Ceviz

Kabuundaki

S t e p h e n

H a w k i n )

Evren

CEVZ KABUUNDAK EVREN

S t e p h e n Havvking

2 0 0

2.

eviri: K e m a l m l e k i

Alfa Yaynlan:
Dizi No:
I. Bask :
ISBN:
Yaync ve Genel Yayn Ynetmeni:
Yayn Koordinatr ve Editr :
Pazarlama ve Sat/ Mdr :
Bask ve Cilt:

1120
01
Haziran 2002
975-297-105-9
M. Faruk Bayrak
Rana Grtuna
Vedat Bayrak
Melisa Matbaaclk

Kitabn Trke yayn haklar ALFA Basm Yaym Datm San. ve Tc. Ltd. t.'ne aittir.
Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz,
hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaymlanamaz.

ALFA Basm Yaym Datm Ltd. ti.

Ticarethane Sk No: 41/1 34410 t afialoglu, stanbul
Tel (212) 511 5303-513 8751-512 3046 Fax : (212) 519 3300
www.allakilap.com
r al ; lnfo@ilbJcitap.com

ALFA/AKTEL KTABEV
Copyright 2002, ALFA Basm Yaym Datm Ltd. ti.
Copyright 2002, by Stephen Havvking

Bur Sinema Pasaj No: 34 Altparmak / BURSA

Tel : (224) 223 60 16

NDEKLER

NSZ ~ vii
BLM I ~ sayfa 3
Greliliin Ksa Tarihi
Einstein'n, yirminci yzyl n temel iki kuramn,
genel grelilik re kuantum kuramn ortaya koyuu.
BLM 2 ~ sayfa 29
Zamann ekli
Einstein'n genel grelilii Zamana bir ekil verir. Genel grelilik kuramnn kuantum kuramyla badatrlmas
BLM 3 ~ sayfa 67
C e v i z Kabuundaki Evren
Evrenin, her biri kk bir cevizle belirlenen, birden fazla gemii vardr.
BLM 4 ~ sayfa 101
G e l e c e i n ngrlmesi
bilgilerin kara deliklerde kaybolmasnn, ngr yeteneimize etkileri..
BLM 5 ~ sayfa I 31
G e m i i n Korunmas
Zaman yolculuu mmkn m? Gelimi bir uygarlk, geriye dnp gemii deitirebilir mi?
BLM 6 - sayfa 155
G e l e c e i m i z Nedir? Llzay Yolu mu, Yoksa Deil mi?
Biyolojik ve elektronik yaamn srekli artan bir hzla karmaklamaya devam etmesi
B L M 7 ~ sayfa 173
Yepyeni Z a r Dnyas
Bir zar stnde mi yayoruz, yoksa sadece birer hologram myz?
T e r i m l e r Szl
n e r i l e n Ek Kaynaklar
S z Dizini

 N S Z

amann Ksa Tarihi (A BrieJ History of Time) adl sevilen kitabmn b y l e bir baar kazanmasn beklemiyordum. Kitabm

uzun sre, Londra'da yaynlanan Sunday Times gazetesinin o k

satanlar listesinde drt yldan lazla kald. O zamana kadar hibir kitap, bu listede bu kadar uzun bir sre kalmamt; stelik bu, kolay
anlalmayan, bilimsel bir kitap iin olduka dikkat ekici bir durumdu. Bunun zerine okurlar, bir devam kitabn ne zaman yazacam sorar oldu. Buna ayak diredim, nk Ksa Tarihin Olu veya Zamann Biraz Daha Uzun Tarihi gibi bir kitap yazmak istemiyordum, stelik youn aratrmalar yapyordum. Ancak sonunda, anlalmas
daha kolay, farkl trde bir kitaba ihtiya duyulduuna inandm. Zamann Ksa Tarihi dorusal yapya sadkt. o u blm mantksal bir
balant iinde, kendinden nceki blmleri izliyordu. Bu, baz
okuyucularn ilgisini ekti, ancak dierleri bataki blmlere taklp
kald ve ilerideki, daha ekici bilgilere asla ulaamad. Buna karn,
bu kitap daha o k bir aaca benziyor: Blm I ve 2, dier blmlerin dalland merkezi bir gvdeyi meydana getiriyor.
Dallar birbirinden olduka bamsz ve merkezi gvdenin ardndan, herhangi bir sra ile ele alnabilir. Bunlar, Zamann Ksa Tarihi adl kitabmn yaynlanmasndan beri zerinde altm veya dndm alanlara karlk geliyor. Bylece, yeni aratrmann en etkin alanlarnn tanm oluyor. Ayrca, her bir blm ierisinde de
dorusal, tek bir yapdan kanmaya altm. ekiller ve balklar,
1996 da yaynlanan The lllustrated BrieJ History of Time adl kitabmda
da olduu gibi, metne alternatif bir yol salyor,- metin kutular da,
belirli konular, ana metinde mmkn olduundan daha ayrntl ekilde inceleme olana tanyor.

Zamann Ksa Tarihi 1988'de ilk kez yaynlandnda, sonunu getirecek H e r e y i n Kuram ( T h e o r y of Everything)da ufuktaym gibi grnyordu. Durum o zamandan beri ne ekilde deiti? Amacmza yaklatk m? Bu kitapta da aklayacamz gibi, o zamandan
beri uzun bir yol kat ettik. Ancak yolculuk hl devam ediyor ve sonu da henz grnm deil

Ne demi eskiler, umut fakirin ekme-

i. Keif araymz, yaratclmz s a d e c e bilim alannda deil, btn alanlarda besliyor. Eer sona varm olsaydk, insan ruhu tkenip lrd. Ancak, hibir zaman yerimizde sayacamz dnmyorum, derinliimiz olmasa bile, karmaklmz artacak ve derinlemese de ayrca genileyen bir olaslklar ufkunun her zaman merkezi olacaz.
Yaplan bulular ve ortaya kan g e r e k karsnda duyduum
heyecan sizinle paylamak istiyorum. Konularn ardkln salamak iin, kendi altm alanlarda youlatm. Bu almann ayrntlar olduka teknik ieriklidir,- ancak geni kapsaml fikirlerin,
matematiksel bir sr terim kullanlmadan da anlatlabileceine inanyorum. Umarm baarl olmuumdur.
Bu kitapla ilgili birok yardm aldm. ekiller, balklar ve metin kutularndaki yardmlar iin zellikle,- T h o m a s H e r t o g ve Neel
Shearer'dan, el yazmalarn (daha dorusu, yazdm her ey elektronik olduu iin, bilgisayar dosyalarn) dzenleyen Ann Harris ve
Kitty Ferguson'dan, resimleri yapan Book Laboratory firmasndan
Philip D u n n ve M o o n r u n n e r D e s i g n firmasndan sz e t m e d e n g e e mem. Ancak bunun tesinde, olduka normal bir hayat srmemde
ve bilimsel aratrmalara devam e t m e m d e yardmc olan herkese teekkr e t m e k istiyorum. O n l a r olmasa bu kitap yazlamazd.
S t e p h e n Havvking
Camhricje,

2 Mays,

2001.

Kuantum mekanii

M-kuram

P-zarlar

Genel grelilik

IO boyutlu
membranlar

Sper balar

I I boyutlu sper
ktle ekimi

Kara delikler

B O L U M
G R E L L N

1
K I S A

T A R H

Einstcin'n, yirminci yzyln temel iki kuramn,

genel grelilik ve kuantum kuramn ortaya koyu u

zel ve genel grelilik kuramlarnn kaifi Albert Einstein

I 8 7 9 ' d a Almanya'nn U l m k e n t i n d e dodu. Ertesi yl ailesi,

babas H e r m a n n ile amcas Jakob'tn kk ve olduka baa-

rsz bir elektronik i kurduu M n i h ' e tand. Albert o c u k k e n , bir

dahi deildi a m a ; okuldaki baarszl hakkndaki iddialar da abartl gibidir. 1 8 9 4 ' t e babasnn ii batt ve aile Milano'ya tand. Ebeveynleri, okulunu bitirmesi iin geride kalmasna karar vermiti,- ancak o, okulun kat disiplinine alamad ve birka ay sonra, ltalya'daki ailesine katlmak zere okulunu brakt. 1 9 0 0 ' d e , E T H olarak bilinen, prestij sahibi Federal P o l y t e c h n i c a l S c h o o l ' d a n mezun olarak,
eitimini Zrih'te tamamlad. T a r t m a c yaps ve o t o r i t e d e n holanmamas, onu E T H ' d e k i profesrlere sevdirtmedi ve hibiri ona
akademik bir kariyerin normal yolu olan asistanl teklif etmedi.
N i h a y e t , iki yl sonra, Bern'deki svire patent brosunun alt kademesinden bir grev elde edebildi. Bu ite iken, 1905'te, onu dnyann n d e gelen bilimadamlarndan biri kabul ettiren ve kavramsal iki
devrimi - zaman, uzay ve g e r e i n kendisini anlaymz deitiren
devrimleri - balatan makale yazd.
Bilimadamlar, O n d o k u z u n c u Yzyl n balarna doru, evrenin
tam bir tanmna yaklatklarna inanyorlard. Uzayn, "esir" (ether)
adl, srekli bir ortam ile dolu olduunu dnyorlard. Ik nlar ve
radyo sinyalleri, tpk sesin havadaki basn dalgalan gibi, bu esirdeki
dalgalard. T a m bir kuram iin gerekli tek ey, esirin esnek zelliklerinin dikkatli biimde llmesiydi. Harvard niversitesi ndeki Jefferson Laboratuar bu tr lmler gerekletirilecei umularak hassas,
manyetik lmleri etkilememesi iin, btnyle demir ivi kullanlmakszn ina edilmiti. Ne var ki ; planlayclar, laboratuann ve Harvard niversitesi nin byk ksmnn yapmnda kullanlan kzl kahverengi tulalarn, byk miktarda demir ierdiini hesaba katmamt.
Bu bina halen kullanmda, ancak Harvard, demir iviler olmadan bir laboratuar demesinin ne kadar yk tayabileceinden g e n e de emin
deil.

i 92o'de Alhert E i ns tein

(EKL I. I. yukarda)

Yzyln sonuna doru, ler taraf kaplayan esir dncesinde

SABIT ESIR T E O R I S I

ayrlklar belirmeye balad. In, esir ierisinde sabit bir hzla iler-

Eer k. esir adl elastik bir nesne iinde bir dalga olsayd; n hz, ona
doru giden bir uzay gemisindeki (a)
bir kiiye gre daha yksek ve kla ayn ynde ilerleyen bir uzay gemisinde
(b) ise daha dk grnecekti.

leyecei; ancak, esir ierisinde kla ayn y n d e ilerliyorsanz, hznn daha dk grnecei,- n aksi y n n d e ilerliyorsanz, hznn daha yksek grnecei umuluyordu. (ekil 1.1).
G e n e de, bir dizi deney, bu gr desteklemeyi baaramad
Bu deneylerin en dikkatli yaplan ve en dorusu, O h i o Cleveland
Case S c h o o l of Applied S c i e n c e (Uygulamal Bilim Okulu)'dan Al-

(EKL 1.2, kar sayfada )

Dnyann yrngesi ynndeki ve
onunla dik alar yapan bir yndeki k
hz arasnda hibir fark bulunmamtr.

bert M i c h e l s o n ve Edvvard Morley tarafndan 1887'de gerekletirildi. Onlar,- birbiriyle dik a yapan iki k demetinin hzlarn karlatrdlar. D n y a hem, kendi ekseni evresinde hem de gne evresindeki yrngesinde dnd iin, bu dzenek esir ierisinde deien hz ve ynlerde ilerler (ekil 1.2). Ancak Michelson ve Morley iki k demeti arasnda, gnlk veya yllk, hibir fark bulmad.
Ik, bir kiinin hzna ve hareket ynne bal olmakszn, her zaman greli olarak kiinin bulunduu yere doru ilerliyormu gibi
grnyordu (sayfa 8, ekil 1.3).
rlandal fiziki G e o r g e FitzGerald ve Hollandal fiziki Hendrik LorentZ; M i c h e l s o n - M o r l e y deneyini esas alarak, esir ierisinde
hareket eden kitlelerin bzleceini ve saatlerin yavalayacan
ne srd. Bu bzlme ve saatlerin yavalamas, kiiler esire gre ne
ynde hareket ederse etsin, k iin ayn hz lecekleri varsaymyla gerekleecekti. (FitzGerald ve Lorentz, esiri, hl somut bir
nesne olarak kabul ediyorlard.)

(EKL 1.3) IIK HIZININ L M

Michelson-Morley giriimler cihaznda; bir kaynaktan gelen
k. yan geirgen bir ayna ile iki demete aynlr. Bu iki k demeti, birbiriyle dik alar yaparak ilerler ve sonra, yan geirgen aynaya tekrar arparak tek bir demet halinde birleir, iki ynde
ilerleyen n hzndaki bir fark, bir demetteki dalga tepelerinin
dier demetteki dalga ukurian ile ayn anda varmas ve onlan
dlamas anlamna gelmektedir.
Sada: 1887'deki Scentifc American dergisinde kan deney diyagramnn yeniden oluturulmu hali.

Batya uan uaktaki saat.

aksi ynde ilerleyen ikizine oranla, daha fazla zaman kaydeder.

Sre, douya ilerleyen

uaktaki yolcular iin, batya doru uan uaktakiler iin olandan daha ksadr.

Bununla birlikte, Einstein, 1905 haziranndaki bir makalesinde,bir kiinin uzayda hareket edip etmediini belirleyememesi durumunda, esir grnn gereksiz olduunu ileri srd. Bu gr yerine, bilim kanunlarnn, serbest biimde hareket eden btn gzlemcilere
ayn ekilde grnmesi gerektii varsaymndan yola kt. Ne kadar
hzl hareket ederse etsin, hepsi k hzn ayn deerde lmeliydi.
In hz,- hareketlerinden bamsz ve btn ynlerde aynyd.

(EKL 1.4)
kizler paradoksunun bir rnei (sayfa
10, ekil 1.5), dnya evresinde, aksi
ynlerde, doru alan iki saat uurularak deneysel olarak test edildi.
Yeniden bulutuklarnda, douya
doru uurulan saat biraz daha ksa bir
sre kaydetmiti.

Bu da, btn saatlerin lt, zaman adl evrensel bir niceliin

varolduu inancnn terk edilmesi demekti. Bunun yerine, herkesin
kendi kiisel zaman olacakt. ki kiinin zaman,- birbirlerine gre duraan olduklarnda uyuacak, hareket ederlerse uyumayacakt.
ddiann geerlilii, aralarnda, doru alan iki saatin dnya
evresinde ters ynlerde uurulduu ve ok az farkllk gsteren zamanlar gstererek geri dnd bir deney de olmak zere, bir dizi deneyle kantland (ekil 1.4). Bu durumdan,- bir kiinin daha uzun yaamas iin, uan, hznn dnyann dnne eklenecek biimde
srekli douya umas gerektii sonucu kabiliyordu. Bununla birlikte, szkonusu kiinin kazanaca saniyenin kk bir kesri, havayolu
yemeklerini yiyerek kaybedeceinden daha fazla olmayacaktr.
9

(EKL 1.5. solda)

KIZLER PARADOKSU
Grelilik kuramnda, her gzlemcinin kendi zaman ls vardr.
Bu da ikizler paradoksuna yol aabilir.
kizlerden bin (a). k hzna (c)
yakn bir hzda ilerledii bir uzay
yolculuuna karken, ikizi (b)
dnyada kalr.

Zaman, (a)'nn hareketi nedeniyle. dnyada kalan ikizin algladndan daha yava ilerler. Bylece
uzay yolcusu (a2) geri dndnde. ikizinin (b2) kendisinden daha
fazla yalandn grecektir.
Her ne kadar genel manta aykn grnse de, bir dizi deney,
yolculua kan ikizin gerekte
genleeceini ima etmektedir.

(EKL 1.6. sada).

Bir uzay gemisi, n bete drt
hzyla Dnyann sol tarafndan
sa yanna geiyor. Bir k demeti,
kabnn bir ucundan gndenliyor
ve dier ucunda da yanstlyor (a).
Ik Dnya'dak ve uzay gemisindeki insanlar tarafndan gzlemleniyor. Uzay gemisinin hareketi nedeniyle, n geri yanstlmas srasnda kat ettii mesafe
(b) konusunda ayn dnceyi
paylaamayacaklar grlecektir.
Bu nedenle, aynca n sz konusu mesafeyi kat etme snesi konusunda da farkl dncelere sanp olmaldrlar; nk k hz.
Einstein'n benimsedii gre gre, serbest hareket eden btn
gzlemciler iin ayndr.

Einstein'n, doa kanunlarnn serbest hareket eden btn gzlemciler iin ayn olaca hakkndaki varsaym, grelilik kuramnn
temeliydi; sz konusu kuramn bu ekilde adlandrlmasnn sebebi
ise, sadece greli hareketin nemli olduunu ima etmesiydi. Hu kuramn gzellii ve yalnl, birok dnr ikna etti; ancak birok
itiraz da oldu. Einstein, Odokuzuncu Yzyl biliminin iki mutlak
kavramn ykmt: esirin gsterdii mutlak duraanlk ve btn saatlerin lecei mutlak veya evrensel zaman. Birok kii, bunu rahatsz edici buldu. "Her eyin greli oluu, mutlak, manevi hibir
standardn olmadn m ima ediyor?" sorusunu sordular. Bu rahatszlk, 1920'ler ve 1930'lar boyunca srd. 1921'de Einstein'a, verilen N o b c l dl, 1905'te gerekletirdii nemli ancak (standardna gre) grece daha kk almas iindi. Fazla tartmal olduu
dnlen grelilikten sz edilmemiti bile. (Hl, haftada bir veya
iki defa, Einstein'n hatal olduunu yazan mektuplar alyorum.) Yine de, grelilik kuram, bilim toplumu tarafndan artk kesinlikle kabul edilmi ve onun ngrleri de saysz uygulamayla dorulanmtr.
11

EKIL 1.7
Grelilikten kartlan o k nemli bir sonu,- ktle ile enerji
arasndaki ilikidir. Einstein'n, k hznn herkes iin ayn olmas
gerektii varsaym, hibir eyin ktan daha hzl hareket edemeyecei anlamna ekilir. Kii,- ister bir parack, ister bir uzay gemisi
olsun herhangi bir eyi hzlandrmak iin enerji harcadnda, o nesnenin ktlesi artar ve daha da fazla hzlandrlmas gleir. Bir paracn k hzna karlmas, sonsuz miktarda enerji gerektirecei
iin imkanszdr. Ktle ve enerji, Einstein'n nl E = mc (ekil 1.7)
eitliinde de ifade ettii gibi denktir. Olasdr ki bu, sokaktaki
adam tarafndan bile anlalan, tek fiziksel eitliktir. Bir uranyum
atomu ekirdeinin, toplam ktleleri biraz daha kk iki ekirdek
oluturmak zere paralandnda, byk bir enerjiyi serbest brakacann anlalmas da, bu eitliin sonular arasnda yer almaktadr
(baknz sayfa 14-15, ekil 1.8).
1939'da, baka bir dnya savann balama olasl belirdiinde, eitlikteki gizli anlamlar kavrayan bir grup bilimadam, bar
duygularn bir yana brakmas / terk etmesi ve ABD'nin bir nkleer
12

EINSTEIN'N 1939'DA
BAKAN ROOSEVELT'E
YOLLAD KEHANET
MEKTUBU

aratrma program balatmas sraryla, Bakan Rosevelt'e gnderilecek bir mektuba imzasn eklemesi konusunda Einstein' ikna etti.
Bu, M a n h a t t a n Projesi ne ve nihayet ! 9 4 5 ' t e Hiroima ve Nagazaki'de patlayan b o m b a l a r a giden yolu aacakt. Bazlar, ktle ve
enerji arasndaki ilikiyi kefettii iin, a t o m bombas konusunda
Einstein' sulad,- ancak bu durum, yerekimini kefettii iin, uaklarn dmesinden dolay

Newton'u sulamaya benzer. Einstein,

Manhattan Projesi ne hi katlmad ve b o m b a n n atlmas zerine

dehete kapld.
Einstein'n bilimsel n 1905'teki sarsc makalelerinin ardndan, kabul edildi. Ancak 1909'da Zrih niversitesi'nde bir mevkii
teklif edilinceye kadar, svire patent brosundan ayrlamad. ki yl
sonra Prag'daki Alman niversitesi ne gitti, ancak 1912'de g e n e Zrih'e, ancak bu kere E T H ' y e geri dnd. Avrupa'nn byk blmnde, hatta niversitelerde bile yaygn olan a n t i - S e m i t i z m ' e ra-

"Son drt aylk gidiat

ierisinde - Amerika 'daki Permi ve Szilard'n olduu kadar,
Fransa'daki Joliot'un
da almalar sadesinde - ok miktarda uranyumda; byk miktarda
gcn ve radyum benzeri
yeni elementlerin retilecei, nkleer bir
zincirleme reaksiyonun
(tepkimenin) meydana
getirilesi olasl
mmkn klnmtr. Bunun yakn gelecekte
gerekletirilmesine,
neredeyse kesin gzyle
baklmaktadr.
Sz konusu yeni olgu;
ayrca, bomba retimini
de salayabilir ve her ne kadar daha az
kesinlik tassa da son derece etkili, yeni
tip bombalarn bu s~
kilde retilmesi olas-

men, o artk etkin bir akademi yesiydi.

13

V i y a n a v e U t r e c h t ' t e n t e k l i f l e r g e l d i , a n c a k E i n s t e i n , kendisini
(EKL 1.8)

r e t i m g r e v l e r i n d e n kurtard iin, Berlin'deki Prusya Bilim Aka-

NKLEER BA ENERJISI

d e m i s i ' n d e a r a t r m a c l t e r c i h etti. N i s a n 1 9 1 4 ' t c Berlin'e tand

ekirdekler, gl bir kuvvetle bir

ve ksa b i r sre s o n r a kars ve iki o l u da o n a katld. Bununla bir-

lardan meydana gelir. Ancak; e-

s o n r a Z r i h ' e geri d n d . H e r n e k a d a r onlar arada srada z i y a r e t

arada tutulan proton ve ntron-

kirdein ktlesi, onu oluturan ba-

msz proton ve ntronlann ktlelennden her zaman daha ufak-

tr. Aradaki fark ekirdei bir arada tutan nkleer ba enerjisinin

lsdr. Sz konusu ba ener-

jisi, Einstein'n eitliinden hesap-

lanabilir nkleer ba enerjisi =

AmcJ, (burada Am. ekirdein

ktlesi ile bamsz ktlelerin toplam arasndaki farktr.)

te, bir nkleer aygtn byk pat-

lama etkisini aa karan da bu

potansiyel enerjidir.

likte, bu evlilik b i r sredir k t b i r y o l d a y d ve ailesi ksa bir sre

e t t i y s e de, s o n u n d a kars ile b o a n d . E i n s t e i n d a h a s o n r a , Berlin'de
y a a y a n k u z e n i Elsa ile e v l e n d i . S a v a yllarn b i r ev k u r m a d a n , b e kar o l a r a k g e i r m e s i , belki de, b u d n e m i n o n u n iin, bilimsel adan b y l e s i n e r e t k e n o l m a s n n n e m l i bir s e b e b i d i r .
H e r n e k a d a r g r e l i l i k kuram,- e l e k t r i k v e m a n y e t i z m a k a n u n larna uysa da, Nevvton'un ktle e k i m k a n u n u n a u y g u n d e i l d i . Bu
kanun,- u z a y n b i r b l g e s i n d e m a d d e n i n dalm d e i t i r i l d i i n d e ,
e k i m a l a n n n , e v r e n i n d i e r ksmlarnda " h e m e n " h i s s e d i l e c e i n e
d a y a n y o r d u . Bu, s a d e c e ktan hzl s i n y a l l e r y o l l a n a b i l e c e i * a n l a mn t a m y o r d u (ki bu, g r e l i l i k tarafndan y a s a k l a n m t ) ;

men'' ifadesinin anlalmas iin, g r e l i l i i n kiisel z a m a n ile o r t a d a n

kaldrd m u t l a k v e y a e v r e n s e l z a m a n n m e v c u t o l m a s n d a g e r e k tiriyordu.

14

"he-

1 5

(EKL 1.9)
Bir kutu ierisindeki bir gzlemci Dnyadaki duraan bir asansrde mi olduunu (a), yoksa serbest uzayda bir roket
tarafndan ivme m kazandnldn (b)
ayrt edemez.
Eer roketin motoru kapatlrsa (c),
asansr, asansr boluundaki serbest
d hissini uyandnr (d).

Einstein 1 9 0 7 d e hl Bern'deki patent brosundayken, bu gln bilincindeydi. Ancak, Prag'dayken 191 l'de bu problem zerinde
ciddi bir ekilde dnmeye balad, ivme ile ekim alan arasnda gl / youn bir iliki olduunun farkna vard. Asansr gibi, kapal bir
kutu ierisindeki bir kii, kutunun Dnya nn ekim alannda duraan
m olduunu, yoksa serbest uzayda bir roketle ivme mi kazandn
ayrt edemez. (Bu, elbette ki Uzay Yolu andan nceydi ve bu yzden Einstein uzay gemisi deil, asansr iindeki insanlar gz nnde
tuttu.) Gerekte, hi kimse, facia yaanmadan, bir asansr ierisinde
uzun sre ivmelenemez veya serbest dme yapamaz (ekil 1.9).

16

Dnya dz olsayd, elmann, Nevvton'un bana, yerekimi nedeniyle veya Nevvton ve Dnya yzeyi yukar doru ivme kazand iin dtne eit biimde inanlabilirdi (ekil 1.10). G e n e de ;
ivme ile yerekimi arasndaki sz konusu eitlik, yuvarlak bir Dnya iin geerliymi gibi grnmyordu. nk, dnyann zt taraflarndaki kiilerin zt ynlerde ivme kazanmalar ancak birbirinden
sabit bir uzaklkta kalmalaryla mmknd.
Einstein ancak 1912'de, Zrih'e dndnde, uzay-zaman geometrisinin dz deil eri olduunda ancak bu edeerliin geer-

Dnya dz olsayd (ekil 1.10), elmann, Newton'un bana, yerekimi nedeniyle veya Nevvton ve Dnya yzeyi yukar doru ivme kazand iin
dt sylenebilirdi. Bu eitlik, kre
eklindeki bir Dnya'da geerli deildi
(ekil l.l I), nk dnyann zrt taraflanndaki kiiler birbinnden uzaklayor
olacakt. Einstein, uzay ve zaman bkerek bu gl yendi.

lik kazanacan fark etmitir.

