BATILILAMA/MODERNLEME DNEM

DEMRYOLU POLTKASI VE STASYON

BNASI MMARS: ZMT VE HEREKE
TREN STASYONLARI

Deniz DEMRARSLAN*
Giri
Bu alma kapsamnda ncelikle Batllama/Modernleme dneminde Osmanl
mparatorluunda demiryolu politikas incelenerek, bu dnemde demiryolu ulamna
verilen nemin nedenleri ve yaplan uygulamalara deinilmi; daha sonra bu uygulamalar
iinde stanbul-Badat Anadolu demiryolu hattnn nemli blmn oluturan
Haydarpaa-zmit-Ankara hattnn oluumu incelenmitir. Demiryolu ulam ann
imparatorluk snrlar iinde yaylmas ayn zamanda Osmanl mimarisine istasyon binas
trn de katm olduundan genel kapsam iinde istasyon binalarnn genel zelliklerine
deinilmi ve Haydarpaa-zmit-Ankara hattnda yer alan tarihi zmit ve Hereke istasyon
binalarnn mimari ve tarih zellikleri incelenerek Kocaeli kentine katklar belirlenmitir.

Batlama/Modernleme Dnemi Osmanl mparatorluunda

Demiryolu Politikas
Osmanlda yaamn her alannda kkl deiikliklerin ve nemli gelimelerin yaand
Batllama/Modernleme dnemi olarak isimlendirilen 19. yzyln ikinci yars zellikle
demiryolu ulamnn tm dnyada olduu gibi Osmanl mparatorluunda da nem
kazand dnem olmutur. Osmanl mparatorluunda demiryolu ulamnn tarihi 1851
ylnda Kahire-skenderiye demiryolu hattnn imtiyaznn verilmesiyle balamtr. Ancak
gnmzdeki milli snrlar dikkate alndnda 1856 ylnda zmir-Aydn demiryolu hattnn
imtiyaznn verilmesi bu topraklarda demiryolu ulamnn ilk balang tarihi olarak
kabul edilebilir. Avrupa ktasnda ise yine 1856 ylnda ilk Osmanl demiryolu CernovadaKstence hattnda ngiliz irketleri tarafndan almtr. Bu gelimeler sonucunda Osmanl
demiryollarnn 1865 ylnda kurulan Nafia Nezareti ile Turuk ve Meabir Dairesi tarafndan
ynetilmesinin ardndan 1872 tarihinde demiryolu yapm ve iletmesini gerekletirmek
amacyla Demiryollar daresi kurulmutur.1
Osmanl mparatorluunda demiryolu ulamnn kurulmas ve gelitirilmesi zaman
iinde tarma dayal ekonominin geliimi, sanayinin geliimi, imparatorluun kentlerinin
* Do. Dr., Kocaeli niversitesi Mimarlk ve Tasarm Fakltesi, e-mail: denizdemirarslan@gmail.com
1 Kurmu, Orhan, British Dependence on Foreign Food and Some Railway Projects in Balkans, ODT Gelime
Dergisi, 2/1971, s. 282-283.
1635

Deniz
DEMRARSLAN

birbiri ile iletiiminin salanmas gibi hususlara yardmc olmu; bunun yan sra bilhassa I.
Dnya Sava ve daha sonra da Kurtulu Sava srasnda nemli bir rol oynamtr. Osmanl
Devletinin an gerektirdii her alanda geri kalmasnn nemli nedenlerinden biri olarak
lkenin ihtiyalarna cevap verebilecek bir ulam ann bulunmay gsterilmekteydi. Yer
alt ve yer st kaynaklar asndan ok zengin olan bu lkenin her bir retim rnn
gerekli yerlere ulatrabilmesi iin demiryolu ana ihtiyac bulunmaktayd. Ayrca eitli
isyanlarn yaand bu dnemde isyan kan blgelere en ksa srede ulamn salanmas
gerekmekteydi. Bu gibi birok nedenden tr Osmanlda demiryolu ulamnn inasna
karar verilerek uygulamalar balatlmtr.
Batllama/Modernleme dneminde birok yeniliin Batdan ok yllar sonra
Osmanlya geldii bu dnemde demiryolu ulamnn Bat ile paralel geliim gsterdiini
grmekteyiz. lk demiryolu hatt ngilterede 1825 ylnda iletmeye alm olup 1836
ylnda ise ngilterenin skenderiyeden Badata ve Basra Krfezine dek uzanan demiryolu
a kurma dncesi iinde olduunu kaynaklardan renmekteyiz. Ancak sz konusu bu
demiryolu ann yapmndan Svey Kanalnn almas ile vazgeilmitir. 2
Osmanlda ise demiryolu konusundaki kapsaml almalardan biri olarak nitelendirilen
1860 ylnda hazrlanan demiryolu programnda Balkan yarmadasnn bir ucundan dier
ucuna ulamn salanmas ile stanbul ve Tuna birbirine balanacak; ayn zamanda
stanbulun Viyana ve Paris ile de ulam salanacakt. Sultan Abdlmecidin nazrlar li
ve Fuat Paalarn hazrlad bu kapsaml demiryolu programna gre stanbul ile Badat
arasnda da bir demiryolu hattnn denmesi ngrlmekteydi. 3
Ancak Osmanl Devletinin bu program gerekletirecek yeterli ekonomik gc
bulunmad iin yabanc irketlere imtiyazlar verilmesi zm benimsenmitir. Sultan
Abdlaziz dneminde Belika Bankerlerinden Baron de Hirsch bu imtiyazn verildii
kiilerden biridir. Kendisine verilen imtiyazla 2000 kmlik demiryolu yapmas iin kendisine
izin verilmi;4 sonuta popler kltrde ark Ekspresi olarak bilinen ve bata Agatha
Christienin romanlar olmak zere birok roman ve filme de konu olan stanbulu Viyana
ve Parise balayan demiryolu a 1888de ulama almtr.5 Baron Hirsch, ksa zamanda
kurduu ark Demiryollar irketi ile 1875te, anlamada belirtilen ve uzunluu 1179
kilometreyi bulan Rumeli hatlarnn yapmn gerekletirmitir. Ksaca sylemek gerekirse;
demiryolu yatrmlar Osmanl Devletine giren yabanc sermayenin en byk yatrm alan
olmutur. Demiryollarnn yapmndaki yabanc sermaye 1890 ylnda toplam yabanc
sermayenin % 41,1i iken 1914 ylnda bu oran % 63e ulamtr.6
Osmanl Devletinin bir dier nemli demiryolu giriimi ise yine Sultan Abdlaziz
dneminde 1871 ylndaki stanbul-Badat demiryolu hattnn kurulmasna ilikin giriimdir.
Ancak bu demiryolu hattnn zmite ulamas iki yl srmtr. Ayn hat ile Karadenize de
balant kurulmas amalanmtr. Sultan Abdlaziz 1872 ylnda Alman mhendis Wilhelm
Von Presseli Asya Osmanl Demiryollar genel mdrlne getirmitir.7 Bu proje
stanbul Haydarpaadan balyor, Ankara-Sivas-Musul ve Badat zerinden Basraya
ulayordu. Ancak 1875 ylnda Osmanl maliyesinde ortaya kan ekonomik sebeplerle
Presselin yrtt bu proje durmutur.
2 A. D. Noviev, Osmanl mparatorluunun Yar Smrgeletirilmesi, Ankara 1979, s. 14-15; smail Yldrm,
Osmanl Demiryolu Politikasna Bir Bak, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2002, Cilt:12, say:1, s.
311-324.
3 Yldrm, Osmanl ., s. 313.
4 Yldrm, Osmanl ., s. 313.
5 Nihat, Sayar, Trkiye mparatorluk Dnemi Mali Olaylar, stanbul, 1978, s. 217.
6 . Pamuk, Osmanl mparatorluunda Yabanc Sermaye: Sektrlere ve Sermayeyi hra Eden lkelere Gre
Dalm, ODT Gelime Dergisi, 1978, Ankara, s. 143-144.
7 Yldrm, Osmanl ., s. 314.

