Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

Frat University Journal of Social Science

Cilt: 12, Say: 1, Sayfa: 311-324, ELAZI-2002

OSMANLI DEMRYOLU POLTKASINA BR BAKI

An Assay on the Railway Policies of Ottoman
smail YILDIRIM
ZET
XIX. yzyl ortalarndan itibaren Avrupa ve Amerikada yeni bir ulatrma sisteminin
domasna sebep olan demiryollar, Osmanl Devlet adamlar tarafndan da yol sorununu zecek
bir are olarak dnlmt.
Ancak Osmanl Devleti o dnemde byle bir ulatrma sistemini gerekletirecek mali ve
ekonomik yapya sahip deildi. Bu sebeple demiryolu yapm ve iletilmesi bir imtiyaz olarak
yabanc irketlere verilmitir. Byle olunca da Osmanl demiryollarn kendi karlarna gre deil,
aralarnda nemli rekabet olan emperyalist devletlerin ekonomik, siyasi, hatta askeri karlarna
gre ele almak durumunda kalmtr.
Osmanl demiryolu politikasnn belirlenmesinde bir etkende d borlar olmutur. Osmanl
Hkmeti ya bor karlnda bir imtiyaz vermi ya da bor istediinde yeni bir imtiyaz istei ile
karlamtr.
Demiryolu inaatlar Tanzimat dneminde balam olmakla birlikte, asl hzlanma Duyunu
Umumiyenin kurulmas ile balamtr.
Siyasi, askeri ve stratejik arlkl olduu iddia edilen bu politikann sonucunda birbirinden
kopuk, aa grntsnde, limanlardan i blgelere uzanan demiryollar lke karlarndan ok
emperyalist devletlerin karlarna hizmet etmitir.
Anahtar Kelimeler : Osmanl Devleti, Demiryolu Politikas
SUMMARY
After the middle of 19. Century, railroads developed into a new and revolutionary
transportation system ,Ottoman rulers also considered this new technology, on a way of solving
the transportation problem of the country. However , at the time the state of Ottoman did not have
the financial and economical structures which will support such a transportation system.
Consequently the building and management rights of railroad system were given to foreign
companies. As a result of this policy , the development of Ottoman railroads were stuggeret by not
Ottoman national interest but by the economical, political and even military interests of foreign
imperialistic countries. These foreign countries were in significant conflicts and competition with
each other at the time.
Another factor, which influenced the Ottoman railroad policy, was the foreign debts of
Ottoman State. When Ottoman State borrowed fromey from foreign state on companies usually
granted a special priority to that country on company in building and management of railroads.
Even though the construction of railroads started with Tanzimat, the most significant

Y. Do. Dr., Frat niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm-Elaz. iyildirim@firat.edu.tr

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)

developments appeared after Duyunu Umumiye.
Over all Ottoman railroad policy was shoped by military , political and strategial factors.
Consequently a railroad network not connected properly and extending from the part cities into the
Country as a branching tree was developed. In this development, foreign interests had played as
much role as Ottoman national interests.
Keywords : Ottoman Empire, Railway Policy

Giri
Bilim ve teknolojinin byk bir gelime gsterdii XIX. yzylda, her alanda
olduu gibi ulamda da nemli gelimeler yaanmtr. Buharl makinenin icad,
insanln tarih boyunca en nemli sorunlarndan biri olan ulam alannda yeni bir
sistemin domasna sebep olmutur.
Balangta 10 ton yk tayabilen ve ancak 9 mil hzla giden ilk lokomotif 1804te
yaplmtr.1 Bunun zerine demiryolu almalar Avrupa ve Amerikada sratle gelimi
ve btn dnyada yzyln en nemli ulam arac olmutur. Osmanl yneticileri de yol
sorununu zecek bir are olarak demiryolunu dnmlerdir. nk, demiryollar
Osmanl Devleti iin hem ekonomik hem askeri hem de siyasal adan byk nem
tamaktayd.
Osmanl Devletinin hemen her alanda geri kalmasnn nemli nedenlerinden biri,
lkenin ihtiyalarna cevap verecek iyi bir ulam ann kurulamayyd. lkenin yer alt
ve yer st kaynaklarnn iletilmesi ya da elde edilen rnn tketim blgelerine ve ihra
limanlarna ulatrlmas iin yollara ihtiya vard. Bu durum yalnz ekonomik gelimeyi
etkilemiyor, ayn zamanda lkenin savunmasn da zora sokuyordu.2 Sava anlarnda, yol
eksiklii kendini gstermekteydi. syan blgelerine ksa srede ulalmasn salayacak
yollarn olmamas, isyanlarn bymesine ve devlet otoritesinin sarslmasna sebep
olmaktayd.
Osmanl topraklarnda demiryolu yapm sorunu, hemen hemen demiryollarnn
ortaya kmas ile birlikte kendini gsterdi. lk demiryolu hatt ngilterede 1825te
iletmeye almt. 1836da ise ngilterede Chesney tarafndan skenderiyeden
Badata ve Basra Krfezine demiryolu yapma dncesi ortaya atlmtr. Fakat Svey
Kanalnn almas ngilizleri bu demiryolunu yapma dncesinden vazgeirmitir.3

Esin Kahya, Trkiyede lk Demiryollar, Belleten, LII, Say 202, Nisan 1988, (s.209- 218)
Donald Blaistel, Osmanl mparatorluunda Avrupa mali Kontrol Duyun-u Umumiye, stanbul,
1979, 118.
A. D. Noviev, Osmanl mparatorluunun Yar Smrgeletirilmesi, Ankara 1979, s. 14-15.

312

Osmanl Demiryolu Politikas...

