine karlk, yzey dzenlemelerinde
kullanlan elerin daha ok Osmanl
mimarisinden seilmesine, zellikle Ulusal
MimarlkDnemindedikkatedilmitir.
1950liyllardademiryollarndakiduraklama
kendisini yaplan istasyon binalarnda da
gstermitir. Bu dnemden sonra gar
binalarnda bir slup kaygsndan sz etmek
artk mmkn olmamtr. Tm bu sreler
boyuncayaplangarbinalarnnkendiierisinde
gruplamakoldukazordur.Ayndnemlerdeve
aynlketarafndanyaplanbinalarncepheleri,
bazen plan dzenlemeleri benzemektedir. Fakat
birok farkl tarzn uyguland bu yaplarda,
farkl bir gruplama yapmak gerekirse bu
aadakitablodakigibiolabilir.

Resim16.Konyakentinin1922ylndan1985ekadartrenistasyonunadorugeliimi.

M.E.BAAR,H.A.ERDOAN

40

CEPHESNDEKULELEROLANANITSALGARLAR
GiriinkiYanndaKuleleriOlanlar
AnkaraGaziGar

BinannkiKesindeKuleleriOlanlar
HaydarpaaGar
MersinGar

zmitGar

HemKelerindeHemdeGiriinkiYanndaKuleleriOlanlar
SirkeciGar
EdirneGar

GRBLMKKATLI,YANBLMLERTEKKATLIGARLAR
AsimetrikPlanllar
MaltepeGar
GlbaGar

BostancGar

FeneryoluGar

KartalGar

KzltoprakGar

SimetrikPlanllar
ErenkyGar

OsmanldanCumhuriyeteTrkiyedeTrenGarlar

41

KKATLI,DKDRTGENPLANLI,KIRMAATILIGARLAR
YeniceGar
ToprakkaleskenderunGar

KKATLI,SMETRKPLANLI,ORTABLMIKINTILIGARLAR
AnkaraveEskiehirGar
MalatyaManisaSivasDiyarbakrGar

KrklareliGar

KayseriGar

KonyaGar

TEKKATLI,ASMETRKPLANLI,GRGENALINLIKLIGARLAR
HamamGar
SuadiyeGar

SONU
Endstri devriminin ardndan, nce
Avrupada daha sonrada tm dnyada
gerekleen sanayileme hareketiyle birlikte,
birok alanda hzl gelimeler yaanmaya
balamtr. Bu hzl gelimeler arasnda hi
kuku yok ki demiryollar nemli bir yer
tutmaktadr. Demiryollar yalnz ulam
alannda deil, ekonomiden ticarete, sosyal
hayattan kltre, sanata, kentsel meknlardan
mimariye, turizmden sanayiye kadar farkl
birokalandadorudanetkiliolmuveyenibir
ramtr.
Demiryollar, elli yl gibi ksa bir srede
neredeyse Anadolunun tamamna ulamtr.
Gelinen noktada, demiryollarnn getii

yerlerde ina edilen istasyonlar, kentlerin,

kasabalarn hatta kylerin d dnyaya alan
birer kaplar olmulardr. Gemite hanlarda,
kervansaraylarda kalan halk, artk istasyonlarn
yaknlarndayaplanlksotellerdekonaklamaya
balamtr. Ayrca devlet eliyle hizmetin
sunulduu kamusal yaplar olmas bakmndan
daistasyonlarayrcalklyerlerdir.Bunedenledir
ki istasyonlar Osmanl dneminde de,
Cumhuriyet dneminde de nemsenen yaplar
olmulardr.
Avrupal devletler tarafndan yaplan
istasyonbinalar,yapkltrasndandayeni
ve modern tekniklerin yurda girmesi ve yerel
ustalarnbuteknikleriadetabirokulgibibizzat
yerinde grp renmelerine imkn vermitir.

