RAN, HLAL VE ARAP BAHARI

Do. Dr. ATLLA SANDIKLI

EMN SALH

RAPOR NO: 35

Austos 2011

RAN, HLAL VE ARAP BAHARI

Do. Dr. ATLLA SANDIKLI
EMN SALH

BLGESAM YAYINLARI

Bilge Adamlar Stratejik Aratrmalar Merkezi

Wise Men Center For Strategic Studies

Mecidiyeky Yolu Caddesi (Trump Towers Yan)

No:10 Celil Aa Merkezi Kat:9 Daire:36-38
Mecidiyeky / stanbul / Trkiye
Tel: +90 212 217 65 91 Faks: +90 212 217 65 93
Atatrk Bulvar Havuzlu Sok. No:4/6
A.Ayranc / ankaya / Ankara / Trkiye
Tel : +90 312 425 32 90 Faks: +90 312 425 32 90
www.bilgesam.org
bilgesam@bilgesam.org

Copyright AUSTOS 2011

Bu yaynn tm haklar sakldr.
Bilge Adamlar Stratejik Aratrmalar Merkezinin
izni olmadan elektronik veya mekanik yollarla oaltlamaz.

SUNU
Dnyadaki ve yurt iindeki gelimeleri takip ederek gelecee ynelik ngrlerde bulunmak;
Trkiyenin ikili ve ok tarafl uluslararas ilikilerine ve gvenlik stratejilerine, yurt iindeki
siyasi, ekonomik, teknolojik, evresel ve sosyo-kltrel problemlerine ynelik bilimsel
aratrmalar yapmak; karar alclara milli menfaatler dorultusunda gereki, dinamik zm
nerileri, karar seenekleri ve politikalar sunmak Bilge Adamlar Stratejik Aratrmalar
Merkezi (BLGESAM)nin kurulu amalar arasnda yer almaktadr. BLGESAM bu amalar
gerekletirmek zere eitli konularda raporlar hazrlamaktadr.
Arap bahar ile deien iktidar yaplar ve devrilen otoriter ynetimler Ortadounun siyasi
corafyasnda bir dnm sreci balatmtr. Blgede uzun sredir dar bir elit zmre veya
belirli bir mezhebin tekelinde bulunan iktidarlarn halk ayaklanmalar ile el deitirdii veya
demokratikleme istikametinde reform yapmaya zorland grlmektedir. ABD igali sonras
Irakta ii unsurun arlk kazanmas ile glenen ve Arap bahar srecinde belirginleen ii
hilali rann blge genelindeki nfuzu asndan nemli bir dinamik halini almtr.
ran, ii Hilali ve Arap Bahar raporu; ran d politikasnn 1979dan beri izledii izgiyi,
Ortadou lkelerindeki ii unsurlar, rann bu unsurlar zerindeki nfuzunu ve Arap
dnyasndaki isyan hareketleri karsnda Tahrann tutumunu ve hamlelerini incelemektedir.
Rapor, rann Arap lkelerindeki halk ayaklanmalarna ynelik gelitirdii tepkileri ii ekseni
dorultusundaki hedefleri ile birlikte ele almaktadr. Bu kapsamda Suriyedeki Nusayri
iktidarna kar balayan ayaklanma karsnda Tahrann farkl bir tutum sergileyerek
amdaki mevcut rejimi desteklemesi analiz edilmektedir.
Raporu, rann Ortadouda ii jeopolitii ekseninde att admlarn Trk karar mercileri
tarafndan iyi tahlil edilmesine ve Arap bahar ile yeniden biimlenen blge siyasetinde milli
menfaatler dorultusunda isabetli kararlar alnmasna hizmet edecei midiyle dikkatlerinize
sunar, raporun hazrlanmasnda yer alan Emin SALHye ve yayna hazrlk srecinde katk
salayan BLGESAM personeline teekkr ederim

Do. Dr. Atilla SANDIKLI

BLGESAM Bakan

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

RAN, HLAL VE ARAP BAHARI

Arap Bahar Ortadouda byk deiimlere neden olmaktadr. Deiimin etkileri

Ortadoudaki devletler iin farkl frsatlar ve riskler dourmaktadr. Baz lkeler deiim
rzgrlar iinde savrulup dururken, baz lkeler de Ortadouda deien satran tahtasnda
d politika hedefleri dorultusunda nemli hamleler yapmaktadr. Kresel glerin hamleleri
kadar, nemli blgesel glerin hamleleri de blgedeki gelimeleri etkilemektedir. Trkiye,
Arap Bahar rzgrlarnn oluturduu girdaplarn oluturabilecei hasarlar azaltmak,
blgesel bar ve istikrara katk yapmak iin byk gayret sarf etmektedir. Blgede dier
nemli bir g olan ran gelimeleri nasl deerlendirmektedir? Satran tahtasnda hangi
hamleleri yapmaktadr? Bu hamleler blgedeki gelimeleri nasl etkileyebilir? Bu sorular
blgeyle ilgilenen herkesin merak ettii hususlar iermektedir. Sralanan sorulara
anlalabilir cevaplar verebilmek iin bu raporda sorunsallar rann D Politikas, ii Hilali,
Arap Bahar ve rann Hamleleri balklar altnda incelenecek ve bir sonuca ulalmaya
allacaktr.