Osmanl Demiryolu Politikas

Osmanl Devletindeki ulam politikas, yerel yneticiler tarafndan uzun yllar
askeri ihtiyalara dayal olarak yrtlmtr. Devletin gl olduu zamanlarda ksmen
yryen bu politika, sonradan kmaza girerek kara ulatrma a, bir sre bakmsz ve
bozuk yollardan ibaret kalmt. Hem ulam hem de ulam aralar son derece
yetersizdi4 Tanzimat dneminde lkenin imarna ynelik almalar erevesinde "Yol ve
Kprler Nizamnamesi" karlarak yol sorunu zmlenmek istenmiti.5 Ayrca
Tanzimat programnda lkenin kaynaklarn iletebilmek iin ulatrma aralar
salanmas ve tarmda blgelerin birbiriyle ve denizle balantsn salayacak demiryolu
hatlarnn denmesi ngrlmt.6 Bunun sonucunda Osmanl topraklarnn Avrupa
yakasnda ilk demiryolu yapm, bir ngiliz irketine verilmi Cernovada-Kstence
hattnn yapmna 1856 ylnda balanmtr. Anadolu yakasnda ise yine bir ngiliz
irketine verilen ve yapmna ayn yl balanan zmir-Aydn hatt ile demiryolu politikas
hz kazanmtr. Bunun zerine Osmanl devlet adamlarnn demiryollarna verdikleri
nem daha da artm 1865de Nafia Nezareti kurulmutur.
Osmanl Devletinde demiryolu konusundaki kapsaml almalardan ilki 1860da
Abdlmecitin nazrlarndan Ali ve Fuat Paalarn hazrlad demiryolu programdr. Bu
programa gre Balkan yarmadasnn bir ucundan teki ucuna gidecek olan bir demiryolu
stanbul ile Tuna arasnda ulam salayacak, stanbulu Viyana ve Parise balayacakt.
Bu tasarya gre stanbul ile Badat arasnda da bir hat denecekti. Fakat bylesine
byk bir projeyi baarmak iin Osmanl hkmeti ne gerekli mali kaynaa ne de teknik
elemana sahipti.7
Abdlazizin demiryollar konusundaki isteklerini ele alan Sadrazam Ali Paa,
Osmanl ile Avrupa lkeleri arasndaki demiryolu balantsn salamak zere harekete
gemi ve Nafa Nazr Davut Paay, eitli lkelerin mali evreleriyle temas salamak
zere Avrupaya gndermitir. Bunun sonucunda Belika bankerlerinden Baron de
Hirsch ile anlamaya varlm ve bu kiiye 2000 kilometre demiryolu yapmas iin 99
yllk imtiyaz verilmitir. 22000 Frank / kilometre garantisi ile verilen demiryolunun
inas esnasnda szlemede eitli deiiklikler yaplmak zorunda kalnmtr.8 Sonuta
1274 kilometre olarak gerekleen demiryoluyla stanbulun Viyana ve Paris ile
4
5

.
.
7
.
8
.
6

Muhteem Kaynak, "Osmanl Ekonomisinin Dnya Ekonomisine Ekleme Srecinde Osmanl

Demiryollarna Bir bak, Yapt, Say: 5, Haziran-Temmuz, 1984, s. 66-67.
C. Orhan Ttengil, Itimai ve Iktisadi Bakmdan Trkiye'nin Karayollar, stanbul, 1961, s. 17.
smet Ergn, Trkiyenin Ekonomik Kalknmasnda Ulatrma Sektr, Ankara, 1985, s.69.
Paul mbert, Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri, stanbul, 1981, s.68.
Nihat Sayar, Trkiye mparatorluk Dnemi Mali Olaylar, stanbul, 1978, s. 217.

313

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)

balants ancak 1888de gerekleebilmitir.9

Bu konudaki dier nemli bir alma da, Sultan Abdlazizin 1871 ylnda
devletin Asya topraklarnda demiryolu yapm dncesiyle yaynlad iradedir.
Gerekletirilmesi dnlen ana hat stanbul-Badat arasndayd. Demiryolu yan hatlarla
Karadeniz ve Akdeniz ile Basra Krfezine balanacakt. Bu dncenin devlet tarafndan
gerekletirilmesine karar verilmiti. Austos 1871de inaata balanm ancak zmite
ulamak iin iki yl beklemek zorunda kalnmtr. Bunun zerine Abdlaziz 1872 yl
ubatnda Alman mhendis Wilhelm Von Presseli Asya Osmanl Demiryollar genel
mdrlne getirerek, hedefleri dorultusunda bir demiryolu projesi hazrlamakla
grevlendirmiti. Presselin padiahn istekleri dorultusunda hazrlad ayrntl
demiryolu projesinin zellii, balang noktas olarak Akdenizi deil de stanbulu
alm olmasyd. 4670 kilometreyi bulan bu proje padiahn isteklerine uygun olarak
Haydarpaadan balyor, Ankara-Sivas-Musul-Badat zerinden Basraya ulayordu.
Osmanl Devletinin bu projenin altndan kalkamayaca ortadayken inaata baland ise
de 1875de Osmanl maliyesinin iflas etmesiyle Presselin projesi rafa kaldrld.10
Btn bunlara ramen Osmanl Devletindeki youn demiryolu yapmlar esas
itibaryla II. Abdlhamit dneminde Duyunu Umumiye daresinin kurulmas ile
balamtr. Bu dnemde Anadolu demiryollar (1888), Badat demiryolu (1889)11, YafaKuds demiryolu (1889), Selanik-Manastr demiryolu (1890), Beyrut-am demiryolu
(1890), Selanik-stanbul demiryolu (1892) imtiyaz yabanclara verilerek demiryolu
politikas savunma politikalaryla birlikte dnlmeye baland.
Bu demiryolu projelerinden en nl ve etkileri asndan en nemli olan, yabanc
sermaye giriimi ile yaplan Badat demiryolu hattdr. Badat demiryolu imtiyaz,
gelimi Avrupa lkelerinin XIX. yzyl sonlar ve XX. yzyl balarnda Osmanl
topraklar zerindeki iktisadi ve siyasi nfuz atmalarn btn ayrntlar ile yanstan
son derece nemli bir rnek olaydr.Bu demiryolu hatt dier hatlar gibi limanlardan i
blgelere uzanma yerine, Anadolunun ortasndan geerek Musul ve Badat zerinden
Basra krfezine ulaacakt. Badat demiryolu hatt ayn zamanda yabanc sermaye
rekabetinin artmasna zemin hazrlad gibi, siyaset alannda da ngilterenin
Almanyaya kuku ve korkuyla bakmasna yol at.
Almanlar bu demiryolunun kendilerine blge de etki sahibi olma frsat
salayacan dnmlerdi. Gerektende 1914e gelindiin de Almanya Osmanlnn
9

10

.
11
.