42

Anadolunun birok noktasnda ina edilen

istasyonlarda,
yabanc
mimarlar
kendi
kltrlerini Osmanl kltr ve mimari
zellikleri ile birletirerek yeni bir sentez rn
ortaya koymaya almlardr. Politik kayglar
neticesinde gerekleen bu durum, istasyon
binalarnda, birok benzer zellikleri de
beraberindegetirmitir.
Cumhuriyet dneminde lke mimarlar
tarafndanyaplanbubinalar,bamszlk,kendi
kltrn ve deerini yeniden canlandrma
abalarnnmerkezindeyeralmlardr.1950lere
kadar slup kaygsnn n planda olduu bu
yaplar, daha sonralar demiryollarnn, gelien
yeniulamaralarnedeniyle,devlettarafndan
ikinci plana itilmesiyle, artk sradan yaplar
olarakinaedilmeyebalanmlar.
Yakn bir tarihe kadar geri planda kalan bu
yaplar, son dnemde endstri yaplarnn
korunmasna ynelik almalarn nda hak
ettikleri deeri zamanla kazanacaklardr.
zerlerinde tadklar, 19.yy.n siyasi,
toplumsal,kltrelizlerivemimarizellikleriile
dnemin
en
doru
bilgi
kaynan
oluturmaktadrlar.
Endstri yaplar, uzun yllar mimarlk
tarihinin ve korumann ilgi alan dnda

KAYNAKLAR

M.E.BAAR,H.A.ERDOAN

tutulmu, sadece barndrdklar makineleri d

koullardan koruma amal kabuklar olarak
deerlendirilmilerdir. Oysa ilevleri genellikle
geni aklklar geilmesini gerektirdiinden,
Sanayi Devriminden itibaren yeni teknoloji ve
malzemelerleinaedilenbuyaplarilkdeneysel
mhendislik yaplardr. Gelien ve deien
teknolojiden en ok etkilenen yaplar da elbette
endstri yaplar olmutur. 19. yzyldan bu
yana deien teknolojiye paralel olarak, birou
ilevini yitirmi ve terkedilmitir. Kltrel
deerlerin, mimari mirasn korunmas ve
yaatlmas,kltrelyaantsnvegemiibilen
nesillerin,salklvebilinlibirekildeyetimesi
asndan nem tar. Gemiimizin yaayan
kaynaklar ve tarihi birer kant zellii tayan
bu yaplarn, gelecee tanmas ve korunmas
birgereklilikvezorunluluktur.

TEEKKR
Buyayn
H.Abdullah
Erdoann,
Yrd.Do.Dr. M. Emin Baarn danmanlnda
Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstitsnde
tamamlanm olduu Yksek Lisans Tez
almasndan hazrlanmtr. Sayn Yrd.Do.Dr.
M. Emin Baara ve S.. Fen Bilimleri
Enstitsneteekkrederiz.

Akdemir, Z., Keskin, M.,1993. Gidilen, Gelinen ve Unutulan stasyon Yaplar, Arkitekt Yaama
Sanat,say.402,s.6075,stanbul.
Araz,M.1995.ImpactsofPoliticalDecisionsintheFormationofRailroadsandRailroadArchtecturein
Turkey Between 1856 and 1950, O.D.T.. Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi,
Ankara.
Ay,M.A.2002.OsmanlmparatorluununDnyaEkonomisineEntegrasyonudaDemiryollarnnRol,
M..SosyalBilimlerEnstits,YksekLisansTezi,stanbul.
Aydemir, C. 1993. Trkiyede Cumhuriyet Dnemi Demiryolu Ulam ve Bu Konuda zlenen
Politikalar,M..SosyalBilimlerEnstits,DoktoraTezi,stanbul.
Bykdemir,.1999.EdirneGar,.T..FenBilimleriEnstits,YksekLisansTezi,stanbul.
Cengizkan,A.2003.ModernlemeveAdana:Demiryolu+Sulama+Aydnlatma+Tramvay+Park,
ArredamentoMimarlkDergisi,say.156,s.9096,stanbul.
Engin,V.1992.RumeliDemiryollar,M..TrkiyatAratrmalarEnstits,stanbul
Erdoan,H.A.2005.KonyaTrenstasyonuveYaknevresininGeliimi,S..FenBilimleriEnstits,
YaynlanmamYksekLisansTezi,Konya.
Erol, A. 2003. MersinTarsusAdana Demiryolu, M.. Trkiyat Aratrmalar Enstits, Yksek Lisans
Tezi,stanbul.
Fersan, K. 1991. Demir Perdelerin Saraynda, Dosya: Garlar, Arredamento Dekorasyon Dergisi,
say.21,s.131135,stanbul