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

RAN DI POLTKASI
ran Devriminin gerekletii 1979 ylndan gnmze kadar ran d politikasnn bir aray
iinde olduu sylenebilir. Nitekim Humeyni dneminde ABDden uzaklaarak Batdan
kopan ran, devrim ihrac stratejisiyle blgesel lider olma hedefi erevesinde Basra Krfezi
ve Orta Douya ynelmitir. ran, Rafsancani ve Hatemi ile birlikte uluslararas sisteme
entegre olmak amacyla ABD ve Bat dnyasyla ilikilerini revize etmeye almtr. Ancak
Ahmedinejad dneminde ABD ve AB ile ilikiler tekrar kriz srecine girmi ve Bat eksenine
alternatif olarak Dou eksenini d politikasnn birincil hedefi konumuna getirmitir.
ran d politika vizyonunda, Dou ve Bat eksenleri arasnda yaanan bu gelgitlerin ve
stratejik yn araylarnn 1990 sonras deiipdnen dnya ile ilintili olduu belirtilebilir. Zira
Souk Savan sona ermesi ve iki kutuplu sistemin
statik yapsnn ortadan kalkmasyla olumaya
balayan yeni uluslararas sistem dinamik bir nitelik
kazanm; ok ynl ve ok boyutlu bu dinamizm dier
devletleri olduu gibi ran da d politikada strateji ve
taktik araylarna sevk etmitir. Dolaysyla Humeyni,
Rafsancani, Hatemi ve Ahmedinejad dnemlerinde
oluturulmaya allan farkl d politika konseptleri bu
ynyle, sistem deiimine bal dsal etkenlerden
kaynaklanmaktadr.
te yandan ran gibi otoriter-totaliter rejimlerde d politika yaklamlar birey faktrne
(devlet bakan, cumhurbakan, dini lider gibi) bal olarak, demokratik ynetimlere nazaran
ok daha kolay deiebildiinden, bu araylar randa greve gelen cumhurbakanlarnn
siyasete bak alarna gre yeniden ekillenebilmektedir. Yapsal-sistemsel deikenler gz
ard edildiinde, bu durumu Humeyni, Rafsancani, Hatemi ve Ahmedinejad rneklerinde
gzlemlemek mmkndr. Bu balamda rann d politika zihniyetindeki sreklilik,
krlma ve kopu unsurlar gz nnde bulundurulduunda, ah dnemindeki
yaklamdan kopu bir kenara braklacak olursa, 1979dan gnmze ran slam
Cumhuriyetinin d politikasnda kopu olarak saylabilecek deiimler yaanmamasna
ramen krlmalarn fazlaca olduu belirtilebilir. Ilml-liberal muhafazakrlar Rafsancani ve
Hatemi dnemlerindeki d politikann geleneksel muhafazakr Humeyni dnemine gre
krlmaya uramas; radikal-devrimci muhafazakr Ahmedinejad dnemindeki d politika
yaklamnn Rafsancani ve Hatemi dnemlerine gre bir krlma arz ederek Humeyni
izgisine -farkllklar olmakla beraber- yaknlamas gibi. Dolaysyla, 1979-2010 yllar
arasnda ran d politikasnda meydana gelen deiim-dnmler ve araylar bu ynyle
de, birey aktrlerden kaynaklanan isel deikenlere bal olarak gelimitir.
2

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

ran d politikasndaki bu deiim ve krlmalarn

GNMZDE
yannda, birey faktrnden bamsz sreklilik
unsurlarnn olduu ifade edilmelidir. Zira krlma ve
ORTADOUDA YAANAN VE
kopular daha ziyade d politika stratejilerine ve
ARAP BAHARI OLARAK
taktiksel hamlelere; sreklilikler ise d politika
ADLANDIRILAN
hedefleri ekseninde oluturulan, orta ve uzun vadeli
GELMELER, TAHRANIN
devlet politikalarna ynelik ortaya kmaktadr.
DI POLTKADA N PLANA
Nitekim
Medeniyetler
Aras
Diyalog
tezi
IKARDII ETNO-DNSEL
erevesinde Bat ile uzlama ve diyalog srecini
() KMLN
savunan, hem i hem de d politikadaki lml tavr ve
KULLANMASI N RANA
sylemleriyle rann en liberal cumhurbakan olarak
JEOPOLTK AIDAN BYK
tanmlanabilecek Hateminin ayn zamanda, nceki
BR MANEVRA ALANI
dnemlere gre askeri harcamalara daha fazla para
SALAMAKTADIR.
harcayan cumhurbakan olmasnn1 ortaya kard
bu paradoksal durum ancak ran d politikasndaki sreklilik unsurlaryla aklanabilir. Ayn
ekilde, cumhurbakanlar ve dini liderlere bal kalmakszn ah dneminden beri srdrlen
nkleer enerji program ve Humeyni dneminden bu yana devam ettirilen srail kart siyaset
de ran d politika zihniyetinin sreklilik elerinden ne kan belli bal rneklerdir.
rann devlet politikalarn meydana getiren bu sreklilik unsurlarndan bir dieri, belki de en
nemlisi, blgesel bir aktr ve lider olma hedefidir. Humeyniden Rafsancaniye,
Hatemiden Ahmedinejada uzanan izgide dini
liderler ve cumhurbakanlarnn ncelikli hedefi
ran Orta Dou corafyasnn lider devleti
konumuna tamak olmutur. Gnmzde
Ortadouda yaanan ve Arap Bahar olarak
adlandrlan gelimeler, Tahrann d politikada
n plana kard etno-dinsel (ii) kimliini
kullanmas iin rana jeopolitik adan byk bir
manevra alan salamaktadr.
rann, ii jeopolitiini kendi lehine kullanmasn salayacak kurumlar bulunmaktadr.
Bunlardan biri manevi ve fikri birlii salayacak olan Kum kentidir. ii din adamlarnn eitim
aldklar yerlerden biri olan Kum kenti son dnemde Iraktaki Necef kenti karsnda eitim
merkezi olarak daha ok n plana kmaktadr. rann bir dier arac ise bu lkenin blgede
baz gruplara hamilik yapmasn salayan ran Devrim Muhafzlardr. atmalarn ska
yaand Ortadouda Devrim Muhafzlar, ran ile kar birlii olan dier ii ve slami
gruplara silah yardm ve silahl eitim olanaklar salamaktadr.
1

Bilgehan Alagz, Deien Orta Dou Kavram ve ran, iinde: Byk Orta Dou Projesi: Yeni Oluumlar ve
Deien Dengeler, editrler: Atilla Sandkl, Kenan Dac, Tasam Yaynlar, stanbul, 2006, s. 270.

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

Irak, tarih boyunca iilerin dini merkeziyken Necef de ii din adamlarnn yetitii ve yaad
bir kent olmutur.2 randaki Kum kenti ise Necefte eitim alm ranl din adamlar
tarafndan kurulmu ve ran slam Devrimine kadar Necefin etkisi altnda kalmtr. slami
Devrim ile birlikte randa Kum kentine verilen nemin artmas, buna karn Irak-ran Sava
nedeniyle Baas ynetimi tarafndan Irakl iilere kar oluan ekinceler sonucu Necefin
olanaklar azalm, bir medrese ehri olarak Kum kentinin nemi gittike artmtr.
ii din adamlarnn eitim ald bu iki merkez arasndaki en temel ayrm mamn siyasi rol
zerinedir. Necef kenti geleneksel fikre sadk kalm ve din adamlarnn siyasi rolnn
olmadn savunmutur. Necefe gre din adamlar sadece ruhani konularla ilgilenir ve
toplumu ahlaki deerler bakmndan denetler. Kum kenti ise Ayetullah Humeyninin retisi
olan Velayeti Fakihi takip etmektedir. Dier bir ifade ile Kum kenti, din adamlarnn
toplumda siyasi bir rolnn olduu iddiasndadr.3
Humeyniden sonra Kum kenti iiliin eitim merkezi olarak gelitirilmi, kentte yeni
ktphaneler ve eitim merkezleri oluturulmu, elektronik kaynaklardan yararlanlmtr. Bu
gelimelere paralel olarak Kum kentine gelen renci says Necef kentine oranla giderek
artm, baz dnemlerde eitim iin Kumda bulunan renci says 70 bini bulmutur.4 Dnya
genelinde ii toplumunun gelecek nesil din adamlar ve siyasetilerinin Kum kentinde eitim
almas, rana ii jeopolitiini etkin bir ekilde kullanmas noktasnda byk bir avantaj
salamaktadr.
ran, blgedeki nfuz alann glendirmek iin etno-dinsel (ii) kimliinin yannda Devrim
Muhafzlarn da kullanmaktadr. Lbnan, Irak ve Pakistanda ii gruplara bal milis gler
ran tarafndan organize edilmekte, eitilmekte ve bu lkeden silah yardm almaktadr.5
Dolaysyla, rann blgede dier gruplar ile patronaj ilikisi kurma aamasnda Devrim
Muhafzlarnn ilevi nemlidir.