Paul mbert, a.g.e., s. 69-70.

Murat zyksel, Anadolu ve Badat Demiryollar, stanbul, 1988,s.15-17.
Badat demiryolu ile ilgili kesin imtiyaz szlemesi 21 Ocak 1902de imzalanmtr. Bkz., Lothard
Rathman, Alman Emperyalizminin Trkiye'ye Girii, stanbul, 1982, s. 75-76.

314

Osmanl Demiryolu Politikas...

Anadolu topraklarnda balca g olma yolundayd. Osmanl ynetimi ise bu projeyi

iktisadi amalardan ok stratejik ve askeri adan istiyordu. Baka bir deyile Osmanl
ynetimi demiryolunun uzak eyaletlerin denetimini kolaylatraca ve askeri birliklerin
hzla sevk edilmesine imkan vereceini dnmekteydiler.12 Bunun yannda II.
Abdlhamite gre Badat demiryolu imtiyaz Osmanl Devletinde karlar olan dier
Avrupa devletlerini Almanya ile kar karya getirecekti. Ayrca, denge politikalar
erevesinde Trk-Alman yaknlamasn temin eden en nemli iktisadi giriim idi.13
stelik hem Arap isyanlarn etkili biimde bastrmak hem slam lkeleriyle
ulam kolaylatrmak hem de ngilterenin Msrdan Suriye ve Irak tarafna yaylmasn
nlemek iin II. Abdlhamit, demiryolunun Basraya kadar uzatlmasnda yarar
gryordu. Almanlarn Basra Krfezine inmeleri de ngiltere iin byk bir darbe
olacakt.14Badat demiryolu imtiyaz Almanlara verilince ngiltere, Basra Krfezine
kadar uzanacak demiryolu hattnn Almanyaya Yakndouda stnlk
kazandrmasndan ve Hindistan yolunu tehdit etmesinden endie duymaya balamtr.Bu
durum ngilterenin Badat demiryoluna olan itirazlarnn temelini tekil etmitir.15 Rusya
ise Anadoluda gelien demiryollarnn Osmanl Devletinin savunma gcn artraca,
iktisadi kalknmasn hzlandraca ve Avrupa pazarlarnda Rus mallaryla rekabet
edecei dncesiyle kar kmtr. Fransada Alman nfuzunun Yakndouya
yerlemesini kendi karlar asndan zararl grmtr.16 Bylece Badat demiryolu,
Osmanl-Alman ilikileri boyutunu aarak uluslararas diplomatik bir sorun haline
gelmitir.
Ulam sistemine bakldnda Osmanl Devletinin ulam politikasnn daha ok
siyasi, askeri ve stratejik arlkl olduu sylenebilir. 17 Elverili ve hzl ulam aralar,
dolaysyla demiryollar Osmanl yneticileri iin devlet otoritesinin devam asndan
zorunlu bir arat. Yaplacak olan demiryolu lkeyi batan baa katedecek olursa, bu hat
ile ordu hem Avrupa hem Asya'da hzla istenilen yere ulatrlabilirdi. Ya da Balkanlar
Dou Anadolu ve Arap Yarmadasnda sk sk kan isyanlar bastrabilmek
kolaylaabilirdi. Yine devlet otoritesi bu yolla lkenin her tarafnda hissettirilebilirdi.
12

13

.
.
15
.
14

16

17

Donalt Quartaert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm Ve Direni ( 1881- 1908 ), Ankara,
1987, s.68.
E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VIII, Ankara, 1962, s. 176.
Murat Sarca, Siyasal Tarih, stanbul, 1983, s.221.
Gndz kn, Osmanl Meclis-i Mebusannda Badat Demiryolu mtiyaz zerine Yaplan
Tartmalar, Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XXV, No: 2, Haziran 1970,
Ankara, s. 27 ( s. 15-56 ).
Rifat nsoy, Osmanl Alman Ticari Mnasebetleri, ( 1871-1914 ), Yaynlanmam Doentlik tezi,
Ankara, 1979, s. 53.
Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, Ankara, 1982, s. 48-49.

315

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)