1636

Osmanl Devletinde demiryolu ulam konusundaki almalarn tekrar balamas II.

Abdlhamid dneminde Muharrem Kararnamesiyle kurulan Duyunu Umumiye daresi ile
olmutur.8 zellikle Hicaz ve Badat demiryolu ulam hatlarnn kurulmas bu idare ile
salanm olup bu an kurulmas iin Almanlara imtiyazlar verilmitir. zmitten geen bu
demiryolu hatt sadece Osmanl ekonomisinin geliimine katk salamyor, ayn zamanda
Almanyann blge iinde nemli bir siyasi g olmasn da salyordu. Basra Krfezine
kadar inen bu an yapmyla o blgelerdeki isyanlarn bastrlmas kolaylayor; hem de
Almanlarn blgedeki hkimiyeti ngiltereyi rahatsz ediyordu. Ayrca blgedeki tarm
alanndaki ve maden iletmecilii alanndaki gelimeyi de artran bu proje devlet tarafndan
alnan vergileri de artrmaktayd. te yandan bu demiryolu hatt Mslmanlar arasndaki
ba da kuvvetlendirerek Sultan II. Abdlhamidin slamc politikasn da kuvvetlendirmekte
idi. nk Osmanl Devletinin padiah ayn zamanda tm Mslmanlarn da halifesi
konumundayd. Mslmanlarn birbirleriyle balarnn glenmesi ve Hac vazifesinin
yerine getirilmesinde ulam kolaylnn salanmas da bylelikle mmkn olabiliyordu.
Sultan II. Abdlhamid hatralarnda demiryolu ulamn gelimesi hususunda unlar ifade
ediyor; Btn kuvvetimle Anadolu Demiryollarnn inasna hz verdim. Bu yolun gayesi
Mezopotamya ve Badat, Anadoluya balamak, ran Krfezine kadar ulamaktr. Alman
yardm sayesinde bu baarlmtr. Eskiden tarlalarda ryen hububat imdi iyi srm
bulmaktadr, madenlerimiz dnya piyasasna arz edilmektedir. Anadolu iin iyi bir istikbal
hazrlanmtr. mparatorluumuz dhilindeki demiryollarnn inas mevzuunda byk
devletler arasndaki rekabet ok garip ve phe davet edicidir. Her ne kadar byk devletler
itiraf etmek istemiyorlarsa da bu demiryollarnn ehemmiyeti yalnzca iktisadi deil, ayni
zamanda siyasidir. 9

Deniz
DEMRARSLAN

Osmanlda demiryolu ulam ayn zamanda deniz ulamna da rakip olmaktayd.

stanbul-Ankara-Basra hattnda alan bir tren 2870 kmlik yolu saatte 50 km hz ile 57
saatte almaktayd. Bu durum da deniz ulamna nemli bir alternatif sunmaktayd. Bu
amalarla 1871 ylnda balayan stanbul-Badat demiryolu hattnn Osmanlnn kendi
imknlar ile iki ylda zmite gelebilmesinin ardndan-Haydarpaa-Pendik 26 kmlik hat
1872 ylnda bitmi, Pendik-zmit aras 67 km.lik hat ise 1873 ylnda Osmanl Demiryollar
irketince tamamlanmtr. 1886 ylnda Haydarpaa-zmit hattn ileten irkete hatt
Ankaraya kadar uzatmas iin teklif gtrlmtr (Tablo-1 ve Tablo-2). Ancak irket
tarafndan bu neri ekonomik nedenlerle geri evrilmitir. Daha sonra Osmanl Nafia
Nezareti 1887 ylnda stanbulda Alman Mauser tfeklerinin satn yapan Dr. Alfred
Von Kaulla ile anlaarak bu hattn yapmn bu irkete vermitir.10 irket bu anlama ile
Haydarpaa-zmit hattn satn alm, bu hattan ayrlan Bursa ve Ktahyaya iki ayr hattn
yapmn da stlenmitir. Bu anlama ile 1889 ylnda sahibinin Deutsche Bankn olduu
Osmanl Anadolu Demiryolu Kumpanyas (Chemins de Fer Ottomans dAnatolie) kurulmu
ve zmit-Ankara arasnda uzanan ve Anadolu demiryolu hatt olarak isimlendirilen 485
kmlik hattn da yapmna balanmtr. 1890 ylnda da zmit-Adapazar hatt ulama
almtr. Bu irket birok istasyon gibi Haydarpaa ve Derince garlarnn inasnda da
faaliyet gstermitir. Sonu itibariyle; demiryolu hatlarnn yapm iin ngiliz, Fransz ve
Alman irketlere birok imtiyazlar verilmi olmakla birlikte; Osmanl mparatorluu snrlar
iinde Alman irketlerin birok hattn yapmnda sz sahibi olduklarn grmekteyiz. Zaman
iinde dier devletlerin farkl demiryolu alarndaki etkilerinin de arttn grmekteyiz
(Tablo-1 ve Tablo-2).
8 Metin Hlag, Sultan II. Abdlhamid Dnemi ve Demiryolu Politikas (1876-1909), http://www.metinhulagu.
com/images/dosyalar/20120302112500_0.pdf, eriim tarihi: 30.3.2014.
9 http://www.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=267, eriim tarihi. 30.3.2014.
10 Mustafa Albayrak, Osmanl Alman likilerinin Geliimi ve Badat Demiryolu Yapm, s. 13, http://dergiler.
ankara.edu.tr/dergiler/19/1152/13540.pdf, eriim tarihi:03.04.2014.
1637