OsmanldanCumhuriyeteTrkiyedeTrenGarlar

43

Glsoy,U.1994.HicazDemiryolu,ErenYaynclkveKitaplkLtd.ti.,stanbul.
Hasol,D.1995.AnsiklopedikMimarlkSzl,YEMYaynevi,stanbul.
Heaton, H. 1995. Avrupa ktisat Tarihi / lk adan Sanayi Devrimine, ev. KILIBAY, M.A., mge
Yaynclk,Ankara.
Koer, . 1995. HaydarpaaGebze Demiryolu Hattnda 19. Yzylda Yaplm Demiryolu stasyon
Binalar,.T..SosyalBilimlerEnstits,YksekLisansTezi,stanbul.
zyksel,M.1998.AnadoluveBadatDemiryolu,ArbaYaynevi,stanbul.
zyksel,M.2000.HicazDemiryolu,TarihVakfYurtYaynlar,stanbul.
Sobutayoygun,G.L.1996.TrkiyedestasyonYaplarnnGemitenGnmzeDeimesi,G..Fen
BilimleriEnstits,YksekLisansTezi,Ankara.
Soanc, N.M. 2001. Haydarpaa Gar; Avrupa ile Anadolu Arasndaki Antsal Kap, Arredamento
MimarlkDergisi,say.131,s.112117,stanbul.
Szen,M.1984.CumhuriyetDnemiTrkMimarl,TrkiyeBankasKltrYaynlar,stanbul.
enyiit, . 2002. AdanaMersin Demiryolu Hatt zerindeki Binalarn Tarihi ve Mimari Analizleri,
ukurovaniversitesiFenBilimleriEnstits,YksekLisansTezi,Adana.
Tmer,G.1991.yleBirGarYazs,Dosya:Garlar,ArredamentoDekorasyonDergisi,say.21,s.139
140,stanbul
Watt, D.S., 1987. New Uses For Redundant Railway Property, School of Land & Building Studies,
ngiltere
Yahya,E.1988.TrkiyedelkDemiryollar,Belleten,Say:202,s.209218,Ankara
Yavuz, M. 2006. Eine vergleichende Studie ber den Bahnbau und die Bahnhofsarchitektur der
anatolischen Bahnen und der Bagdadbahn mit ihren Vorbildern im Deutschen Reich, Ruhr
UniversittBochum,FakulttfrGeschichtswissenschaft,Bochum.
Ylmazyiit,K.B.1980.AnkaradaGaziPaastasyonBinas,.T..M.T.R.E.Blteni,Say.1112,s.10
18,stanbul.
Ylmazyiit, K.B. 1991. Demiryolu Boyunca Mimarlk Eylemleri, Dosya: Garlar, Arredamento
DekorasyonDergisi,Say.21,s.137138,stanbul

WebSayfas
www.arkitera.com
www.me.metu.edu.tr
www.spartacus.schoolnet.co.uk
www.tcdd.gov.tr
www.trakya.edu.tr/koruma/rekt_binasi.htm
www.trainsofturkey.com

44

M.E.BAAR,H.A.ERDOAN