Dier taraftan Anadoluda zellikle Bat Anadolu blgesinde kk apl da olsa srekli
olarak karklklar ve isyanlar grlmekteydi. Bu olaylar blgenin ekonomik hayatn
olumsuz etkiledii gibi ulam aksyor, halkta huzursuzlua yol ayordu. Demiryolu
sayesinde daha ok sayda asker daha ksa bir srede ulaacak ve blgenin asayiini
salamak kolaylaacakt. Bir ana hat ,Osmanl egemenliini iten ve dtan gelecek
tehlikelere kar gvenlik altna alacakt. II. Abdlhamit, demiryollarnn yalnz lke
refahn artrmak bakmndan deil, lkenin emniyetini tehdit eden tehlikeleri karlamak
ve nlemek bakmndan da faydal olacan dnmtr.18 Fakat Osmanl'nn,
demiryolu yapmnda sadece bahsedilen elere arlk verdii, ekonomik eleri hi
dikkate almad da sylenemez. Nitekim II. Abdlhamit, demiryollarnn artmas ile
devletin askeri ynden glenecei, isyan ve ekiyaln annda nlenebilecei, bunun
yannda tarm rnlerinin de pazara sevk edilip, zenginliin artaca fikrindeydi.19
Demiryollarnn yaplnn birinci nedeni Trk tarmn dnya pazarlaryla
btnletirmek olmasa bile bu btnlemeye katkda bulunmakt.
Devlete gelir salamay dnen Osmanl devlet adamlarna gre yaplacak
demiryollar, tarmsal retimi ve dolaysyla tarmdan alnan vergileri de arttracakt.
Bunun yan sra ticaret geliecek, ithalat ve ihracattan alnan gmrk vergileri hazineye
katkda bulunacakt.20 Demiryolu gzergahndaki zengin maden yataklar iletmeye
alacak, maden retimi ve dolaysyla bundan alnacak vergiler de artacakt.
Kaybedilen topraklardan gelen gmenlerin, lke ilerinde uzak blgelere
yerletirilmesi ise Osmanl Devletinin demiryolu politikasnn bir baka boyutuydu.21
Demiryolu yapmnda Osmanl'nn temel beklentileri yukarda saydmz faktrler
etrafnda geliirken Avrupal lkelerin beklentileri ise Osmanlnn corafi konumunu ve
ekonomik potansiyelini deerlendirmeye ynelikti. Dolaysyla emperyalist devletlerin
Osmanl Devletindeki ekonomik karlar ile bu lkelerin Osmanl topraklarnda
imtiyazl demiryolu ina etmeleri arasnda yakn bir iliki vardr.
Osmanl demiryollar tarihinde yabanc devletler ve yabanc irketler daima n
planda olmulardr. ngilizler ve Franszlar daha ok iktisadi dncelerle demiryollarn
devletin zengin blgelerinde ina ederken Almanlar ise daha ok askeri ve stratejik
kayglarla demiryolu ina etmilerdir.
18

.
.
20
.
19

21

A. Du Velay, Trkiye Maliye Tarihi, Ankara, 1978, s.154.

E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VII, Ankara, 1962, s. 175.
zmir-Aydn demiryolunun iletmeye almas ile gerekten bu hesap doru kmtr. zmir
gmrklerinin geliri 1873-1877 yllar arasnda ortalama 230.000 sterline ulamt ki, bu toplam
gmrk gelirinin % 12'sini oluturuyordu. Aydn demiryolunun Dinar'a kadar uzatlmas zerine
toplanan tarmsal vergiler 1885'den 1906'ya kadar 21 ylda % 42.5 orannda artmtr. Bu konuda bkz.
Orhan Kurmu, a.g.e., s. 45-50.
E. Z. Karal, a.g.e., VII, s. 176.

316

Osmanl Demiryolu Politikas...

Demiryollar zamann verimli ve ada ulatrma sistemiydi. Fakat Osmanl

Devleti o dnemde byle bir ulatrma sistemini gerekletirecek bir ekonomik yapya
sahip deildi.22 Yani devletin mali ve ekonomik bakmdan gsz oluu, kendi
demiryollarn yapmasna imkan vermiyordu. Yaplacak demiryollar bir imtiyaz olarak
yabanc irketlere veriliyordu. Bu nedenle Osmanl Devleti demiryolu yapmn kendi
karlarna gre deil, aralarnda nemli rekabet olan emperyalist devletlerin ekonomik
ve siyasi, hatta askeri karlarna gre ele almak durumunda kalyordu.23 Mali bakmdan
son derece gsz olan Osmanl Devleti, Avrupa Devletlerinin bu tutumuna boyun emek
zorunda kalyordu. Bu bakmdan demiryolu sorunu Osmanl Devletinin da
bamlln artran nemli bir etken olmutur.24
Osmanl Devletinde ina edilecek demiryollar karl bir yatrm olmann ok
tesinde bir anlam tamaktayd. Yapm gerekletiren demiryolu irketleri kadar, hatta
irketlerden daha fazla Avrupa Devletleri demiryolu imtiyaz elde etmek iin siyasi,
ekonomik ve mali baskya ba vuruyorlard. Avrupa lkelerinin amac Osmanl
Devletinde demiryolu yapmna girierek nfuz blgelerini oluturmakt. Bylece ileride
yaplacak bir paylamda bu blgeleri kendi smrgeleri iine almak daha kolay hale
gelecekti. nceleri Fransz ve ngilizler lehine gelien bu durum 1889'dan itibaren
Almanya'nn lehine gelimiti.25 zlmeye balayan Osmanl Devleti snrlar iinde i
yapan yabanc irketler bu zlmeyi daha da keskinletirdiler; Osmanl Hkmeti
Avrupa irketlerine izin veren her imtiyaz szlemesi ile sanki uyruklarnn bir blmn
daha yabanclarn etki alanlarna brakyordu.26 Sonuta demiryolu hatlarnn gelimesi ile
Osmanl Devletinin demiryollar zerindeki blgeleri Alman, ngiliz ve Fransz nfuz
alanlar olarak ayrlmaya balad.27 rnein zmir-Aydn ve gerekse zmir-Kasaba
demiryollar Bat Anadolu Blgesinde ngiliz nfuzunun hzla yaylmasna yol at.
Demiryollar yapmlar ile blgedeki ngiliz ticaretinde nemli artlar grld. Bunu
ngilizlerin madencilik,tarm ve belediye hizmetleri gibi dier sektrlerdeki yatrmlar
izledi.28
22

.
.

23

24

25

.
.
27
.
28
.
26

M. Kaynak, a g.m., s. 67.

Bu konudaki en gzel rnek Ege Blgesi'nde ngilizlerin yaptklar zmir-Aydn ve Izmir - Kasaba
demiryollardr. Bu demiryollar blgedeki tarmsal potansiyelin farkna varlmas ile gerekletirilmitir.
Bkz. O. Kurmu, a.g.e.s.,59 ve sonras; Yine ayn konuda bir baka rnekte Almanlardr. Almanlar,
Badat demiryolu ile ngiltere'yi Uzakdouya giden yollarda vurabilecegini dnerek, bu hattn yapm
imtiyazn almak iin ok aba harcamlardr.. Bkz. R. nsoy,a.g.t., s. 55.
Cihan Duru, Kemal Turan, Abdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas I, Ankara,
1982, s. 150.
Lothard Rathman, a.g.e., s. 35.
Donalt Quartaert, a.g.e., s.21.
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul, 1978, s. 357.
Murat zyksel, a.g.e., s. 12.