17

(EKIL 1.12) ZAY-ZAMAN ERILERI

vme ve yerekimi ancak, byk bir
ktle; uzay-zaman bkerek, yakn evresindeki nesnelerin yollann eerse
denk olabilir.

Einstein ktle ve enerjinin, uzay-zaman, belirlenmesi gereken

bir ekilde bkeceini dnyordu. Elma veya gezegen gibi nesneler, uzay-zaman boyunca dz dorular boyunca ilerlemeye alacakt,- ancak, uzay-zaman eri olduu iin, yollar bir ekim alan
tarafndan bklm gibi grnecekti (ekil 1.12).
Einstein, arkada Marcel Grossmann'n yardmyla, daha nce
G e o r g Friedrich Riemann tarafndan gelitirilen bklm uzay ve
yzeyler kuram zerinde alt. Riemann sadece uzayn eri olduunu dnyordu. Einstein ise, eri olann, uzay-zama olduunu
kavrad. Einstein ve Grossmann 1913'te, ktle ekim kuvvetlerinin,
uzay-zaman eriliinin sadece bir ifadesi olduunu ileri sren, ortak
bir makale yazdlar.

18

Ne var ki, Einstein'n yapt bir hata yznden (ki,- o da insandr ve yanlabilir), uzay-zaman erilii ile ktle ve onun ierisindeki
enerji arasnda iliki kuran eitlikleri bulamadlar. Einstein, nihayet
kasn 1915'te, doru eitlikleri buluncaya kadar, ev hayat ile ilgili
konulardan ve savatan byk lde etkilenmeksizin, Berlin'de bu
problem zerinde almaya devam etti.

1 9 1 5 yaznda G t t i n g e n

niversitesi ne yapt bir ziyaret srasnda, dncelerini matematiki David H i l b c r t ile tartt ve Hilbert ayn eitlikleri bamsz olarak Einstein'dan birka gn n c e buldu. Y i n e de, Hilbert'in de kabul
ettii gibi, bu yeni kuramn erefi Einstcin'a aitti. Ktle ekimini
uzay-zaman bklmesi ile ilikilendirmek onun fikriydi. Sava dneminde bile, bu tr bilimsel tartma ve fikir alverilerinin aksamadan
srmesi, o dnemin uygar Almanya's iin bir vn kaynadr. Bu
durum, yirmi yl sonraki Nazi dnemi ile byk bir elikiydi.
Ktle ekimini kapsamayan, imdi zel grelilik olarak bilinen,
orijinal kuramdan ayrt edilmesi iin, bklm uzay-zamala ilgili
yeni kurama genel "grelilik" ad verildi. Bu durum, 1919'da, Bat Afrika'daki bir ngiliz keif seferinde gne tutulmas srasnda gnein
yaknndan g e e n bir yldzdan gelen kta kk bir bklme g z lemlenmesiyle,

artc

bir ekilde onaylanacaktr (ekil

1.13).
19

20

(EKL .I3) IIK ERILERI

Gnein yaknndan geen bir yldzdan gelen k, gne ktlesinin, uzay-zaman bkmesiyle sapar (a). Bu, yldzn Dnya'dan grlen konumundaki hafif sapmay ortaya
kanr (b). Bu durum, ancak bir gne tutulmas srasnda gzlemlenebilir.

Uzay ve zaman bklmesinin dorudan kant ortadayd ve bu kant, iinde yaadmz evreni alglaymz konusunda, Euclid'in
I . O . 3 0 0 d e Elements of Geometry kitabn yazmasndan beri gerekleen en byk deiiklii ortaya kard.
Einstein'n genel grelilik kuram,- uzay ve zaman, olaylarn
gerekletii edilgen bir konumdan, evrenin dinamikleri ierisindeki etkin katlmclara dntrd. Bu da, yirmi birinci yzylda fizik
alannda hl n planda kalan byk bir problemi ortaya kard. Evren madde ile doludur ve madde,- uzay-zaman, ktleler birbiri zerine decek ekilde bker. Einstein,- eitliklerin zaman ierisinde
deimeyen, duraan bir evreni tanmlayan bir z m e sahip olmadn buldu. Kendisinin ve dier birok kiinin de inand sonsuz
bir evrenden vazgemek yerine, kozmolojik sabit ad verilen bir terim ekleyerek eitlikleri dzeltti. Bu sabit,- uzay-zaman, aksi anlamda bkyordu. Bunun sonucunda da, ktleler, birbirinden uzaklayordu. Evrensel sabitin itici etkisi, maddenin ekici etkisini dengeleyerek, evren iin, duraan bir zm salayabilecekti. Bu, kuramsal fiziin gzden kard byk frsatlardan biriydi. Eer Einstein, orijinal eitliklerine taklp kalsayd, evrenin genilemesi veya bzlmesi gerektiini syleyebilirdi. Gerekten de yleydi, ancak, zamana baml bir evren fikri, Mount Wilson'daki 100 inlik bir teleskopla 1920'lerde yaplan gzlemlere kadar ciddiye alnmad.
Bu gzlemler, dier galaksilerin bizden ne kadar uzakta iseler,
o kadar hzla uzaklaacaklarn ortaya kard. Evren geniliyordu ve
herhangi iki galaksi arasndaki mesafe, zaman ierisinde srekli artyordu (sayfa 22, ekil 1.14). Bu bulu, evren iin duraan bir zm
elde etmek iin evrensel bir sabite duyulan ihtiyac ortadan kaldrd. Einstein, daha sonra, evrensel sabitin, yaamnn en byk yanl olduunu syledi. Bununla birlikte, bu sabit hi de bir hata deilmi gibi grnyor: Blm 3'te aklayacamz, yakn zamanda
yaplm gzlemler, aslnda kk, evrensel bir sabitin bulunabileceini gstermektedir.
2 1

(EKL 1.14)
Galaksilerde yaplan gzlemler evrenin
genilediini belirtiyor Hemen hemen
btn galaksi iftleri arasndaki uzaklk
artmaktadr.

G e n e l g r e l i l i k , e v r e n i n b a l a n g c v e k a d e r i h a k k n d a k i tartmay k k n d e n deitirdi. D u r a a n bir evren h e p var olabilirdi veya g e m i t e k i bir zamanda, u anki b i i m i n d e yaratlm olabilirdi.
Bununla birlikte, e e r galaksiler birbirinden uzaklayorsa, g e m i t e
b i r b i r i n e d a h a y a k n o l m a l y d l a r . O n b e m i l y a r yl n c e , hepsi t e k
b i r y e r d e b u l u n a c a k v e y o u n l u k ise o k b y k b i r d e e r d e o l a c a k t. B u d u r u m , e v r e n i n imdi b y k p a t l a m a ( b i g b a n g ) adn v e r d i i m i z b a l a n g c n a r a t r a n ilk kii o l a n K a t o l i k r a h i p G e o r g e L e m a t r e t a r a f n d a n "en eski a t o m " ( p r i m e v a l a t o m ) e k l i n d e adlandrlmt.
E i n s t e i n , b y k p a t l a m a y h i b i r z a m a n c i d d i y e a l m a m gibi
g z k r . G r n e g r e , eit o l a r a k g e n i l e y e n , basit b i r e v r e n m o d e linin, galaksilerin h a r e k e t i z a m a n d a g e r i y e d o r u t a k i p e d i l d i i n d e
k e c e i n i v e galaksilerin k k yanal h z l a r n n birbirlerini ska g e m e s i n e n e d e n o l a c a n d n y o r d u . E v r e n i n g e m i t e bir b z l m e
safhasnn bulunabileceini ve olduka ortalama deerdeki bir younluktaki g n m z d e k i g e n i l e m e y e b i r s r a m a y a p m o l a b i l e c e i n i

22

-n M

dnyordu. Bununla birlikte,- evrenin ilk zamanlarndaki nkleer

Alon/ Wilson Gzlemevi neki oo

tepkimelerin, evremizde gzlemlediimiz miktardaki k elementini

inlik Hooker teleskopu.

retmesi iin, younluun in-ktib bana en azndan on ton ve scakln da on milyar derece olmas gerektiini artk biliyoruz. stelik,
mikrodalga fonda yaplan gzlemler, younluLin muhtemelen bir zamanlar in kiib bana bir trilyon trilyon trilyon trilyon trilyon trilyon
(1 ve 72 tane sfr) ton olduunu gsteriyor. Ayrca, Einstein'n genel
grelilik kuramnn, evrenin bir bzlme safhasndan u anki genilemeye atlamasna olanak tanmayacan da biliyoruz. Rogcr Pcnrose
ve ben, Blm 2 de de ele alacamz zere, genel greliliin, evrenin
byk patlamada baladn ngrdn ispatlayabildik. Einstein'n
kuram, zamann bir balangca sahip olduunu gerekten de ima
eder, ancak bu likir, Einstein' asla sevindirmemitir.
Einstein, genel greliliin, byk yldzlar yaamlarn sona erdirdiinde ve onlar daha da kltmeye alan kendi ktle ekim
kuvvetlerini dengelemek iin artk yeterli s retmediinde, zamann
onlar iin son bulacan ngrdn itiraf etmek konusunda daha
23

M F H K F 7 k'fTMDUAMC

(EKL 1.15)
Byk bir yldz, ekirdeindeki yaktn
tkettiinde, s kaybedecek ve bzecektir. Uzay-zaman bklmesi o kadar artacaktr ki, n iinden kaamayaca bir kara delik meydana gelecektir. Kara deliin iinde de, zaman sona
erecektir.

da isteksizdi. Einstein, bu tip yldzlarn nihai bir b i i m olacan dnyordu. A n c a k biz, gnein iki kat ktleye sahip yldzlarn nihai
durum yaplar olmadn biliyoruz. Byle yldzlar, kara deliklere,
yani n kaamayaca kadar bklm u z a y - z a m a n blgelerine
d n n c e y e kadar klmelerini srdrrler (ekil 1.15).
Penrose ve ben, genel greliliin, kara delik ierisinde hem bir
yldz, h e m de delie dm talihsiz bir a s t r o n o t iin zamann son
bulaca

ngrsn

ispatladk.

Ancak zamann

hem

balangc

h e m de sonu, genel grelilik eitliklerinin t a m m l a n a m a y a c a yerler

olacaktr. Bu nedenle, bu kuram byk patlamayla ortaya kmas
g e r e k e n olguyu n g r e m e m i t i r . Bazlar b u n u ; T a n r nn, evreni
kendi istedii b i i m d e yaratma zgrl olarak grd. A n c a k , (ben
de dahil olmak zere) dierleri evrenin b a l a n g c n n dier zamanlarda geerli olan kanunlar tarafndan idare edilmesi gerektiinin
inancndalar. Blm 3'te de ele alacamz gibi, bu amata baz ilerl e m e l e r kaydettik,- g e n e de, evrenin balangcn h e n z tam olarak
anlayabilmi deiliz.
G e n e l greliliin byk patlama konusunda b o z g u n a uramasnn s e b e b i , yirminci yzyln dier bir kavramsal devrimi olan kuantum

kuramyla uyumlu olmamasyd.

Kuantum

kuramnda

ilk

adm, Berlin'deki M a x Planck'n, k o r halindeki bir kitleden kaynaklanan radyasyonun, s a d e c e k kuantumu ( q u a n t a ) ad verilen belli
p a k e t l e r halinde yaylrsa veya sourulursa a k l a n a b i l e c e i n i kefettii 1 9 0 0 ' d e atld. Einstein, patent b r o s u n d a y k e n 1 9 0 5 ' t e yazd sarsc makalelerinden birinde, Planck'n kuantum h i p o t e z i n i n ,
belirli metallerin zerine k dtnde e l e k t r o n vermesini yani,
f o t o e l e k t r i k etkisini a k l a y a b i l e c e i n i gsterdi. Bu, m o d e r n k alglayclarnn ve televizyon

kameralarnn

temelini oluturur ve

Einstein, N o b e l Fizik dl'n bu alma iin almtr.

Einstein, 1920'ler b o y u n c a , kuantum fikri z e r i n d e almaya
devam etti. A n c a k g e r e i n kuantum mekanii ad verilen yeni bir
tanmn gelitiren, K o p e n h a g ' d a n W e r n e r H e i s e n b e r g , C a m b r i d ge'den Paul D i r a c ve Zrih'ten Ervvin S c h r d i n g e r ' n almas onu
derinden kayglandrd. Kk paracklarn, artk, kesin bir konu24

25

mu ve hz yoktu! Bunun yerine, bir paracn konumu ne kadar kesin olarak belirlenirse, hz da o kadar daha az belirlenebiliyor ve hz ne kadar kesin olarak belirlenirse, konumu o kadar kesinlikte belirlenebiliyordu. Einstein, temel kanunlardaki bu rastsal, nceden
belirlenemez e karsnda dehete dt ve kuantum mekaniini
hibir zaman tam olarak kabul etmedi. Duygularn, nl "Tanr zar
atmaz" sz ile dile getiriyordu. Bununla birlikte, dier bilim adamlarnn ou, daha n c e aklanmayan btn olgular iin yaptklar
aklamalar ve gzlemlerle mkemmel uyumlar nedeniyle, yeni kuantum kanunlarnn geerliliini kabul etti. Bunlar,- kimya, molekler biyoloji ve elektronikteki modern gelimeler ile son elli yl ierisinde deiim gsteren teknolojinin oluumunun temelidir.
Einstein, Nazi'lerin ve Hitler'in baa geeceinin bilincine vararak 1932 aralnda Almanya'y terk etti ve drt ay sonra vatandalndan karak yaamnn son yirmi yln New Jersey'in Princetown
niversitesinin Institute for Advanced Study Enstitsnde geirdi.
Nazi'ler Almanya'da "Yahudi bilimi'ne ve Yahudi olan birok
Alman bilim adamna kar bir kampanya balatmlard,- bu Almanya'nn bir atom bombas yapamamasnn ksmen de olsa nedenlerin-

Albert Einstein, kurtuluu ABD'ye

gmekte bulduktan hemen sonra,
kendi kuklas ile...

den biridir. Einstein ve grelilik, bu kampanyann boy hedefiydiler.

O ise,- Einstein'a Kar Olan oo Yazar (100 Authors Against Einstein) adl
bir kitaptan bahsedildiinde "Neden yz? Yanlm olsaydm, biri yeterdi." cevabn veriyordu. kinci Dnya Sava nn ardndan, atom
bombasn denetlemek iin bir dnya hkmeti kurmalar konusunda Mttefiklere bask yapt. 1948'de yeni srail devletine bakan olmas teklif edildi,- ancak, o bu teklifi geri evirdi. Bir keresinde yle demiti: "Politika anlktr, ancak bir eitlik ebedidir." Einstein'n genel grelilik eitlikleri,
onun en iyi yazt ve antdr. Evren var olduka,
onlar da var olacaktr.
Dnya, son yz yl ierisinde, nceki yzyllara gre o k daha fazla deiti. Bunun sebebi,yeni politik veya e k o n o m i k retiler deil,- teknolojide gerekleen, temel bilimdeki ilerlemeler tarafndan mmkn klnm gelimelerdir. Bu ilerlemeleri Albert Einstein'dan daha iyi kim sembolize edebilir ki?

26

i e N

K I S

I H I

27

B L M
ZAMAN IN

2
EKLI

Einstein 'n genel grelilii zamana bir ekil verir.

Genel grelilik kuramnn kuantum kuramyla badatrlmas.

Genye dnler karmak m

yoksa sadece imkansz m?

Zaman, ana hattn geriye

balanan bir kolunu
izleyebilir mi?

(EKL 2.1) ZAMANIN BIR DEMIRYOLU EKUNDEKI MODELI

Zaman sadece bir ynde - gelecee doru - ileyen ana bir hat
m? Yoksa daha nceki bir kavakta ana hatla yeniden
birlemek zere geri balanabilir mi?

30

edir Z A M A N ? Eski bir ilahideki gibi, srekli akan bir dere

midir, btn ryalarmz tayan? Yoksa bir demiryolu mu?
Belki de baa dnd yerler ve kollar vardr, b y l e c e ileri

gitmeye devam ettiiniz halde, hat zerinde, nceki bir istasyona

geri dnersiniz (ekil 2 . 1 ) .
Ondokuzuncu Yzyl yazan Charles Lamb yle demitir:
"Hibir ey, zaman ve uzay kadar aklm kurcalamaz. Ayn zamanda
hibir ey, beni zaman ve uzaydan daha az endielendirmez. nk,- onlar, hibir zaman dnmem." oumuz, ou zaman - bu,
her ne ise - zaman ve uzay hakknda endielenmeyiz, ancak hepimiz zamann ne olduunu, nasl baladn ve bizi nereye gtrdn bazen merak ederiz.
ster zamanla, ister baka bir kavramla ilgili olsun, salam, bamsz, herhangi bir kuram, kanmca, zerinde en fazla allabilecek bilim felsefesine dayandrlmaldr: Kari Popper ve dierleri tarafndan ileri srlen pozitivist yaklama. Bu dnce ekline gre,
bilimsel bir kuram, yaptmz gzlemleri tanmlayan ve dzenleyen, matematiksel bir modeldir. yi bir kuram, geni bir olgu yelpazesini, basit birka kabul esas alarak tanmlayacak ve snanabilir,
kesin tahminlerde bulunacaktr. Eer tahminler gzlemlerle uyum
gsterirse, doruluu kantlanamasa bile, kuram bu snav geer. Buna karn, gzlemler tahminlerle uyum gstermezse,- kuram bir kenara atlmal veya deitirilmelidir. (Bu, en azndan olmas gereken
eydir. nsanlar uygulamada gzlemlerin kesinliini ve gzlemleri
yapan kiilerin gvenilirlii ve ahlaki karakterini ounlukla sorgular.) Eer bir kii, benim de yaptm gibi, pozitivist bir tavr alrsa,
zamann gerekte ne olduunu syleyemez. T e k yapabilecei, zaman iin bulunan, uygun, matematiksel modeli tanmlamak ve bu
modelin yapt ngrleri dile getirmektir.
31

(EKL 2.2)
Newton'a gre

zaman, her k

ynde de sonsuza uzanan bir

demiryolu gibi,
uzaydan
bamszd.

Isaac N e w t o n

1687'de yaynlanan Principia Aiathematica adl ki-

tabnda, zaman ve uzay iin ilk matematiksel modeli ortaya att.

N e w t o n , Cambridge'deki u an bulunduum Lucasian sandalyesindeydi. Ancak bu sandalye, onun zamannda elektrikle ilemiyordu
(burada, ngilizce chair kelimesi aslnda sandalye deil, krs anlamna geliyor, yazar kelime oyunu yapyor, . N . ) . Newton'un modelindeki zaman ve uzay, olaylarn gerekletii ancak olaylar tarafndan etkilenmeyen bir fondu. Z a m a n , uzaydan ayryd ve her iki
y n d e de sonsuza giden tek bir doru, veya bir demiryolu olduu
dnlyordu (ekil 2 . 2 ) . Z a m a n , hep var olduu ve var olacandan yola klarak, ebedi grlyordu. Buna karn, o u insan fizik-

Isaac Nevton, 300 yl nce, zaman

ve uzayla ilgili kendi matematiksel
modelini yaynlad.

sel evrenin sadece birka bin yl n c e , yaklak u anki haliyle yaratld i n a n a n d a y d . Bu durum, Alman dnr Emmanuel Kant gibi filozoflar meraklandryordu. Eer, evren gerekten yaratlmsa,
yaratltan n c e neden sonsuz bir bekleyi vard? Bununla birlikte,
evren her zaman var olduysa, gerekleecek h e r ey neden nceden
gereklememi, yani tarih bitmemiti? z e l l i k l e de, her ey ayn scaklkta olacak ekilde, evren sl d e n g e y e neden ulamamt?

32

(EKIL 2.3) ZAMANN EKLI VE Y N

Einstein'n ok sayda deneyle uyum
gsteren grelilik kuram, zaman ve uzayn birbiriyle aynlmaz biimde bal olduunu kantlar,
Uzay, zaman olmakszn bklemez.

Bu nedenle zamann bir ekli vardr. Bununla birlikte, ekildeki lokomotiflerde

gsterildii gibi, tek ynlym gibi de
gzkr.

33

(EKL 2.4)
KAUUK YAPRAK RNEKSEMESI
Ortadaki byk top, yldz gibi. byk
bir ktleyi simgeler.
Topun arl, yaknndaki yapra
bker. Yaprak zennde yuvarlanan bilyeler bu eim tarafndan saptrlr ve
tpk, bir yldzn ktle ekim alanndaki
gezegenlerin, onun yrngesinde
dolamas gibi, byk topun evresinde dner.

Kant bu problemi "saf akln elikisi' ("antimony of pure reason") olarak adlandrd,- nk, mantksal bir yadsmayd, bir zm yoktu! Ancak bu, sadece, zamann sonsuz bir doru ve evrende
olup bitenlerden bamsz olduu Nevvton'un matematiksel modeli
nin kapsam ierisindeki yadsmayd. Bununla birlikte, Blm de de
grdmz gibi, Einstein 1915'te tamamen yeni bir matematiksel
model ortaya att: genel grelilik kuram. Einstein'n makalesinden bu
yana geen yllar boyunca, bu modele birka ey ekledik. Ancak, zaman ve uzayla ilgili modelimiz, hl, Einstein'n nermelerine dayanyor. Bu ve ilerleyen blmlerde Einstein'n devrimci makalesinden
bu yana geen yllarda dncelerimizin geliimini anlatacaz. Bu
ok sayda kiinin almasyla eriilmi bir baarnn hikayesidir, dahas,- ben de kk bir katkda bulunu olmaktan gurur duyuyorum

34

Genel grelilik, uzay-zaman oluturmak zere, zaman boyutunu uzayn boyutuyla birletirir (baknz sayfa 33, ekil 2.3). Bu
kuram, uzaydaki madde ve enerji dalmnn, uzay-zaman bkt
ve bozundurduunu,- bu yzden de uzay-zamann dz olmadn
syleyerek ktle ekim etkisini kapsar. S z konusu uzay-zaman iindeki nesneler, dz dorularda hareket e t m e y e alr,- ancak, uzayzaman eri olduu iin, izledikleri yollar bklm olarak grnr.
Bir yerekimi alanndan etkileniyorlarm gibi hareket ederler.
Dz anlamyla alglanmamas gereken, yaklak bir rnekleme olarak, bir kauuk yapran dnn. Yaprak zerine, Gne'i temsil edecek, byk bir top yerletirelim. T o p u n arl yapraa bask uygulayacak ve yapran Gne evresinde bklmesine neden olacaktr. Eer, o
anda, yaprak zerinde kk bilyeler yuvarlanrsa, bilyeler dier tarafa
don dmdz yuvarlanmayacak, bunun yerine Gne evresindeki yrngede dnen gezegenler gibi, ykn etrafnda dnecektir (ekil 2.4).
rnekseme, NevvtoVun kuramnda da olduu gibi, uzayn sadece
iki boyLitlu bir blmnn (kauuk yapran yzeyinin) bklmesi ve
zamann bozulmadan kalmas nedeniyle btnsel deildir. Oysa,- birok deneyle uyum gsteren grelilik kuramndaki uzay ve zaman, ayrlmaz bir btndr. Uzay, zaman olmakszn bklemez. Bu nedenle,
zamann bir ekli vardr. Genel grelilik, uzay ve zaman bkerek, onlar olaylann gerekletii duraan olaylarn etkin, dinamik katlmcla-

ne yapyordu? Aziz Augustine'in de syledii gibi, bu konu hakknda,

Aziz Aucfustine, dnyann

balangcndan nce zamann par
olmadna inanan beinci yzyl
dnr.

ine fazla karanlar iin C e h e n n e m i hazrlyordu/' diyerek akaya ka-

De Civitate Dei adi kitiptun bir

rna dntrr. Zamann her eyden bamsz bir ekilde var olduu
Nevvton kuramnda u soru sorulabilir: Tanr evreni yaratmadan n c e

lnamaz. Bu, insanlarn yzyllardr zerinde dnp durduu, ciddi

bir somdur. Aziz Augustinee gre, Tanr her eyi yaratmadan nce,

sayfa. on ikinci yzyl. Biblioteca

Lauronziana, Firenze.

hibir ey yapmad. Aslnda, bu modern dncelere ok daha yakndr.

Bununla birlikte, genel grelilikteki zaman ve uzay, evrenden
veya birbiriden bamsz olarak var olamaz. Bunlar, bir saatteki kuartz kristalinin titreim says veya bir cetvelin uzunluu gibi, evren
ierisindeki llerle tanmlanr. Evren ierisinde, bu ekilde tanmlanan zamann minimum veya maksimum bir deerinin - baka bir
deyile, bir balangcnn veya bir sonunun - bulunmas akla olduka yatkndr. Balangtan n c e veya sonun ardndan neyin g e r e k letiini sormak anlamsz olur. nk, b y l e zamanlar tanmszdr.
35

Aktr ki ; genel greliliin matematiksel modelinin, evrenin

ve zamann kendisinin bir balangc veya sonu olduunu ngrp
ngrmediine karar vermek nemliydi. Einstein da dahil olmak
zere kuramsal fizikiler arasndaki genel nyarg,- zamann, her iki
ynde de sonsuz olduu eklindeydi. Aksi taktirde, evrenin yaratl hakknda bilim d sorular beliriyordu. Einstein eitliklerinin,- za-

Zamanda geriye doru bakan gzlemci

Galaksilerin yakn zamandak

grn ;

Galaksilerin 5 milyar yl ncek -l

grn '

mann bir balangcnn veya sonunun olduu zmleri biliniyordu, ancak, byk bir simetrileri vard ve hepsi ok zeldi. Kendi

Fon radyasyonu "i

ktle ekimi altnda ken gerek bir ktlede, basn veya yanal
hzlarn, younluun sonsuz olaca noktada maddenin toplanmasna olanak tanmayaca dnlyordu. Benzer biimde, evrenin
genilemesi, zamanda geriye doru izlenirse, evrendeki maddelerin
hepsinin sonsuz younluktaki bir noktadan ortaya kmad sonucuna varlacakt. Sonsuz younlukta byle bir nokta, tekillik (singularity) diye adlandrlyordu ve zamann bir balangc veya sonu
olacakt.
Evgenii Lifshitz ve Isaac Khalatnikov adl Rus iki bilim adam
1963 te madde ve hzlarn zel bir dzenlemesinin bulunduu bir
tekillik ile Einstein eitliklerinin zmlerini kantladklarn iddia
ettiler. Evreni simgeleyen zmn bu zel dzenlemeye sahip olma olasl, uygulamada sfrd. Evreni simgeleyen neredeyse btn
zmler, sonsuz younlukta bir tekillik bulundurmaktan uzak duracakt: Evrenin geniledii adan nce, maddenin bir araya topland, ancak arpmad ve u anki genileme safhasnda birbirinden uzaklat bir bzlme dnemi olmalyd. Eer durum byle ise,- zaman, sonsuz gemiten sosuz gelecee doru hep devam
edecekti.
Lifshitz ve Khalatnikov'un savlar, herkesi ikna edememiti.
Roger Penrose ve ben bunun yerine, sadece zmler zerine ayrntl bir almaya deil, ayn zamanda, uzay-zamann kresel yapsna da dayanan, farkl bir yaklam gelitirdik. Uzay-zaman genel grelilikte sadece iindeki byk ktleli nesneler tarafndan deil, e
zamanda iindeki enerji tarafndan da bklr. Enerji, her zaman
pozitiftir. Bu yzden, uzay-zaman, k nlarnn yollarn birbirine
doru bken bir erilik verir.
imdi, gemi k konimizi (ekil 2.5), yani uzak galaksilerden
gelen k nlarnn u anda bize ulaan, uzay-zamandan geen yol36

(EKL 2.5) GEMI IIK KONIMIZ

Uzaktaki galaksilere baktmzda. k
sonlu bir hzda ilerledii iin. evrene!
daha nceki bir zamanda bakm oluruz. Eer zaman dey dorultu ile ve
uzay ynn de yatay olarak gsterirsek, u anda tepe noktasnda bize
ulaan k, bize doru bir koni zerinde ilerlemitir.