Arif Keskin, rann Irak Politikas: Tarihi Bir Rvann Anatomisi, Global Strateji, lkbahar 2008, s. 66.
Sayyid Muhammad Rizvi, Shiism Imamate and Wilayat, Ansarian Publication, 2000, s. 110-111.
4
Vali Nasr, The Shia Revival, w.w. Norton & Company, 2006, s. 214-217.
5
Nasr, a.g.e, s. 222-223.
3

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

HLAL
ii hilali kavram ilk olarak rdn Kral Abdullah
tarafndan dile getirilmitir. Kral Abdullah 2004
ylnn Aralk aynda verdii bir demete Snni Arap
lkelerinin ii hilali tarafndan kuatldn
belirtmitir. Krala gre hilal randan balamakta,
son dnemde ii hkimiyetinin olutuu Irak
kapsayarak, Alevi elitlerin ynettii Suriyeden ve ii
nfusunun giderek artt Lbnana kadar devam
etmektedir.6 ABD mdahalesi sonras Irakta
iilerin en gl siyasi oluum olarak ortaya
kmas, Lbnanda ise 2006 ylnda Hizbullah-srail
atmasndan sonra ii Hizbullahn saygnlk
kazanmas ve lkede nemli bir grup haline
gelmesiyle birlikte ii-Snni ayrmn ve bu durumun
tehlikesini vurgulayan pek ok akademik alma hazrlanmtr. Jamai Haquaninin Shia
Crescent: Emergence of World War 3 (ii Hilali: 3. Dnya Savann k) balkl kitab bu
almalara rnek verilebilir.7 Ana temas ran nderliinde bir ii-Snni atmas olan pek
ok makale de bu dnemde yaynlanmtr. Kral Abdullahtan sonra Msr Cumhurbakan da
ayn ynde bir aklamada bulunmutur. Hsn Mbarek, 2006 ylnda bir televizyon kanalna
verdii demete Ortadouda yaayan ii nfusun bulunduu lkelerden ok rana kar bir
ballk hissettiini belirtmi ve bu siyasi tavr eletirmitir.8 Bu iki lider dnda Suudi
Arabistan Dileri Bakan Suud el-Faysal da ayn dorultuda aklamalarda bulunmutur.

HLAL RANDAN BALAMAKTA, SON

DNEMDE HKMYETNN OLUTUU
IRAKI KAPSAYARAK, ALEV ELTLERN
YNETT SURYEDEN VE NFUSUNUN
GDEREK ARTTII LBNANA KADAR DEVAM
ETMEKTEDR.

Devletlerde d politika
ulusal karlara gre
yrtlr. Bu nedenle
rann d politikasnda
ii
faktrn
instrumentalism yani
arasalclk yntemi ile
aklamak
gerekir.
Arasalclara gre, etnik
ve dini gruplarda olan

Robin Wright and Peter Baker, Iraq, Jordan See Threat from Iran, Washington Post, 8.12.2004.
Helle Malmvig, The US and the Middle East from the War in Iraq to the War in Gaza, Royal Danish Defence
College, Mart 2009, s. 20.
8
Dore Gold, Iran, Hizbullah, Hamas and the Global Jihad, Jerusalem Center for Public Affairs, 2007, s. 8.
7

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

aidiyet duygular ve grup ii ilikiler beklenen faydayla doru orantl bir ekilde geliir.9 Dier
bir ifade ile ran, kendisine faydas olmas iin ii faktrn d politikasnda bir ara olarak
kullanrken, Ortadounun dier lkelerindeki ii gruplar da kendilerine olan fayda
dorultusunda ii kimliklerini n plana kararak ran ile ilikilerini gelitirmek iin kullanabilir.
Ortadouda ii Gruplar
Yaplan aratrmalara gre dnyadaki ii nfus Mslman nfusun %10-13n
oluturmaktadr. Bu oran 154 ile 200 milyon arasnda bir nfusa tekabl etmektedir. iilerin
nfus olarak en youn olduklar yerler ran, Hindistan, Pakistan ve Iraktr. randa yaklak 70
milyon ii yaarken saylan dier lkelerin her birinde en az 16 milyon ii yaamaktadr.10
Ancak rann etki alanna girebilecek ii nfus bata Irak olmak zere Ortadou
lkelerindedir.
randan sonra blgede en byk ii nfus Irakta bulunmaktadr. Iraktaki ii nfus, toplam
nfusun %60-65idir. Bahreynde ii nfus oran %70, Yemende %35 (Zeydi), Lbnanda %35,
Kuveytte %30, Katarda %20, Birleik Arap Emirliklerinde %16, Suriyede %10-12 (Nusayri)
ve Suudi Arabistanda %5dir.11 Bu gruplardan Suriye, Irak, Lbnan ve Krfez lkelerindeki ii
nfus rann etki alan iindedir.
Irak iileri
Irakl iiler lke nfusu iindeki % 60-65 oran ile Irakn en kalabalk grubudur. Irakta iiler
sadece Araplardan olumamaktadr. Araplar kadar olmasa da Irakta ii Trk (Trkmen) ve
Krt de bulunmaktadr. Irak tarihine bakldnda iilerin, Irakta nfus asndan ounluk
olmalarna ramen siyasi adan hep aznlkta kaldklar
grlmektedir. Bu yapy krmak iin 1920 ve 1991
yllarnda iki byk ii isyan yaanm ancak sonu elde
Iraktaki ii
edilememitir. 2003 ylndan itibaren ise iiler nfus
gruplar
gcn kullanarak seimler ile iktidar olabilmektedir. ii
konjonktre gre
gruplar ABDnin 2003 mdahalesinden sonra nfus
avantajlarn iyi bir ekilde kullanmtr. zellikle ii
deiiklik gsterse
temelli partiler seimlerden zaferle kmtr.
Iraktaki ii gruplar konjonktre gre deiiklik gsterse
bile hepsinin ran ile olumlu ilikileri bulunmaktadr.
zellikle Hekim grubu Saddam Hseyin basks
nedeniyle 1980lerden itibaren rana snmtr. Bu

bile hepsinin ran

ile olumlu ilikileri
bulunmaktadr.