317

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)

Emperyalist Avrupal byk devletler, Osmanl lkesinde yapacaklar demiryolu

yatrmlarnda birbirleriyle srekli mcadele halindeydiler. mtiyazlarn alnmas
srasnda gerekte her lke dierini kollamaktayd. Bir devlet bir imtiyaz alnca bir dieri
de imtiyaz iin Osmanl'ya bask yapyor ve o da bir imtiyaz alyordu. Rekabet halinde
olan bu lkelerden Almanyaya Haydarpaa - zmit hattnn satlmas ve Ankara'ya kadar
uzatma imtiyaz verilince Fransa'ya da Yafa-Kuds demiryolu imtiyaz verilmitir.Yine
Almanlara Selanik-Manastr demiryolu imtiyaz verilince Franszlara Selanik-Dedeaa
imtiyaz verilmitir.29 Dier taraftan 1899'da Almanlarla Badat demiryolu n szlemesi
imzalannca, Rusya'nn istekleri artm ve 4 Nisan 1900'de Rusya ile demiryolu anlamas
imzalanmt. Bu anlamaya gre Osmanl Devleti Karadeniz blgesinde demiryolu
yapmak isterse ve kendisi yapamazsa bu hak Ruslara geiyordu. 30
nemli bir sorun da Osmanl topraklarnda yaplacak demiryollar hatlarnn
geecei yerlerin belirlenmesi idi. Emperyalist devletler bu konuda da Osmanl Devleti'ne
bask yaparak isteklerini elde etmeye almlardr. Yaplacak demiryolu ngiliz
karlarna aykr olmamal idi. ngiltere, Hindistan ve Msr ile olan ulamnn
gvenliinden korktuu iin Badat demiryolunun Almanlar tarafndan
gerekletirilmesine kar kyordu. Almanya ile Fransa'nn istekleri de dikkate alnmal,
Rus snrna yakn olmamal idi. rnein Anadolu demiryolu hattn Kayseri'ye kadar
uzatacak olan Ankara-Kayseri demiryolu imtiyaz Almanlara verilmi olmasna ramen
bu hat Rus basks yznden gerekleememitir.31 Demiryolunun merkezden, yani
stanbul'dan balayarak Anadoluyu boydan boya gemesi, devlet ynetimini
glendireceinden bundan kanlmal; Devletin paylalmasn kolaylatracak biimde
Akdeniz kylarndan balanmal idi. Btn bunlarn sonucunda demiryolu a Osmanl
Devletinin karlarna aykr bir ekilde emperyalist devletlerin karlar ve bu karlarn
atmas sonucunda belirlendi.
Osmanl Hkmetinin iine dt bor bata Osmanl demiryolu politikasnn
belirlenmesinde nemli bir dier bir etken olmutu. Osmanl Hkmeti ya bor
karlnda bir imtiyaz veriyor ya da bor istediinde yeni bir imtiyaz isteiyle
karlayordu. Osmanl Devletinin mali ynden skntsn bilen Avrupal devletler bu
durumdan faydalanmaya alyorlard. Badat Demiryolu imtiyazn almak isteyen
Almanya, n szleme imzalanmadan Osmanl Devleti'ne % 7 faizle 200.000 Sterlin bor
vermeyi kabul etmitir.32 Yine Osmanl Devleti 1910'da mali krize girmiti. Acilen para
29
30

.
.
32
.
31

lber Ortayl, Osmanl mparatorlugunda Alman Nfuzu, Ankara, 1982, s. 97; Murat zyksel,
a.g.e., s. 148-152.
Murat zyksel, a.g.e., s. 148-152.
Edward Mead Earle, Badat Demiryolu Sava, stanbul, 1972, s. 161.
M. zyksel, a. g. e., s.141

318

Osmanl Demiryolu Politikas...

gerekiyordu. Bu para Fransa ve ngiltere'den alnmak istendi ise de baarl olunamad.

Almanlar devreye girdiler ve onlarla % 4 faizli 11 milyon altnlk bor anlamas
imzaland. Ama bunun karl olarak Osmanl Devleti 11 Mart 1911'de Badat
Demiryolu iin ek bir szleme imzalamak zorunda kald.33
Tanzimat Dnemi'nde yani demiryollarnn ortaya kndan ksa bir sre sonra
yapmna balanan Osmanl demiryollarnda, 1880lere kadar yava giden almalar,
Dyunu Umumiye daresi'nin kurulmasndan sonra hzlanmaya balamtr. Dyunu
Umumiye daresi teminat gsterilen vergilere el koyarak, onlar irketlere aktarma iini
gnll olarak yerine getirmitir.34 Dyunu Umumiye daresinin devreye girmesinden
sonra garantili byk karlar salamay hedef alan demiryolu irketleri Osmanl'nn
smrlmesi srecinde nemli bir etken olmulardr.
Hicaz demiryolu dnda Osmanl Devletinde ina edilen demiryollar, yabanc
sermaye tarafndan gerekletirilmitir. D borlar hari 1890'da Osmanl Devletindeki
yabanc sermayenin % 41'i demiryolu yapmlarnn gerekletirilmesinde kullanlrken,
bu oran 1914'te % 63'e kmtr. Yine 1890'da toplam demiryolu yatrmlarndaki
sermayenin % 18.8'i Fransz, % 50.6's ngiliz, % 22.4' Alman ve % 8.2'si dier lkelere
aitken 1914'te % 49.6s Fransz, % 9.8'i ngiliz, % 36.8'i Alman ve % 3.8'i dier lkelere
aittir.35 Bu bilgilerden de anlald gibi balangta arlkl olarak ngiliz sermayesi ile
gerekletirilen Osmanl demiryollar daha sonra Fransz ve Alman sermayesi ile
gerekletirilmitir.
Demiryollarnn ina ve iletilmesinin bir imtiyaz olarak verilmesi ise Osmanl
demiryolu politikasnn en nemli zelliidir. Kilometre garantisi denilen sistemle
irketlerin karlar, Osmanl Devletince garanti altna alnyordu. Demiryolu irketlerinin
garanti edilen karn altnda kar etmeleri halinde aradaki fark devlet dyordu. Osmanl,
doacak fark demek iin bir veya birka vilayetin rlerini karlk gsteriyordu.
Sresi 99 yl olan Anadolu demiryolu imtiyaznda Haydarpaa-zmit blm iin
kilometre bana 10300, zmit-Ankara blm iinse 15000 frank garanti karl olarak
Ankara, zmir, Ktahya ve Erturul vilayetlerinin rleri gsterilmiti.36. EskiehirKonya arasndaki 444 kilometrelik demiryolu iin kilometre bana verilen 15000
franklk garanti iin de Trabzon ve Gmhanenin rleri karlk gsterildi.37 14300
frank kilometre garantisi verilen Selanik-Manastr demiryolu iin hattn getii Selanik
33