Tablo-1: 1898 yl Osmanl demiryolu a ve imtiyazlar11

Deniz
DEMRARSLAN

mtiyaz verilen Devlet

Hat

Uzunluk (km)

Toplam Uzunluk (km)

zmir-Aydn

373

440

Mersin-Adana

67

zmir-Kasaba

512

Yafa-Kuds

87

Beyrut-am

247

am-Halep

420

Haydarpaa-zmit

91

zmit-Ankara

485

Eskiehir-Konya

444

ngiltere

Fransa

Almanya

1266

1020

Genel Toplam

2726

Tablo-2: Anadolu Demiryolu hatt12

DEMRYOLU
Hat
Haydarpaazmit

Anadolu
Demiryollar

Hat
Uzunluu
(km)

mtiyaz
Trihi

n
Trihi

Tsis
Sermyesi
(Milyon
Kuru)

93

1872-73

26

Osmanl
Devleti

475

Anadolu
Demiryollar
Kumpanyas
(Deutsche
Bank).

zmit-rifiye

48,9

1888

1890

rifiye-Ankara

436,7

EskiehirAlayunt

66,9

Alayunt-Ktahya

38,8

Alayunt-Afyon

94

1895

Afyon-Konya

272,2

1896

rifiye-Adapazar

3,2

1899

Sermyenin
Kayna

1893
1893

1894

445

Sultan II. Abdlhamit dneminde, Haydarpaa-zmit hattnn Anadoluya yeni yaplan

hatlarla ilerlemesi sonucu Haydarpaa gar da yetersiz kalm ve yeni bir gar binasnn
yapmna karar verilmitir. Anadolu-Badat Demiryolu irketi Haydarpaa Liman ve Gar
inaat ve iletmesi ile grevlendirilmitir. Haydarpaa-zmit hatt ise Anadolu demiryolunun
ve uzantsnda Badat ve Hicaz demiryollarnn nemli bir blmn oluturan hat olup
istasyon binalarnn en nemli ve zellikli olanlarn barndrmaktadr.

11 Edward Mead Earle, Badat Demiryolu Sava, ev. Kasm Yargc, stanbul, 1972, Milliyet yaynlar, s. 47;
Metin Hlag, Sultan II. Abdlhamid Dnemi ve Demiryolu Politikas (1876-1909), http://www.metinhulagu.com/images/dosyalar/20120302112500_0.pdf, eriim tarihi: 30.3.2014. (Tablo hazrlanrken bu
makaleden de yararlanlmtr.)
12 Metin Hlag, Sultan II.Abdlhamid Dnemi ve Demiryolu Politikas (1876-1909), http://www.metinhulagu.
com/images/dosyalar/20120302112500_0.pdf, eriim tarihi: 30.3.2014. (Tablo hazrlanrken bu makaleden
de yararlanlmtr.)
1638

Demiryolu Politikas ile Gelien Yeni Bir Mimari Yap rnei

stasyon Binalar

Deniz
DEMRARSLAN

Demiryolu ulam iinden getii kentlere ve blgelere sosyo-kltrel, toplumsal, ticari,

ekonomik, kentsel geliim, nfus art gibi konularda deiim ve geliimlere yol amaktadr.
zellikle kentsel geliim alannda gstermi olduklar geliim ve deiimlere gz attmzda
demiryolu ann iinden getii kentlerde demiryolu hatt evresinde yaplamann artt,
ulam sayesinde kentlere glerin oald, bylelikle kent nfuslarnn artt ve ham
madde temini ile rn nakliyesinin kolaylamas asndan sanayi yaplarnn da bu
hat zerinde yer almas sebebiyle kentlerin deiim ve geliiminde sz sahibi olduklar
grlmektedir. Demiryolu hattnn geliimine paralel olarak kentsel alanlarn geliimi sz
konusu olup zellikle de 19. yzyln ikinci yarsnda ve 20. yzyln balarnda istasyon
mimarisi kavram sadece Bat mimarisine deil; ayn zamanda Osmanl mimarisine de
kazandrlmtr. stasyon binalar yolcularn ulam srasnda ihtiya duyduklar tm
ulama ilikin ana ilevler (bekleme, bilet alma, emanet vb.) ile yan ilevleri (lokanta, su
deposu, ambar, hangar, WC, vb.) barndran ve zel olarak tasarlanm ulam yaplardr.
Mimari slup asndan Osmanl mparatorluunda ina edilmi istasyon yaplarn
incelediimizde yabanc irketlere verilen imtiyazlar ile ina edildikleri iin ayn dnemde
ina edilen Avrupada yer alan istasyonlar ile benzer mimari zellikleri gsterdikleri
grlebilir. Osmanlda istasyon binalarnn mimari sluplarnn belirlenmesindeki bir dier
nemli husus ise istasyon binalarnn yer ald blgelerin mimari ve nfus zellikleri
olmutur. rnein Osmanlnn Balkanlarda ya da Hicaz demiryolunun biti istasyonu olan
Medine-i Mnevvere gar binas gibi Orta Douda ina edilen istasyon binalar yresel
zellikler tamaktadr (Resim-1).