Itamar Rabinovich, Orta Douda Etnisite oulculuk ve Devlet, Avesta Yaynlar, 2004, s. 30-31.
Luis Lugo, Mapping the Global Muslim Population, Pew Research Center, Ekim 2009, s. 8-9.
11
Mehmet ahin, ii Jeopolitii: ran in Frsatlar ve Engeller, Akademik Ortadou, Cilt 1, Say 1, 2006, s. 40.
10

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

gruba bal olan Bedir Tugaylar adl milis

gleri
ran
tarafndan
desteklenmektedir. Bedir Tugaylar ran
Devrim
Muhafzlar
tarafndan
eitilmekte ve silah yardm almaktadr.12
Hekim grubu gibi ran ile iyi ilikiler iinde
bulunan dier bir grup Dava Partisi
geleneinden gelen Nuri el-Malikinin
grubudur. Maliki, zellikle ABDnin
Iraktaki askerlerini ekmesi ynndeki
talebiyle ve ran ile kar birlii salamak
konusundaki istekli tutumuyla Tahranla
olan iyi ilikilerini gelitirmektedir. Ayrca
Maliki dneminde Irakta bulunan ran
ynetimine muhalif gruplar lkeden
karlmtr. Mukteda el-Sadr nderliindeki Sadr grubu yine ABD kartl zemininde ran ile
baz ortak noktalarda buluabilmektedir. zellikle Sadrn gnmzde dini eitime Kum
ehrinde devam etmesi yakn ilikilerin bir gstergesidir.
Suriye iileri (Nusayriler)
iilik mezhebinin kendi iinde baz alt kollar bulunmaktadr. Bunlardan mamiye, smailliye,
Zeydiyye ve Nusayrilik en nemlileridir. Suriyedeki iiler ise Nusayri olarak
adlandrlmaktadr. Suriyede Snnilerden sonra en kalabalk grubu yaklak %12lik oranlar
ile Nusayriler oluturmaktadr. Nusayriler youn olarak Suriyenin Lazkiye blgesinde
yaarlar. Nusayrilerin Suriyede ynetime hkim olmalar Hafz Esad ile gereklemitir. Esad
1970te Nusayri kkenli ilk devlet bakan olmutur. ktidarn glendirmek ve srdrmek
iin Esad, devletin nemli noktalarna Nusayri kimlikli kiileri grevlendirmitir. Nusayriler
Esad dneminde zel gvenlik, istihbarat ve zel kuvvetlerde yer edinmi ve ordunun
komuta kademesini kontrol etmitir. Ancak Suriyenin i ve d siyasetinde Nusayri kimliini
dile getirmek bir tabu halini almtr.13
Arap milliyetilii sylemlerini sk kullansa da aslnda Hafz Esad, pragmatizme dayal bir d
siyaset izlemitir. Bu gelenek olu Bear Esad tarafndan da devam ettirilmektedir. Bu
balamda Irak ve srail meselelerinde ortak karlar bulunmas nedeniyle Suriye, rana 30 yl
boyunca yakn bir d siyaset izlemitir. rann sekiz yl sren Irak Sava boyunca Suriye,
Irakn Baas ynetimine kar olan husumeti sebebiyle rana destek vermitir. Batnn ve
12

Kenneth Katzman, Irans Influence in Iraq, CRS Report for Congress, Kasm 2005, s. 2-3.
Ayegl Sever, Bamszlktan Bugne Suriye, Deien Toplumlar Deimeyen Siyaset: Ortadou, (Ed.) Fulya
Atacan, Balam Yaynclk, stanbul, 2004, s. 194-208.
13

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

Arap dnyasnn rana kar olduu bu

savata Suriyenin rana destek vermesi
her iki lkeyi stratejik ortak olarak
gstermitir.
Suriye, Irak-ran Savandan sonra da
ran ile iyi ilikilerini srdrmtr.
Bunun balca nedeni daha nce de
belirttiimiz gibi rann ABDyi ve sraili
dman olarak grmesi ve iki lkenin
ortak karlardr.14 ran ile bu konularda kar birlii bulunan Suriye zellikle srail konusunda
ran ile paralel bir siyaset izlemektedir. Bu iki lkeye daha sonra srail kartl konusunda
Lbnanda bulunan iiler de eklenmitir.
Lbnan iileri
Lbnanda gnmzde devlet tarafndan tannan 18 dini grup bulunmaktadr. Lbnann
genel nfusu iinde bu gruplarn nfus oran tam olarak bilinmemektedir. Devlet tarafndan
resmi olarak en son 1932 ylnda bir nfus saym yaplmtr. O dnemde yaplan saymn
ayrntl sonucu bilinmemektedir. Ancak Hristiyan nfusun Mslmanlardan daha yksek
olduu kabul edilmitir. Gnmzde Lbnanda nfus yapsnn deitiini syleyebiliriz.
lkede yaanan i sava, sava sonucu oluan d gler ve hem ekonomik hem de kltrel
nedenlerden dolay gruplarda gelien farkl doum oranlar nfus yapsnn deiiminde etkili
olmutur. Deien nfus oranlar sonucunda gruplarn gnmzdeki gerek nfus oranlar
resmi olarak bilinmemektedir. Ancak bata Hizbullah lideri Nasrallah olmak zere iiler
Lbnandaki en kalabalk grup olduklarn iddia etmektedir.15
Lbnanda iiler youn olarak Lbnann kuzeydousunda Bekaa Vadisi blgesinde, Bakent
Beyrutun gneyinde ve Gney Lbnanda yaamaktadr. Daha nce de belirttiimiz gibi
resmi bir sonu olmasa da yaplan aratrmalarda Lbnandaki ii nfusun %25-35 arasnda
olduu tahmin edilmektedir.16 Lbnann gnmzdeki nfusunun drt milyonun zerinde
olduu tahmin edilmekte ve gelir dzeyi asndan bu gruplar arasnda iiler Lbnann en
yoksul kesimini oluturmaktadr.
Lbnann bamszln elde ettii dnemde, iiler kendilerini temsil edecek ve iileri bir
arada tutabilecek siyasi oluumu gerekletirememitir. iileri siyasi alanda ilk kez rgtleyen
kii 1960larn sonunda Musa el-Sadr olmutur. Sadr, iileri devlet katnda temsil edecek
14

William L. Cleveland, A History of the Modern Middle East, Westview Press, 2009, s. 405-406.
Dror Zeevi, The Present Shia-Sunna Divide: Remaking Historical Memory, Crown Center For Middle East
Studies, Nisan 2007, s. 3.
16
http://arabic.cnn.com/2007/middle_east/4/9/shiite.lebanon/index.html, 17.05.2007.
15

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

rgt, Yksek ii Konseyini 1969da kurmutur.17 Ardndan 1975 ylnda, Lbnan Sava
dneminde, Emel Hareketi kurulmutur. Hizbullah ise Emel Hareketinden ayrlarak 1985te
ayr bir oluum olarak ortaya kmtr. Hizbullah, kurulu aamasnda kendine ran devrimini
rnek aldn belirtmitir. Hizbullah n plana karan asl olay 1989 ylnda yaplan Taif
Antlamas olmutur. Bu anlamaya gre Hizbullah lke iinde yasal olarak silahl g
bulunduran tek hareket olma zelliini kazanmtr. Bu imtiyaz sraile kar mcadele etmesi
beklentisiyle Hizbullaha verilmitir.18 Hizbullah bu srete Suriye ve randan zellikle srail
kartl noktasnda byk destek grecektir.