. M. zyksel, a.g.e., s. 229 - 232.

. Doan Avcolu, Trkiye'nin Dzeni I , stanbul, 1984, s. 142.
35. evket Pamuk, Osmanl mparatorlugu'nda Yabanc Sermaye: Sektrlere ve Sermayeyi hra Eden
lkelere Gre Dalm ( 1854 - 1914 ), ODT Gelime Dergisi, zel say, Ankara, 1978,s. 143-144.
36. Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye II, stanbul, 1975, s. 967.
37. Murat zyksel, a. g. e., s. 82
34

319

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)

ve Manastr sancaklarnn rleri ayrlmtr.38 Selanik-stanbul demiryoluna verilmi

olan 15500 frank garanti iin de yine hattn getii yerlerdeki sancaklarn rleri karlk
gsterilmitir.39 Bu vergiler Duyunu Umumiye idaresinin kontrolnde olmayan
vergilerdi. Fakat yabanc irketler Osmanl Devletine gvenmedikleri iin garanti
kapsamndaki vergiler de Duyunu Umumiye daresi tarafndan toplanp iletilmeye
baland. Her demiryolundan edilen zarar karlandktan sonra kalan miktar hazineye
aktarlyordu.40 Vergiler yetmedii zaman, mali bakmdan ok zor durumda olan Osmanl
bu fark demek iin borlanmak zorunda da kalyordu. Bylece her demiryolu
imtiyaznn verilmesi yeni bir borlanmaya yol ayordu. Bir hesaplamaya gre devlet
kilometre garantisi iin dedii paralarla kendisi demiryolu yapsayd 1400 kilometre daha
fazla demiryolu yapm olacaktr.41 zmir-Aydn demiryolunda ise farkl bir sistem gze
arpmaktadr. Bu demiryolunda kilometre garantisi verilmezken, 50 yl sreyle irket
sermayesinin % 6s kadar bir kar garanti edilmitir ki bu oran daha sonra % 8e
karlmtr.42
Demiryolu imtiyazlar kilometre garantisi ile snrl deildi, Kilometre garantisi
yannda hattn geecei devlet arazisi irkete bedelsiz devrediliyordu. irket hat
boyundaki devlet ormanlarn ve ta ocaklarn hi bir bedel demeden kullanabiliyordu.
Yine demiryolu yapm, bakm ve iletilmesi iin gereken malzeme gmrksz olarak
ithal ediliyordu. Demiryolunun kenarlarnda bazen 40, bazen 45 kilometrelik eritler
iindeki petrol de dahil btn madenleri iletme hakkna sahip oluyordu.43 Grld
gibi Osmanl Devletinden demiryolu imtiyaz almak ok karl ve avantajl bir i olmann
da tesindedir.
Osmanl demiryollar konusunda yaplan almalarda, Osmanl yneticilerini
demiryollar yapmna ynelten nemli bir etken olarak emperyalist lkelerin telkinleri n
plana karlmakta, buna karlk Osmanl yneticilerinin demiryolu yaptrma istekleri
devaml gz ard edilmektedir. Halbuki Abdlmecit gibi, Abdlaziz ve II. Abdlhamitte
bu konuda ok istekli davranmlard. Osmanl yneticileri de en az Avrupal
emperyalistler kadar demiryolu yaptrmak istiyorlard. nk demiryolu lkede
zenginlemeyi salayaca gibi merkezi otoritenin gcnn dier blgelerde de
hissedilmesini salayacakt. Abdlmecit bu konudaki arzularn tren resimlerini odasna

38.
39 .
40
41.
42
43

Paul mbert, a.g.e., s. 378.

A. Du Velay, a.g.e., s. 366-369.
Stanfort J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II, stanbul, 1983, s. 279.
A. D. Noviev, a. g. e., s. 52.
Orhan Kurmu, a.g.e., s. 38 ve 42.
. Ortayl, a.g.e., s. 101 ; E. M. Earle, a. g. e., s. 93-94.

320

Osmanl Demiryolu Politikas...