Resim -1: Solda Kuds tren istasyonu,13 sada Karaferye tren istasyonu14.

stasyon binalar iinde Haydarpaa, Alsancak ve Basmane gar binalar zellikle

byklkleri bakmndan dikkat ekicidir. Aoki almasnda Alsancak istasyon binasnn
Avrupa klasizmini yansttn ve biim itibariyle dnemin ngiliz istasyonlarn hatrlattn
sylemektedir.15 Franszlar tarafndan ina edilen Basmane tren gar da adeta Fransadaki
Lyon istasyonunun bir eidir. Alman mimarlar Otto Ritter ve Helmut Cuno tarafndan
ina edilen Anadolu-Badat ve Hicaz demiryolunun balang noktas Haydarpaa gar
ise zamanla adeta stanbulun Anadolu yakasnn bir simgesi, hatta Anadoludan stanbula
yaanan glerin bir sembol olarak kabul gren bir kent kaps konumuna gelmitir.
Bu iki mimar Berlin-Badat Demiryolu projesi iin, Jachmund gibi, Alman hkmetince
13 http://tr.wikipedia.org/wiki/Kud%C3%BCs_Tren_%C4%B0stasyonu, eriim tarihi:03.04.2014
14 http://blog.milliyet.com.tr/bir-sayfada-kisa-dunya-tarihi/Blog/?BlogNo=403193, eriim tarihi: 03.04.2014.
15 Girardelli Miyuki Aoki, Modernity and Representation: The Architecture of Ottoman Railway Stations, Afife
Batura Armaan, Literatr Yaynlar, 2005, s. 144.
1639

Deniz
DEMRARSLAN

proje erevesinde yap inas iin gnderilmitir.16 Eklektik bir slup ile U plan eklinde
ina edilen yap tipik 19. yzyl istasyon binas grnmndedir. Alman Mimar August
Jachmund tarafndan tasarlanan Sirkeci gar binas ise oryantalist slup zellikleri ile ark
Ekspresi yolcularna uzun sre hizmet etmitir. Bu byk drt gar binasndan da grld
zere istasyon binalar zamanla yolcu binas, hangar binalar, ambar binalar, lojmanlar,
mtemilatlar ve su yaplar gibi ok sayda binann demiryolu hatt zerinde birbirine yakn
ve ilikili bir mesafede yer ald yap kompleksleri haline dnmtr.
Yabanc mimarlarn tasarladklar istasyon binalar kgir ta yap sistemi ile ina edilmi
olup; ounluunun inasnda Ermeni, Prusyal ya da talyan ta ustalar altrlmtr.
Cumhuriyetin ilanna yakn dnemlerde Mimar Kemaleddin, Vedat Bey, Ahmet Burhanettin
Tamc gibi Trk mimarlarn ulusal mimarlk akm kapsamnda milli slupla istasyon
binalar ina ettikleri grlmektedir. Plan emalar Avrupal mimarlarca tasarlanan istasyon
binalarna benzerlik gsteren ancak Osmanl-Trk motiflerinin cephelerde kullanld
rnekler bu mimarlar tarafndan verilmitir.
stasyon yaplarnda en nemli yap gar binasdr. zellikle Osmanl dnemi gar
binalarnda genel olarak eklektik slup anlay grlmektedir. Plan tipleri dikdrtgen olup
genellikle simetrik plan anlay kullanlan gar binalarnn iinde bir kolu ksa U plan tipinde
yaplan Haydarpaa gar ayrcalk tamaktadr. Antsal revakl ya da ta kap eklinde yaplm
giri kaplar plann ve cephenin simetri ekseninde yer almaktadr. Be katl Haydarpaa
gar haricindeki istasyon binalar genellikle iki katldr.17 Cephelerde kemerler, kilit talar,
silmeler ve pencere dizileri ile sslemeler yaplrken, Ulusal Mimarlk Akm kapsamnda
yaplan gar binalarnn cephelerinde ini sslemelere de rastlanlmaktadr. Birok istasyon
binasnn cephesinde antsal kuleler yer almaktadr. rnein Haydarpaa gar binasnn
cephesinde iki kede antsal kule yer almaktadr. Ankara Gazi gar binasnda olduu gibi
giri kapsnn iki yannda kuleleri olan plan tipi de mevcuttur. Sirkeci ve Edirne gar binalar
ise hem d kenarlarda hem de giri kapsnn iki yannda antsal kuleleri bulunan gar
binalardr. Bir baka plan tipi ise giri blm iki katl yan meknlarn tek katl olduu plan
tipidir. Bu plan tipi de kendi iinde asimetrik plan tipi (Bostanc, Kzltoprak, Feneryolu gar
binalar vb.) ve simetrik plan tipi (Erenky gar vb.) olarak ayrlmaktadr. Dier plan tipleri
ise iki katl ve dikdrtgen planl tip (Yenice gar vb.) ile iki katl simetrik planl tip (Krklareli
gar vb.) ve tek katl asimetrik planl (Suadiye gar vb.) tiptir.18

zmit ve Hereke stasyon Binalar

Osmanl Devleti tarafndan ina edilen ilk demiryolu hatt yukarda da belirtilmi
olduu zere Anadolu Demiryolu hattnn bir paras olan Haydarpaa-zmit hattdr.
Tamamlandnda Badata kadar uzanmas dnlen bu hattn ilk ksmn oluturan
Haydarpaa-zmit hatt 1873 ylnda bitirilmi; ancak yksek maliyete mal olmas nedeniyle
hattn zmitten sonraki blmnn yapm durmutur. 1888 ylnda bu hattn Ankaraya
dek uzatlmas sz konusu olmu ve yukarda da belirtildii zere yabanc irketlere teklifler
gtrlmtr.
Dnemin zmit mutasarrf Selim Srr Paa ise padiaha bu demiryolu hatt ile ilgili
verdii raporda bu hattn devamnn yabanc irketlerce deil; Osmanl Devleti tarafndan
yaplmasnn daha uygun olduunu; Osmanl Devletinin maddi, teknik ve i gc bakmndan
bu hatt tamamlayacak gte olduu belirtmektedir.19 Ancak bu hattn imtiyaz Alfred
16 Ahmet Halaolu, II.Abdlhamid Dnemi mar Faaliyetleri, Baslmam Dt. Tezi, Isparta, 2003, s. 102.
17 Osman Doan, Selman Kln, Uzaklar Grebilen Hkmdar, amlca Yay., stanbul, 2011, s. 71.
18 Mehmet Emin Baar, Hac Abdullah Erdoan, Osmanldan Cumhuriyete Trkiyede Tren Garlar, S.. Mh.
Mim. Dergisi, 2009, c. 24, s. 40.
19 ennur Kaya, Tanzimattan Cumhuriyete zmit Kenti, Kocaeli Bykehir Belediyesi yaynlar, 2009, s. 53.
1640

Kaulaya verilerek Deutsche Bankn mali yardm ile yaplmaya balandn ve 1890 ylnda
zmit-Adapazar, 1892 ylnda da zmit-Ankara blmnn tamamlandn grmekteyiz
(Resim-2).