Son dnemde srailin

saldrlar nedeniyle iki lke
arasnda ve zellikle Gney
Lbnan ile ran arasnda kar
birliinin oluturduu
patronaj yap dnda ciddi bir
duygusal ban da
olutuunu syleyebiliriz.

Kuzeyden srailin komusu olan Lbnan, ran

tarafndan nemsenmektedir. Bu nedenle ran
uzun yllar boyunca Hizbullaha hem maddi hem
de askeri destekte bulunmaktadr. Son dnemde
srailin saldrlar nedeniyle iki lke arasnda ve
zellikle Gney Lbnan ile ran arasnda kar
birliinin oluturduu patronaj yap dnda ciddi
bir duygusal ban da olutuunu syleyebiliriz.

ran Cumhurbakan Ahmedinejad, Ekim 2010da

gerekletirdii Lbnan ziyaretinde Hizbullah
yanls kitleler tarafndan ran bayraklar ile
19
karlanmtr. Ahmedinejadn Gney Lbnanda konuma yapt alann (Bint Cbeyl) srail
snrna sadece 5 km uzaklkta olmas olduka anlamldr. ran bayraklar ile yaplan bu gsteri
rann etki alannn srail kartl erevesinde gelitiini de gstermektedir.
Krfez lkelerindeki iiler
Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Kuveyt, Umman ve Yemenden
oluan Krfez lkeleri Snni iktidarlarn bulunduu otokratik rejimlerden olumaktadr. Bu
lkelerdeki iiler uzun yllar boyunca grmezden gelinmitir.20 Younluk asndan en nemli
ii nfus %70lik oran ile Bahreynde bulunmaktadr. iiliin bir kolu olan Zeydiler Yemende
%35e yakn bir nfus oranna sahiptir. ii nfus oran Kuveytte %30, Katarda %20, Birleik
Arap Emirliklerinde %16 ve Suudi Arabistanda %5dir. Suudi Arabistanda %5 gibi dk bir
oran olmasna ramen iiler nemli petrol kaynaklarnn bulunduu blgelerde
yaamaktadr.

17

Fulya Atacan, Kk lke Byk Sorunlar: Lbnan, Deien Toplumlar Deimeyen Siyaset: Ortadou, (Ed.)
Fulya Atacan, Balam Yaynclk, stanbul, 2004, s. 297.
18
http://arabic.cnn.com/2007/middle_east/4/9/shiite.lebanon/index.html, 17.05.2007.
19
http://www.aljazeera.net/NR/exeres/92C989F5-4683-440B-916D-1C317B03D360.htm, 14.10.2010.
20
Zeevi, a.g.e, s. 3.

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

Son dnemde Krfez lkelerindeki iiler Ortadouda demokratikletirme sylemi ve Arap

Bahar kapsamnda gelien olaylar nedeniyle gndeme gelmektedir. rann blgede artan
etki alanyla birlikte Krfezdeki iilerle rann ilikilerinin nem derecesi ykselmitir.

10

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

ARAP BAHARI VE RANIN HAMLELER

Arap Dnyasnda bata gelen isizlik gda enflasyonu, siyasi yozlama, ifade zgrl,
usulsuzlkler ve kt yaam koullar gibi pek ok sorun sonucunda nce Tunus'ta
Muhammed Buaziz'in kendini yakmasyla balayan Arap Bahar, domino etkisi gstererek
benzer sorunlar yaayan dier Arap lkelerine yaylmtr. Mitingler, protestolar ve halk
ayaklanmalar Tunus, Cezayir, Msr, Libya, Bahreyn, rdn, Yemen ve Suriye'de byk apta;
Moritanya, Suudi Arabistan, Umman, Irak, Lbnan ve Fasta kk apta olmak zere tm
Arap Dnyasn sarsmtr. Bu ayaklanmalar Tunus, Msr ve Yemende baar ile
sonulanmtr. Ayaklanmalar, Tunusta 23 yldr ynetimde olan Zeynel Abidin Bin Ali,
Msrda 30 yldr lkeyi yneten Hsn Mbarek ve Yemende 33 yldr iktidarda olan Ali
Abdullah Salihin devrilmesine neden olmutur. syanlar hala Libya ve Suriyede devam
etmektedir. Libyadaki gelimelere BM kararlar dorultusunda NATO mdahale etmitir.
NATO kuvvetleri hlihazrda Kaddafi ynetimine bakaldran muhalefet hareketine destek
amal operasyonlara devam etmektedir. Suriyedeki gelimeler de uluslararas gvenlii
tehdit etmeye balamtr. nmzdeki dnemde Suriyede Esad ynetimine kar
uluslararas yaptrmlarn etkinlii artrlabilir.
ran,
Arap
Bahar
PHESZ HLAL DE DKKATE ALINDIINDA
kapsamnda
blgede
BLGEDEK GELMELERN RANIN BLGESEL
meydana gelen gelimeleri
ETKNLN ARTIRACAINI VE ETK ALANINI
yakndan izlemekte ve
gerekli
grdnde
GENLETECEN SYLEMEK MMKNDR.
mdahalede
bulunmaktadr. phesiz ii
hilali de dikkate alndnda blgedeki gelimelerin rann blgesel etkinliini artracan ve
etki alann genileteceini sylemek mmkndr. ran; ABDnin Iraktan ekilmeyi
hedefledii byle bir ortamda, blgedeki ABD yanls ynetimlerin de halk tarafndan
devrilmesinden ok byk bir mutluluk duymaktadr. Blgenin en gl lkelerinden birisi
olan Msrda ABD gdmnde hareket eden, srail yanls Mbarek ynetiminin devrilmesi
Tahran asndan son derece nemlidir. Ayrca nemli ii nfus oranlarna sahip Krfez
lkelerindeki halk hareketlerinin baarya ulamas iin destek salamaktadr. nk Krfez
blgesindeki ynetimlerin ou ran tehdit olarak grmekte ve ABD ile yakn ilikide
bulunmaktadr. Bahreynde ABDnin 5. Filosu slenmekte ve dier krfez lkelerinde de ciddi
bir ABD askeri varl bulunmaktadr. Ayrca son yllarda blgede artan ran nfuzunu
dengelemek iin faaliyet gsteren Krfez birlii Konseyinin blgesel ve blge d aktrlerle
stratejik ilikilerini gelitirmesi ran rahatsz etmektedir. Bu nedenle Tahran, Suudi Arabistan
ve Birleik Arap Emirliklerinin Bahreyndeki ii halk ayaklanmasn bastrmak iin asker
gndermesini iddetle eletirmitir. ran, Suudi Arabistan ynetiminin kendi ii kkenli