44

asarak gsteriyordu.
Osmanl Devletindeki demiryollarn konu alan
almalarda, Osmanl
ynetiminin, zellikle de II. Abdlhamit'in demiryolu politikasnn askeri amal olduu
ifade edilegelmitir. Halbuki birbirine gerei gibi balanm bir ulam a, Osmanl
ynetimi iin en bata gelen zorunluluktu.45 nk Osmanllarn, Rusya ve AvusturyaMacaristan gibi, topraklarnda gz olan komular szkonusudur. Ayrca stratejik nemi
ve doal kaynaklar ynnden zengin olan devleti paralamak ve kendi karlarna gre
blmek iin gayret gsteren ngiltere ve Fransa gibi iki byk dman vardr. Dier
taraftan milliyetilik hareketlerinin younlamas ile lkenin eitli yerlerinde
ayaklanmalar kmaktadr. Bu durum karsnda Osmanl ynetiminin demiryolu
yapmnda, arlkl olarak askeri amal dnmeleri doaldr. zellikle Birinci Dnya
Sava bu durumu ak olarak ortaya koymutur.
stanbul-Ankara demiryolunun Ankara'dan teye, Dou Anadolu'ya gemesine
engel olan Rusya, bu engellemesinin byk yararn grd. Zira Birinci Dnya Sava'nda
Ruslarla savalan cephelere yaplan asker, silah ve cephane ulamndaki glk, Rus
cephesindeki zln ve igalin balca sebebiydi.46 Buna ramen Osmanl'nn
demiryolu politikasn belirlerken askeri amalarn dnda iktisadi ve sosyal kalknmay
dnmediini sylemek de mmkn deildir.
Sonu olarak, ifade edilen politikalar dorultusunda Osmanl topraklarnda ina
edilen demiryollarn u ekilde belirtmek mmkndr.
A- Yabanc irketlerin Yapt demiryollar
I- Avrupa yakasnda yaplan demiryollar
Cernovada-Kstence hatt
Varna-Rusuk hatt
ark demiryolu hatt
Selanik-Manastr hatt
Selanik-stanbul hatt
II- Anadolu yakasnda yaplan demiryollar
zmir-Aydn hatt
zmir-Kasaba hatt
Anadolu hatt
Badat hatt
Bursa-Mudanya hatt
44
45

.
46
.

E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VI, Ankara, 1988, s.263.

Paul mbert, a. g. e., s.20.
A. Mderrisolu, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Ankara, 1981s. 92.

321

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)

Adana-Mersin hatt
III- Arap topraklarnda Yaplan demiryollar
Yafa-Kuds hatt
Beyrut-am-Havran hatt
Trablusam-Humus hatt
Riyak-Halep hatt
B- Osmanl Devletinin Yapt demiryollar
Hicaz demiryolu hatt
Yukarda grld gibi, Osmanl topraklarnda igal yllarnda Ruslarn yaptklar
356 kilometrelik Erzurum - Sarkam - Snr hatt hari,47 devletin kendisinin yapt
1564 kilometrelik Hicaz hatt ve yabanc irketlerin yapt 6778 kilometrelik demiryolu
ile toplam 8343 kilometre demiryolu ina edilmitir. 1918'de lkede o gnk snrlar
iinde 3756 kilometresi yabanc irketlerden, 356 kilometresi Ruslardan kalan 4112
kilometre demiryolu mevcuttur. Ancak d basklarla ekillenen ve bir aa grntsnde
limanlardan i blgelere uzanan, bir birinden kopuk bu demiryollar, lke karlarndan
ziyade, daha ok emperyalist devletlere hizmet etmi olup, Osmanl dneminde milli ve
bamsz bir demiryolu politikas izlenememitir.
Yabanclar tarafndan Osmanl Devletinde hem inas hem de iletmesi
gerekletirilen demiryollar, ilk bakta bir uygarlk faaliyeti gibi grnyorsa da,
demiryollarnn inaat ve iletilmesi iin gerekli malzemenin Avrupa'dan hibir gmrk
denmeden ithal edilmesi yannda, kilometre garantisi ile Avrupallar iin ok karl bir
yatrm arac olmu ve lkenin smrlmesine imkan vermitir. yle ki demiryolu
yatrmlarnn bu denli karl ve salam gvencelere bal oluu, yabanc demiryolu
irketlerinin kimi zaman daha fazla kar salamak amac ile hatlar dzlk arazide bile
dolambal bir ekilde demelerine sebep olmutur.48 Dolays ile yabanc demiryolu
irketleri bir yandan kendi lkelerinin karlarna gre hareket ederken dier yandan da
47

48

Dou Anadoluda yer alan bu hattn tamam blgeyi igal eden Ruslar tarafndan ina edilmitir. 18771878 Osmanl-Rus Sava sonunda yaplan Ayestefanos ve Berlin Anlamalar ile Ruslara braklan
Dou Anadoluda Ruslar tarafndan ina edilmi olan 124 kilometre uzunluundaki Sarkam- Snr
hattnn Kars'a kadar olan ksm 1899'da, Kars- Sarkam ksm 1914'te bitirilmitir. Bkz. Mehmet
Ferit," Buhran ve Bizim Demiryollarmz" Demiryol Dergisi, VIII, say, 85, (Mart 1932), s. 27. 174
kilometrelik Sarkam- Erzurum, 18 kilometrelik Erzurum-Karabyk ve 40 kilometrelik KarabykMadenky ube hatlaryla toplam 232 kilometre uzunluundaki demiryolu ise I. Dnya savanda bu
blgeyi igal eden Ruslar tarafndan askeri amalarla 8 ayda yaplmtr. Bkz. Yakup Kalgay," Bir Kar
Fazla Demiryolu Politikamz ve Neticeleri", Demiryol Dergisi, XIX, say, 224-226, (Ekim- Aralk
1943), s. 64. Erzurum- Sarkam- Snr hatt olarak ifade edilen toplam 356 kilometre uzunluundaki bu
demiryolu Brest Litovsk Antlamas ile Osmanl Devletine braklmtr. Bkz. Ahmet Onur, Trkiye
Demiryollar Tarihi (1860- 1953), Ankara, 1953, s. 32.
Sami Gven, Trkiye'de Ulam Sistemi ve Karayolu Ulatrma Kooparatifleri, Ankara, 1982, s. 52.

322

Osmanl Demiryolu Politikas...

kendi karlarn garanti altna almlardr.