Deniz
DEMRARSLAN

Resim-2: zmit Hamidiye Caddesine Demiryolunun Denmesi ve ayn caddede 19. Yzyln sonunda
demiryolu hatt.20

Haydarpaa-zmit arasnda demiryolu hattnn tamamlanmas ile balayan tren seferleri

ayn zamanda Haydarpaadan kalkan vapur seferlerinin saatlerinin de dzenlenmesini
gerektirmi ve bylece demiryolu ulam deniz ulamnn da Osmanlda yeniden ele
alnmasn salamtr.21 Haydarpaa-zmit arasnda tren seferlerinde kullanlmak zere
ise 71 adet vagon ve 2 adet lokomotif satn alnmasna karar verilmitir.22
Bylece iinden geen demiryolu hatt ile zmit kenti sahip olduu corafi koullarn
etkisiyle de lineer bir dorultuda bymeye balamtr. zmit kentinin ilk imar plan
olarak kabul grebilecek istikamet planlar 1921-1922 yllarnda Byk Millet Meclisi
Hkmetinin zmit Sancana atad ilk mutasarrf olan Sadettin Bey dneminde Msy
Merloya yaptrlm olup bu plana gre rhtmdan demiryoluna kan geni bir cadde ald
ve demiryoluna paralel stiklal Caddesinin yeniden dzenlendii grlmektedir.23
Cumhuriyet dneminde ise zmitin ilk imar dzenleme ii 1934 ylnda Herman
Jansene verilmitir. Jansen zmit kenti ile ilgili hazrlam olduu n raporda deniz
kenarnda ve tepelik bir arazide yer alan kentin konumunun son derece nemli olduunu,
fakat demiryolunun kentin en nemli caddesiyle ayn seviyede yaplmasnn kabul edilecek
bir durum olmadna deinerek demiryolunun yeniden ele alnmasnn gerekliliine
vurgu yapmtr. Jansenin kent iin ele ald zm nerilerinden biri gemilerle zmit
limanna gelen ve buradan trene yklenen mallarn dorudan Haydarpaadan trene
aktarlmasnn daha uygun olduudur.24 1935 ylnda yapm olduu imar plannda Jansen
demiryolu ile deniz kys arasndaki depo yaplar ve eski konut yaplarnn kaldrlmasn
bylelikle demiryolundan sahile kadar olan blmde yeil parklar ve villalar ina edilmesini
nermektedir. Ayn ekilde demiryolu ile sahil arasnda kalan uzun erit boyunca bir halk
evi yaplmas ve bir belediye binas ina edilmesi yine Jansenin nerileri arasndadr.
Cumhuriyet dneminde zmit demiryolu ile paralel gelien bir baka olgu da stanbulAnkara karayoludur. Cumhuriyetin ilk yllarnda zmit kentinin iinden geen demiryolunun
iki yannda yer alan yollar bu karayoluna hizmet vermekte iken; ileriki yllarda karayolu
iin baka dzenlemeler yaplm ve sahil kesiminin doldurulmas ve karayolunun buraya
alnmas ile zmit birbirine paralel iki ulam yolunun iinden getii bir kent dzeni iinde
olmutur. 1999dan 2012 ylna kadar zmitten geen bu hat yksek hzl tren hatt inas
nedeniyle kapatlmtr. Ancak ina edildii gnden bu yana demiryolu zmitin bir simgesi
20 Kaya, Tanzimattan , s. 63.
21 BOA Belgeleri 10.10.1873 17//1290-466/23/A.MKT.MHM
22 BOA Belgeleri 25.12.1873 04/Z/1290-471-4/A MKT. MHM
23 Avni ztre, Nicomedia zmit Tarihi, st., 1981, s. 143-144.
24 Kaya, Tanzimattan , s. 77.
1641