11

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

halknn eylemlerine kar tutumuna da tepki

gstermi ve tehdit ieren aklamalarda
bulunmutur.
Suriyedeki gelimelerle ilgili ise ran ok farkl bir
yaklam sergilemektedir. Esad ynetiminin kendi
ehirlerini kuatmas, tanklarla ehirdeki halka kar
operasyonlar icra etmesi, ate amas ve binlerce
insan ldrmesi karsnda herhangi bir tepki
vermemektedir. Tam tersine bu insanlk d
operasyonlara kar tepki gsteren Trkiye gibi
lkelere kar tepki gstermekte, Suriyenin
iilerine mdahale edilmemesini istemektedir.
Bylesine farkl bir tutumun nedeni Suriyedeki
%12lik Nusayrilerin (ii mezhebinin bir kolu)
iktidarda olmas ve ranla yakn iliki iinde
bulunmasdr. rann, yaanan insanlk vahetine
ramen Suriyeye destek vermesi blgede ii-Snni
gerginliini de artrmaktadr.

SURYEDEK
GELMELERLE LGL SE
RAN OK FARKLI BR
YAKLAIM
SERGLEMEKTEDR.
BYLESNE FARKLI BR
TUTUMUN NEDEN
SURYEDEK %12LK
NUSAYRLERN (
MEZHEBNN BR KOLU)
KTDARDA OLMASI VE
RANLA YAKIN LK
NDE BULUNMASIDIR.

ran'n Siyasal Hedefi

ran, kendine zg siyaseti ile blgedeki g ve nfuzunu artrmay hedeflemektedir. ran
devleti d politikasn geleneksel olarak ideoloji ve mezhep esasl kurgulamaktadr.
Dolaysyla Tahrann d politika izgisinin iilik ekseninde tasarland ifade edilebilir. rann
blgedeki temel amac, Lbnan ve Suriyenin ardndan ABD igali sonrasnda ii grup ve
partilerin g kazand Irakn da dhil olmasyla genileyen ii eksenini muhafaza etmektir.
Tahran ayn zamanda Pakistan ve Afganistan ile Krfez lkelerindeki ii nfus zerinde
etkinlik kurmaya almaktadr. ran, bylece
daha geni bir corafyada mezhep ba ile
siyasi arlk tesis edebilecek, evresindeki pek
RANIN
ok lkenin iilerinde sz sahibi olabilecektir.
BLGEDEK
Iraktaki ii unsurlar zerindeki ran nfuzu bu
adan kayda deer bir rnek sunmaktadr.
TEMEL AMACI

EKSENN
MUHAFAZA
ETMEKTR.

ranl liderlerin srail ve ABD aleyhtar

sylemleri
ve
politikalar
Mslman
corafyalarda beeni toplamaktadr. Ancak ii
ekseninin korunmas ve glendirilmesi
hedefiyle Tahrann blgede att admlar

12

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

srailin Ortadoudaki uzun dnemli ii-Snni atmas stratejisine hizmet etmektedir.

Suriyedeki Nusayri elitlerin hkimiyetine kar gelien halk ayaklanmasna rann yaklam
tarz ii ekseninin korunmas hedefi ile aklanabilir. Suriyedeki mevcut iktidar ranla ittifak
dzeyinde ilikiler gelitirmitir. Bu iktidarn devrilmesiyle iilerin ok daha az etkili olduu bir
Suriye ynetiminin kurulmas beklenmektedir. Bylece rann Arap dnyasnda en iyi ilikiler
iinde olduu Suriye zerindeki nfuzu zarar grecek ve Lbnan iileri ile salanan temas
byk lde zayflayacaktr. rann ii ekseninin muhafaza edilmesi amacyla Esad iktidarna
salad destek Suriye halknn demokratik temsilinin gerekleebilecei bir sreci zora
soktuu gibi blge genelinde ii-Snni gerilimini trmandrabilecek sonular da verebilir.
ran'n Suriye'ye Salad Destek
Suriyede 2011 ylnn Mart aynda lkenin gneyindeki Dera vilayetinde 50 yldr lkeyi
yneten Baas rejimine kar balayan gsteriler ksa srede tm lkeye yaylm, halk
ynetimin deimesi ynnde
belirgin bir irade sergilemitir.
Suriye
halknn
reform
beklentileri
karsnda
Esad
ynetiminin att admlar yeni
hkmet atanmas ve olaanst
halin kaldrlmas gibi kararlarla
snrl kalm, iktidar muhalifleri
g kullanarak bastrma yolunu
tercih etmitir. Suriye ordusunun
tank ve zrhl aralarla gsterilerin
yapld kasabalara ve ehirlere
girerek protesto gsterilerine ar
silahlarla mdahale etmesi sonucu yaklak 2,000 sivilin ld, binlerce sivilin de yaraland
bilinmektedir. Suriye ordusu ve polis kuvvetlerinin muhalif gstericilere kar Dera, Hama,
Humus, Deyrizor ve dlib vilayetlerinde geni apl harektlar icra ettii ve gsterilerin
yapld yerleim birimlerini bombalad kaydedilmitir. Suriye devleti bu srete muhalefet
hareketini bertaraf etmek hedefiyle toplu tutuklamalar gerekletirmi bugne kadar
yaklak 15,000 kiiyi rejim aleyhinde gsteri yapmak, yaral gstericilere yardm etmek ve d
basna bilgi vermek gerekesiyle tutuklamtr.
ran Arap lkelerindeki otoriter rejimlere kar yaylan halk ayaklanmalarn desteklerken
Suriyedeki ayaklanmaya farkl bir tepki vermitir. rann dini lideri Ali Hamaney, Suriyedeki
ayaklanmalarn dier Arap devletlerindeki ayaklanmalardan farkl olduunu ve ABD-srail
destekli gelitiini ileri srmtr.21 ran Dileri Bakanl ise Suriyede Esad iktidarna
21

http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=12833, 07.09.2011.