(EKL 2.6)
MIKRODALGADA
LM

lar d n n . Z a m a n n y u k a r , u z a y n ise y a n l a r a d o r u belirtildii

FON

TAYFININ

dir. G e m i e , t e p e n o k t a s n d a n k o n i n i n a a s n a d o r u g i t t i i m i z -

Kozmik altyap radyasyonunun tayf

- younluun frekans ile dalm - scak bir ktleden kaynaklanan radyasyonun karakteristiidir. Radyasyonun
sl dengede bulunmas iin. maddenin
onu birok defa yaym olmas gerekir.
Bu durum, gemi k konimizin ieriye doru eilmesi iin, ierisinde yeterli madde bulunmas gerektiini belirtir.

38

b y l e b i r e m a d a t e p e n o k t a s , b i z i m b u l u n d u u m u z y e r d e b i r koni-

. .

i "c:

d e , g a l a k s i l e r i o k d a h a n c e k i z a m a n l a r d a g r r z . E v r e n geniledii v e h e r e y e s k i d e n b i r b i r i n e d a h a y a k n o l d u u i i n , d a h a geriy e b a k t m z d a a s l n d a m a d d e n i n d a h a y k s e k y o u n l u k t a bulunduu b l g e l e r e bakm oluruz. Evrenin imdikinden o k daha youn

v e s c a k o l d u u , o k d a h a n c e k i b i r z a m a n d a n , g e m i k k o n i m i z
b o y u n c a b i z e d o r u y a y l a n , hafif b i r m i k r o d a l g a r a d y a s y o n fonu
g z l e m l e r i z . A l c l a r , farkl m i k r o d a l g a f r e k a n s l a r n a a y a r l a y a r a k ,
b u r a d y a s y o n u n tayfn ( f r e k a n s ile d z e n l e n e n g c n d a l m n )

lebiliriz. M u t l a k sfrn z e r i n d e , 2.7 d e r e c e scaklktaki bir ktleden yaylan r a d y a s y o n u n karakteristii n i t e l i i n d e bir tayf buluruz.
Bu mikrodalga r a d y a s y o n u , d o n m u p i z z a n m buzlarn z m e k iin
yeterli deildir. A n c a k tayfn, 2.7 d e r e c e d e k i bir ktlenin yayd
radyasyonunkiyle bu kadar kesin ekilde uyumas, r a d y a s y o n u n

(EKL 2.7) UZAY-ZAMANIN

BKLMESI
Ktle ekimi ekici olduu iin; madde,
k nlar birbirine doru eilecek ekilde uzay-zaman her zaman bker.

mikrodalga g e i r m e y e n b l g e l e r d e n g e l m i olmas g e r e k t i i n i g s terir.

Bylece, g e r i y e d o r u i z l e n d i i n d e , g e m i k k o n i m i z i n b e l li bir miktar m a d d e d e n g e m e s i gerektii s o n u c u n a varabiliriz. Bu
madde miktar, u z a y - z a m a n b k m e k iin yeterlidir, bu ekilde g e mi k koninizdeki k nlar b i r b i r i n e doru eilir (ekil 2.7).
39

S.. MERKEZ KTPHAME

40

Zamanda geriye doru gidildiinde, gemi k konimizin kesitleri maksimum boyutlara ular ve yeniden klmeye balar.
Gemiimiz armut eklindedir (ekil 2.8).
Gemi k konimizden daha da gerilere gidildiinde, (...)
maddenin pozitif enerji younluu, k nlarnn birbirine daha
gl ekilde eilmesine yol aar. Ik konisinin kesiti, sonlu bir zamanda sfra doru klecektir. Bu, gemi k konimizdeki btn
maddelerin, snrlar sfra doru klen bir blgede skaca anlamna gelir. Penrose ve benim,- genel greliliin matematiksel modelinde, zamann byk patlama adl bir balangc olduunu kantlayabileceimiz de bu yzden ok artc olmamaldr. Benzer dnceler, yldzlar veya galaksilerin kara delikler oluturmak zere,
kendi ktle ekimleri altnda ktnde, zamann bir sonu olacan gsteriyor. Kant in, zamann evrenden bamsz bir anlamnn bulunduu hakkndaki st kapal varsaymna kaplmaktan kandk.
Saf akln elikisinden kandk. Zamann bir balangcnn varolduunu kantlayan makalemiz,

I968'de Gravity Research Foundati-

on'n sponsorluunu stlendii yarmada ikincilik dln kazand

ve Roger ile ben 300 dolarlk grkemli dl paylatk. O yilki dier dllerin pek nemli bir deere sahip olduklarn sanmyorum.
almamza eitli tepkiler geldi. almamz birok fizikinin neesini kard. Buna karlk; bilimsel bir kant ortaya kt
iin, yaradla inanan dini liderleri memnun etti. Lifshitz ve Khalatnikov bu srada kt bir konumdayd. Kantladmz matematiksel
nermelere kar akamadlar, ancak Sovyet sistemi altnda yanldklarn ve Bat biliminin hakl olduunu da itiraf edemediler. Bununla birlikte, nceki zmleri gibi zel olmayan, bir tekillik ieren, daha genel bir zm ailesi bularak durumu kurtardlar. Bu tekilliklere ve zamann balang veya sonuna bir Sovyet buluu olarak, sahip kmalarna olanak tand.

(EKL 2.8) ZAMAN ARMUT BIIMINDEDIR

Eer gemi k konimiz zamanda genye doru izlenirse: evrenin erken zamanlanndaki
madde tarafndan ieri doru eilecektir. Gzlemlediimiz evrenin tamam, snn byk
patlamada sfra doru klen bir blgenin iindedir. Bu bir tekillik yani maddenin younluunun sonsuz olduu ve klasik genel greliliin kecei bir yer olacaktr.

BELIRSIZLIK ILKESI

Dk frekansl dalga boylan paracn

hzn daha az bozar.

hzn daha fazla bozar.

Bir parac gzlemlemek iin kullanlan dalga boyu ne kadar uzun olursa,
paracn konumunun belirsizlii de o
kadar byk olur.

Bir parac gzlemlemek iin kullanlan dalga boyu ne kadar ksa olursa,
paracn konumunun belirlilii de o
kadar byk olur.

uantum kuramnn bulunuundaki nemli bir adm.

Max Planck'n 1900'deki, n her zaman parack

(quanta) adn verdii kk paketler halinde geldii
nermesidir. Planck'n kuantum hipotezi, scak ktlelerden kaynaklanan radyasyon eitlerinin gzlemlenmesini
aklyordu. Ancak imalar, 1920'lerin ortalarnda Alman
fiziki VVerner Heisenberg nl belirsizlik ilkesini formlletirinceye kadar, tam olarak anlalmad. Heisenberg,
Planck'n hipotezinin, bir paracn konumu ne kadar kesin biimde llmeye allrsa, vektrel hznn o kadar

42

Yksek frekansl dalga boylan paracn

az kesinlikte llebileceini ve vektrel hz ne kadar kesin biimde llmeye allrsa, konumunun o kadar az
kesinlikte llebileceini ima ettiini belirtti (vektrel hz
terimini bundan sonra ksaca hz olarak ifade edeceiz,
.N.)

Daha kesin olarak; bir paracn konumundaki belirsizliin. momentumundaki belirsizlikle arpmnn, bir k
kuantumundaki enerji ierii ile yakndan ilikili bir nicelik
olan Planck sabitinden her zaman byk olmas gerektiini gsterdi.

HESENBERG'IN BELIRSIZLIK EITLII

zz
Paracn

Paracn

Paracn

konumunun

hznn

ktlesi

belirsizlii

belirsizlii

Planck sabitinden kk deildir

o u fiziki z a m a n n b i r b a l a n g c v e y a s o n u o l d u u fikrini igdsel olarak hl k a b u l l e n e m i y o r d u . Bu n e d e n l e , m a t e m a t i k s e l m o delin bir tekillik y a k n n d a k i u z a y - z a m a n n iyi b i r tanm o l m a s n n

MAXWELL ALANI

beklenemeyebileceini savundular. Bunun s e b e b i , ktle e k i m kuvvetini tanmlayan g e n e l greliliin ( B l m I de de b e l i r t t i i m i z g i b i ) ,

well 1865'te elektrik ve man-

klasik bir kuram olmas ve b i l d i i m i z d i e r tm kuvvetleri e t k i l e y e n

yetizmann bilinen btn kanun-

kuantum kuramnn belirsizliini kapsanamasyd. Bu tutarszlk, o u zaman, evrenin o u n d a n e m l i deildir. n k u z a y - z a m a n n

bkld l e k o k b y k t r ve k u a n t u m etkilerinin n e m l i o l d u u

larn birletirdi. Maxwell'n kuram, eylemleri bir yerden dienne

ileten "alanlar'n varlna dayanr. O elektriksel ve manyetik

lek ise o k kktr. A n c a k bir tekillik y a k n n d a bu iki l e k k-

kanklklan ileten alanlann dina-

yaslanabilecek ve k u a n t u m etkileri n e m l i o l a c a k t r . P e n r o s e ve b e -

mik varlklar olduunu fark et-

nim tekillik n e r m e l e r i m i z i n o r t a y a k o y d u u olgu, klasik u z a y - z a m a nmzn kuantum ktle e k i m i n i n n e m l i o l d u u b l g e l e r vastasyla

gemie ve olaslkla da g e l e c e e bal olmasdr. E v r e n i n b a l a n g c
ve kaderini anlamak iin, ktle e k i m ile ilgili bir k u a n t u m kuramna
ihtiyacmz vardr. s t e l i k bu, kitabn arlkl konusu o l a c a k t r .
Sonlu sayda p a r a c a s a h i p , a t o m gibi s i s t e m l e r l e ilgili k u a n tum kuramlar,

1 9 2 0 ' l e r d e H e i s e n b e r g , S c h r d i n g e r ve D i r a c tara-

fndan formlletirildi. ( D i r a c C a m b r i d g e ' d e k i s a n d a l y e m i n n c e k i

bir baka sahibiydi, a n c a k bu s a n d a l y e h e n z m o t o r l u d e i l d i . ) Bununla birlikte, k u a n t u m fikirleri e l e k t r i k , m a n y e t i z m a ve t a n m layan Maxwell alanna g e n i l e t i l d i i n d e zorluklarla karlald.

mitir. Bunlar salnm yapabiliyor

ve bolukta hareket edebiliyorlard.
Maxwell'in elektromanyetizma
sentezi bu alanlann dinamiklerini
belirleyen iki eitlikte toplanabilir. Kendisi de byk ilk sonucu
bu alanlardan karmtn her
frekanstaki elektromanyetik dalgalar bolukta ayn sabit hzda
k hznda - ilerler.

Maxwcll alannn farkl dalga boylarndan (bir dalga tepesi ile

dieri arasndaki mesafeden) meydana geldii dnlebilir. Alan,
bir dalgada bir sarka gibi bir deerden dierine salnr (ekil 2 . 9 ) .
Kuantum kuramna gre, bir sarkacn en alt konumu (ground
state) veya en dk enerji durumu, sadece en dk enerji noktasnda durarak dorudan yeri iaret e t m e z . Bunun hem belirli bir konumu hem de sfr deerinde belirli bir hz olacaktr. Bu durum,
hem konumun hem de hzn ayn anda llmesini yasaklayan belirsizlik ilkesinin inenmesidir. Konumdaki belirsizliin, m o m e n tumdaki belirsizlikle arpm, Planck sabiti olarak bilinen, belirli bir
nicelikten byk olmaldr, ki bu saynn yazlmas o k uzun srd iin, onun yerine 1i
44

simgesini kullanrz.

(EKL 2.9)
ILERLEYEN D A L G A
SARKACN ILIKISI

ILE

SALNAN

Elektromanyetik radyasyon, elektriksel

ve manyetik alanlan dalgann hareket

ynne dik ynlerde bir sarka gibi sa-

lnm yaparak, bolukta bir dalga biiminde ilerler. Bu nm farkl dalga

boylanndaki alanlardan meydana gelebilir.

Yn

Yani bir sarkacn cn alt konumu veya en dk enerjili durumunun, sanld gibi, sfr enerjisi yoktur. Bir sarkacn veya salnm yapan herhangi bir sistemin en alt konumunda bile, minimum miktarda, belirli bir sfr noktas titreimleri olmaldr. Bunlar, sarkacn
domdan yeri gstermek zorunda olmad, ayrca deye yakn kk bir a da yapabilecei anlamna gelir (ekil 2 . 1 0 ) . Maxwell alanndaki dalgalar, bolukta veya en dk enerji durumunda bile,
benzer biimde, tam olarak sfrlanmaz ve kk boyutlara sahip
olabilir. Sarkacn veya dalgann frekans (dakikadaki salnm) ne kadar yksek olursa, taban durumunun enerjisi de o kadar yksek olur.
Maxwell ve elektron alanlarndaki taban durum titreimlerinde
yaplan hesaplamalar, elektronun ktle ve yknn sonsuz olduu-

(EKL 2.10)
OLASILIK

DAILIMI

LE

SARKACIN

LKS

Heisenberg ilkesine gre; bir sarkacn

sfr hzla, mutlak ekilde dorudan yen iaret etmesi olanakszdr. Kuantum
kuram, sarkacn, en dk ener|i konumunda bile, minimum miktarda titremesi gerektiini ngrr.
Yani, sarkacn konumu, bir olaslk dalm ile belirlenecektir. Taban halinde,
en byk olasla sahip konum, aa
doru ynlenir. Ancak deyle kk
bir a yapma olasl da vardr.

nu ortaya karmtr, ancak gzlemler bunu gstermez. Bununla

birlikte,

Richard

F e y n m a n , Julian

Schvvinger ve

Schinichiro
45

T o m a n a g a gibi fizikiler, 1940'larda bu sonsuzluklarn ortadan kaldrlmas veya "karlmas" ve ktle ile ykn sadece g z l e n e n sonlu deerleri ile uramak iin tutarl bir yol gelitirdiler. Y i n e de, taban durum titreimleri, hl llebilen ve yaplan deneyle uyuan
kk etkilere neden oluyordu. Sonsuzluklarn ortadan kaldrlmas
iin b e n z e r karma tasarlar C h e n N i n g Y a n g ve Robert Mills tarafndan ileri srlen kuramdaki Y a n g - M i l l s alannda ie yaryordu
Y a n g - M i l l s kuram, Maxwell kuramnn, zayf ve gl nkleer kuv
vetler ad verilen dier iki kuvveti tanmlayan bir uzantsdr. Bunun
la birlikte, taban durum titreimlerinin ktle ekimi ile ilgili bir ku
antum kuramnda o k daha ciddi bir etkisi vardr. H e r bir dalga bo
yunun y i n e bir taban durum enerjisi olacaktr. Maxwell alannn dal
ga boylarnn ksal hakknda bir kstlama olmad iin, uzay-za
mann herhangi bir blgesinde sonsuz sayda dalga boyu ve sonsu:
miktarda taban durum enerjisi vardr. Enerji younluu, madde gibi
bir ktle ekim kayna olduu iin, bu sonsuz enerji younluu, ev
rende uzay-zaman tek bir noktaya bkmek iin yeterli ktle ekim
bulunduu anlamna gelmelidir, ki bu aka gereklememitir.
T a b a n durum titreimlerinin, bir ktle ekim etkisinin bulun
madii sylenerek, gzlem ve kuram arasndaki eliki gibi grnen
sorunun zlmesi umulabilir. Ancak, bu ie yaramaz. T a b a n durum
titreimlerinin enerjisi, Casimir etkisiyle belirlenebilir. Eer bir ih
metal plakay birbirine yakn paralellikte tutarsanz, plakalar arasn
daki dalga boyu saysnn, d taraftakilere gre biraz azalmas gib
bir etki oluur. Yani, plakalar arasndaki taban durum titreimlerinin
enerji younluu, hl sonsuz olsa da, d tarafta bulunan enerji yo
unluundan sonlu bir deer kadar daha azdr (ekil 2.1 l ) . Enen
younluundaki bu fark, plakalar birbirine e k e n bir kuvveti ortay;
karr ve bu kuvvet deneysel olarak da gzlemlenmitir. Kuvvetler
tpk madde gibi, genel grelilikteki bir ktle e k i m kaynadr, b
yzden, bu enerji farknn ktle ekim etkisini yok saymak tutarl ol
mayacaktr.

46

Plaka snrlannn dndaki

dalga boylan

CASIMIR ETKISI
Taban durum titreimlennin
varl, paralel metal plakalar
arasndaki kk bir kuvvet
olan Casimir etkisi ile, deneysel olarak dorulanmtr.

Plakalara arasna
sgabilen, az
saydaki dalga
boylan

Plakalar arasndaki taban durum titreimlennin enerji younluu, dandaki younluktan daha azdn bu durum plakalann
birbirine doru ekilmesine neden olur.

(EKL 2.1 I)

Taban durum titreimlerinin

enetti younluu plakalann dnda daha byktr.

47

(EKIL 2 . 1 2 )

DNME

tn paracklara farkl ynlerden grn ile ilgili,

dnme (spin) ad verilen bir zellii vardr. Buna, bir
paket oyun kad ile rnek verebiliriz. nce maa asn
dnn. Bu, sadece tam bir tur veya 360 derece dndrrseniz ayn grnr. Bu nedenle bir spinli olduu sylenir.

Buna karn, kupa kznn iki ba vardr. Bu nedenle sadece yanm tur, yani 180 derece dndrlrse ayn olur.

48

Bu, iki spinlidir denir. Benzer ekilde, daha kk dn

kesirlerinde ayn grnecek, veya daha fazla spinli nesneler dnlebilir.
Spin ne kadar yksek olursa, paracn ayn grnmesi
iin gereken tam bir turun kesri de o kadar kk olur.
Ancak dikkate deer bir gerek sadece tam iki tur dndrdnzde ayn grnen paracklann bulunmasdr.
Byle paracklar 1/2 spine sahiptir.

Bu problemin olas baka bir zm de, Einstein'n, evrenin

duraan bir modelini elde etmek amacyla ortaya koyduu gibi,
kozmolojik bir sabitin bulunduu varsaymna dayanr. Eer bu sabitin sonsuz, negatif bir deeri olsayd,- serbest uzaydaki taban
durum enerjilerinin sonsuz pozitif deerlerini etkisiz klabilirdi. Ancak bu evrensel sabit, duruma zel gibi grnr,- stelik sra d bir
kesinlie ayarlanmas gereklidir.
Neyse ki 1970'te, taban duam titreimlerinden kaynaklanan
sonsuzluklar etkisiz klmak iin, doal, fiziksel bir mekanizma salayan, tamamen yeni bir tr simetri bulundu. Sper simetri, modern
matematiksel modellerimizin eitli yollarla tanmlanabilecek bir
zelliidir. Bu yollardan biri, uzay zamann, grdmz boyutlarn
yannda, ek boyutlara da sahip olduunu sylemektir. Bunlar sradan
gerek saylar yerine, Grassmann deikenleri olarak adlandrlan saylarla lldklerinden Grassmann boyutlar olarak adlandrlrlar.
Sradan saylar yer deitirir,- yani, bunlar arpma sranz far etmez:
6 kere 4, 4 kere 6 ile zdetir. Ancak Grassmann deikenleri, biri
zt iaret almak zere yer deitirir: x kere y, -y kere x ile ayndr.
Sper simetri ilk defa bir uzay-zamandaki hem sradan say boyutlarnn hem de Grassmann boyutlarnn eri deil, dz olduu
madde alanlar ve Yang-Mills alanlarndaki sonsuzluklarn ortadan
kaldrlmas iin dnld. Ancak bunun eri olan sradan saylara
ve Grassmann boyutlarna geniletilmesi doald. Bu durum, farkl
miktarlarda sper simetriye sahip, sper ktle ekimi ad verilen kuramlar ortaya kard. Sper simetrinin sonularndan biri ise, her
alan veya paracn kendisininkinden 1/2 byk veya 1/2 kk bir
spine sahip bir "sper e"inin bulunmasnn gerekmesidir.
49

SPER ELER

Sradan maddeyi meydana getiren, (1/2 spin

gibi) tam saynn yans deerinde spine sahip

fermiyonlar. Taban durum enerjilen negatiftir,

Bozonlar N=8 sper ktle ekimli, (0, 1,2

gibi) tam say deerinde spine sahip paracklardr. Taban durum enerjileri pozitiftir.

(EKIL 2.13)

varsayar. rnek olarak bir foton (ki bu bir bozondur)

spine sahiptir ve sradan maddeyi meydana getirir. Taban

onu bir fermiyon yapar. Bu nedenle, taban durum enerji-

vrendeki bilinen btn paracklar, iki gruptan birine;

fermiyonlara (fenmion) veya bozonlara (boson) aittir.

Femnyonlar (1/2 spin gibi) tam saynn yans deerinde

durum enerjileri negatiftir.

Bozonlar (0, 1,2 gibi) tam say deerinde spine sahip

paracklardr ve bunlar fermiyonlar arasndaki, ktle e-

kim kuvveti ve k gibi kuvvetleri ortaya kanr. Taban

durum enerjileri pozrtiftir. Sper ktle ekimi kuram, her

bir fermiyon ve her bir bozonun kendisininkinden 112 b-

yk veya 1/2 kk spine sahip bir sper ein olduunu

50

"bir" deennde bir spine sahiptir. Fotonun sper ei foti-

no (photino) 1/2 deerinde spine sahiptir ve bu durum

si negatiftir.

Bu sper ktle ekimi dzeninde, eit sayda bozon ve

fermiyon bulunduu sonucuna vannz. Bozonlann taban

durum enerjilerinin pozitif tarafta arlkl olmas ve fermiyonlarn negatif tarafta olmas ile, en alt durum enerji-

leri brbinni etkisiz klarak en byk sonsuzluktan ortadan

kaldnr.

PARACIK D A V R A N I I M O D E L L E R

I Eer nokta paracklar, bilardo toplan

gibi. aynk eler eklindeyse, ikisi arptnda yollan yeni iki yrngeye sapar.

2, Her ne kadar etkisi daha nemli olsa

da, bu durum iki parack etkiletinde
ortaya kan olaydr.

3 Kuantum alan kuram bir elektron ve

anti paracnn, yani pozitron gibi iki
paracn arpmasn gsteriyor. Bu ekilde birbirini byk bir enerji patlamasyla abucak yok ederek bir foton yaratrlar. Bu, daha sonra enerjisini salarak baka bir elektron-pozitron ifti retir. Hl
yeni iki yrngeye sapm gibi grnrler.

4 Bu durum, paracklann sfr boyutlu

noktalar deil, bir elektron ile pozitron gibi salnm yapan dnglerin titretii tek
boyulu sicimler olduunu gsterir. arptklannda ve birbirlerini yok ettiklerinde. farkl bir titreim rntsne sahip yeni bir sicim yaratrlar. Sicim enerjisini salarak yeni yrngelerde ilerlemeye devam
eden iki sicime blnr.

D Eer, bu orijinal sicimler farkl anlarda

deil de, zaman ierisinde kesintisiz bir
gemi olarak izlenirse, sonuta oluan sicimler, bir sicim dnyas yapra olarak
grlr.

51

(EKIL 2.14, kar sayfada)

Spini tam say olan (0, 1, 2, v b . ) bozonlarn taban durum ener

SICIM SALINIMLARI

jileri pozitiftir. Buna karlk, yarm sayl ( 1 / 2 , 3/2, v b . ) spine sahip

Sicim teorisindeki temel nesneler, bo-

fermiyonlarn taban durum enerjileri negatiftir. Eit sayda bozon ve

lukta tek bir nokta kaplayan paracklar

deil, tek boyutlu sicimlerdir. Bu sicimlerin ulan olabilir veya kapal ilmiklerle kendilen ile birieebilirier.

Sicim kuramndaki sicimler, tpk bir

keman teli gibi, dalga boylan iki uca

tam olarak denk gelen, belirli titreim

desenlerini veya rezonans frekanslann

destekler.