Deniz
DEMRARSLAN

haline gelmi ve zmit Srr Paann istasyondan balamak zere diktii nar aalar
eliinde25 iinden tren geen kent olarak anlmtr. Kocaelinin stanbuldan gelen
hat zerinde bulunan ile ve beldeleri iinden demiryolu hatt gemekle beraber bunlar
iinde zmitten sonra nem arz eden bir belde vardr ki Osmanl ve Cumhuriyet dnemi
sanayisinin tarihini barndrmas bakmndan halen daha nemini korumaktadr. Hereke
Beldesi de iinden tren geen nadir kentlerden biridir.
Bu nemli tren istasyonlarna ait binalarn mimari zelliklerine bakacak olursak;
Yllarca stanbul-Ankara ve Anadolu hatt zerinde ana istasyon hizmeti gren zmit
tren istasyonu, gar binas, hangar binas, ambar binas, su kulesi, lojman, yemekhane binas
ve mtemilatlardan oluan ve yaklak 21 dnmlk bir arazide konumlanm; zmitin
bat giriinde yer alan byk bir komplekstir. Tescilli binalardan oluan bu kompleks iinde
gar binas 1870-1873 yllar arasnda, ambar binas 1891 ylndan sonra, hangar binas
1891 ylndan nce, lojman binas 19. yzyln sonunda, yemekhane binas ise 20. yzyln
ilk eyreinde, su deposu ise 1873 tarihinde ina edilmitir.26
Mimar Haydarpaa gar binasnn da mimar olan Alman Otto Ritter olarak kaynaklarda
ifade edilmekle birlikte o dnemde Otto Ritterin Helmut Cuno ile birlikte bu hat zerinde
yer alacak istasyon binalar iin tip projeler izdii baz kaynaklarda yer almaktadr.27 Farkl
kaynaklarda istasyon binasnn mimarna ilikin deiik bilgiler yer almas sz konusu
olup; yapnn mimarna ilikin bilgi eitliliinin yapnn zamanla geirdii deiimlerden
kaynakl olabileceini sylemek mmkndr. Zira zmit tren istasyonu ve yakn evresini
gsteren eski resimler incelendiinde ilk yapldnda gar binasnn giri ksmnn tek katl
olduu, daha sonra iki katl olarak ina edildii ve ilk fotoraflarda ambar binasnn ve baz
mtemilat yaplarnn ina edilmedii dikkati ekmektedir (Resim-3).
Yap dikdrtgen planl olup binann giri ksm ortada ve iki katldr. Yapnn iki kenarnda
kule gibi ykselen blmler bulunmaktadr. stasyon binasnn ilevini yitirdii gne kadar
son dnemlerde binann tren hattna bakan ksmnda altnda yolcularn bekledii bir de saak
ksm bulunmaktayd. Bu saan 1940l yllarda da mevcut olduunu eski fotoraflardan
grmekteyiz (Resim-4). Yapnn kaplar ve pencereleri bask kemerli olup kilit talar ile
cephede vurgulandklar grlmektedir. Yolcu salonunun st katnda yer alan pencereler
ise dz lentolu, yan blmlerin st kat pencereleri ise yine bask kemerlidir. Pencerelerin
sveleri ta kaplamadr. Yolcu salonunun ats basit krma at, yan blmlerin atlar ise
beik at eklinde ina edilmitir. Garn denize bakan gney cephesinde yolcu salonunun
arka cephesinde, cephenin yukarda bir yuvarlak kemerle ve ksa dikdrtgen kuleler ile
vurguland grlmektedir. Bu cephedeki dier nemli bir e de demir korkuluklu yolcu
salonu boyunca uzanan metal konstrksiyon balkondur. Yan blmlerin gney cephesinde
ise pencere ve kap dizisinin cephe boyunca ykselen bir yuvarlak kemerle vurguland
grlmektedir (Resim-5).
Bu istasyon, Anadolu Demiryolunun uzants olan ve yllarca stanbul-Adapazar hattna
hizmet eden, blge sanayisinde alan iilerin ve hammadde temini ile lojistiin saland
Adapazar tren istasyonu ile karlatrldnda, Adapazar tren istasyonunun 1899 tarihli
fotoraflarda tpk zmit tren istasyonu gibi giri blm iki katl, yan blmleri tek katl
dikdrtgen plan tipinde yapld, alt kat pencere dizilerinin bask kemerli, st kat pencere
dizilerinin ise dz lentolu olduu, ta svelerle vurgulandklar grlmektedir (Resim-6).
Beik atl istasyonun genel mimari slup asndan zmit tren istasyonu ile benzerlik
25 Rfat Yce, zmit ve evresel Tarihi, zmit Rotary Kulb Yay., 1998, s. 30.
26 Seyhan Tan Serimer, Tarihi zmit Gar Restorasyonu, KYD Dergisi, Mays 2005, Kocaeli, s. 102.
27 Kaya, Tanzimattan , s. 105; Z. Akdemir, M. Keskin, Gidilen, Gelinen ve Unutulan stasyon Yaplar, Arkitekt
Dergisi, say 402, stanbul, s. 60-75.

1642

gsterdii ancak, tek katl blmn atsnn uzayarak yolcularn beklemesi iin oluturulan
saakl ak bekleme alan ile farkllatn sylemek mmkndr. Demiryolu hattnn
sahil kesimine tanmas ile yeni tren garnn hizmete almas sonucu kullanlmayan gar
binasnn restorasyon almalar ise 2004 ylnda tamamlanm olup bir dnem restoran
ve mze-sergi salonu olarak hizmet vermi ve sonra Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma
Kuruluna hizmet etmitir.

Deniz
DEMRARSLAN

Ambar binas ise bu yapya paralel olarak orta ksm iki katl, yanlarda bulunan
blmleri ise tek katl olarak ina edilmitir. Ortada iki katl ksmda st kata ahap bir
merdivenle klmaktadr. Cephesi pencerelerin ilk kayt seviyesine kadar ta olup; bu
ta doku i meknda da grlmektedir. Binann keleri de uzun ve ksa kesme ta
kaplama rgs ile vurgulanmtr. Pencereler ift kanatl bask kemerli olup; ta svelerle
vurgulanmtr. Yapnn iki katl blmnn yan cephelerinde ise daire formunda pencereler
bulunmaktadr. ki katl blmn deniz cephesinde kk bir de metal konstrksiyonlu
balkonu bulunmaktadr. atlar beik atdr. mekndan da at kurgusunun algland
grlmektedir (Resim-7). meknda alt katta zemin demesinin ahap bloklar ile
yaplm olduunu gryoruz. Bir dnem restoran olarak kullanlan yap gnmzde depo
amal kullanlmaktadr.

Resim-3: Yukarda solda 19. yzyln sonunda28, sada ise 1903 ylnda zmit gar binas ve yakn evresini
gsteren kartpostal grlmektedir. Aada solda zmitte Kasr- Hmayun yaknndan trenin geii, sada ise
1920lerin banda tren istasyonu ve yakn evresi grlmektedir. 20. yzyln banda gar binasnn yolcu salonu
blm iki katl olup; ambar binas ve dier mtemilat yaplar ina edilmi durumdadr.

28 ennur Kaya, Tanzimattan Cumhuriyete zmit Kenti, Kocaeli Bykehir Belediyesi yaynlar, 2009, s. 104.
1643

Deniz
DEMRARSLAN

Resim-4: Solda 1930 ylnda zmit tren istasyonu, sada 1940 ylnda istasyonun nne saak eklenmi
olduunu gryoruz.