13

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

bakaldran gruplarn ABD ve srail tarafndan tahrik edilen terrist gruplar olduunu iddia
etmitir.22 Suriyedeki ayaklanmay Arap baharndan ayr tutan ran devleti Esad iktidarnn
devrilmesini ve Nusayri ynetici kadronun tasfiyesini engellemeye almaktadr. Son
haftalarda ise ran, Suriye ynetimine szl destein tesinde silah, tehizat ve uzman
personel destei salamaya balamtr. Tahrann Nusayri ailelere silah datt ve
muhaliflerin takip ve tespit edilebilmesi iin Esad iktidarna izleme cihazlar tedarik ettii
basnda yer almtr. Suriyenin ise ran tarafndan gnderilen bu izleme sistemleri ile pek ok
muhalifi tespit ettii ve tutuklad haberlere yansmtr.
Green Voice of Freedom adl internet sitesine gre ran tarafndan gnderilen bir gvenlik
heyeti Suriyeli gvenlik glerine uzmanlk eitimi ve teknik destek vermektedir.23
Washington Post gazetesi internet sayfasndan 28 Mays tarihinde yaynlad bir haberde
rann Suriyedeki muhalif gsterileri bastrmak iin Esad hkmetine askeri, lojistik ve teknik
destek verdiini iddia etmitir. Haberde Suriyeli gvenlik glerinin gstericileri kontrol
edebilmesi iin rann Suriyeye kask, cop ve dier mdahale gereleri gnderdii iddia
edilmitir. Gazete ayrca Amerikal yetkililere dayandrarak Tahrann 2009da randaki
protestolarn bastrlmasnda yer alan uzman kadronun Suriyeli gvenlik glerinin eitimi
iin bu lkeye gnderildiini ne srmtr.24 ran Devrim Muhafzlarnn ama personel
destei salayarak kitlesel bakaldr hareketleri ile mcadelede taktik eitimi verdii ile ilgili
basnda son haftalarda ok sayda haber yaynlanmtr.
Batl lkeler bu srete Suriyedeki ayaklanmann bastrlmasnda rol oynayan ranl gvenlik
uzmanlarna dorudan referanslarla aklamalar yapmakta, meyyide kararlar almaktadr.
ABD, Suriyedeki ayaklanmaya destek verdiini ileri srd Kuds Kuvvetleri komutannn
mal varlklarn dondurma karar almtr.25 Avrupa Birlii, Suriyede gstericilerin keyfi bir
ekilde tutuklanmas ve ldrlmesinden ran polis tekilatnn sorumlu olduunu beyan
etmi, ranl baz isimlere ynelik yaptrm karar almtr. AB, Suriyedeki gsterilerin iddetle
bastrlmasna saladklar destek gerekesiyle Devrim Muhafzlar Bakomutan, Kuds
Kuvvetleri Komutan ve Devrim Muhafzlar stihbarat Bakannn malvarlklarn dondurmu,
AB'ye seyahatlerini yasaklamtr.26 Birlemi Milletlerin ran yaptrmlarn incelemek iin
tayin ettii Uzmanlar Kurulu ise Tahrann gerekletirdii yasad silah sevkiyatlarnda en
ok silahn Suriyeye gnderildiini belirtmitir.
rann Esad iktidarna destek salamas ii hilalindeki dier aktrleri ayn dorultuda siyaset
gelitirmeye sevk etmitir. Irak, Suriyedeki ayaklanma karsnda Esad iktidarnn yannda
22

http://www.reuters.com/article/2011/06/14/us-iran-syria-idUSTRE75D1Z820110614, 14.06.2011.
http://en.irangreenvoice.com/article/2011/may/02/3095, 05.31.2011.
24
http://www.washingtonpost.com/world/national-security/iran-reportedly-aiding-syriancrackdown/2011/05/27/AGUJe0CH_story.html, 05.28.2011.
25
http://www.nytimes.com/2011/05/19/world/middleeast/19syria.html, 18.05.2011.
26
http://www.guardian.co.uk/world/2011/jun/24/eu-targets-iran-syria-crackdown, 24.06.2011.
23

14

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

olduunu beyan etmi, farkl dzeylerdeki temaslarla Suriyeye destek mesajlar iletmitir.
Irak Babakan Nuri el-Maliki, Suriyedeki protestolara ordunun mdahalesi ve saylar artan
sivil kayplar konusunda Esad rejimini eletirmezken, gstericilerin lke btnln sabote
ettiini belirtmitir. Irakl baz yetkililer Suriyeli gstericilerin El Kaide terr rgt yesi
olduunu, Krfez lkeleri ve srail tarafndan desteklendiini ileri srmtr. Lbnan merkezli
Hizbullah rgt de Suriyedeki gelimelerle ilgili benzer bir yaklam iindedir. Hizbullah
lideri Hasan Nasrallah Suriye halkna Esad iktidarna destek verme arsnda bulunmu,
protesto gsterilerinin srailin destekledii bir Suudi Arabistan plan olduunu iddia etmitir.

15

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

SONU
ran, ABD igali sonras Irakta ii gruplarn iktidara gelmesi ile bu lke zerindeki nfuzunu
her geen gn artrmaktadr. ABDnin her ne kadar Irak zerinde nfuzunu devam ettirecek
olmasna ramen bu yl sonuna kadar Iraktan ekilecek olmas, rann bu lkeyi kendi oyun
alan iine dhil edebileceini gstermektedir. Iraktaki deiimle birlikte Arap Bahar
kapsamndaki gelimeler dikkate alndnda, rann Krfez lkeleri zerindeki etkisini
artraca oyun alann Krfez lkelerine doru geniletecei deerlendirilmektedir. rann
Ortadouda lider lke olma hedefiyle ii ekseni dorultusunda att admlar bu srece
iaret etmektedir. Tahran hedefledii bu konumu, nkleer teknoloji alanndaki kabiliyetlerini
ve uzun menzilli fzelerini gelitirerek destekleyebilir. ran asndan bakldnda en riskli
alan Suriyedir. Arap Bahar rzgr rann bu lkedeki nfuzunu olumsuz ynde etkileyebilir.
Bu nedenle Suriyede gelimeler ok kayg verici boyutlara ulaabilir. Hatta mezhep
atmasna dnebilir ve blge geneline yaylabilir.