Ancak keman tellerinin farkl rezo-

nans frekanstan farkl notalar kanr-

ken, bir sicimin farkl salnmlan temel

paracklar olarak yorumlanan farkl

ktlelere ve kuvvet yklenne neden
olur. Kabaca, sicimdeki salnmn dalga

boyu ne kadar ksa olursa, paracn

ktlesi de o kadar byk olur.

fermiyon bulunduu iin, en byk sonsuzluklar sper ktle ekim

kuramlarnda ortadan kalkar (baknz sayfa 5 0 , ekil 2.1 3).
Geriye,- daha kk, ama hl sonsuz niceliklerin braklm
olabilecei olasl kalyordu. Kimsenin, bu teorilerin, gerekten de
tam olarak sonlu olup olmadn hesaplayacak sabr yoktu. yi bir
r e n c i n i n bunu hesaplamasnn iki yz yl srecei tahmin edili
yordu. stelik daha ikinci sayfada bir hata yapmadn nereden bi
lecektiniz ki? I 9 6 5 ' e kadar, o u kii, hzla sper simetrik sper kt
le alanlarnda sonsuzluk olamayaca i n a n a n d a y d .
Bu inan, anszn deiiverdi. nsanlar,- sper ktle ekim ku
ramlarnda sonsuzluun olmamas iin hibir s e b e p bulunmadn
kavrad. Dahas bu, onlarn kuram olarak, lmcl hatalar tad
anlamna geliyordu. Sper simetrik sicim kuramnn, ktle ekim ile
kuantum kuramn birletirmenin tek yolu olduu syleniyordu. Sicimler, tpk gndelik deneyimlerdeki adalar gibi, tek boyutta uza
nan nesnelerdir. S a d e c e uzunluklar vardr. Sicim teorisindeki sicim
ler, fondaki bir uzay zamanda hareket ederler. Sicimlerdeki dalga
lanmalar paracklar olarak yorumlanr (ekil 2 . 1 4 ) .
Eer sicimlerin sradan say boyutlar olduu kadar Grassmann
boyutlar da varsa, dalgalanmalar b o z o n l a r a ve fermiyonlara karlk
gelir. Pozitif ve negatif taban durum enerjileri bu durumda birbirini
o kadar etkisiz klacaktr ki, kk bile olsa, hibir sonsuzluk bulun
mayacaktr. Sicimlerin, Her eyin Kuram (Tbeory of Everytbinc) - TOE,
olduu iddia ediliyordu.
G e l e c e k t e k i bilim tarihileri, kuramsal fizikiler arasndaki gr deiikliklerini incelemeyi ilgin bulacaktr. S i c i m l e r birka yl
b o y u n c a stnlk kazand ve sper ktle ekimi, dk enerjide ge
eri i yaklak bir kuram olarak bir kenara atld. H e r ne kadar dk
enerjiler bu kapsamda bir T N T patlamasndaki paracklarn sahip
olduundan milyar kere milyar daha az e n e r j i y e sahip parackla-

52

anlamna gelse de, "dk enerji" nitelemesinin zellikle aleyhte olduu dnlyordu. Eer, sper ktle ekim, sadece bir dk
enerji yaklam idiyse,- evrenin temel kuram olduu iddia edilemezdi. Onun yerine, temelini oluturan kuramn, olas be siiper sicim
kuramlarndan biri olduu varsayld. Ancak bu be adet sicim kuramndan hangisi evrenimizi tanmlyordu? stelik sicim kuram, sicimlerin fondaki dz bir uzay-zamanda hareket eden, bir uzay boyutuna ve bir zaman boyutuna sahip yzeyler eklinde tasvir edildii yaklamn tesinde nasl formlletirilebilirdi? Sicimler fondaki
uzay zaman bkmez miydi?

Sicim kuramnn her eyi aka ortaya karmad, 1985'ten

sonraki yllarda belirginleti. Bir balang noktas olarak, sicimlerin
birden fazla boyutta uzatlabilen nesnelerden meydana gelen, geni
apl bir snfn sadece bir eleman olduu anlald. Benim gibi,
Cambridge'in Uygulamal Matematik ve Kuramsal Fizik Blmnn
bir yesi olan ve bu nesneler zerindeki temel almalarn ounu
gerekletiren

Paul Tovvnsend onlara "p-zar"

(p-brane,

ngilizce

m e m b r a n e kelimesinden, . N . ) adn verdi. Bir p-zarn, p boyutta

uzunluu vardr. Buna gre: p= 1 olan bir zar, bir sicimdir,- p = 2 olan
bir zar bir yzey veya membrandr, vb. (ekil 2 . 1 5 ) . p= 1 sicim dunmunu, dier p deerlerine gre kayrmann hibir nedeni yokmu gibi grnr. Bunun yerine, p-zar demokrasisini kabul e t m e m i z gerekir: btn p-zarlar eit yaratlmtr.
Btn p-zarlar, 10 veya 11 boyuttaki sper ktle ekim kuram
eitliklerinin zmleri olarak bulunabilir. 10 veya 11 boyut,- bize,
grdmz uzay zaman gibi gelmez. Ancak temel fikir, dier 6 veya 7 boyutun kvrlarak o k klmesi nedeniyle, onlar fark etme(EKIL. 2.15) P - Z A R L A R

P-zarlar, p boyutlarnda uzanan nesnelerdir. zel durumlar p= I olduu sicimler ve p=2 olduu membranlardr;
ancak, daha yksek p deerleri 10 veya I I boyutlu uzay zamanda olasdr. P
boyulannn bir ksm veya hepsi,
ounlukla, bir rek eklinde kvrlr.

memizden kaynaklanr. nk bizler, sadece geriye kalan byk ve

dze yakn 4 boyutun farkndaydk.
Kiisel olarak unu belirtmeliyim ki ben ek boyutlara inanma
konusunda isteksiz davrammdr. Ancak bir pozitivist olduum
iin, "Ek boyutlar gerekten var m?" sorusunun hibir anlam yoktur
Sortlabilecek tek ey, ek boyutlar olan matematiksel modellerin, Evrenin iyi bir tanmn salayp salamaddr. Bugne kadar bunlarn
aklanmas iin ek boyutlar gerektiren hibir g z l e m i m i z olmad
Bununla birlikte, onlar Cenevre'deki Byk H a d r o n arptrc-

u gerekleri olduu
gibi kabul ediyoruz-.
Btn p-zarlar eit
yaratlmtr!

54

Paul Totvnsend, p-zar bilgini

Evrenimizin uzaysal kumann hem yaylan, hem de kvrlm

Kvnlm bir I -zar

rek eklinde

boyutlan bulunabilir. Membranlar kvrldklarnda daha iyi gzke-

ya da sicim

kvrlm bir 2-zar

bi,r-

yapra

55

(EKIL 2.16) BIRLEIK BIR SKELET

I IA tipi

I I boyutlu sper ktle ekim

Onbir boyutlu sper ktle ekimi ile birlikte. be sicim kuramnn hepsini birletiren, ikilikler ad

venlen bir iliki a bulunmaktadr. kilikler, farkl sicim kuramlannn. M kuram olarak adlandnlan

temeldeki ayn kuramn sadece farkl ifadeleri olduu nermesini getirir.

11B tipi

Doksanlann ortalarndan nce,

her biri ayn ve bamsz olan, farkl be sicim kuram vard.

s'nda (Large Hadron Collidcr) gzlemleme olaslmz vardr. Ancak, ben de dahil olmak zere, birok kiiyi ek boyutlara sahip modelleri ciddiye alma konusunda ikna eden olgu modeller arasnda
ikilikler ad verilen, umulmadk bir iliki a bulunmasyd. Bu ikilikler, modellerin zellikle denk olduunu gsterir,- yani, modeller M
kuram olarak adlandrlan, temel ayn kuramn sadece farkl ynleridir. Bu ikilik an doru yolda olduumuzun bir iareti olarak grmemek, biraz da, Tanr nn, Darwi'i hayatn evrimi konusunda yan-

11B tipi
I tipi

l yola sevk etmek iin, kayalara fosiller yerletirdiine inanmaya

I IA tipi

benzer.
Bu ikilikler, sper sicim kuramlarnn, beinin de, ayn fizii tanmladn ve sper ktle ekimine de fiziksel olarak denk olduunu gsterir (ekil 2.16). Sper sicimlerin, sper ktle ekiminden daha nemli olduu veya sper ktle ekiminin sper sicimden daha
nemli olduu sylenemez. Onlar daha ok, temeldeki ayn kuramn
farkl ifadeleridir ve her biri, farkl tipteki dunmlardaki hesaplama-

Heterotik-0

Heterotik-E

larda faydaldr. Sicim kuramlarnn sonsuzluklar olmad iin, yksek enerjili birka parack arpp birbirini yok ettiinde gerekle-

M kuram, be sicim kuramn kuramsal tek bir iskelette birletirir,

ancak zelliklerinin bir ou hl
aklanmaya muhtatr.

ecekleri hesaplamak iin yararldr. Bununla birlikte, ok sayda paracn enerjisinin evreni nasl bktnn veya kara delik gibi bir
u durumu nasl meydana getirdiinin anlalmasnda pek ie yaramaz. Bu durumlar iin sper ktle ekimi gereklidir, bu, temel olarak
Einstein'n eri uzay-zaman kuramdr,- ancak ek birtakm madde trleri ierir. lerleyen sayfalarda esas olarak bu fikri kullanacam.
57

(EKIL 2.17)

inde, bilinen gerek zamana dik ack

hayal bir zaman dorultusu olan mate
matiksel bir model meydana getirile:
lir. Model, gerek zamandaki tenmle
cinsinden hayali zamandaki gemii be
lirleyecek kurallara sahiptir ve bu ile
min tersi de sz konusudur.

Kuantum kuramnn zaman ve uzaya ekil verme biimini tanmlamak iin, hayali zaman fikrini ortaya karmak yararldr. Hayali zaman, size, bilimkurgudan km gibi gelebilir. Ancak, iyi tanmlanm, matematiksel bir kavramdr: zaman hayali (imajiner) saylarla llr. 1, 2, -3, 5 gibi sradan normal saylarn, soldan saa
sralanarak bir doru zerindeki konumlara karlk geldii dnlebilir. Sfr ortada, pozitif gerek saylar sa tarafta ve negatif gerek saylar sol taraftadr (ekil 2 . 1 7 ) .
Daha sonra, hayali saylar, dey bir dorudaki konumlara karlk gelecck ekilde gsterilebilir. Sfr yine ortadadr. Pozitif hayal saylar yukar, negatif hayali saylar ise aa yndedir. Bu ekilde,hayali saylar, sradan gerek saylarla dik a yapan, yeni bir say tr olarak dnlebilir. Matematiksel bir yap olduklar iin, fiziksel
bir alglama gerektirmezler,- hayali sayda portakal veya hayali bir
kredi kart faturas olamaz (ekil 2 . 1 8 ) .
Bunun, hayali saylarn gerek dnyayla bir alakas bulunmayan, sadece matematiksel bir oyun anlamna geldiini dnebilirsiniz. Bununla birlikte,- pozitivist adan bakldnda, bir kii neyin
gerek olduunu belirleyemez. Yapabilecei tek ey, iinde yaadmz evreni tanmlayan matematiksel modeli bulmaktr. Hayali zaman kapsayan matematiksel bir model, sadece nceden gzlemlediimiz etkileri deil, lemediimiz ancak baka nedenlerle inandmz etkileri de bildirir. y l e y s e gerek nedir, hayal nedir? Yoksa, aradaki fark sadece beynimizde midir?

(EKIL I I 8 )
Hayali saylar, matematiksel bir yapdr.
Elinize, hayali saylan olan bir kredi kart faturas geemez

Zamann yn

(EKIL 2.19)

Klasik genel greliliin gerek zamanl

uzay-zamannda, zaman uzay dorultulanndan aynlmtr. nk; bir gzlemcinin gemii boyunca artabilen veya
azabilen uzay dogrultulannn aksine,
zaman sadece bu gemi boyunca artar. Buna karn, kuantum kuramnn
hayali zaman dorultusu, baka bir
uzay dorultusu gibidir. Bu yzden artabilir veya azalabilir.

60

Gzlemcinin gemii

Ik konilen

Einstein'n klasik (yani kuantum d)

genel grelilik kuram,

gerek zaman ile uzayn boyutunu, drt boyutlu bir uzay zaman
da birletirdi. Ancak gerek zaman, uzaysal dorultudan ayrl
mt. Bir gzlemcinin dnya izgisi veya gemii, hep gerek za
man ynnde artyordu (yani, zaman hep gemiten gelecee ilerli
yordu), ancak bu uzaysal dorultunun herhangi birinde artabilir
veya azalabilirdi. Baka bir deyile, uzaydaki dorultu deitirilebi
lirdi, ama zamandaki deitirilemezdi (ekil 2 . 1 9 ) .
Buna karn, hayali zaman, gerek zamanla dik alar yaptg
iin, drdnc bir uzaysal dorultu gibi davranr. Bu nedenle, haya

(EKL 2.20) HAYALI Z A M A N

Hayali zaman dorultusu kresel ve
hayali bir uzay zamanda. Gney Ktbu'na olan uzakl simgeleyebilir. Kuzeye gidildike, Gney Kutbuna sabit
uzaklklardaki enlemler byr. Bu durum; hayali zamanla genileyen evrene
karlk gelir. Evren, ekvatorda maksimum boyuta ulaacak ve artan hayali
zamanla, Kuzey Kutbundaki tek bir
noktada yeniden bzlecektir. Evrenin
kutuplardaki boyutu sfr olacak ancak
bu noktalar, tpk Dnyann yzeyindeki Kuzey ve Gney Kutbunun mkemmel ekilde dzgn noktalarda olmas gibi. tekil olmayacaktr. Bu durum,
evrenin hayali zamandaki balangcnn,
uzay-zamanda dzgn bir nokta olabileceini gstenr.

S
Enlem derecesi cinsinden hayali zaman

(EKL 2.21)
Kresel bir uzay zamandaki hayal za-

man dorultusu, enlem dereceleri yenne. boylam derecelenne de karlk ge-

lebilir. Btn .boylam izgileri Kuzey ve

Gney Kutbunda birletii iin. "zaman" kutuplarda duraandr. Tpk bir

kiinin Dnyadaki Kuzey Kutbunda ba-

tya doru gidince hl Kuzey Kutbunda kalmas gibi, hayali zamandaki bir

art da, o kiiyi ayn noktada tutar.

Kuzey ve Gney Kutbunda birleen boylam

derecesi cinsinden hayali zaman

61

Kara deliin iine

den bilgiler

Bir kara deliin entropisi - veya dahili hallerinin says - ile ilgili alan forml, kara deliin
iine denler hakkndaki bilgilerin, bir plakta
olduu gibi depolandna ve kara delik buharlatka "alndna" iaret eder.

62

Yeniden
depolanan bilgiler

li zaman, sadece bir balang veya sona sahip olabilen ya da daireler izebilen normal gerek zamanl, demiryolundan daha geni bir
olaslk yelpazesine sahip olacaktr. Zamann bir ekle sahip olmasnn nedeni, bu hayali anlaytr.
Olaslklarn bazlarn grmek iin, Dnya nn yzeyi gibi, kre eklindeki bir hayali zaman uzay-zamamn dnn. Hayali zamann, boylam dereceleri olduunu varsayn (baknz sayfa 61, ekil 2.20). Bylece evrenin hayali zamandaki tarihi Gney Kutbu nda
balayacaktr. "Balangtan n c e ne oldu?" diye sormann hibir anlam olmayacaktr. Bu tr zamanlar, Gney Kutbu nun gneyindeki
noktalar kadar tanmszdr. G n e y Kutbu, Dnya nn yzeyindeki
mkemmel ve dzgn bir noktadr ve ayn kanunlar, baka noktalarda olduu gibi, orada da geerlidir. Bu olgu, evrenin, hayali zamandaki balangcnn, uzay-zamann muntazam bir noktas olabileceine ve ayn kanunlarn, evrenin geri kalannda olduu gibi, balangta da geerlilik kazanabileceine iaret eder (evrenin kuantum
balangc ve evrimini bir sonraki blmde ele alacaz).
Olas dier bir davran ise, hayali zamann, Dnya zerindeki
enlem dereceleri olduu varsaylarak tanmlanabilir. Btn boylam
izgileri Kuzey ve Gney Kutbu nda birleir (baknz sayfa 61, ekil 2.21). Bylece zaman, hayali zamandaki veya boylam derecelerindeki bir artn bir kiiyi ayn noktada tutmas gibi, orada da sabit kalr. Bu durum normal zamann, bir kara deliin ufkunda durmasna ok benzer. unu anladk ki, (her ikisi de duran veya ikisi de
durmayan) gerek ve hayali zamann durmas,- kara delikler iin de
kefettiim gibi, uzay-zamann bir scakla sahip olduu anlamna
gelir. Bir kara delik, sadece bir scakla sahip olmakla kalmaz,- ayn
zamanda, entropi ile adlandrlan bir nicelii varm gibi de davranr. Entropi, kara deliin sadece ktle, spin ve ykn gzlemleyebilen bir gzlemciye farkl grnmeden sahip olabilecei dahili durum (i ksmndaki yaplandrlma ekli) saysnn bir lsdr. Bu
kara delik entropisi 1974'te kefettiim ok basit bir formlle belirlenir. Kara delik, ufkunun alanna eittin ufuk alannn temel her bir
birimi iin, kara deliin isel durumu hakknda bir miktar bilgi var63

2-B holografik plakann ufak bir

paras bile, elmann 3-B grn-

tsn oluturmak iin yeterli

bilgi ierir.

HOLOGRAFIK LKE

dr. Bu durum,- kuantum ktle ekimi ile (entropinin incelenmesini

de kapsayan) termodinamik, yani sbilim arasnda sk bir balant

ir kara delii evreleyen ufkun

yzey alannn, kara deliin ent-

ropsinin ls olduunun anlalmas; insanlan, uzayn kapal herhangi bir blgesinin entropisinin,
blgeyi evreleyen yzey alannn
drtte birini hibir zaman aamayacan savunmaya yneltmitir. Ent-

olduunu gsterir. Ayrca, kuantum ktle ekiminin holografi de

gsterebileceini belirtir (ekil 2 . 2 2 ) .
U z a y - z a m a n n bir blgesindeki kuantum durumlar hakkndaki bilgiler, b l g e n i n iki boyutu eksik snrnda, bir ekilde kodlanm
olabilir. Kuantum ktle ekiminin holografik ilkeyi kapsamas, kara
deliklerin iindekileri izleyebileceimiz anlamna gelebilir. Bu duru-

ropinin sadece, bir sistemin ierdii

mun n e m kazanmas, kara deliklerden yaylan radyasyonu ngre

toplam bilginin bir ls olmas,

b i l m e m i z e baldr. Eer bunu yapamazsak, gelecei istediimi:

boyutlu dnyadaki btn olgu-

mutlaklkla n g r e m e y i z . Bu konuyu Blm 4'te, holografiyi ise, B

larla ilgili bilgilenn, holografik bir grnt gibi, iki boyutlu snnnda depolanacan gsterir. Dnya, kesin
anlamda, iki boyutlu olacaktr.

lm 7'de ele alacaz. y l e grnyor ki, belki de bir 3-zar - ger

kalan boyutlarn kvrlarak o k kld, be boyutlu bir blgenin
snr olan drt boyutlu ( uzay ve bir de zaman boyutuna sahip;
bir yzey - zerinde yayoruz. Dnyann bir zar zerindeki dura
mu, be boyutlu b l g e d e gerekleenleri kodluyor.

64

(EKL 2.22) Holografi, esasen, dalga desenlerinin ginimi

ile ilgili bir olgudur. Tek bir lazerden gelen k ayn iki (a)
ve (b) demetine aynldnda. hologramlar meydana getirilir. Biri (b) nesneden, (c) a duyarl bir plaka (d) zerine
yansr. Dien (a) ise, bir mercekten (e) geer ve yanstlan
(b) kla arparak plaka zerinde bir giriim deseni yaratr.
Banyo edilmi plakadan bir lazer geirildiinde, orijinal

nesnenin boyutlu, tam bir grnts belinr. Bir gzlemci. bu holografik grntnn evresinde hareket ederek
normal bir fotorafn gsteremeyecei, btn gizlenen
yzleri grebilir.
Sol taraftaki plakann iki boyutlu yzeyindeki, kk herhangi bir para, normal bir fotorafn aksine, grntnn
tamamn yeniden yaplandrmak iin gereken btn bilgileri ierir.

6 5

BOLUM 3
CEVIZ

KAB

UUNDAKI

EVREN

Evrenin, her biri kk bir cevizle belirlenen, birden fazla gemii vardr

68

Bir ceviz kabuunda bapsolabilir ve kendimi

sonsuz uzayn bir kral sayabilirdim
f.
- Shakespeare,
Hamlet, 2. Perde, Sahne 2

jr imbilir, belki de Hamlet, biz insanlar fiziksel olarak ne kadar

C

kstlanm olsak bile, beyinlerimizin evrenin tamamn ke\ J e t m e k ve Uzay Yo/u'nun bile gitmeye korktuu - sadece ka-

rabasanlarn izin verdii - yerlere cesurca gitmekte zgr olduunu

anlatmak istiyordur...
Evren, gerekte sonsuz mu yoksa sadece ok mu byk? Ayrca lmsz m yoksa sadece uzun mrl m ? Sonlu beyinlerimiz,
sonsuz bir uzay nasl kavrayabilir? Buna aba gstermemiz bile bizim iin kstahlk o l m a z m? Klasik mitolojide insanlarn kullanmas iin, atei Zeus'tan alan ve cretinin bedeli olarak bir kayaya zincirlenerek bir kartaln, cierinden paralar kopannasyla cezalandrlan Prometheus'un kaderini gze mi alyoruz?
Ders verici bu hikayeye ramen, evreni anlamaya almamz

Yukarda: Prometheus. t..

yzyl

Etrsk

vazo

6.

resmi.

gerektiine inanyorum. K o z m o s u anlama konusunda, zellikle de

son birka ylda nemli bir ilerleme kaydettik. H e n z elimizde evrenin tam bir tanm yoktur, ancak b u n u n da gereklemesi pek uzak
olmayabilir.
Uzay hakkndaki en b e l i r g i n ey, srekli u z a n p gittiidir. Bu,

Solda: Bir uzay mekii misyonu

tarafndan
teleskopu
Aada

ykseltilen
mercek

Hubble

uzay

ve aynalar.

Avustralya

grlebilir.

uzayn derinliklerini a r a t r m a m z a o l a n a k tanyan H u b b l e t e l e s k o p u

gibi modern aralarla k a n t l a n d . G r d m z e y , eitli ekil ve b o yutlarda milyarlarca, m i l y a r l a r c a galaksidir ( b a k n z sayfa 7 0 , e k i l
3.). Her bir galaksi saysz y l d z i e r i y o r , b i r o u n u n e t r a f n d a da

69

N G C i 414 spiral galaksisi

NGC 43i4 spiral ubuk galaksisi

(EKL 3.1) Evrenin derinliklerine baktmzda, milyar ve milyarlarca galaksi grrz.

Galaksiler trl ekil ve boyutlarda olabilir elips veya Samanyolu'muz gibi spiral olabilirler.
70

NGC i 47 eliptik galaksisi

gezegenler bulunuyor. Biz ise Samanyolu spiral galaksisinin d tara-

(EKL 3.2)

fndaki kollardan birinde bulunan bir yldzn yrngesinde dnen bir

Gezegenimiz dnya (E), Samanyolu

spiral galaksisinin d blgesindeki Gne'in evresinde dner. Spiral kollanndaki yldz tozlan, galaksi dzlemindeki grmz engeller, ancak bu
dzlemin her iki tarafnda da net bir
gr alanmz mevcuttur.

gezegende yayoaz. Spiral kollarndaki toz, evreni galaksi dzleminde grmemizi engeller,- gene de dzlemin her iki tarafnda, koni eklinde, net bir gr alanmz var. stelik, uzak galaksilerin yerlerini de
belirleyebiliyonz (ekil 3.2). Galaksilerin evren boyunca, yerel baz
younlamalar ve boluklar ile, yaklak olarak eit biimde daldn gryoruz. Galaksilerin younluu, ok uzak mesafelerde dkm gibi grnyor. Ancak, bunun sebebi,- onlarn, bizim ayrt edemeyeceimiz kadar uzakta ve silik olmalardr. Evren, grdmz kadanyla, uzayda sonsuza dek uzanmaktadr (baknz sayfa 72 ekil 3.3).
Her ne kadar evren, uzaydaki her konumda olduka ayn grnse de, zaman getike kesinlikle deiiyor. Yirminci yzyln ilk yllanna kadar, bu durumun farkna varlmad. Bu zamana kadar, temel
olarak evrenin zaman ierisinde sabit olduu dnlyordu. Evren,
sonsuz bir zamandr var olabilirdi. Ne var ki, bundan sadece anlam-

71

(EKL 3.3.)
Galaksilerin, baz yerel younlamalar
dnda, evren boyunca yaklak olarak
eit biimde daldn gryoruz.

sz sonular kard. Eer y l d z ^ s o n s u z bir sre b o y u n c a radyasyon

yaysayd, evreni kendi scaklklarna kadar stm olmazlar myd*
Gkyznn tamam, geceleri bile gn kadar parlak olurdu, nk
gr alanndaki her bir hat bir yldza veya yldzlar kadar scak
oluncaya kadar stlm bir toz bulutuna ulaacakt (ekil 3.4).
G k y z n n geceleri karanlk olmas konusunda hepimizin
yapt g z l e m o k nemlidir. Bu durum, evrenin bugn grdmz halde hep var olmadn ima eder. S o n l u bir sre n c e yldzlarn k samaya balamas iin bir eylerin olmas gerekir. Yan
o k uzaktaki yldzlarn , henz bize ulaacak zaman bulama
mtr. Bu durum, gkyznn geceleri h e r y n d e parlamamasnr
nedenini aklar.

72

Eer yldzlar h e p orada bulunduysa, n e d e n birka milyar yl

nce birden k s a m a y a baladlar? Onlara parlama zamannn geldiini bildiren saat neydi? Bu k o n u E m m a n u e l K a n t gibi, evrenin
hep var olduuna inanan filozoflarn akln kurcalad. A n c a k bu du-

(EKL 3.4)
Eer evren, duraan ve her ynde
sonsuz olsayd, gr alanndaki her
hat bir yldza ulard, bu ise gkyzn gecelen gne kadar parlak yapard.

rum, ou insan iin, evrenin sadece birka bin yl nce, u anki haline benzer biimde yaratld fikri ile tutarllk gsteriyordu.
Bununla birlikte, Vesto Slipher ve E d w i n H u b b l e tarafndan
yirminci yzyln ikinci on ylnda gerekletirilen gzlemlerle bu
fikirde ayrlklar belirmeye balad. H u b b l e , !923'te, nebula ad verilen silik k paralarnn, aslnda, baka galaksiler, yani gneimiz
73

DOPPLER ETKISI

ve daha yksek bir frekanstaki (saniyedeki dalga says) ses

sesi daha yksek bir perdede iitilir ve geip kaybolduun-

raki dalga tepesini yaynladnda, size daha yakn olmas ve

z ve dalga boyu arasndaki Doppler etkisi ilikisi;

her gn karlalan bir deneyimdir.

Banzn stnden geen bir ua dinleyin; motorunun

Bunun sebebi; uak size doru hareket ederken, bir son-

da da iitilme perdesi d gsterir.

dalga tepeleri arasndaki mesafeyi azaltmasdr.

ga tepesi ile bir sonraki arasndaki mesafe) daha ksa olan

gladnz ses perdesi der.

Ses perdesinin daha yksek olmas, dalga boyu (bir dal-

74

dalgalanna karlk gelir.