Resim-5: zmit tren istasyonu genel grnmleri.29

29 Fotoraflar: Deniz Demirarslan.

1644

Deniz
DEMRARSLAN

Resim-6: 1899 ylnda Adapazar tren istasyonu.30

Resim 7: Ambar binas d ve i grnmleri.31

Hangar binas ise tek katl bir bina olup; gnmzde Arkeoloji Mzesinin deposu olarak
kullanlmaktadr. Dikdrtgen planl bu yapnn ats beik at eklinde olup i meknn sahip
olduu ilev asndan atnn her iki yannda ykseltilerek oluturulmu at pencereleri
ile k almas salanmtr. Yapnn uzun cephesi dey tula kaplamalar ile iinde bask
kemerli ve kare kk kaytlarla ekillenmi ikiz pencere dizilerinin yer ald be eit
30 http://kentvedemiryolu.com/icerik.php?id=414
31 Fotoraflar: Deniz Demirarslan.
1645

Deniz
DEMRARSLAN

paraya blnmtr. Yapnn dar cephesinde ise iki adet bask kemerli hangar kaps yer
almaktadr (Resim-8). Gnmzde Arkeoloji Mzesinin Mdrlk Binas olarak kullanlan
lojman binas ise tek katl ksm tula kaplamal, yapnn ikinci kat ise sval yine bask
kemerli pencere dizilerinin cephe kurgusunda hkim olduu beik atl bir yapdr. zmit
tren gar, ambar ve hangar binalarnn Neo-Klasik sluplu olarak ina edildii belirtilmekle
beraber hepsinin tarznda yapm yllarnn farkl olmas nedeniyle farkllklar grlmektedir.

Resim-8: Solda istasyon hangar binas, sada su deposu ve mtemilatlar.32

Bildiri almas kapsamnda ele alnan dier istasyon ise ufak olmasna ramen
bulunduu konum ve bir sanayi kentinde yer almas nedeniyle uzun yllar stanbulAdapazar hattnn nemli bir ara dura olmasnn yan sra ayn zamanda Dou Ekspresinin
de ana duraklarndan birisi olan Hereke tren istasyonudur. Hereke 19. yzyln bana
kadar stanbul-zmit yolunda bulunan herhangi bir yerleim yeri iken; 1843 ylnda Hereke
Fabrikasnn kurulmas, 1898de ise Wilhelm Kknn inas ile nem kazanan Herekede
ilk olarak iskeleden fabrikaya kmr tamak zere bir dekovil hatt denmitir (Resim-9).
Anadolu demiryoluna ait istasyonlarn snflandrlmasnn gsterildii 1890 tarihli zgn
izimde de Tavancl ve Hereke istasyon binalarnn ad gememekte ise de bu istasyonlarn
sz konusu izimin yapld tarihten ok nce ina edildikleri bilinmektedir.
Sultan Abdlmecid zamannda 1855 ylnda lkede telgraf ve demiryolu hatlar
yaplmaya balanm ve ilk rayl hat 1872de stanbul-Pendik arasnda dendikten sonra
1873 te zmite kadar olan rayl hat denmi; bylelikle Herekeden demiryolu hatt
gemitir. Kkermann eserinde 1871 ylnda Haydarpaa-zmit demiryolu hattnn
aldn belirtilmektedir.33 Hereke tren istasyonu da gar binas ve mtemilatlarndan
oluan kk bir kompleks eklindedir. 31 III-C pafta ve 133 nolu Ada zerinde yer
alan stasyon kompleksinin tm binalar birbirine ok yakn mesafede ayn hat zerinde
konumlanmtr. ki katl lojman binas ise Cumhuriyet dneminde yaplmtr. Gar binasnn
yolcu salonunun olduu blm zmit tren istasyonunda olduu gibi iki katl olup st kat
lojman olarak kullanlmaktadr. ki yannda tek katl blmler mevcuttur. Bu tek katl
blmlerden birisi yolcularn bagajlarn brakabilecekleri alan olarak hizmet vermekteydi.
Trkiyedeki istasyon binalar plan tipolojisi iinde giri blm iki katl yan blmleri tek
katl gar binalar grubunda yer alp; simetrik planldr. stanbul Erenky gar binas ile plan
zellikleri asndan benzerlik gstermektedir. stasyon binasnn tulalar zerinde ise
1873 tarihi yer almaktadr. Yolcu salonu blmnn pencere ve kap lentolar dz olup;
kilit talar pencere ve kap zerlerinde vurgulanmtr. Yanlardaki tek katl blmlerin
pencereleri ise bask kemerlidir. atlar Marsilya kiremitli beik at olup; tm yaplar kgir
yap sistemi ile ina edilmitir. Binann yer ile birletii noktadan balayarak atya kadar
uzanan ve yapy bir ereve gibi saran dey ve yatay beyaz sveler dikkati ekmektedir.
32 Fotoraf: Deniz Demirarslan.
33 nder Kkerman, Hereke Fabrikas, Smerbank Yay. stanbul, 1987, s. 57.
1646

Bu beyaz izgi iki katl ksmda katlar birbirinden ayran belirgin bir silmeye dnmektedir.
Gnmzde TCDDye ait yapya sonradan ilave edilmi kgir yaplar mevcuttur. Su deposu
olarak kullanlan kgir yap da iki katl olup birinci kat ahap kaplamadr (Resim-10).
Alman mparatoru II. Wilhelm demiryolu ile geldii Herekede bu istasyon binasnda inerek
kendisi iin ina edilen kke gitmitir. Daha sonralar Mustafa Kemal Atatrkn de Hereke
ziyaretlerini demiryolu zerinden yaptn ve bu istasyonu kullandn bilmekteyiz. 1948de
rdn Kral Tallal Bin Abdullah da Herekeyi demiryolu zerinden ziyaret etmitir. 34

Deniz
DEMRARSLAN

Resim -9 : Herekede ilk dekovil hatt.35 Sada, Alman mparatoru II. Wilhelmin Hereke tren istasyonuna
gelii. 36

Resim-10: Solda Hereke tren istasyonu restorasyondan nceki durumu ve mtemilatlar, sada Hereke
tren istasyonunun restorasyon sonras durumu grlmektedir.37,38

Cumhuriyet dneminde de Smerbank Hereke Ynl ve pekli Fabrikasnn kurulmas ve

daha sonralar baka sanayi tesislerinin de yakn evrede yer almas ile sanayiye hizmet eden
bu istasyon niversitenin kuruluu ve zellikle de 1999 depremi sonrasnda niversiteye
ait faklte ve meslek yksekokullarnn burada konumlandrlmas ile rencilerin ulamna
da uzun yllar hizmet etmitir. Osmanl dneminde idadi bulunan beldeye 1898-1900
yllarnda bir rtiye mektebinin almasnda hi kukusuz fabrikann kuruluunun etkisi
byk olmakla beraber demiryolu ulamnn da katklar nemlidir.