16

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

BLGESAM YAYINLARI

Kitaplar
in Yeni Sper G Olabilecek mi? G, Enerji ve Gvenlik Boyutlar
(Ed.) Do. Dr. Atilla SANDIKLI
Deien Dnyada Trkiye'nin Stratejisi
Do. Dr. Atilla SANDIKLI

Trkiye'nin Bugn ve Yarn

E. Bakan-Bykeli lter TRKMEN
Trkiye Cumhuriyeti'nin Ortadou Politikas
E. Bakan-Bykeli lter TRKMEN

Trkiyenin Vizyonu: Temel Sorunlar ve zm nerileri

(Ed.) Do. Dr. Atilla SANDIKLI
leri Teknolojiler altay ve Sergisi (T 2010) Bildiri Kitab
Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK
IV. Ulusal Hidrojen Enerjisi Kongresi ve Sergisi Bildiri Kitab
Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK
Selected Articles of Hydrogen Phenomena
Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK
zgr, Demokratik ve Gvenli Seim
Kasm ESEN, zdemir AKBAL
Terrle Mcadele Stratejisi
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Do. Dr. Atilla SANDIKLI
17

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

Raporlar
Rapor 1: Kresel Gelimeler ve Uluslararas Sistemin zellikleri
Prof. Dr. Ali KARAOSMANOLU
Rapor 2: Deien Gvenlik Anlaylar ve Trkiyenin Gvenlik Stratejisi
Do. Dr. Atilla SANDIKLI
Rapor 3: Avrupa Birlii ve Trkiye
E. Bykeli zdem SANBERK
Rapor 4: Yakn Dnem Trk-Amerikan likileri
Prof. Dr. Ersin ONULDURAN
Rapor 5: Trk-Rus likileri Sorunlar-Frsatlar
Prof. Dr. lter TURAN
Rapor 6: Irak'n Kuzeyindeki Gelimelerin Trkiye'ye Etkileri
E. Bykeli Snmez KKSAL
Rapor 7: Kreselleen Dnyada Trkiye ve Demokratikleme
Prof. Dr. Fuat KEYMAN
Rapor 8: Trkiye'de Bamszlk ve Milliyetilik Anlay
Do. Dr. Ayegl AYDINGN
Rapor 9: Laiklik
Trkiye'deki Uygulamalar Avrupa ile Kyaslamalar Politika nerileri
Prof. Dr. Hakan YILMAZ
Rapor 10: Yargnn yiletirilmesi/Dzeltilmesi
Prof. Dr. Sami SELUK
Rapor 11: Yeni Anayasa
Trkiyenin Bitmeyen Senfonisi
Prof. Dr. Zht ARSLAN
Rapor 12: Trkiye'nin 2013 Yl Teknik Vizyonu
Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK
Rapor 13: Trkiye-Ortadou likileri
E. Bykeli Gner ZTEK

29

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

Rapor 14: Balkanlarda Siyasi stikrar ve Gelecei

Prof. Dr. Hasret OMAK-Do. Dr. rfan Kaya LGER
Rapor 15: Uluslararas Politikalar Ekseninde Kafkasya
Yrd. Do. Dr. Fatih ZBAY
Rapor 16: Afrika Vizyon Belgesi
Hasan ZTRK
Rapor 17: Terr ve Terrle Mcadele
M. Sadi BLG
Rapor 18: Kresel Isnma ve Trkiye'ye Etkileri
Do. Dr. rfan Kaya LGER
Rapor 19: Gneydou Sorununun Sosyolojik Analizi
M. Sadi BLG
Dr. Salih AKYREK
Do. Dr. Mazhar BALI
Mstecep DLBER
Onur OKYAR
Rapor 20: Krt Sorununun zm in Demokratikleme, Siyasi ve Sosyal Dayanma Alm
E. Bykeli zdem SANBERK
Rapor 21: Trk D Politikasnn Blgesellemesi
E. Bykeli zdem SANBERK
Rapor 22: Alevi Alm, Trkiyede Demokrasinin Derinlemesi
Do. Dr. Bekir GNAY-Gkhan TRK
Rapor 23: Cumhuriyet, acl Demokrasi ve Trkiyenin Dnm
Prof. Dr. Sami SELUK
Rapor 24: Zorunlu Askerlik ve Profesyonel Ordu
Dr. Salih AKYREK
Rapor 25: Trkiye-Ermenistan likileri
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Yrd. Do. Dr. Fatih ZBAY
Rapor 26: Krtler ve Zazalar Ne Dnyor?
Ortak Deer ve Sembollere Bak
Dr. Salih AKYREK
30

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

Rapor 27: Jeopolitik ve Trkiye: Riskler ve Frsatlar

Do. Dr. Atilla SANDIKLI
Rapor 28: Msrda Trkiye ve Trk Algs
M. Sadi BLG-Dr. Salih AKYREK
Rapor 29: ABDnin Iraktan ekilmesi ve Trkiyeye Etkileri
Do Dr. Cenap AKMAK-Fadime Gzde OLAK
Rapor 30: Demokratik Alm ve Toplumsal Alglar
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Dr. Salih AKYREK
Rapor 31: Ortadouda Devrimler ve Trkiye
Do. Dr. Cenap AKMAK
Mustafa YETM
Fadime Gzde OLAK
Rapor 32: Gvenli Seim: Sorunlar ve zm nerileri
Kasm ESEN, zdemir AKBAL
Rapor 33: Silahl Kuvvetler ve Demokrasi
Prof. Dr. Ali L. KARAOSMANOLU
Rapor 34: Terr nleme Birimleri
Kasm ESEN, zdemir AKBAL
Demokratikleme ve Sosyal Dayanma Alm
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
leri Teknolojiler altay ve Sergisi (T 2010) Sonu Raporu
BLGESAM

Dergiler
Bilge Strateji Dergisi Cilt 1, Say 1, Gz 2009
Bilge Strateji Dergisi Cilt 1, Say 2, Bahar 2010
Bilge Strateji Dergisi Cilt 1, Say 3, Gz 2010
Bilge Strateji Dergisi Cilt 2, Say 4, Bahar 2011

31

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

Syleiler
Bilge Sylei-1: Trkiye - Azerbaycan likileri
Do. Dr. Atilla SANDIKLI ile Sylei
Elif KUTSAL
Bilge Sylei-2: Nabucco Projesi
Arzu Yorkan ile Sylei
Elif KUTSAL-Eren OKUR
Bilge Sylei-3: Nkleer ran
E. Bakan-Bykeli lter TRKMEN ile Sylei
Elif KUTSAL
Bilge Sylei-4: Avrupa Birlii
Dr. Can BAYDAROL ile Sylei
Eren OKUR
Bilge Sylei-5: Anayasa Deiiklii
Do. Dr. Atilla SANDIKLI ile Sylei
Merve Nur SRMEL
Bilge Sylei-6: Son Dnem Trkiye-srail likileri
E. Bykeli zdem SANBERK ile Sylei
Merve Nur SRMEL
Bilge Sylei-7: BM Yaptrmlar ve ran
Do. Dr. Abbas KARAAALI ile Sylei
Sina KISACIK
Bilge Sylei-8: Fze Savunma Sistemleri ve Trkiye
Do. Dr. Atilla SANDIKLI ile Sylei
Eren OKUR
Bilge Sylei-9: Gelien ve Deien Trk Deniz Kuvvetlerinin Bugn ve Yarn
E. Oramiral Salim DERVOLU ile Sylei
Emine AKADA

32

ran, ii Hilali ve Arap Bahar

33