Benzer ekilde, uak uzaklatka dalga boylan artar ve al-

gibi yldzlardan m e y d a n a gelen, ancak ok uzaklardaki topluluklar

olduunu kefetti. Bu kadar kk ve silik grnmeleri iin, uzaklklar o kadar b y k olmalyd ki, onlardan yaylan n bize ulamas milyonlarca, hatta milyarlarca yl sryordu. Bu, evrenin balangcnn sadece birka bin yl ncesinde olamayacan kantlad.
Ancak, Hubble'n kefettii ikinci olgu daha da dikkat ekiciydi. Astronomlar, dier galaksilerden gelen analiz ederek yaknlatklarn m yoksa uzaklatklarn m lmenin m m k n olduunu renmilerdi (ekil 3.5). Dahas,- artc biimde, neredeyse
btn galaksilerin uzaklatn bulmulard. B u n u n da tesinde, ne

(EKL 3.5)
Doppler etkisi k dalgalan iin de geerlidir. Eer bir galaksi Dnyaya sabit
bir uzaklkta kalsayd, tayftaki karakteristik izgiler normal veya standart bir
konumda grnecekti. Bununla birlikte, galaksi bizden uzaklayorsa. dalgalar uzam grnecek ve karaktenstk
izgiler krmzya kayacaktr (sada).
Eer galaksi bize yaklayorsa, dalgalar
skm gibi grnecek ve izgiler maviye kayacaktr (solda).

kadar uzakta olurlarsa, o kadar hzl uzaklayorlard. Bu kefin

nemli imalarn kavrayan H u b b l e oldu: H e r galaksi, bir dierinden
byk lde uzaklayor, evren geniliyordu (ekil 3.6).

75

Hubble ve Slipber tarafndan

lm yaplan cjalaktik komumuz
Andromeda,
SUPHER VE HUBBLE

TARAFNDAN 9 O ILE 9 3 0

ARASNDA YAPLAN KEIFLERIN

KRONOLOJISI

1912 Slipher drt nebuladan

gelen lerek nn krmzya kaydn ancak Andromeda'nn
maviye kaydn buldu. Bunu, dier nebulalar bizden uzaklarken
Anromeda'nn bize yaklamas
eklinde yorumlad.
1912-1914 Slipher 12 tane nebulada daha lm yapt.
Bin dnda dierleri krmzya kayyordu.
1914

Slipher bululann Ameri-

kan Astronomi Topluluuna sundu.

Hubble bu sunumu duydu.
1918 Hubble nebulalan incelemeye balad.
1923 Hubble (Andromeda da
dahil olmak zere) spiral nebulalann baka galaksiler olduuna iaret etti.

Evrenin genilediinin kefedilmesi, yirminci yzyln byk

mantksal devrimlerinden biriydi. Bu, t a m bir srpriz oldu ve evre-

1914-1925

Slipher ve dierien

nin balangc konusundaki tartmann akn t a m a m e n deitirdi

Doppler kaymalann lmeye de-

Eer galaksiler birbirinden uzaklayorsa, gemite birbirine daha

vam etti. 1925'tek skor 43 krm-

yakn olmalyd. u anki genileme hzndan, aslnda on ila on be

zya kaymaya 2 maviye kayma idi.

1929

-Hubble ve Milton -

milyar yl n c e birbirine o k d a h a yakn olduklarn t a h m i n edebiliyoruz. R o g e r Penrose ve ben, bir nceki b l m d e de akladm:

Doppler kaymalann lmeye de-

gibi, Einstein'n genel grelilik kuramnn, evren ve z a m a n n byk

vam ettikten ve her galaksinin bir

bir patlama ile baladn i m a ettiini gsterdik. Geceleyin gkyii

dierinden byk lde uzaklatn bulduktan sonra - evrenin

genilediini kefettiklerini ilan etti.

z n n karanlk olmasnn sebebi uydu: hibir yldz on ila on be

milyar yldan u z u n zamandr, yani,- b y k patlamadan bu yana |
e n sreden beri parlayamazd.

76

Edunn Hubble 1930'da 100 in'lik Mount Wilson teleskobunun banda.

(EKL 3.6) HUBBLE KANUNU

I 920'lerde Edwin Hubble; dier
I galaksilerden gelen analiz
ederek, neredeyse btn galaksilerin Dnyaya olan mesafeleri R
ile orantl, bir V hz ile bizden
uzaklatn, yani V = H x R eitliini kefetti.
Hubble Kanunu olarak bilinen ve
H (Hubble sabrti)'nin genileme hzn belirledii bu nemli gzlem,

evrenin genilediini ortaya koydu.

Aadaki grafikte, Hubble Kanunu'nu bizden olduka uzak noktalar

iin de dorulayan, galaksilenn krmzya kaymas ile ilgili yakn zamanda yaplan gzlemleri grebilirsiniz.
Grafikte, byk uzaklklardaki yukan doru hafif eim, genilemenin
hzlandn belirtir, buna vakum
enerjisi neden olabilir.

77

BYK SICAK PATLAMA

patlama tekilliinde sonsuz bir scaklk ve younluk

yavalayacakt. Bununla birlikte; karbon ve oksijen gibi ya-

azald. Byk patlamadan saniyenin yaklak yzde biri

zindeki helyumun yanndan milyarlarca yl sonraya ka-

enel grelilik doru olsayd, evrenin balangc byk

ile gerekleirdi. Evren genilerken, radyasyonun scakl

pmz oluturan daha ar elementler, yldzlann merke-

kadar sre sonra, scaklk 100 milyar derece olacak ve

dar ortaya kmayacakt.

fotonlar, elektronlar ve ntrinolar (son derece hafif par-

I948'de, bilim adam Gorge Gamow tarafndan. Ralph

evren baz protonlar ve ntronlarla birlikte; ounlukla

Evrenin youn, scak erken bir aamasnn bu tablosu.

acklar) ile bunlarn kar paracklann ierecejct. Sonra-

Alpher ile birlikte yazdklan bir makalede izildi. Bu ma-

ken; protonlar ile ntronlar helyum, hidrojen ve hafif

yonun. gnmzde hl evremizde olmas gereini n-

ki dakika boyunca, evren bir milyar dereceye sourbaka elementlerin ekirdeklerini oluturmak zere birlemeye balayacakt.

Yzbinlerce yl sonra, scaklk birka bin dereceye d-

tnde; elektronlar, atomlan oluturmak zere hafif e-

78

kirdekler tarafndan yakalanabilecei bir noktaya kadar

kale. bu ok scak, erken aamadan kaynaklanan radyas-

grmekteydi, 1965'te, Arno Penzas ve Robert VVlson

adl fizikiler kozmik mikrodalga fon radyasyonunu gzlemlediinde, bu ngrler dorulanm oldu.

Olaylarn daha nceki olaylardan, onlarn ise daha da nceki

olaylardan kaynakland fikrine alknz. G e m i e doru uzanan
bir nedensellik zinciri var. Ancak, bu zincirin de bir balangcnn
olduunu varsayn. Bir ilk olayn bulunduunu varsayn. Buna ne sebep oldu? Bu, birok bilim adamnn ynelmek istedii bir soru deildi. Ruslar gibi, evrenin bir balangcnn olmadn iddia ederek,
veya evrenin balangcnn bilim alanna girmediini, metafizie veya dine ait olduunu savunarak bu sorudan kamaya altlar. Bence bu, gerek bir bilimadamnn taknaca bir tavr deildir. Eer,
bilim kanunlar,- evrenin balangcnda askdaysa, baka zamanlarda
da yanl olamazlar m? Bir kanun, sadece bazen geerli olursa, kanun deildir. Evrenin balangcn, bilimi temel alarak kavramaya
almalyz. Bu, bizim glerimizin tesinde bir grev olabilir,- ancak, en azndan gereken abay gstermeliyiz.
Penrose ve benim kantladmz kuramlar, evrenin bir balangc olmas gerektiini gsterse d e ; bu balangcn doas hakknda
pek bilgi salamyordu. Evrenin, byk bir patlamada, yani btn
evrenin ve iindeki her eyin sonsuz younluktaki tek bir noktada
topland bir yerde baladn belirtmekle yetiniyorlard. Einstein'n genel grelilik kuram bu noktada kecekti, bu yzden evrenin balang eklini ngrmek iin kullanlamazd. Geriye, evrenin
balangcnn, grnte, bilimin kapsam dnda kald bir kuram
kalr.
Bu, bilimadamlarn sevindirecek bir sonu deildi. Genel greliliin, byk patlama yaknnda kmesinin sebebi, Blm 1 ve
2'de de belirttiimiz gibi, belirsizlik ilkesini, yani Einstein'n, ' T a n r zar atmaz," diyerek reddettii,

kuantum kuramnn rastsal esi-

ni kapsamamasdr. Bununla birlikte, btn kantlar, Tanr nn bir

hayli kumarbaz olduunu gsterir. Evreni, her olayda zarlarn atld veya arklarn dndrld byk bir kumarhane olarak g79

znzn n n d e canlandrabilirsiniz (ekil 3 . 7 ) . K u m a r h a n e iletmenin, o k riskli bir i olduunu dnebilirsiniz. n k , her zar
atlnda veya arkn her evriliinde para k a y b e t m e riskine girersiniz. Ancak, o k sayda bahis szkonusu olduunda, belirli bir bahsin sonucu n g r l e m e e de, kazanlar ve kayplar ngrlebilir bir
sonuta ortalanr (ekil 3 . 8 ) . K u m a r h a n e iletenler, bahis oranlarnn kendi lehlerinde ortalanmasn g v e n c e altna alr. Kumarhanecilerin bu kadar z e n g i n olmalarnn srt da budur zaten.... O n l a r a
kar kazanabilmek iin tek ansnz, tm paranz birka zar atna
veya ark dnne yatrmanzdr.
Evren iin de ayns geerlidir. Evren, gnmzdeki gibi bykse,- o k sayda zar at szkonusu olur ve sonular ngrlebilec e k bir deerde ortalanr. Bu yzden klasik kanunlar byk sistemlerde geerlidir. A n c a k evren, byk patlamaya yakn bir zamandaki gibi kkse, zar atlarnn says azalr ve belirsizlik ilkesi byk
bir n e m kazanr.
Evren, sandnz gibi, sadece tek bir gemie sahip deildir. nk bir dahaki sefere olacaklar belirlemek iin zar atmaya devam eder.
Evren, her birinin kendi olasl bulunan, olas bir gemie sahip olmaldr. Evrenin, olasl ok dk olsa da, Belize'n Olimpiyat Oyunlar'nda btn altn madalyalar toplad bir gemii bulunmaldr.
Evrenin birden fazla gemiinin bulunmas fikri, insana bilimkurgu gibi gelebilir. Ancak, artk bilimsel bir gerek olarak kabul
ediliyor. Bu fikir, h e m byk bir fiziki, hem de olduka akac bir
kii olan Richard F e y n m a n tarafndan formlletirildi.
imdi, Einstein'n genel grelilik kuram ile Feynman'n birden
fazla g e m i fikrini,- evrende g e r e k l e e n her eyi tanmlayacak, tamamen birleik bir kuramda bir araya g e t i r m e y e alyoruz. Eer
gemilerin nasl baladn bilirsek, s z k o n u s u birleik kuram, evrenin nasl gelieceini hesaplamamz salayacak. Ancak,- birleik
kuram, evrenin nasl baladn veya ilk durumunun ne olduunu
bize kendi iinde s y l e m e y e c e k . Bunun iin, snr koullarna, yani
uzayn ve zamann kenarlar olan evrenin snrlarnda gerekleenleri gsteren kurallara ihtiyacmz var.
Eer evrenin snn, uzay ve zamann normal bir noktasnda bulunsayd, onun ilerisine gidip tesindeki b l g e n i n evrenin bir paras olduunu iddia edebilirdik. Buna karn, evrenin snr, uzay ile za80

(EKL 3.7, stte ve

EKL 3.8. kar sayfada)

Eger bir kumarbaz ok sayda zar at

iin krmz zerine bahse girerse, ka-

zanc olduka kesin bir ekilde ngr-

lebilir, nk atlan zarlann sonulan

ortalanr.

Buna karn, belirli bir bahsin sonucu-

nu ngrmek olanakszdr.

81

Eer, evrenin snn, uzay-zamann sa-

dece bir noktas olsayd, snrian geni-

mann bzld ve sonsuz younlukta, trtkl bir kenar olsayd!

anlaml snr koullar tanmlamak ok gleecekti.
Durum byleyken,- Jim Hartle adl bir meslektam ve beni
nc bir olasln bulunduunu fark ettik. Evrenin uzay ve zal
manda belki de hi snr yoktur. Bu, ilk bakta evrenin bir balan!
gcnn, zamanda bir snrnn olmas gerektiini gsteren, Penrosl
ve benim bulduumuz kuramlarn inkar gibi grnr. Bununla bul
likte, Blm 2'de de akladmz gibi, srdn hissettiimiz geri
ek zamanla dik a yapan, hayali zaman ad verilen ikinci bir zamarj
bulunmaktadr. Evrenin gerek zamandaki gemii, hayali zamanda!
ki gemileri; ve gerek zamandaki gemii de, hayali zamandaki
gemileri belirler, ancak bu iki gemi tr ok farkl olabilir. EvreJ

82

Feynman'n 1988'deki lm dneminde Caltech'teki karatahta.

Richard Feynman.

FEYNMAN Y K L E R

ew York'un Brooklyn blgesinde. 1918'de doan

Richard Feynman; doktorasn I942'de Pnnceton
niversitesinde, John Wheeler'in danmanl altnda tamamlad. Hemen ardndan da Manhattan Projesine katld. Burada, canl kiilii ve akalan ile - Los Alamos laboratuarlanndayken, ok gizli belgelerin sakland kasalann ifresini zmekten zevk alrd ve srad bir fiziki olarak tannd: atom bombas kuramna katlm yapan
vazgeilmez kiilerden biri haline geldi. Feynman'n dnya hakkndaki snrsz merak onun varlk nedeniydi. Bu,
sadece bilimsel baansn tetiklemekle kalmad, ayn zamanda onu, Maya hyerogliflenn zmek gibi, artc
baanlara da gtrd.
Feynman, II. Dnya Sava'n izleyen yllarda, kuantum
mekanii hakknda etkili, yeni bir dnce biimi buldu.
Bunun sayesinde I965'te Nobel dl ald. Her bir
paracn belirli, tek bir tarihi olmas varsaymna kar
kt. Bunun yenne, paracklann uzay-zamanda olas her

yol boyunca, bir konumdan dierine ilerledii nensini

getirdi. Feynman, her bir yrnge ile, biri dalgann boyutu - genlii - ve bin de faz - ukurda veya tepede bulunmas - olmak zere, iki sayy ilikilendrdi. A'dan B'ye
giden bir paracn ihtimali, A ve B'den geen olas her
yolla ilgili dalgalann toplanmasyla bulunuyordu.
Yine de. nesneler gndelik dnyada balanglan ile
sonusal hedefleri arasnda tek bir yol izliyormu gibi
grnr. Bu durum Feynman'n birden fazla gemi (veya gemilerin toplam - sum-over-histones) fikn ile
uyum gsterir. nk, her bir yola saylar atama kural,
byk nesneler iin yollann katlmlan birletirildiinde,
bin dnda btn yollann birbirini etkisizletirmesini garanti eder. Sonsuz yollardan sadece biri, makroskobik
nesnelerin hareketi gz nne alnd srece, nemlidir
ve bu yrnge de Newton'un klasik hareket kanunlanndan ortaya kandr.

nin, hayali z a m a n d a , zellikle bir balangc veya sonu olmas gerekmez. Hayali z a m a n , tpk uzaydaki baka bir y n gibi davranr.

Paracn
klasik yolu

Bu ekilde, evrenin hayali zamandaki tarihleri bir top, dzlem veya

semer eklinde,- ancak iki yerine drt boyuta sahip, eri yzeyler
olarak dnlebilir (baknz sayfa 84, ekil 3.9).
Evrenin gemileri, sonsuzlua bir semer veya dzlem eklinde
uzansayd, sonsuzluktaki snr koullarnn belirlenmesi problemi
ortaya kacakt. A n c a k evrenin hayali zamandaki btn gemileri
Dnya nn yzeyi gibi kapal yzeyler olursa, snr koullarnn belirlenmesi zorunluluundan kanlabilir. D n y a nn yzeyi hibir
snr veya kenara sahip deildir. Aa den insanlarla ilgili gvenilir hibir rapor yoktur.

Bir parack Feynman'n yol

toplamndaki olas her yolu izler.

(EKL 3.9) EVRENIN GEMILER!

Evrenin gemileri, sonsuzlua bir semer eklinde uzansayd, sonsuzluktaki snr koullannn belirlenmesi problemi ortaya kacakt.
Eer evrenin hayali zamandaki btn gemiten, Dnya'nnki gibi,

kapal yzeyler olursa, snr koullannn belirlenmesine

gerek kalmaz.

EVRM K A N U N L A R I VE LK K O U L L A R

izik kanunlar, bir ilk durumun zaman iindeki deime

eklini belirler, rnein; yerekimi kanunlan, havaya
attmz bir tan sonraki hareketini tam olarak belirleyecektir.
Ancak, tan decei yeri, sadece bu kanunlardan ngremeyiz. Bunun iin, elimizden k srasndaki hz ve
ynn de bilmemiz gerekir. Baka bir deyile, tan hareketinin ilk koullann - snr koullann - bilmemiz gerekir.

Kozmoloji, bu fizik kanunlarn kullanarak evrenin tamamnn evrimini tanmlamaya alr. Bu yzden, bu kanunlan uygulamamz gereken, evrenin ilk koullann aratrmalyz.
lk durum, evrenin temel zelliklerini, hatta belki de biyolojik yaamn geliimi iin nemli, temel paracklan bile derinden etkilemi olabilir.

84

Bir neri; snrszlk kouludur. Bu nerideki zaman ve

uzay, tpk Dnya yzeyinin boyut asndan sonsuz, ancak bir snra sahip olmamas gibi; sonludur ve snrsz, kapal bir yzey meydana getirir. Snrszlk nerisi, Feynman'n birden fazla gemi fikrine dayanr, ancak Feynman'n toplamndaki bir paracn gemiinin yenni artk, evrenin tamamnn gemiini temsil eden btn bir
uzay-zaman almtr. Snrn bulunmad koul, tam olarak, evrenin olas gemilerinin, hayali zamanda snn bulunmayan uzay-zamanlarla kstlanmasdr. Baka bir deyile, evrenin snr koulu snra sahip olmamasdr.

Kozmologlar gnmzde, belki de zayf antropik tezlerle de birlikte snrszlk nerisi tarafndan desteklenen
ilk yaplandrmalann, gzlemlediimize benzer bir evrene doru geliim gsterme olaslnn bulunup bulunmadn aratrmaktadrlar.

Eer evrenin hayali zamandaki gemileri, Hartle ve benim

nerdiimiz gibi, aslnda kapal yzeylerse, bunun felsefe ve geldiimiz yerin tanm iin nemli imalar var demektir. nk, bu
dunmda evren, tamamen bamsz olacaktr! Dardan hibir
eyin saat dzeneini kurmasna ve altrmasna gerek duymayacaktr. Bunun yerine, evrendeki her ey bilim kanunlar ve evren ierisindeki zar atlar
ile belirlenecektir. Bu, size kstaha ge-

^^

lebilir, ancak ben ve dier birok bilim

adam buna inanyoruz.
Her ne kadar evrenin snr koulu, snrnn bulunmamas olsa da, sadece tek bir gemii olmayacaktr. Feynman'n da ne srd gibi, evren, birden fazla gemie sahip
olacaktr. Hayali zamanda olas, kapal her yzeye karlk gelen
bir gemi bulunacak ve ; hayali zamandaki her gemi, gerek
zamandaki bir gemii belirleyecektir. Bylece, evren iin birok olaslk elde ederiz. Olas tm
evrenler arasndan, iinde yaadmz zel evreni seen nedir? G z mze arpan bir olgu,- evrenin olas
gemilerinden

ounun

gelii-

mimiz iin art olan, galaksilerin

ve yldzlarn meydana gelme zincirinden gemeyeceidir. Akll varlklar, galaksiler ve yldzlar olmadan evrim
geirebilse de, bu pek olas deildir. Bylece, "Evren niye bu ekilde?" sorusunu sorabilen varlklar olarak varlmz, iinde yaadmz gemiin bir kstlamasdr. Bu, onun galaksilere ve yldzlara sahip, o k
az gemiten biri olduunu sezindirir. Bu

Dnya yzeyinin hibir snn veya kenan yoktur. Dnyadan aa den insanlarla ilgili raporlar da olsa olsa safsatadr.

durum, antropik ilkenin bir rneidir.

Antropik ilke, evrenin aa yukar,
grdmz gibi olmas gerektiini
syler, nk baka trl olsayd, burada onu g z l e m l e y e c e k kimse bulunmayacakt (ekil 3 . 1 0 ) . Birok bilimadam antro-

85

A N T R O P I K LKE

ntropik ilke, aa yukar unu demeye getirir Evre-

meydana gelmitir, nk evren ylesine yal olmaldr

ni, varlmzdan dolay, en azndan ksmen, olduu

ki, baz yldzlar bizi oluturan karbon ve oksijen gibi ele-

gibi grrz Bu bak as, doa kanunlannn tam oldu-

mentlen retmek zere evrimlerini tamamlayabilsin. s-

u ve tersinin olanakszl nedeniyle dnyann bu ekilde

telik yle gen olmaldr ki, baz yldzlar yaama g ver-

bulunduu, tmyle ngrlebilen, birleik bir kuram d-

mek iin hl enerji salayabilsin.

cak kadar zayflardan, sama olacak kadar gllerine ka-

lemesi olas zelliklerini bulmak iin, Feynman'n, evre-

damlannn ou, antropik ilkenin gl bir yorumunu be-

Antropik ilke, bu kapsamda gemilenn zeki yaam ier-

ne tamamen kar kar. Antropik ilkenin; nemsiz oladar deien eitli yorumlan vardr. Her ne kadar bilima-

nimsemek konusunda gnlsz olsa da, ok az kii antropik baz zayf nerilerin faydasna kar kacaktr.

Zayf antropik ilke; evrenin, iinde yaam olabilecei-

miz, olas, eitli alan veya ksmlannn bir aklamasna

karlk gelir, rnein; byk patlama on milyar yl nce

86

Snrszlk nerisinin yaps ierisinde, evrenin gerek-

nin her bir gemiine saylar atanmas kural kullanlabilir.

mesini zorunlu klar. Evren iin farkl ilk yaplanmalardan
birkann, gzlemlediimiz gibi bir evren meydana getirmek zene geliebildiini gsterebilrsek antropik ilke bi-

zi memnun eder. Yani, evrenin iinde yaadmz ksmnn ilk halinin, byk bir zenle seilmi olmas gerekmez

(EKL 3.10, kar sayfada)

ekJin en solunda kendi zerlenne kerek kapanan evrenler
(a); en sada ise, sonsuza dek
genilemeye devam edecek,
ak evrenler (b) grlyor.
Kendi zerlerine kmek ile
(cl) gibi veya (c2)'nn ift ikinlii gibi, genilemeye devam
etmek arasnda dengelenen sz
konusu kritik evrenler, dnsel
yaam bimlenne el verebilir.
Bizim evrenimiz (d) ise, imdilik
genilemeye devam ediyor.

ift ikinlik zeki yaama yer

verebilir.

pik ilkeyi sevmez. nk, bu ilke, belirsiz ve ngrme yetisine pek

sahip deilmi gibi grnr. Ancak antropik ilke iin kesin bir formlasyon salanabilir, stelik bu, evrenin balangc zerinde allrken, olduka nemlidir. Blm 2'de akladmz M kuram, evren iin ok sayda olas gemie olarak tanr. Bu gemilerin ou
zeki bir yaamn geliimi iin uygun deildir,- ya botur, fazlasyla
ksa bir mrleri vardr, fazlasyla bklmtr,- ya da baka bir adan yanltr. Yine de, bir yaam iermeyen bu gemilerin, Richard
Feynman'n birden fazla gemi fikrine gre, olduka yksek bir
gereklik olasl olduu dnlebilir (baknz sayfa 84).
Dnsel varlklar ieren gemilerin says, aslnda, gerekten de fark etmez. Biz sadece iinde dnsel yaamn gelitii
gemi altkmeleri ile ilgileniyoruz. Bu yaamn insana zg olmas gerekmez. Kk yeil uzayllar da iimizi grr. Aslnda
daha da iyi olabilirler. nk; insan soyunun zekice davran
asndan ok iyi bir sicili olduunu sylemek pek de akllca saylamaz!
Antropik ilkenin etkisine bir rnek olarak, uzaydaki
ynlerin saysn dnn. U boyutlu bir evrende yaadmz deneyimlerimizden biliyoruz. Yani, uzaydaki bir noktann
konumunu sayyla, rnek olarak enlem, boylam ve deniz seviyesinden ykseklikle gsterebiliriz. Peki ama, uzay niye boyutlu?

Bizim evrenimizin ikinlii imdilik

genilemeye devam ediyor.

N e d e n bilimkurguda olduu gibi iki, drt veya baka sayda boyuta

sahip deil? Uzay, M kuramnda, d o k u z veya on boyuta sahiptir. Ancak, alt veya yedi y n n kvrlp klerek, geriye byk ve yaklak
dz olan boyut brakt varsaylr.
N e d e n boyutlarnn sekizinin kvrlp klerek, geriye sadece
fark ettiimiz iki boyutu brakt bir gemite yaamyoruz? ki bo-1
yutlu bir hayvan, yemini sindirirken, olduka zorlanacakt. inden
geen bir barsa olsayd, hayvan ikiye blecek ve zavall yaratk
paralarna ayrlacakt. Bu yzden, dz iki yn, dnsel bir yaam biimi kadar karmak bir ey iin yetersizdir. Buna karn,- yaklak dz
drt y n olsayd, iki kitle arasndaki ktle ekim kuvveti, iki kitle birbirine yaklatka, daha hzl artacakt. Yani, gezegenlerin, gneleri
evresinde kararl bir yrngeleri olmayacakt. Ya gnein zerine
(EKL 3.11)

decek (ekil 3.12A), ya da dtaki karanlk ve soua kaacaklard

Bir pipet belli bir uzaklktan, tek boyutlu bir izgi gibi grnr.

(ekil 3 . 1 2 B )

88

89

(EKL 3.13)
Snn olmayan en basit hayal zaman
gemii bir kredir.
Bu, gerek zamanda ikinlik yaparak
genileyen bir gemi belirler.