34
35
36
37
38

http://kentvedemiryolu.com/icerik.php?id=634, eriim tarihi:03.04.2014.

http://herekeli.com/Tr/Hereke3.asp?m1=1&m2=6&m3=3, eriim tarihi: 04.04.2014.
nder Kkerman, Hereke, s. 57.
http://www.panoramio.com/photo/73816602, eriim tarihi: 04.04.2014.
Fotoraf: Y. Mimar, zgr Algan.
1647

Sonu
Deniz
DEMRARSLAN

Osmanl mparatorluu 20. yzyla girerken yzyllk bir Batllama serveni sonucu,
Avrupa sermayesinin en nemli pazar alanlarn barndran corafya konumuna gelmitir.
Demiryollar da Osmanl mparatorluunun kilometre garantisi uygulamas sonucu Avrupal
sermayedarlarn karl birer yatrm arac haline gelmitir. Demiryollarnn getii hatlar
zerinde yer alan tm ehirlerin ekonomisi canlanm, ehirlerin imparatorluun bakenti
stanbul ile ulam kolaylnn salanmas bu ehirlerin kltrel ve sosyo-ekonomik adan
da geliimini salamtr. Bu ehirlerden zmit, Osmanl dneminde kk bir yerleim
yeri iken; demiryolu ile canlanm ve zellikle Cumhuriyet dneminde bilhassa demiryolu
ulamnn varl nedeniyle Trkiyenin en nemli sanayi ehri konumuna gelmitir.
Herekede ise Osmanl dneminde sanayinin varln grmekle beraber bilhassa demiryolu
ulamnn olmas nedeni ile sanayinin Cumhuriyet dneminde de varln srdrdn
grmekteyiz.
Demiryolu ulamnn balamas ile Osmanl daha sonra da erken Cumhuriyet dnemi
mimarisine istasyon mimarisi olarak isimlendirilen bir yap tr girmitir. Bilhassa ilk
demiryolu hatlar zerinde yer alan Anadoludaki byk ve nemli istasyonlarn ounluu
19. yzyl sonunda ina edildii iin hemen hepsinin yapldklar dnemin Avrupa mimarisinin
zelliklerini tadklar ancak, sslemelerden ziyade mimari biimin olumasnda ilevselliin
n plana kt ve zaman iinde ilevlere bal olarak deiimlerin olduu gzlemlenmitir.
zmit tren istasyonu ilevini yitirmekle beraber, yeniden ilevlendirilmek suretiyle tarihi
meknlarnn kullanma almas nemli bir husustur. Hereke tren istasyonu daha eski
olmakla birlikte demiryolu hattnn ulama almas ile yeniden ilevini srdrecek ve
Herekenin ulamn salamaya devam edecektir.

1648

KAYNAKLAR
Belgeler

BOA Belgeleri 10.10.1873 17//1290-466/23/A.MKT.MHM

BOA Belgeleri 25.12.1873 04/Z/1290-471-4/A MKT. MHM

Deniz
DEMRARSLAN

Aratrma Eserler

Akdemir Z., Keskin, M. Gidilen, Gelinen ve Unutulan stasyon Yaplar, Arkitekt Dergisi, say 402, stanbul,
s:60-75.

Albayrak, Mustafa, Osmanl Alman likilerinin Geliimi ve Badat Demiryolu Yapm, s: 13, http://dergiler.
ankara.edu.tr/dergiler/19/1152/13540.pdf, eriim tarihi: 03.04.2014.

Aoki, Girardelli Miyuki, Modernity and Representation: The Architecture of Ottoman Railway Stations, Afife
Batura Armaan, Literatr Yaynlar, 2005.

Baar, Mehmet Emin, Erdoan, Hac Abdullah, Osmanldan Cumhuriyete Trkiyede Tren Garlar, S..
Mh. Mim. Dergisi, 2009, c. 24.

Doan, Osman, Kln, Selman, Uzaklar Grebilen Hkmdar. amlca Yay., stanbul, 2011.

Earle, Edward Mead, Badat Demiryolu Sava, ev. Kasm Yargc, stanbul, 1972, Milliyet yaynlar.

Halaolu, Ahmet, II. Abdlhamid Dnemi mar Faaliyetleri, Baslmam Dt. Tezi, Isparta, 2003.

Hlag, Metin, Sultan II.Abdlhamid Dnemi ve Demiryolu Politikas (1876-1909), http://www.metinhulagu.

com/images/dosyalar/20120302112500_0.pdf, eriim tarihi: 30.3.2014.

Kaya, ennur, Tanzimattan Cumhuriyete zmit Kenti, Kocaeli Bykehir Belediyesi yaynlar, 2009.

Kurmu, Orhan , British Dependence on Foreign Food and Some Railway Projects in Balkans, ODT
Gelime Dergisi, 2/1971, s: 282-283.

Kkerman, nder, Hereke Fabrikas, Smerbank Yay. stanbul, 1987.

Noviev, A.D., Osmanl mparatorluunun Yar Smrgeletirilmesi, Ankara 1979.

ztre, Avni, Nicomedia zmit Tarihi, st., 1981.

Pamuk, ., Osmanl mparatorluunda Yabanc Sermaye: Sektrlere ve Sermayeyi hra Eden lkelere
Gre Dalm, ODT Gelime Dergisi, 1978, Ankara.

Sayar, Nihat, Trkiye mparatorluk Dnemi Mali Olaylar, stanbul, 1978.

Serimer, Seyhan Tan, Tarihi zmit Gar Restorasyonu, KYD Dergisi, Mays, 2005. Kocaeli.

Yldrm, smail, Osmanl Demiryolu Politikasna Bir Bak, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2002,
Cilt:12, say:1, s:311-324, Elaz.

Yce, Rfat, zmit ve evresel Tarihi, zmit Rotary Kulb Yay., 1998.

nternet kaynaklar

http://www.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=267, eriim tarihi. 30.3.2014.

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kud%C3%BCs_Tren_%C4%B0stasyonu, eriim tarihi: 03.04.2014

http://blog.milliyet.com.tr/bir-sayfada-kisa-dunya-tarihi/Blog/?BlogNo=403193, eriim tarihi: 03.04.2014.

http://kentvedemiryolu.com/icerik.php?id=414

http://herekeli.com/Tr/Hereke3.asp?m1=1&m2=6&m3=3, eriim tarihi: 04.04.2014.

http://www.panoramio.com/photo/73816602, eriim tarihi: 04.04.2014.

1649