Osmanl topraklarnda ina edilen demiryollar Osmanl Devleti zerinde derin
askeri, ekonomik ve toplumsal etkiler yaratmtr. letmeye alan demiryollar askeri
birliklerin tanmasn hzlandrarak, isyanlarda ve savalarda Osmanl ynetimine
kolaylklar salamtr. Demiryollarnn salad ucuz ve kolay ulam imkanlar
Osmanl topraklarnda yeni ve geni alanlarn tarma almasn salamtr. Anadolu
buday stanbula ve Avrupaya tanmaya balanmtr. Bir taraftan demiryolunun
getii blgelerdeki ii says artarken dier taraftan hkmet Balkanlardan gelen
gmenleri demiryolu yaknlarnda alan tarm alanlarnda iskan etme imkanna
kavumutur. Ancak demiryollar tarmn ticarilemesine ve madenlerin belli oranda
iletilmesine katk salarken, Osmanl'nn sanayilemesine pek katkda bulunamamtr.
Osmanl demiryollar ihracatta salad artla, demeler dengesindeki an
bymesini belli oranda engellemitir. Bu demiryollar dnya pazarlaryla btnlemeyi
salarken, d borlanmay ve da bamll artran nemli bir etken olmutur. D
basklarla ekillenmek zorunda kalan ve birbirinden kopuk bir yapda gerekleen
Osmanl demiryollar Osmanl Devletinden ok yabanclara fayda salamtr.
Ekonomik adan demiryollar kapal ve durgun tarm ekonomisini canlandrmak
ve ticari faaliyetleri gelitirmek bakmndan faydaldr. Dier taraftan lkede gvenlii
salamak ve savalarda yararlanmak iin de demiryollarnn nemi ortadadr. Ne var ki;
btn bu avantajlara ramen yar smrge artlarnda, imtiyazl yabanc irketlerin
gerekletirdii Osmanldaki demiryolu inaatlar tehlikeli sonular dourmutur.
Btn bunlarn da tesinde Osmanl Devletinde ina edilen demiryollarnn
uzunluu ok da dikkat ekici deildir. Ancak gerekletirilen bu demiryolu hatlarnn
nemi hakknda yalnz uzunluuna baklarak bir yargda bulunulamaz. Osmanl
demiryollarnn uluslararas sorun haline gelmesi, bunlarn nemini ortaya koymak
bakmndan daha da belirleyicidir.

KAYNAKLAR
A. D. Noviev, Osmanl mparatorluunun Yar Smrgeletirilmesi, Ankara 1979.
A. Du Velay, Trkiye Maliye Tarihi, Ankara, 1978.
A. Mderrisolu, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Ankara, 1981.
Ahmet Onur, Trkiye Demiryollar Tarihi (1860- 1953), Ankara, 1953.
C. Orhan Ttengil, Itimai ve Iktisadi Bakmdan Trkiye'nin Karayollar, stanbul, 1961.
Cihan Duru, Kemal Turan, Abdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas I,
Ankara, 1982.
Doan Avcolu, Trkiye'nin Dzeni, I. Kitap, stanbul, 1984.
Donald Blaistel, Osmanl mparatorluunda Avrupa mali Kontrol Duyun-u Umumiye,
stanbul, 1979.
323

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)

Donalt Quartaert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm Ve Direni (1881- 1908),
Ankara, 1987.
E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VI, Ankara, 1988.
E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VII, Ankara, 1962.
E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VIII, Ankara, 1962.
Edward Mead Earle, Badat Demiryolu Sava, stanbul, 1972.
Esin Kahya, Trkiyede lk Demiryollar, Belleten, LII, Say 202, Nisan 1988, (209-218).
Gndz kn, Osmanl Meclis-i Mebusannda Badat Demiryolu mtiyaz zerine Yaplan
Tartmalar, Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, cilt: XXV,
No: 2, Haziran 1970, Ankara, (s. 15-56).
lber Ortayl, Osmanl mparatorlugunda Alman Nfuzu, Ankara, 1982.
smet Ergn, Trkiyenin Ekonomik Kalknmasnda Ulatrma Sektr, Ankara, 1985.
Lothard Rathman, Alman Emperyalizminin Trkiye'ye Girii, stanbul, 1982.
Mehmet Ferit," Buhran ve Bizim Demiryollarmz" Demiryol Dergisi,cilt. 8, say,85, Mart 1932,
(s. 27-174)
Muhteem Kaynak, "Osmanl Ekonomisinin Dnya Ekonomisine Ekleme Srecinde Osmanl
Demiryollarna Bir bak, Yapt, Say: 5, Haziran-Temmuz, 1984, (s. 66-67).
Murat zyksel, Anadolu ve Badat Demiryollar, stanbul, 1988.
Murat Sarca, Siyasal Tarih, stanbul, 1983.
Nihat Sayar, Trkiye mparatorluk Dnemi Mali Olaylar, stanbul, 1978.
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul, 1978.
Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, Ankara, 1982.
Paul mbert, Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri, stanbul, 1981.
Rifat nsoy,Osmanl Alman Ticari Mnasebetleri, (1871-1914), Yaynlanmam Doentlik tezi,
Ankara, 1979.
Sami Gven,Trkiye'de Ulam Sistemi ve Karayolu Ulatrma Kooparatifleri, Ankara, 1982.
Stanfort J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II, stanbul,
1983.
Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye II, stanbul, 1975.
evket Pamuk, Osmanl mparatorlugu'nda Yabanc Sermaye: Sektrlere ve Sermayeyi hra
Eden lkelere Gre Dalm ( 1854 - 1914 ), ODT Gelime Dergisi, zel say,
Ankara, 1978,(s. 131-162).
Yakup Kalgay," Bir Kar Fazla Demiryolu Politikamz ve Neticeleri", Demiryol Dergisi, XIX,
say, 224-226, (Ekim- Aralk 1943).

324