Benzer ekilde, atomlardaki elektronlarn yrngeleri de kararl olmayacak, b y l e c e , bizim bildiimiz madde de var olmayacakt.
Bylece, her ne kadar birden fazla gemi fikri, yaklak olarak dz,
her sayda y n e imkan tamsa da, sadece tane dz y n e sahip gemiler zeki varlklar ierecektir. S a d e c e b y l e gemilerde

Neden

uzayn boyutu var?" sorusu sorulacaktr.

Evrenin hayali zamandaki en basit gemii, D n y a n n yzeyi
gibi olan, ancak iki boyuta daha sahip, yuvarlak bir kredir (ekil
3 . 1 3 ) . Bu, grdmz evrenin gerek zamandaki gemiini belir
ler,- evren bu gemite uzayn her noktasnda ayndr ve zamanla geniler. Bu ynden, iinde yaadmz evrene benzer. Ancak geni
leme hz ok yksektir ve hzlanmay da srdrr. Bu ekilde ivme
lenen genilemeye enflasyon (ime - inflation) denir, nk fiyatlarn srekli ykselen bir hzda artmasna benzer.
90

EKL 3.14

M A D D E ENERJISI

Fiyatlardaki enflasyona genellikle kt gzle baklr. Ancak,

evren sz konusu olduunda, enflasyon faydaldr. B y k enflasyon
miktarlar, evrenin erken zamanlarnda bulunabilecek ikinlik ve
kntlar dzletirir. Evren geniledike, daha fazla m a d d e yaratmak iin, ktle ekim alanndan enerji d n alr. Pozitif m a d d e
enerjisi, negatif ktle ekim enerjisi tarafndan t a m a m e n dengelenir, bylece toplam enerji sfr olur. Evrenin boyutu iki katna ktnda, h e m m a d d e , h e m de ktle ekim enerjisi iki katna kar,
bylece sfrn iki kat yine sfr olur. Keke bankaclk da bu kadar
basit olsayd (ekil 3.14).
Eer evrenin hayali zamandaki gemii, kusursuz yuvarlak bir
kre olsayd, gerek z a m a n d a ona karlk gelen gemi, sonsuza
dek enflasyonlu bir ekilde genileyen bir evren olurdu. Evren enflasyonist olarak byrken, m a d d e galaksileri ve yldzlar olutur-

KTLE EKIM ENERJISI

GEREK

GEREK Z A M A N

ZAMAN

(EKL 3.15) ENFLASYONST EVREN

le enflasyonist bir aama, evrenin her ynden ayn g-

dalga fon radyasyonu scaklnn ayn olduunu gzlem-

terli sre bulunacaktr.

yk patlama modelinde, evrenin erken zamanlann-

da. snn bir blgeden denne akmas iin yeterli s-

re yoktu. Yine de. hangi yne bakarsak bakalm, mikroleriz. Bu, evrenin ilk durumunun, her yerde ayn scakla
sahip olmas gerektii anlamna gelir.

Farkl birok ilk yapnn, u anki evrene benzer biim-

de. evnm geirebilecei bir model bulmak iin, evrenin

ilk zamanlannn ok hzl bir genilemeden gemi olabi-

lecei ne srld. Bu genilemenin enflasyonist olduu;

yan, gnmzde gzlemlediimiz, azalan genileme hz

yerine, srekli artan bir hzda gerekletii sylendi. By-

92

rnmesinin sebebini aklayabilir. nk, evrenin ilk za-

manlannda n bir blgeden dienne ilerlemesi iin yeBir evrenin, hep enflasyonist bir ekilde genileyen, ha-

yali zamandaki gemiine, kusursuz yuvarlak bir kre karlk gelir. Ancak kendi evrenimzdeki enflasyonist geni-

leme, saniyenin bir kesnnden sonra yavalad ve galaksi-

ler meydana gelebildi. Yan, evrenimizin hayal zamanda-

ki gemii, hafife dz bir Gney Kutbuna sahip bir kredir.

TOPTANC FIYAT ENDEKSI - ENFLASYON VE HPERENFLASYON

Haziran 1914

1.0

Ocak 1919

2.6

Haziran 1919

3.4

Ocak 1920

12.6

Ocak 1921

14.4

Haziran 1921

14.3

Ocak 1922

36.7

Haziran 1922

100.6

Ocak 1923

2,785.0

Haziran 1923

194,000.0

Kasm 1923

726,000,000,000.0

mak zere birleemezdi ve brakn bizimkisi gibi bir yaam biimini, yaam geliemezdi bile. Bylece, her ne kadar evrenin hayali zamandaki kusursuz yuvarlaklktaki kreler olan gemilerine birden
fazla gemi fikri ile imkan verilse de, pek ilgi alanmza girmez. Bununla birlikte, hayali zamandaki, krelerin gney kutbunda hafife
dz olduu gemiler ok daha belirgindir (ekil 3.15).
Gerek zamanda karlk gelen gemi bu durumda ilk bata ivmeli, enflasyonist bir ekilde genileyecektir. Ancak genileme daha
sonra yavalamaya balayacak ve galaksiler meydana gelebilecektir.
Dnsel yaam biiminin geliebilmesi iin, Gney KutbLi'ndaki dzln ok hafif olmas gerekir. Yani, evren, ilk olarak byk bir miktarda genileyecektir. Parasal enflasyonun rekor dzeyi Almanya da
iki dnya sava arasnda, fiyatlar milyar kere milyar defa arttnda
gerekleti, ancak evrende gereklemi olmas gereken enflasyon bu-

1914'te bir Alman Mark

1923'te on bin Mark

1923'te iki milyon Mark

1923'te on milyon Mark

1923'te bir milyar Mark

(EKL 3.16)
ENFLASYON BIR D O G A KANUNU
OLABILIR
Almanya'daki enflasyon (I. Dnya Sava'n bitiren) bantan sonra ykseldi.
Fiyat seviyesi, ubat I920'ye kadar
1918'dekinin be katna frlad. Haziran
1922'den sonra hperenflasyon dnemi balad. Paraya duyulan tm gven
kayboldu ve fiyat endeksi daha da hzl ykselerek parann deer kaybedii
kadar hzl para retemeyen matbaalann gcn bastrd. I923'n sonlanna
doru, 300 kat fabnkas son hzda alyordu ve 150 basmevnin gece gndz alarak tedavle para karan
2000 matbaas vard.

nun en azndan milyar kere milyar kere milyar katdr (ekil 3.16).
9 3

(EKL 3.17)
OLASI VE OLANAKSIZ GEMLER
(a) benzeri dzgn gemiler en olasdr. ancak saylan azdr.
Her ne kadar hafife arpk (b) ve (c)
gemilerinin her biri daha az olas olsa da; o kadar ok saydadr ki, evrenin
olas gemilen dzgnlkten kk
sapmalar yapacaktr.

Belirsizlik ilkesi nedeniyle, evrenin dnsel yaam ieren sad e c e bir gemii olmayacaktr. Bunun yerine, hayali zamandaki gemiler, hafife bozulmu bir kre ailesi olacaktr. Bu krelerin her biri, evrenin uzun bir sre, ancak belirsiz olmayan bir ekilde ikinlik
yapt, gerek zamandaki bir gemie karlk gelir. Bu durumda
imkan tannan bu gemilerin hangisinin en olas olduunu sorabiliriz. En olas gemilerin tamamen dz olmad ve kk girintileri
ile kntlarnn bulunduu ortaya kar (ekil 3 . 1 7 ) . En olas gemiler zerindeki dalgalanmalar gerekten de o k kktr. Dzlkten sapmalar, yz bin parann birinde grlr. Yine de ; son derece kk olsalar da, onlar uzayda farkl ynlerden gelen mikrodalgalardaki

ufak

deiiklikler eklinde

gzlemlemeyi

baardk

C o s m i c Background Explorer ( K o z m i k Fon Kaifi) uydusu 1989da

frlatld ve gkyznn mikrodalga haritas kartld.
Farkl renkler farkl scaklklar belirtir, ancak krmz ile mavi
arasndaki btn fark, sadece bir derecenin yaklak binde biridir. Bu
94

yine de, daha y o u n blgelerdeki fazladan ktle ekim, blgelerin

sonuta genilemesini engellemesi ve galaksi ile yldzlar m e y d a n a
getirmek zere, kendi ktle ekimlerinin altnda tekrar kmelerini
salamas iin, evrenin erken zamanlarnn farkl blgeleri arasnda

COBE uydusu DAR arac ile

yaplar gkyznn tam haritas
zamandaki krklklar iin bir
kant sunuyor.

yeterli eitlilik oluturur. Bylece C O B E haritas, en azndan ilkesel olarak, evrendeki btn yaplarn plandr.

Evrenin, dnsel varlklarn belirmesi iin uygun, en olas gemilerinin gelecekteki davran nasl olacaktr? Evrendeki madde
miktarna bal olan eitli olaslklar varm gibi grnr. Eer belirli, kritik bir miktardan fazlas var ise, galaksiler arasndaki ktle ekim, onlar yavalatacak ve sonunda, birbirlerinden uzaklap gitmelerini engelleyecektir. Bunun ardndan, birbirlerine doru dmeye
balayacak ve evrenin gerek zamandaki sonu olacak, byk bir k ile bir yerde toplanacaklardr (baknz sayfa 96, ekil 3.18).
Eer evrenin younluu kritik deerin altndaysa, ktle ekim,
galaksilerin birbirinden uzaklap gitmesini sonsuza dek engellemek

95

(EKL 3.18, yukarda)

Evrenin olas sonlanndan biri; btn
maddelenn engin, ykc bir ktle ekim
kuyusuna emilecegi byk ktr.

(EKL 3.19, kar sayfada)

Her eyin durduu ve son yldzlann
yaktlann tketerek snd uzun,
souk inilti.

iin fazla zayf olur. Btn yldzlar s n e c e k , evren artan bir biimde boalacak ve souyacak. Bylece her eyin sonu yine gelecek
ama daha az dramatik bir ekilde. Evren, her iki ekilde de, birka
milyar yl daha varln srdrecek (ekil 3 . 1 9 ) .
Evren madde ierdii gibi "boluk enerjisi", yani bo grnen
bir uzayda bile var olan enerjiyi de ierebilir. Einstein'n nl E =
m c J formlne gre, bu boluk enerjisinin ktlesi vardr. Ancak boluk enerjisinin etkisi, ak bir ekilde, maddeninkinin tersidir. Mad
de, genilemeyi yavalatr ve nihayet onu durdurabilir veya tersine
evirebilir. Buna karn, boluk enerjisi, ikinlikte olduu gibi, genilemenin ivme kazanmasna neden olur. Boluk enerjisi aslnda,
Einstein'n duraan bir evreni temsil eden bir z m vermediklerin,
fark ettiinde,

1917'de orijinal eitliklerine ekledii, Blm d

bahsettiimiz k o z m o l o j i k sabit gibi davranr. Hubble'n evrenin

96

nilediini kefetmesinin ardndan, szkonusu eitliklere bir terim

ekleme gds ortadan kalkt ve Einstein da kozmolojik sabiti, bir
hata olarak, reddetti.
Bununla birlikte, bu sabit hi de hata olmayabilirdi. Blm 2'de
de akladmz gibi, kuantum kuramnn, uzay-zamann kuantum

K O Z M O L O J K
S A B T

titreimleri ile dolu olduunu ima ettiini fark ediyoruz. Bu taban

BENM

durum titreimlerinin sonsuz, pozitif ve negatif enerjileri, sper simetrik bir kuramda, farkl spinlere sahip paracklar arasnda birbirini etkisizletirir. Ancak pozitif ve negatif enerjilerin kk, sonlu
miktarda bir boluk enerjisi kalmayacak kadar etkisizlemesini bek-

EN

BYK

H A T A M

lemeyiz, nk evren sper simetrik bir durumda deildir. nsan

hayrete dren tek ey, boluk enerjisinin ksa bir sre n c e fark

Albrrt Einstein

edilmeyecek kadar sfra yakn olmasdr. Bu, antropik ilkenin belki

de baka bir rneidir. D a h a byk bir boluk enerjisine sahip bir

97

(EKL 3.20)
Evrendeki boluk enerjisi ve madde
younluu, uzak spernovalardan,
kozmik mikrodalga fon radyasyonundan ve maddenin evrendeki dalmndan elde edilen gzlemlerle,
olduka iyi bir ekilde tahmin edilebilir.

gemi, galaksiler meydana getirmeyecek, b y l e c e "Boluk enerjisi

neden gzlemlediimiz deerde?" sorusunu sorabilecek varlklar
iermeyecektir.
Evrendeki madde ve boluk enerjisi miktarlarn eitli gzlemlerle belirlemeye alabiliriz. Sonular, madde younluunun dey ynde ve boluk enerjisinin yatay ynde bulunduu bir emada
gsterelim. Noktal izgi zeki yaamn geliebilecei blgenin snrn gsterir (ekil 3.20).

98

"Bir ceviz kabuuna

hapis olabilirdim ve kendimi
sonsuz uzayn bir kral sayabilirdim."
Shakcspeare,

Hamlet, 2. Perde, Sahne 2

Spernovalar, k m e l e n m e l e r ve mikrodalga fonda yaplan g z lemlerin h e r biri, bu emadaki blgeleri belirler. N e y s e ki, b l g e nin de ortak bir kesime noktas vardr. M a d d e y o u n l u u n u n ve
boluk enerjisinin bu kesiimde kalmas, evrenin g e n i l e m e s i n i n
uzun bir yavalama periyodunun ardndan, tekrar h z l a n m a y a balad anlamna gelir. Enflasyon bir d o a kanunu olabilir.
Bu b l m d e engin evrenin davrannn hayali zamandaki kk, hafife dzlemi bir kre olan gemii c i n s i n d e n nasl anlalabileceini grdk. Bu kre Hamlet'in c e v i z kabuuna b e n z e r , ama
bu ceviz g e r e k z a m a n d a g e r e k l e e n h e r eyi kodlar. D e m e k ki
Hamlet olduka haklyd. Bir c e v i z kabuuna hapis olabilir ve hl
kendimizi sonsuz uzayn kral sayabilirdik.
99

B L M
GELECEIN

NGRLMESI

Bilgilerin kara deliklerde kaybolmasnn,

ngr yeteneimize etkileri.

101

102

(EKL 4.1)

Gne yrngesinde dnen

(mavi

renkle gstenlen) Dnya zerindeki

bir gzlemci, fondaki takm yldzlara

kar (krmz renkle gsterilen) Mars'

izliyor.

'

Gezegenlerin gkyzndeki karmak

devinimleri, Newton kanunlan ile ak-

lanabilir ve kiisel talih zerinde hibir

etkisi yoktur.

\ nsanolu, gelecei denetlemeyi, en azndan gerekleecekleri

I n g r m c y i teden beri istemitir. Astroloji, bu y z d e n bu kadar
1 yaygn bir ilgi odadr. Astroloji, D n y a zerindeki olaylarn,
gkyzndeki gezegenlerin hareketleri ile ilikili olduu s a v m a dayanr. Bu, bilimsel adan snanabilir bir hipotezdir, veya astrologlar
test edilebilir. Eer astroloji, kesin ngrler y a p m a y g z e alsayd,
test edilebilir bir hipotez olurdu. Bununla birlikte, astrologlar tahminlerini o kadar akllca ve belirsiz biimde yapar ki, bu ngrler
herhangi bir sonula badaabilir. "Kiisel ilikileriniz kuvvet kazanabilir" veya "Para getirecek bir frsatla karlaacaksnz" gibi n g rlerin yanl olduu hibir z a m a n kantlanamaz.

"Mars hu ay Yay Burcu nda ve bu, kendinizi tanmaya altrnz bir dnem
olacak. Man yaamnz dierlerinin de-

A n c a k , o u bilimadamnn astrolojiye inanmamasnn gerek

il, sizin doru olduunu dndnz

nedeni, bilimsel bir kantn varl veya yokluu deil,- astrolojinin

eylere gre yaamanz istiyor, stelik

deneylerle snanan dier kuramlarla tutarllk gstermemesidir. K o pernk ile Galileo, gezegenlerin D n y a etrafnda deil de, G n e
evresinde d n d n , ayrca N e w t o n da, onlarn hareketini belir-

bu gerekleecek.
Satrn, ayn 20'sinde yldz haritanzn sorumluluk >e kuiyer ile ilgili blgesine varacak, bylece sorumluluk almay

leyen kanunlar kefettiinde, astroloji son derece akl d bir hale

>e g ilikilerin stesinden gelmeyi re-

dt. G k y z n d e k i dier gezegenlerin, D n y a d a n g r n e n ko-

neceksiniz.

numlarnn, n e m s i z bir gezegendeki, kendilerini dnsel y a a m

Bununla birlikte, dolunay zamannda

biimleri olarak adlandran makromolekller ile niye korelasyonlar

mkemmel bir hayat anlay kzarta-

bulunsun ki (ekil 4 . 1 ) ? Yine de, astrolojinin bizi inandrd budur.

caksnz ve bu sizi deitirecek "

103

(EKL 4.2)
Eger, bir beyzbol topunun atld yeri
ve atlma hzn bilirseniz, gidecei yen
de ngrebilirsiniz

Bu kitapta anlatlan kuramlardan bazlar, astrolojinin sahip olduundan daha fazla deneysel kanta sahip deildir, ancak, snamalardan g e e n kuramlarla uyum gsterdikleri iin, bu kuramlara inanr:.
Newton kanunlarnn ve dier fizik kuramlarnn baars, ilk defa
Fransz bilimadam Marquis de Laplace tarafndan Ondokuzuncu Yzyln balarnda dile getirilen bilimsel determinizmi ortaya kard. Laplace, evrendeki btn paracklarn belli bir andaki konum ve hzlarn
bilirsek, fizik kanunlarnn, evrenin gemi veya gelecekteki baka bir
andaki durumunu ngrmemizi salayacan ne srd (ekil 4.2).
Baka bir deyile, eer, bilimsel determinizm geerliyse, ilke olarak gelecei ngrebiliriz ve astrolojiye ihtiyacmz kalmaz. Elbette
ki, Newton'un ktle ekim kuram kadar basit bir ey bile, uygulama
da ikiden fazla parack iin tam olarak zemediimiz eitlikler retir. Bunun yannda, bu eitlikler ounlukla kaos olarak bilinen bir
zellie sahiptir. y l e ki, bir andaki konum veya hzda ortaya kan
kk bir deiiklik, daha sonraki anlarda tamamen farkl bir davrana yolaabilir. Jurrasic Park filmini izleyenler bilir,- bir yerdeki ufak bir
karklk, baka bir yerde nemli bir deiiklie yol aabilir Tok
yo'da kanatlarn rpan bir kelebek, New York'taki Central Park'u
yamur yamasna neden olabilir (ekil 4.3). Asl sorun, olaylar dizi

(EKL 4.3)
104

sinin tekrarlanamamasdr. Kelebek kanatlarn bir daha rptnda

baka birok e t m e n farkl olacak, bunlar da havay etkileyecektir. H a va d u r u m u tahminlerinin gvenilmezliinin nedeni de budur.
Bylece, her ne kadar ilke olarak k u a n t u m elektrodinamik kanunlar ile kimya ve biyolojideki her eyi hesaplayabilmemiz gerekse de, insan davrann matematiksel eitliklerden n g r m e konusunda pek baarl olamadk. Bununla birlikte, ou
bilimadam, uygulamadaki bu zorluklara ramen, gelecein yine ilke olarak ngrlebilecei

fikriyle

kendilerini rahatlatt.
Determinizm ilk bakta belirsizlik ilkesinin tehdidi altndaym gibi de grnr, ki belirsizlik ilkesi;
bir paracn ayn anda h e m k o n u m u n u , h e m de hzn kesin
olarak lemeyeccimizi syler. K o n u m u ne kadar kesin biimde lersek, hz da o kadar az kesinlikle belirleyebiliriz ve hz ne kadar
kesin biimde lersek, k o n u m u da o kadar az kesinlikle belirleyebiliriz. Laplace, kendi bilimsel determinizm y o r u m u n d a , paracklarn
birandaki k o n u m ve hzlarn bilirsek, onlar gemi veya gelecekteki herhangi bir anda belirleyebileceimizi varsayyordu. Peki ana;
belirsizlik ilkesi, h e m birandaki konumlar, h e m de hzlar bilmemizi engelliyorsa, nasl bir balang yapabiliriz? Bilgisayarmz ne kadar iyi olursa olsun, hatal veri girersek, hatal ngrler elde ederiz.

IKTI
1 0 5

KESKN BR TEPE YAPAN DALGA

FONKSYONU 1|>

TANECN HIZI N OLASILIK DAILIMI

DALGA KATARI

DALGA FONKSYONU l[>

TANECN HIZI N OLASIUK DAILIMI

(EKL 4.4)
Dalga fonksiyonu. Ax ve Av belirsizlik
ilkesine uyacak ekilde, paracn
farkl konum ve hzlara sahip olaca
olaslklar belirler.

Bununla birlikte,- determinizm deiiklie urayarak, belirsizlik

ilkesini kapsayan ve kuantum mekanii ad verilen yeni bir kuram
ierisinde yeniden kullanlmaya baland. Kuantum mekaniinde,
klasik Laplace bak asnda ngrlmesi beklenen eylerin kabaca
yars kesin olarak ngrlebilir. Kuantum mekaniindeki bir paracn iyi bir ekilde tanmlanm bir konumu veya hz yoktur, ancak
durumu bir dalga fonksiyonu ile gsterilebilir (ekil 4 . 4 ) .
Dalga fonksiyonu, bu paracn, uzayn her bir noktasnda
bulunma olasln veren bir niceliktir. Dalga fonksiyonunun nok
tadan noktaya deime miktar, farkl parack hzlarnn olasln
verir. Baz dalga fonksiyonlar uzaydaki belirli bir noktada sivri bir
tepe yapar. Bu durumlarda, paracn konumu ile ilgili sadcce kiik bir belirsizlik vardr. Ancak v diyagrama baktmzda, dalga
fonksiyonunun b y l e durumlarda bu noktann bir tarafnda artp, dier tarafnda da azalarak hzla deitiini de grebiliriz. Yani,- hzn

106

olaslk dalm, geni bir arala yaylmtr. Baka bir deyile, hzdaki belirsizlik byktr. Buna karlk; srekli bir dalga katar dnn. Artk konumda byk, ancak hzda kk bir belirsizlik vardr.
Yani, bir paracn bir dalga fonksiyonuyla yaplan betimlemesinin, iyi tanmlanm bir konumu veya hz yoktur. Bu durum, belirsizlik ilkesine uyar. imdi anlyoruz ki, dalga fonksiyonu iyi bir ekilde tanmlanabilecek tek eydir. Paracn, Tanr nn bildii, ancak bizden gizlenen bir konum ve hza sahip olduunu bile varsaya-

(EKL 4.5)
SCHRDINGER EITLII
ip dalga fonksiyonunun zaman iindeki deiimi, H Hamilton operatr ile belirlenir, bu operatr, gznnde tutulan fiziksel sistemin
enerjisi ile ilikilidir.

nlayz. Byle "gizli deikenli" kuramlar gzlemle uyu gstermeyen sonular ngrr. Tanr bile, belirsizlik ilkesi ile kstlanmtr
ve konum ile hz bilemez,- sadece dalga fonksiyonunu bilebilir.
Dalga fonksiyonun zaman iinde deime hz Schrdiger
eitlii ile belirlenir (ekil 4.5). Eer birandaki dalga fonksiyonunu
bilirsek, onu gemiteki veya gelecekteki baka bir anda hesaplamak
iin Schrdinger eitliini kullanabiliriz. Bu nedenle, kuantm kura107

(EKL 4.6)
Farkl hzlarda hareket eden gzlemciler, zel greliliin dz uzay-zamanda farkl zaman llerine sahip olacaktr. Ancak, Schrdinger eitliini
bu zamanlardan herhangi birinde kullanarak dalga fonksiyonunun gelecekteki deerini ngrebiliriz.

m n d a hl determinizm vardtr, ancak bu azaltlm bir lektedir.

H e m konumlar h e m de hzlar ngrenleyiz, sadece dalga fonksiyon u n u ngrebiliriz. Bu, bize konumlar veya hzlar n g r m e olanan verebilir. Ancak, her ikisini birden kesin olarak ngrenleyiz. Bu
yzden, k u a n t u m kuramndaki kesin n g r m e yetenei, klasik Laplace d n y a grndekinin yarsdr. Yine de, determinizmin varoldu u n u ileri srmek, bu kstl anlam ierisinde hl m m k n d r .

Bununla birlikte, S c h r d i n g e r eitlii, dalga fonksiyonunun zaman iinde ileri don deitirilmesi (yani, gelecek anlardaki deerinin ngrlmesi) iin kullanlrken, zamann, her yerde sonsuza dek,
dzgn ekilde akt (dolayl olarak) varsaylr. Bu dunm Nevvton fiziinde kesinlikle doruydu. Zamann mutlak olduu, yani evrenin
gemiindeki her olayn zaman ad verilen bir nicelikle etiketlendii
ve bir dizi zaman etiketinin sonsuz gemiten sonsuz gelecee doru
dzgn biimde ilerledii varsaylyordu. Bu, zamana deneyimlerden
kaynaklanan bak olarak adlandrlabilir ve ou kiinin, hatta ou
fizikinin bile kafasnda canlandrd zaman grdr. Bununla birlikte, mutlak zaman kavram, daha n c e de grdmz gibi, zel grelilik kuram ile 1905'te ykld. Bu kurama gre zaman artk kendi
bana bir nicelik deil, sadece uzay-zaman ad verilen drt boyutlu
bir btnlk ierisinde bir ynd. z e l grelilie gre, farkl hzlarda ilerleyen farkl g z l e m c i l e r , uzay-zamanda farkl yollarda hareket eder. H e r bir g z l e m c i , izledii yol boyunca, kendi zaman l108

sne sahiptir. Ayrca, farkl gzlemciler, olaylar arasnda farkl zam a n aralklar lecektir (ekil 4.6).
Bu yzden, zel grelilik kuramnda olaylar etiketlemek iin
kullanacamz benzersiz, mutlak bir z a m a n yoktur. Bununla birlikte, zel greliliin uzay zaman dzdr. Yani; serbest hareket eden
herhangi bir

gzlemci

tarafndan llen z a m a n , zel grelilikte

sonsuz gemiteki eksi sonsuzdan, sonsuz gelecekteki art sonsuza

kadar, uzay-zamanda d z g n biimde artar. Dalga fonksiyonunu

(EKL 4.7) Z A M A N I N D U R M A S I

Bir zaman ls, kulpun ana silindirle

birletii yerlerde duraan noktalara,
yani zamann durduu noktalara sahip
olmaldr. Zaman, bu noktalarda hibir
yne doru artmayacaktr. Bu nedenle,
dalga fonksiyonunun gelecekteki deerlenni ngrmek iin Schrdinger
eitlii kullanlamaz.

deitirmek iin, bu llerin herhangi birini Schrdinger eitliinde kullanabiliriz. Bu nedenle, zel grelilikte hl determinizmin
kuantum y o r u m u n a sahibiz.
Ncvarki, genel grelilik kuramnda d u r u m farklyd. Genel grelilikte, uzay-zaman d z deil, eriydi; ayrca iindeki m a d d e ve
enerji tarafndan bozunduruluyordu. U z a y - z a m a n n erilii, gne
sistemimizde, en azndan makroskobik lekte, o kadar nemsizdir
ki, zaman altmz ekilde d n m e m i z i engellemez. Bu d u r u m da, dalga fonksiyonunu deterministik bir ekilde deitirmek iin
Schrdinger eitliinde bu zaman, hl, kullanabiliriz. Bununla birlikte, uzay-zamann bkldn kabul ettiimizde, yle bir olaslk ortaya kar ki, uzay-zaman, makul bir z a m a n lsnden beklediimiz gibi her gzlemci iin d z g n biimde artan bir z a m a n a
olanak tanmayan bir yapya sahip olabilir, rnein, uzay-zamann
dikey bir silindire benzedii varsaylabilir (ekil 4.7).
109

Bir yldzdan kaan

k

Byk bir yldz

tarafndan hapsedilen
k
EKL 4.9

EKL 4.8

Silindirin ykseklii, her gzlemci iin artan ve eksi

sonsuzdan art sonsuza akan zamann bir ls olacaktr.
Bununla birlikte, uzay-zamann, dallanan ve tekrar geriye
balanan bir kulpa (veya "solucan delii' ne) sahip bir silindir
olduunu dnn. Bylece herhangi bir zamann ls, kulpun ana silindirle birletii duraan noktalara, yani zamann
durduu noktalara sahip olmaldr. Zaman, bu noktalarda hibir
gzlemci iin ilerlemeyecektir. Byle bir uzay-zamanda, dalga
fonksiyonunu deterministik bir ekilde deitirmek iin Schrdinger eitliini kullanamayz. Solucan deliklerine dikkat edin: iinden
neyin kacan hibir zaman bilemezsiniz.
Kara delikler, zamann hibir gzlemci iin ilerlemeyeceini
dnmemizin

gerekesidir.

Kara

delikler

hakknda

ilk

gr

1783'te ortaya kt. Eski bir Cambridge retim yesi olan John
Michcll u neriyi sundu: Eer bir parack, rnein bir glle, dey
olarak yukar doru frlatlrsa, ykselii yerekimi tarafndan yavalatlacak ve parack bir noktadan sonra yukar doru hareket etmeyi kesip decektir (ekil 4 . 8 ) . Bununla birlikte, yukar ynelen ilk
hz, ka hz ad verilen kritik deerden bykse, yerekimi parac durdurmak iin hibir zaman yeterince gl olmayacak ve parack uzaklaacaktr. Ka hz, Dnya iin 12 kilometre/sn, Gne
iin ise yaklak 6 1 8 kilometre/sn'dir.
110

S C H V V A R Z S C H I L D K A R A DEL

lman astronom Kari Schvvarzschild, 1916'da Einstein'n grelilik kuramna, kresel bir kara delik tablosuyla bir zm buldu. Schvvarzschild'in almas, genel
greliliin ilgin bir imasn ortaya kard. Schvvarzschild;
bir yldzn ktlesi, yeterince kk bir blgede toplanrsa, yldzn yzeyindeki ktle ekim kuvvetinin. n bile
artk kaamayaca kadar gleneceini gsterdi. Biz bunu gnmzde kara delik olarak adlandnyoruz; bir kara
delik ise, olay ufku ile snrlanan ve k da dahil hibir eyin uzaktaki bir gzlemciye ulamasnn mmkn olmad bir uzay-zaman blgesidir.
Einsten da dahil ou fiziki, byle u noktada madde
yaplarnn gerek evrende hakikaten var olduundan
uzun sne phelendi. Bununla birlikte, her naslsa ekli ve

i yaps karmak bir hale gelmi, yeterince ar, dnmeyen bir yldzn, nkleer yaktn tkettiinde, mkemmel
kreselle sahip bir Schvvarzschild kara deliine keceini artk anlyoruz. Kara deliin olay ufkunun yarap (R)
sadece ktlesine baldr ve u formlle belirlenir

Bu formlde (c) k hzna, (G) Nevvton sabitine ve

(M) de kara deliin ktlesine karlk gelir, rnein, Gne
ile ayn ktleye sahip bir kara deliin sadece iki millik bir
yanap olacaktr!

Bu ka hzlarnn ikisi de gerek top gllelerinin hzndan ok

daha yksek, ancak, saniyede 300000 kilometrelik k hzyla kyaslandnda yavatr. Buna gre, k D n y a veya Gne'ten fazla zorluk e k m e d e n uzaklaabilir. Bununla birlikte, Michell, Gne'ten
ok daha byk ve k hzndan yksek ka hzlarna sahip yldzlarn olabileceini kantlamaya alt (ekil 4.9). Bu yldzlar gremezdik, nk yaydklar her k yldzn ktle ekimi ile geriye srklenecekti. te bunlar, Michell'in karanlk yldz dedii, bizim de
g n m z d e kara delik olarak adlandrdmz eylerdi.
Michell'in karanlk yldz fikri, zamann mutlak olduu ve gerekleenlere bal olmakszn d e v a m ettii Nevvton fiziine dayanyordu. Bu yzden klasik N e w t o n tanmndaki gelecei n g r m e yeteneimizi etkilemiyordu. Ancak, byk kitlelerin uzay-zaman
bkt genel grelilik kuramnda d u r u m ok farklyd.
K a H Schvvarzschild (1. D n y a Sava nda Rusya snrnda bir
hastala yakalandktan h e m e n sonra ld) bu kuramn ilk defa formlletirmesinden ksa sre sonra, 1916da, genel greliliin alan
eitliklerinin bir kara delik tanm yapan bir z m n buldu. Ne
yazk ki; Schvvarzschild'in buluu, uzun yllar boyunca anlalmad
ve nemi de fark edilemedi. Einstein, hibir z a m a n kara deliklere
inanmad. stelik, bu dncesi, genel grelilii savunan ou kii
II1

(EKL 4.10)

Kefedilen yldz benzeri (quasistellar)

ilk radyo kayna olan 3C273 kuasan,
kk bir blgede byk miktarda bir
g retir. Bir kara deliin iine den
madde, byle yksek bir parlakln
tek aklamas gibi grnr.

J O H N VVHEELER

ohn Archibald VVheeler Jacksonville, 191 l'de Flori-

grelilik kuramna verdi. Bu srada ou fiziki, nkleer f-

da'da dodu. Helyum atomunun k samas zerinde

zik almalarna dalmlar ve genel greliliin fiziksel dn-

sinden doktorasn ald. Nkleer fzyon kuramn gelitir-

VVheeler, hem aratrmas hem de Princeton'da grelilik-

likte alt. VVheeler, daha sonra da kendi yetitirdii -

deyse tek bana deitirdi.

mas zerinde younlat; ancak Amerika'nn II. Dnya

olduuna inand) maddenin km hali iin kara delik

yapt alma ile 1933'te John Hopkins niversite-

mek iin, 1938'de Danimarkal fiziki Neils Bohr ile bir-

rencisi Richard Feynman ile birlikte elektrodinamik alSavana girmesinin hemen ardndan her ikisi de Manhattan Projesine katld.

Robert Oppenheimer'n byk bir yldzn ktle e-

kimsel k zerine 1939'daki almasndan esinlenen

VVheeler, 1950'lerin balannda dikkatini Einsten'n genel

112

yayla ilgili olduu gerekte dnlmyordu. Ancak

le ilgili ilk dersi vermesi sayesinde, alma alann nereok daha sonra, 1969'da, (hl ok az kiinin gerek

tenmni ortaya att. VVerner Israel'n almasndan esinlenerek kara deliklerin sasz olduunu, yani dnmeyen,

byk ktleli herhangi bir yldzn km halinin aslnda

Schvvarzschild'in zmyle tanmlanabileceini ngr-

d.

tarafndan da paylald. Kuantum kuramnn kara deliklerin tamamen kara olmadn kastettii hakkndaki kefim zerine, bir seminer vermek iin Paris'e gitmitim. S e m i n e r i m olduka tekdze g e ti, nk o srada Paris'te neredeyse hi kimse kara deliklere inanmyordu. Ayrca Franszlar, kendi dillerindeki trou noir adnn kesin olmayan, cinsellikle balantl yan anlamlar olduunu ve onun astre
OCC/M, veya "gizli yldz" ile deitirilmesi gerektiini dnyordu.
Bununla birlikte, ne bu, ne de nerilen dier adlar, bu alandaki modern almalarn birouna esin kayna olan Amerikal fiziki tarafndan ilk defa ortaya atlan kara delik kadar halkn hayal gcn
etkileyebildi.
Kuasarlarn

1963'teki kefi, kara delikler zerinde yrtlen

kuramsal almalarn ve onlar bulmak iin yaplan g z l e m giriimlerinin patlama yapmasna yol at (ekil 4 . 1 0 ) . te ortaya kan
ey: G n e ktlesinin yirmi kat ktleye sahip bir yldzn g e m i i n e
inandmz

dnn.

Byle

yldzlar O r i o n

Nebulas'ndakilere

benzer gaz bulutlarndan meydana gelir (ekil 4.1 1). G a z bulutlar,

kendi ktle ekimleri altnda bzldke, gaz snr ve en sonunda
hidrojeni helyuma dntren nkleer fzyon tepkimesini balatmaya y e t e c e k scakla ular. Bu srete retilen s, yldz kendi
ktle e k i m i n e kar destekleyen ve daha da fazla bzlmesini engelleyen bir basn yaratr. Yldz, hidrojen yakarak ve uzaya k yayarak bu durumda uzun bir sre kalacaktr.
Yldzn ktle ekim alan, ondan yaylan k nlarnn yolunu
etkileyecektir. Z a m a n n yukar doru, yldzn merkezinden uzakl-

(EKL 4.11)
Yldzlar Orion Nebulas gibi gaz ve
toz bulutlannda oluur.

n da yatay olarak gsterildii bir diyagram izelim (baknz sayfa

114, ekil 4.12). Yldzn yzeyi, bu diyagramda, her biri merkezin
iki tarafnda bulunan, dey iki doruyla simgelenebilir. Zaman saniye, uzakl de k saniyesi - n bir saniyede kat ettii mesafe cinsinden lelim. Ik hz, bu birimleri kullandmzda l'dir, baka
bir deyile, n hz, saniyede bir k saiyesidir. Yani, diyagramdaki bir k nnn yolu, yldzdan ve ktle ekim alanndan bu kadar uzaklkta, deyle 45 derecelik bir a yapan bir dorudur. Bununla birlikte, yldzn ktlesi tarafndan oluturulan uzay-zaman eimi, yldzn daha yaknnda, k nlarnn yollarn deitirecek ve
onlarn deyle daha kk bir a yapmasna neden olacaktr.
I 13

(EKL 4.12) kmeyen bir yldzn

evresindeki uzay-zaman. Ik nlan
(dey krmz izgilerle gsterilen) yldzn yzeyinden kaabilir. Ik nlan,
yldzdan uzakta, deyle 45 derecelik
alar yapar. Ancak; yldzn yaknnda,
uzay-zamann yldzn ktlesi tarafndan
bklmesi, k nlarnn deyle daha
kk bir a yapmasna yol aar.
(EKL 4.13) Eer yldz kerse (bir
noktada birleen krmz izgilerle gsteriliyor), bklme o kadar byr ki,
yzey yaknndaki k nlan ieri doru hareket eder. Bir kara delik, yani n kamasnn olanaksz olduu bir
uzay-zaman blgesi ortaya kar.
114

B y k y l d z l a r , h i d r o j e n l e r i n i , G n e ' e g r e , o k daha hzl

y a k p h e l y u m a d n t r e c e k t i r . Y a n i ; b i r k a m i l y o n yl kadar ksa
b i r s r e d e h i d r o j e n l e r i t k e n e b i l i r . B u n u n a r d n d a n , b y l e s i yldzlarda b i r k r i z y a a n r . H e l y u m l a r n y a k a r a k k a r b o n ve o k s i j e n gibi
d a h a a r e l e m e n t l e r e d n t r e b i l i r l e r , a n c a k b u n k l e e r tepkimeler p e k fazla e n e r j i s e r b e s t b r a k m a z , b y l e c e bu y l d z l a r slarn ve
o n l a r k t l e e k i m i n e kar d e s t e k l e y e n sl b a s n c k a y b e d e r . Bu
y z d e n de k l m e y e b a l a r l a r . E e r G n e ' i n y a k l a k iki kat ktl e y e sahiplerse,- b a s n , b z l m e y i d u r d u r m a k iin h i b i r z a m a n yeterli o l m a z . T e k i l l i k m e y d a n a g e t i r m e k z e r e , sfr b o y u t a v e sonsuz
y o u n l u a k e r l e r ( e k i l 4 . 1 3 ) . Bir y l d z n y z e y i n d e n y a y l a n k
nlar, y l d z k l d k e , z a m a n - m e r k e z d e n u z a k l k diyagramnda

deyle gittike daha kk alar y a p m a y a balayacaktr. Yldz belirli, bir kritik yarapa ulatnda, diyagramda bu yol dey olacaktr. Yani, k yldzn merkezinden sabit bir uzaklkta duraan kalacak ve asla uzaklamayacaktr. In bu kritik yolu, olay ufku ad ve-

Br kara deliin ufku, yani d snn, kara delikten uzaklaamayan ve merkezden sabit bir uzaklkta duran k nlarndan meydana gelir.

rilen bir yzeyi tarayacaktr Bu yzey,- n kaabilecei uzay-zam a n blgesini, n kaamayaca blgeden ayrr. O l a y ufkunu
getikten sonra yaylan her k, uzay-zamann bklmesi nedeniyle, ieri doru eilecektir. Yldz, Michell'in karanlk yldzlarndan
biri veya imdi dediimiz gibi bir kara delik olacaktr.
Eer bu yldzdan hibir k yaylmyorsa, bir kara delii nasl
ortaya karrsnz? C e v a p , bir kara deliin, k e n kitlenin yapt
gibi, ayn ktle ekimini yaknndaki nesnelere hl uygulamaya a1 15

(EKL 4.15)

lmasdr. Eer, G n e de bir kara delik olsayd ve ktlesini kaybet-

BIR GALAKSININ
BIR KARA DELIK

MERKEZINDEKI

gibi hl yrngelerinde dnerdi.

Solda: Geni alan derinlikli gezegen kameras

tarafndan

N G C 4 I 5 I galaksisi.

ortaya

karlan

Ortada: Resmin ortasndan geen ya-

tay izgi, 4151 'in merkezindeki kara

delik tarafndan retilen ktan kaynaklanr.

Sada: Bu resim oksijen salma hzn

gsteriyor.

Btn

kantlar

NGC

4151 'in, Gne'in ktlesinin yz milyon

kat ktleye sahip bir kara delik ierdiini belirtir.

(EKL 4.14)

m e d e n bir kara delik haline gelebilseydi, gezegenler imdi olduu

Hu nedenle, bir kara delii aramann bir y n t e m i de, grnmeyen, y o u n , b y k ktleli bir nesnenin yrngesinde d n e n maddeleri aratrmaktr. Byle birka sistem gzlenmitir. Belki de galaksilerin ve kuasarlarn merkezindeki dev kara delikler en etkileyici
olanlardr. (ekil 4.15).
i m d i y e kadar ele aldmz kara deliklerin zellikleri, determ i n i z m k o n u s u n d a hibir b y k sorun yaratmaz. Zaman,- bir kara
deliin iine den ve tekillie ulaan bir astronot iin son bulacaktr. Bununla birlikte z a m a n , genel grelilikte farkl yerlerde, farkl
hzlarda llebilir. Bu nedenle, astronot tekillie ularken saati
hzlandrlsa da, hl sonsuz bir z a m a n aral gsterebilir. Bu yeni
z a m a n n sabit deerlerinin yzeyleri, zaman-uzaklk diyagramnda
(ekil 4 . 1 4 ) m e r k e z d e , tekilliin belirdii noktann altnda younlaacaktr. A n c a k bu yzeyler, kara deliin uzandaki yaklak dz
olan u z a y - z a m a n d a , allm z a m a n lsyle u y u m gsterecektir.
S z k o n u s u z a m a n , Schrdinger eitliinde kullanlabilir ve
balangtan bilinirse, dalga fonksiyonu d a h a sonraki anlarda da lmlenebilir. Bylece, determinizm hl geerlidir. Bununla birlikte, dikkatinizi ekerim ki, dalga fonksiyonunun bir ksm, daha sonraki anlarda kara deliin iindedir ve buradayken, dardaki bir kii
tarafndan g z l e m l e n e m e z . Bu nedenle, bir kara deliin iine dm e y e c e k kadar duyarl olan bir gzlemci, Schrdinger eitliini geriye d o r u altrp daha nceki anlardaki dalga fonksiyonunu hesaplayamaz. B u n u yapmas iin, dalga fonksiyonunun kara deliin
iindeki ksmn bilmesi gerekir. Bu forml,- deliin iine denler

116

ukandaki resimde. I 1.59.57'de ken bir yldza inen

ve yldz, ktle ekiminin hibir sinyalin kaamayaca
kadar gl olduu kritik yarapn altna klrken kara
delie den bir astronot gsteriliyor. Astronot, kol saatinden, yldzn yrngesinde dnen bir uzay gemisine dzenli aralklarla sinyaller gnderiyor.

Yldz belli bir uzaklktan izleyen bir kii. onu olay ufkunun tesinde gremeyecek ve kara delie girecektir. Yldz. kritik yanapn hemen dnda aslym gibi grnrken, yzeyindeki bir saat de yavalayp duruyormu gibi
gelecektir.

I 17

hakkndaki bilgileri ierir. Bu potansiyel olarak geni kapsaml bir

bilgidir. nk, belirli bir ktle ve dn hzna sahip bir kara de
lik, farkl, o k sayda paracn birleiminden meydana gelebilir
Bir kara delik, kerek onu oluturan kitlenin yapsna bal deil
dir. J o h n W h e e l e r bu sonucu "bir kara deliin sa yoktur" szleriy
le deerlendirmiti. Bu yorum da sadece Franszlar n phesini pe
kitirmeye yaramt.
D e t e r m i n i z m ile ilgili glk, kara deliklerin tamamen kara olmadn kefettiimde ortaya kt. Kuatum kuram, Blm 2de
de grdmz gibi, alanlarn vakumda bile tamamen sfr olamaya-

Stszltk sonucu
KARA

DELIK

SICAKLII

ir kara delik, tpk scak bir

ktleymi gibi, sadece ktlesine bal olan bir scaklkta
(T) radyasyon yayar. Bu scaklk. kesin biimde, aadaki
formlle belirlenir

T =

erleri veya konumlar ile yine sfr byklnde kesin bir deiim
oranlar veya hzlar olurdu. Bu durum, hem konum hem de hzn
net biimde tanmlanamayacana dayanan belirsizlik ilkesinin inenmesi olurdu. Btn alanlar, bunun yerine (Blm 2'deki sarkacn
sfr noktas titreimlerine sahip olmas gerektii gibi) belirli bir
miktarda vakum titreimine sahip olmaldr. Vakum titreimleri farkl grnen, ancak aslnda matematiksel adan birbirine denk olan
eitli yollarla yorumlanabilir. Pozitivist adan bakldnda, bir kii, ele alnan problem iin en faydal tanm kullanmakta zgrdr
Bu durumda, vakum titreimlerini, uzay-zamann bir noktasnda bir-

w
8t

can belirtir. Eer sfr olsalard, sfr byklnde kesin bir de-

kGM

Bu formlde (c) sembol k

hzna ( t ) Planck sabitine (G)

Nevvton'un ktle ekim sabitine

ve (k) Boltzmann sabitine karlk gelir.

likte beliren, birbirinden uzaklaan ve birleerek birbirini yok eden

sanal paracklar olarak dnmek yerinde olacaktr. "Sanal" kelimesi, bu paracklarn dorudan g z l e m l c n e m e y e c e i , ancak dolayl
etkilerinin llebilecei ve kuramsal ngrlerle belirgin bir tamlkla uyum gsterdikleri anlamna gelir (ekil 4 . 1 6 ) .
Eer bir kara delik varsa,- iki paracktan biri, kara deliin iine

Son olarak. (M) kara deliin

dp dieri de sonsuzlua kamak zere serbest kalabilir (ekil

ra delik ne kadar kk olursa, s-

ra delik tarafndan yaylm gibi grnr. Bir kara deliin tayf, tan

ktlesini temsil eder. Bylece ka-

cakl da o kadar yksek olur. Bu

formlden, gnein ktlesinin birka kat ktleye sahip bir kara deliin scaklnn, mutlak sfr ze-

nnde bir derecenin sadece yakla-

k milyonda bin olduunu karabilinz

4 . 1 7 ) . Kara delikten uzakta duran bir kii iin, kaan paracklar ka

olarak, scak bir kitleden b e k l e y e c e i m i z ekildedir ve scakl da
kara deliin ufkundaki - snrndaki - ktle ekim alanyla orantl
dr. Baka bir deyile, bir kara deliin scakl, boyutuna baldr
Gnein birka kat ktleye sahip bir kara delik, mutlak sfrn
zerinde derecenin yaklak milyonda biri kadar bir scakla sahiptir, daha byk bir kara deliin scakl ise daha da dktr. Bu nedenle, byle kara deliklerden kaynaklanan her kuantum radyasyo-

118

(EKL 4.17)
Yukarda: Bir kara deliin olay ufkunun
yaknnda beliren ve birbirini yok eden
sanal paracklar.
ki paracktan bin kara deliin iine derken, dieri kamak zere serbest kalr.
Olay ufkunun dndan, kaan paracklan kara delik sayormu gibi grnr.
(EKL 4.16)
Solda: Bo uzayda, parack iftleri belinr,
ksa bir varlk srdrr ve birbirini yok
eder.

I 17

Gzlemci tarafndan hibir zaman grlmeyecek olaylar.

(EKL 4.18)
Genel greliliin alan eitliklerinin "de
Sitter" zm, ikinlik yaparak genileyen bir evren tablosu izer. Diyagramda zaman yukan doru, evrenin
boyutu ise. yatay dorultuda gsteriliyor. Uzayda uzaklklar o kadar hzla artar ki, uzak galaksilerden gelen k bize
hibir zaman ulamaz ve bir kara delikte olduu gibi, bir olay ufku, yani gzlemleyemediimiz blgenin bir snn
ortaya kar.

nu, byk patlamadan geriye kalan, 2 . 7 derecedeki radyasyon (Blm 2'de de ele aldmz kozmik fon radyasyonu) iinde kaybolur
D a h a kk ve daha scak kara deliklerden kaynaklanan radyasyonun bulunmas olasdr, ancak evremizde pek fazla yokmu gibi gzkr. Ne yazk. Eer biri kefedilseydi, ben de bir Nobel Odiilii ka-1
zanrdm. Bununla birlikte,- bu radyasyon iin dolayl, gzlemsel bir
kantmz var. stelik bu kant, evrenin erken zamanndan kaynaklanyor. Blm 3'te de akladmz gibi, evrenin, gemiinin en
balarnda, srekli artan bir hzla geniledii bir ikinlik devresinden getii dnlyordu. Bu devredeki genileme, o kadar hzl
olacakt ki,- baz nesneler, klarnn bize ulamas iin bizden lazla

120

syla uzakta olacakt. Bu k bize doru ilerlerken, evren ok fazla

ve ok hzl genilemi olacakt. Bu nedenle, evrende, tpk bir kara
deliin ufku gibi bir ufuk olacakt,- bu ufuk n bize ulaabilecei
blgeyi, n bize ulaamayaca blgeden ayracakt (ekil 4.18).
O l d u k a benzer dnceler, tpk bir kara delik ufkundan kaynakland gibi, bu ufuktan da kaynaklanan sl radyasyon bulunmas gerektiini gsteriyor. Isl radyasyondan, younluk titreimlerinin
karakteristik tayfn bekleriz. Bu d u r u m d a , sz konusu younluk titreimleri, evrenle birlikte genilemi olacaktr. U z u n l u k lekleri,
olay ufkunun boyutundan uzun bir d u r u m a geldiinde sabitlenmi
olacaktr. Bylece onlar g n m z d e , evrenin erken zamanlarndan
geriye kalan k o z m i k fon radyasyonun scaklndaki kk farkllklar olarak gzlemleyebiliriz. Bu farkllklarda yaplan gzlemler, sl
titreimlerle ilgili ngrlere dikkate deer bir tamlkla u y u m gsterir.
Kara delik radyasyonu iin elimizde bulunan gzlemsel kant,
bir miktar dolayl olsa da, bu problem zerinde alma yapan herkes, gzlemlerle snadmz dier kuramlarmzla tutarllk gstermesi iin, bu radyasyonun var olmas gerektii konusunda hemfikirdir. Bu d u r u m u n determinizm iin nemli imalar vardr. Bir kara delikten kaynaklanan radyasyon kara delikten enerji gtrecektir. Yani, kara delik ktle kaybedecek ve klecektir. Dolays ile de, bu
durum, kara deliin scaklnn ykselecei ve radyasyon miktarnn artaca anlamna gelir. Kara deliin ktlesi sonunda sfrlanacaktr. Bu noktada gerekleecekleri nasl hesaplayacamz bilmiyoruz. A n c a k b u n u n doal ve akla yatkn tek sonucu kara deliin tam a m e n ortadan kalkmas gibi grnyor. Peki, dalga fonksiyonunun, kara deliin ierisindeki ksmna ve kara deliin iine denler
hakknda tad bilgilere b u n d a n sonra ne olur? Yaplacak ilk
tahmin, dalga fonksiyonunun bu parasnn ve tad bilgilerin, kara delik sonunda y o k olduunda ortaya kaca ynndedir. Bununla birlikte, telefon faturas elinize getiinde de anlayacanz gibi, bilgiler bedelsiz tanmaz.
Bilginin tanmas iin enerji gerekir, ancak bir
kara deliin son aamalarnda geriye ok az enerji kalr. erdeki bilginin darya kmas iin en akla uy121

(EKL 4.19)
Kara deliin ufkundan kaynaklanan sl
radyasyonun tad pozitif enerji, kara
deliin ktlesini azaltr. Kara delik ktle
kaybettike, scakl ykselir ve radyasyon miktan artar, bu yzden de ktlesini daha hzl kaybeder. Ktle son derece kldnde neler olacan bilmiyoruz, ancak bunun en olas sonucu,
kara deliin tamamen ortadan kalkmas olabilir.

gun yol, szkonusu sonusal aamay beklemesi deil, radyasyonla

birlikte ortaya kmasdr. Bununla birlikte, birinin ieri dt ve
dierinin de kat sanal parack ifti tanmlamasna gre, kaan
paracn ieri denlerle ilikili olmas veya ieri denler hakkndaki bilgileri tamas beklenemez. Bu yzden, bu sorunun tek cevab, kara deliin iindeki dalga fonksiyonu parasnn tad bilgilerin kaybolnasdr (ekil 4 . 1 9 ) .
Bu tr bilgi kayplarnn determinizm iin nemli imalar olacaktr. Balang olarak, kara delik y o k olduktan sonra dalga fonksiyonunu bilseniz bile, S c h r d i n g e r eitliini geriye doru altnp
dalga fonksiyonunun, kara deliin olumadan nceki deerini he
saplayamayacanz belirtmitik. Dalga fonksiyonunun nceki de
eri, kara delikte kaybolan dalga fonksiyonu parasna ksmen daya
nr. Gemii tam olarak bilebileceimizi dnrz. Ancak bilgi ka
ra delikte kaybolursa, bunu yapamayz. Herhangi bir ey gerekle
mi olabilir.

122

Bununla birlikte, astrologlar ve onlara dananlar, gemitense

gelecein ngrmyle daha fazla ilgilenir. lk bakta, dalga fonksiyonu parasnn kara delikte kaybolmas, kara deliin dndaki
dalga fonksiyonu parasn ngrmemizi engellemeyecekmi gibi
grnebilir. Ancak bu kayp, gerekten de, byle bir ngry en-

(EKL 4.20)

Einstein-Podolsky-Rosen dnsel deneyinde, bir paracn spnn len

gzlemci, ikinci paracn dn ynn bilecektir.

geller. Bunu, Einstein, Boris Podolsky ve Nathan Rosen tarafndan

1930'larda gerekletirilen dnsel bir deneyi gzmzn nnde
canlandrdmzda anlayabiliriz.
Radyoaktif bir atomun bozunduunu ve zt ynlerde, zt spinlere sahip iki parack saldn gznzn nnde canlandrn. Sadece tek bir paraca bakan bir gzlemci, onun saa m yoksa sola
m dneceini n g r c m e z . Ancak gzlemci, paracn saa dndn lerse, dier paracn sola dneceini ve bu paracn sola doru dndn lerse, dier paracn saa doru d n e c e i ni kesinlikle ngrebilir (ekil 4 . 2 0 ) . Einstein'a gre bu deney kuantum kuramnn samaln kantlyordu. nk; dier parack o s123

(EKL 4.21)
Sanal bir parack ifti, her iki paracn zt ynl spinleri olacan ngren
bir dalga fonksiyonuna sahiptir. Ancak
paracklardan biri kara delie derse,
geriye kalan paracn spninin kesin
olarak ngrlmesi olanakszdr.

rada galaksinin br tarafnda olabilir, ancak gene de dnd yn

hemen bilinebilirdi. Bununla birlikte, bilim adamlarnn ou arann kuantum kuram deil, Einstein olduunda hemfikirdi. EinsteinPodolski-Rosen dnsel deneyi, ktan hzl bilgi gnderilebileceini kantlamaz. Aksi taktirde, asl samalk bu olurdu. Bir kii kendi paracnda yaplan lm sonucunda, spinin saa doru olmasn s e e m e y e c e i n d e n , uzaktaki bir gzlemcinin paracnda yaplan lmn sonucunda da spinin sola doru kmasn ngreni ez.
Bu dnsel deney, aslnda tam olarak kara delik radyasyonunda gerekleen eydir. Sanal parack iftinin, ikisinin kesinlikle zt
spinleri olacan n g r e n bir dalga fonksiyonu bulunacaktr (ekil
4 . 2 1 ) . Bizim asl yapmak istediimiz ise, giden paracn spinini ve
dalga fonksiyonunu ngrmektir,- bunu, kara delie den parac
gzlemleyebilirsek gerekletirebiliriz. Ancak, bu parack artk ka-

ra deliin iindedir, burada spini ve dalga fonksiyonu llemez. Bu

nedenle, kaan paracn spini veya dalga fonksiyonu ngrlemez. Bu parack, farkl olaslklarla, farkl spinlere ve farkl dalga
fonksiyonlarna sahip olabilir. A n c a k esiz bir spinc veya dalga
fonksiyonuna sahip deildir. Bylece, gelecei n g r m e yetenei-

(EKL 4.22)
Kara delikler, uzay-zamann ek boyutlanndaki p-zar kesimlen olarak dnlebilir. Kara deliklerinin isel durumlan hakkndaki bilgiler, p-zarlardaki dalgalar eklinde depolanacaktr.

miz daha da azalm grnr. Belirsizlik ilkesi, paracklarn k o n u m

ve hzlarnn birlikte kesin olarak ngrlemeyeceini gsterdiinden, h e m konumlarn, h e m de hzlarn ngrlebilecei hakkndaki
Laplaca ait klasik dncenin deitirilmesi gerekiyordu. Bununla
birlikte, dalga fonksiyonu hl llebilirdi ve Schrdinger eitlii
kullanlarak dalga fonksiyonun gelecekteki deeri hl daha ngrlebilirdi. Bu ise, k o n u m ve hzn bir bileimini kesinlikle n g r m e
olana tanyacakt, ki bu, Laplace'n dncesine gre, ngriilebilenin yarsdr. Paracklarn zt ynl spinlere sahip olduunu kesinlikle ngrebiliriz,- ancak paracklardan biri kara delie derse,

125

(EKL 4.23)
Bir kara delie den bir parack, bir
p-zara arpan, kapal bir sicim ilmei
olarak dnlebilir (I). Bu sicim ilmei, p-zarda dalgalar oluturacaktr (2).
Dalgalar birleeblir ve p-zann bir parasnn kapal bir sicim eklinde kopmasna neden olabilir (3). Bu, kara delik tarafndan yaylan bir parack olacaktr.

geriye kalan parack hakknda yapabileceimiz kesin bir ngr

olamaz. Yani, kara deliin dnda, kesinlikle ngrlebilecek hibir
l m yoktur, kesin ngrler y a p m a yeteneimiz sfra inecektir.
Hu yzden, belki de astroloji, gelecei n g r m e konusunda bilime
gre daha baarsz deildir.
Birok fiziki, determinizmdeki bu zayflamadan holanmad
ve bu y z d e n de kara deliin iindekiler hakkndaki bilgilerin bir ekilde dar kabileceini n e srd. Bilgilerin kurtarlmas iin bir
yol bulunmas, yllar b o y u n c a sadece bir u m u t olarak kald. Ancak
1 9 9 6 d a , Andrevv Strominger ve C u m r u n Vafa nemli bir ilerleme
kaydetti. Bir kara deliin, p-zar ad verilen, bir dizi yap tandan
olutuunu kabul ettiler (baknz sayfa 5 4 ) .
Hatrlayn, p-zarlar, uzayn boyutunda ve fark etmediimiz, ek yedi boyutta da ilerleyen yapraklar eklinde dnebiliyord u k (baknz sayfa 1 2 5 , ekil 4 . 2 2 ) . Belirli durumlarda, p-zarlarn stndeki dalga saysnn, kara deliin iermesi beklenen bilgi miktaryla ayn olduu gsterilebilir. Eer paracklar p-zarlara arparsa
zarlar zerinde fazladan dalgalar oluturur. Benzer ekilde, p-zarlar

126

(3)
zerinde farkl ynlerde hareket eden dalgalar, ayn noktada birleirse, o kadar byk bir tepe yaratabilir ki, p-zarn bir paras kopar
ve bir parack eklinde uzaklar. Bylece, p-zarlar, tpk kara delikler gibi, parack sourabilir ve yayabilir (ekil 4 . 2 3 ) .
P-zarlar geerli bir kuram eklinde ele alnabilir, yani, dz bir
uzay-zamanda ilerleyen kk yapraklarn gerekten de var olduuna inanmamz gerekmez,- ancak kara delikler, byle yapraklardan
oluuyormu gibi hareket edebilir. Bu, karmak etkileimlere sahip
milyarlarca ve milyarlarca H - , 0 moleklnden oluan suya benzer.
Ancak akc bir sv o k iyi ve geerli bir modeldir. Kara deliklerin
p-zarlardan meydana geldii matematiksel model, daha n c e akladmz sanal parack ifti tanmna benzer sonular dourur. Bu
yzden, pozitivist bir adan bakldnda, en azndan belirli kara
delik snflar iin, eit derecede iyi bir modeldir. P-zar modeli, bu
snflar iin, sanal parack ifti modelinin ngrdyle tam olarak
ayn salma hzn ngrr. Bununla birlikte, arada nemli bir fark
vardr: kara deliin iine denler hakkndaki bilgiler, p-zar modelinde, p-zarlarn zerindeki dalgalara ait dalga fonksiyonunda depo127

128

lanacaktr. P-zarlar, d z uzay-zamandaki yapraklar eklinde ele alnd iin, z a m a n d z g n bir ekilde akacak, k nlarnn yollar
eilmeyecek ve dalgalardaki bilgiler kaybolmayacaktr. Bilgiler, pzarlardan kaynaklanan radyasyon iinde kara delikten kacaktr.
Bylece, p-zar modeline gre, Schrdinger eitliini kullanarak dalga fonksiyonunun daha sonraki anlardaki deerini hesaplayabiliriz.
Hibir ey kaybolmayacak ve z a m a n d z g n bir ekilde akp gidecektir. Bylelikle, bizler de, K u a n t u m anlamnda tam bir determinizme sahip olacaz.
Peki, bu tanmlamalardan hangisi doru? Dalga fonksiyonunun
bir paras kara delikte kayp m oltyor, yoksa p-zar modelinde de
ne srld gibi, bilgilerin tamam yeniden dar m kyor? Bu,
g n m z n kuramsal fiziindeki h e n z cevaplanmam sorulardan
biridir. Birok kii yakn zamandaki almalarn unu gsterdiine
inanyor: bilgiler kaybolmaz! D n y a gvenilir ve ngrlebilirdir,
stelik beklenmedik hibir ey gereklemeyecektir. A n c a k bu belirgin deildir. Eer Einstein'n genel grelilik kuram ciddiye alnrsa, uzay-zamann kendini dmlemesi ve bilgilerin kvrmlarda
kaybolmas olaslna olanak tannmaldr. U z a y gemisi

Atlgan, bir

solucan deliinden getiinde, beklenmedik bir ey oldu. Biliyorum,

nk ben de gemideydim, N e w t o n , Einstein ve Data ile poker oynuyordum. Byk bir srprizle karlatm. Bakn, dizimin stnde
ne belirdi.

I'aramou PUireVn izniyle

UZAY YOLU YKNI NHSll
C2(ll)l, Paamout Puurcs
Hutm luklan sakldr
129

B L M
GEMIIN

KORUNMASI

Zaman yolculuu mmkn m?

Gelimi bir uygarlk, geriye dnf) gemii deitirebilir mi?

(I)

Stephen Hawking 6
ubat 1997'de bir
"solucan deli"ne girer.

(3)

Stephen Hawking
5 ubat 1997de
kesin bir iddiaya
imzasn atar.

(2)
Gelecekte, genel ilk
koullardan kaynaklanan dinamik
gelmelenn hibir
zaman plak bir
tekillik yaratamayaca kantlanr.

irlikte birka iddiaya girdiim arkadam ve meslektam Kip

T h o r n e (solda), srf herkes yapyor diye, fizikte kabul edilen

izgiyi izleyecek bir kii deildir. Bu durum, ona, z a m a n yol-

culuunu uygulanabilir bir olaslk olarak tartan, ciddi ilk bilimadam olma cesaretini vermitir.
Z a m a n yolculuu hakknda, aka, kuramsal olarak d n m e k
ince bir itir. Bunu yapan kii, ya bu kadar sama bir ey iin halkn
parasnn boa harcanmas karsnda halkn protestosuyla, ya da bu
aratrmann askeri amalar iin snflandrlmas talebiyle karlaacaktr. H e r eyin tesinde, z a m a n makinesine sahip birine kar kendimizi nasl koruyabiliriz ki? Bu makineye sahip olanlar, tarihi deitirebilir ve dnyaya hkmedebilir. imizden sadece birka, fizik
camiasnda politik adan bu kadar yanl bir k o n u zerinde alacak gz peklie sahip olabilir. Gerei, z a m a n yolculuunun ifre-

Kip Thorne

si olan teknik terimler kullanarak gizliyoruz. Z a m a n yolculuu hak-

133

EKL 5.

134

Uzay gemisi, yola

kmadan on be
dakika nce, saat
I 1.45'te geri
dner.

Bir uzay gemisi

saat 12.00'de
kalka geer.

kndaki btn modern tartmalarn temelini, Einstein'n genel grelilik kuram oluturur. Einstein eitlikleri, daha nceki blmlerde
de grdmz gibi, uzay ve zamann evrendeki madde ve enerji tarafndan eilmesini ve bozunmaya uramasn tanmlayarak onlar
dinamikletirdi. Bir kiinin kol saati ile llen kiisel zaman, genel
grelilikte, tpk Newton'un kuramnda veya zel greliliin dz
uzay-zamannda da olduu gibi hep artacakt. Ancak artk yle bir
olaslk vard ki ; uzay-zaman, bir uzay gemisi ile kalkp yola kmadan n c e geri dnebileceiniz kadar bklm olabilirdi.
Bunun gereklemesinin bir yolu, solucan deliklerinin, yani
uzay ve zamann farkl blgelerini balayan, Blm 4'te bahsettiimiz uzay-zaman tnellerinin var olmasdr. Bu dnceye gre, uzay
geminizi solucan deliinin bir azna ynlendirirseniz, farkl bir
yerde ve farkl bir zamanda dier azdan karsnz (baknz sayfa
136, ekil 5.2).
Eer solucan delikleri var ise, bu durum, uzaydaki hz snrlamas sorununun zm olacaktr: k hzndan dk bir hzda ilerle135

yen bir uzay gemisi iinde galaksinin br ucuna gitmek, greliliin

de gerektirdii gibi, onbinlerce yl srecektir. Ancak bir solucan delii ierisinden geip, galaksinin br ucuna gidebilir ve akam yemei iin tam saatinde geri dnebilirsiniz. Bununla birlikte, eer solucan delikleri var ise ; ayrca onlar kullanarak yola kmadan nce
bile geri dnebilirsiniz. Yani, roketi rampadan frlatp, yola kmanz batan engelleyebilirsiniz. Bu bykbaba paradoksunun bir eididir: geriye gider ve bykanneniz babanza gebe kalmadan nce, bykbabanz ldrrseniz ne olur? (baknz sayfa 138, ekil 5.3)
Elbette ki, bu sadece, zamanda geriye gittiinizde, istediinizi
yapabileceiniz konusunda zgr iradeye sahip olduunuza inanyorsanz paradoks olur. Bu kitapta, zgr irade hakknda felsefi bir tartma ierisine girmeyeceiz. Bunun yerine,- fizik kanunlarnn, evrenin,

SI

SOLUCAN

DELIGI

Saat 12.00'de girer

(EKIL 5.2) K I Z L E R

Saat 12.00'de kar

PARADOKSUNUN

IKINCI

B1R E I D I

(l)
Eger iki ucu birbirine yakn bir solucan delii varsa, solucan deliinden geip ayn
anda dsan kabilirsiniz

136

(2)
Varsayalm k, solucan deliinin bir az, uzun bir yolculua
kan bir uzay gemsindeyken, dier az Dnya'da kalsn.

(3)

kizler paradoksunun etkisi nedeniyle, uzay gemisi geri dndnde, geminin tad az iin, dnyada kalan aza gre daha az sre gemitir. Yani, Dnya azndan girerseniz,
daha nceki bir anda uzay gemisine kabilirsiniz.

137

KOZMK

SCMLER

ozmik sicimler, belki de evrenin erken dnemlerinde ya-

ratlm olan, kk kesitli, uzun,

ar nesnelerdir. Kozmik sicimler

olutuktan sonra, evrenin genilemesiyle daha da uzad, yle ki, u

(EKL 5.3)
Bir solucan deliinden daha nceki
bir zamana atlan bir kurun, onu
atan kiiyi etkileyebilir mi?

sralar tek bir kozmik sicim, gzlenebilir evren boyunca uzanabilir.

Kozmik sicimlerin varl, modem tanecik kuramlan tarafndan
nenlir. Bu kuramlar, evrenin scak, erken dnemlerindeki maddenin, kesikli bir yapya sahip buz
kristallen gibi deil de. tpk sv su
gibi

ki simetriktir, yani her yn-

de, yer noktada ayndr

simetnk

bir fazda olduunu ngrr.

Evren souduunda, erken dnemin simetrisi; farkl blgelerde,
farkl ekillerde bozulmu olabilir.
Sonu olarak kozmik madde, bu

bir uzay gemisi gibi n a k r o s k o b i k bir ktlenin kendi g e m i i n e geri

d n e b i l e c e i kadar b k l m e s i n e olanak tanyp t a n m a y a c a zerinde y o u n l a a c a z . Einstein'n kuramna gre,- n yerel hzndan
dk bir hzda ilerleyen bir uzay gemisi, u z a y - z a m a n b o y u n c a zam a n - b e n z e r i bir yol i z l e y e c e k t i r . B y l e c e , u s o m teknik terimlerle
formlletirilcbilir: u z a y - z a m a n , kapal - yani, b a l a n g noktasna
tekrar tekrar d n e n - z a m a n - b e n z e r i erilere o l a n a k t a n y a c a k mdr?
lerleyen sayfalarda, b y l e yollara, "zaman dngleri" d i y e c e i m .
Bu soruyu c e v a p l a y a b i l e c e i m i z d z e y vardr. Birincisi,- Einstein'n g e n e l grelilik kuramdr, bu kuramda e v r e n i n h i b i r belirsizlii o l m a y a n , iyi t a n m l a n m bir g e m i i n i n b u l u n d u u n u varsaylr

blgelerde farkl taban durumlar-

Bu klasik kuram iin o l d u k a eksiksiz bir t a n m m z vardr. Bununla

da yerlemi olabilir. Kozmik si-

birlikte, daha n c e de g r d m z g i b i , bu kuram pek de doru ola-

cimler, bu blgeler arasndaki s-

maz,- n k m a d d e belirsizlie ve kuantum t i t r e i m l e r i n e tbidir.

nrlarda bulunan madde yaplan-

Bu y z d e n , z a m a n y o l c u l u u h a k k n d a k i s o r u m u z u ikinci bir

dr. Oluumlan. bu nedenle, fark-

s e v i y e d e , yani yar-klasik kuram d z e y i n d e s o r a b i l i r i z . Bu seviyede,

l blgelerin taban durumlannn

m a d d e n i n k u a n t u m k u r a m n a g r e d a v r a n d n , a y r c a belirsizlie

uyum gstermemesinin kanl-

ve k u a n t u m t i t r e i m l e r i n e s a h i p o l d u u n u , a n c a k u z a y - z a m a n n iyi

maz bir sonucudur.

b i r e k i l d e t a n m l a n d n ve klasik o l d u u n u dnrz. Buradaki

t a n m n eksikleri vardr, a n c a k en a z n d a n nasl i l e r l e y e c e i m i z hakk n d a bir fikir sahibi oluruz.

138

GDEL-N EKSIKLIK KURAMI

atematiki

Kurt

Gdel,

1931 'de matematiin do-

as hakkndaki nl eksiklik kuramn kantlad. Bu kuram, gnmz matematii gibi, biimsel

(EKL 5.4)

Uzay-zaman. kapal, balang noktalanna tekrar tekrar dnen, zamanbenzeri erilere olanak tanr m?

herhangi bir aksiyom sistemi ierisinde, sistemi tanmlayan aksiyomlar temel alnarak kantlanamad gibi, rtlemeyecek sorulann her zaman bulunduunu

S o n olarak da ; kiitle ekimi kapsayan k u a n t u m kuram sz ko-

vurgular. Baka bir deyile; Gdel,

nusudur. Bu kuramda, sadece m a d d e deil, ayn z a m a n d a z a m a n ve

hibir kural veya prosedr kme-

uzay da belirsiz ve titreimlidir, z a m a n yolculuunun m m k n olup

si ile zlemeyecek problemle-

olmad sorusunun nasl sorulaca bile ak deildir. Yapabilecei-

rin bulunduunu gstermitir.

miz en iyi ey, belki de, uzay-zaman neredeyse klasik olduu ve

Gdel'in kuram, matematie

belirsizliin bulunmad blgelerde yaayan insanlarn, lmlerini

temel snrlar getirdi. Bu kuram,

nasl yorumlayacan sormaktr. Acaba, gl ktle ekiminin ve

bilim dnyas iin byk bir oktu,

b y k k u a n t u m titreimlerinin bulunduu blgelerde z a m a n yolcu-

nk; matematiin, mantksal

luunun gerekletiine inanacaklar mdr?

tek bir temel zenne kurulmu,

Klasik kuramla balayacak olursak: zel grelilikteki (ktle e-

tutarl ve tam bir sistem olduu

kimini k a p s a m a y a n grelilikteki) d z uzay-zaman, ne z a m a n yolcu-

hakkndaki yaygn inanc ykyor-

luuna, ne de daha n c e d e n bilinen eri uzay-zamanlara olanak ta-

du. Gdel'in kuram. Heisen-

nr. Bu nedenle, G d e l kuramn ortaya atan Kurt Gdel'in (metin

kutusuna baknz) 1949 da, z a m a n n her noktadan balangca dnd, d n e n maddelerle dolu bir evren olan bir uzay-zaman kefetmesi, Einstein iin bir ok oldu (ekil 5.4).
G d e l in z m , d o a d a belki bulunan, belki de b u l u n m a y a n
kozmolojik bir sabit gerektiriyordu,- ancak sonradan, kozmolojik bir
sabit iermeyen baka zmler de bulundu. zellikle ilgin olan bi-

berg'in belirsizlik ilkesi ve kaotik

bir hale geldiinde determimstik
bir sistemin bile geliiminin izlemesinin olanakszln, deen sadece yirminci yzylda anlalan
bilimsel bilgilere nemli bir dizi
kstlamay ortaya koymutur.

rine gre,- iki k o z m i k sicim yksek hzlarla birbirinin tesine doru

ilerler. K o z m i k sicimler, sicim kuramndaki sicimlerle kartrlmama-

139

ldr. A n c a k bunlar t a m a m e n ilikisiz de deildir. Hepsi de uzunluklar olan, ancak kk bir kesite sahip nesnelerdir Varlklar, temel
taneciklerle ilgili baz kuramlarda ngrlmtr. T e k bir kozmik sicimin d tarafndaki uzay-zaman dzdr. Bununla birlikte, sz konusu d z uzay-zamandan k a m a eklinde bir para kesilmitir, bu parann sivri ucu da sicimin bulunduu yerdedir. Bu u z a y - z a m a n bir koniye benzer: byk, kattan bir daire aln ve kek dilimi eklinde, yani ucu dairenin merkezinde olan k a m a eklinde bir para kesin. Byk paray bir kenara ayrp, geriye kalan kk parann kesilen kenarlarn yaptrc ile birletirdiinizde, bir koni elde edersiniz. Bu,
k o z m i k sicimlerin var olduu uzay-zaman temsil eder (ekil 5.5).
Dikkatinizi ekerim, koninin yzeyi yine d z bir kat yapra olduu iin, tepe noktas dnda o n u n "dz" olduu hl sylenebilir. T e p e noktas etrafnda izilen bir emberin evresi, orijinal yuvarlak kat yaprann merkezi etrafnda ayn uzaklkta izilecek
bir emberin evresine gre daha ksa olduu iin, tepe noktasnda
bir erilik vardr. Baka bir deyile, tepe noktas etrafndaki bir ember, eksik para y z n d e n , d z u z a y - z a m a n d a bu yarapla izilecek
bir e m b e r d e n daha ksadr (ekil 5.6).
Benzer ekilde,- k o z m i k sicim sz konusu olduunda, d z uzayz a m a n d a n karlan k a m a eklindeki para, sicim etrafndaki emberleri ksaltr, ancak sicim b o y u n c a var olan zaman veya uzaklklar etkilemez. Yani, tek bir k o z m i k sicim etrafndaki uzay-zaman E K L . 5.5

da, z a m a n balangca d n m e z , bu y z d e n de gemie gitmek olanakszdr. Bununla birlikte, ilkine gre hareket eden ikinci bir kozm i k sicim var ise, o n u n z a m a n dorultusu, ikincinin z a m a n ve uzay
dorultularnn bir bileimi olacaktr. Yani,- ikinci sicim iin kesilen
k a m a eklindeki para, ilk sicimle birlikte hareket e d e n bir kii tarafndan alglanan h e m uzaydaki uzaklklar, h e m de z a m a n aralklarn ksaltacaktr (ekil 5.7). Eer k o z m i k sicimler birbirine gre k
hzna yakn bir hzda hareket ediyorsa, her iki sicimin etrafndan
dolaarak o kadar ok z a m a n kazanabilirsiniz ki bylece daha yola
k m a d a n geri dnebilirsiniz. Baka bir deyile, gemie gitmek iin
izleyebileceiniz z a m a n dngleri vardr.
K o z m i k sicim uzay-zaman, pozitif enerji younluuna sahip ve
bildiimiz fizik kanunlaryla tutarllk gsteren maddeler ierir. B-

1 4 0

EKL 5.6

Uzay-zamandan karlan,
keskin kenarlar paralel
olmayan kama eklindeki
paralar.

Bir sicim iin kesilen kama eklinde bir para sicimin etrafndaki uzaklklan ksaltr, ancak zaman etkilemez.

141

SONLU

(EKL 5.8)
En gelimi uygarlk bile uzay-zaman,
sadece, sonlu bir blgede bkebilir.
Zaman yolculuu ufku, yani gemie
gitmenin mmkn olduu uzay-zaman
ksmnn snr, sonlu blgelerden kaynaklanan k nlan tarafndan meydana getirilecektir.

ZAMAN

YOLCULUU

UFKU

nunla birlikte, z a m a n dnglerini m e y d a n a getiren bklme, uzayn

sonsuzluuna ve geriye, zamann sonsuz gemiine doru uzanr. Bu
nedenle, bu uzay-zamanlar, z a m a n yolculuu yaplabilecek ekilde
yaratlmtr. Ne evrenimizin bu ekilde bklm bir biimde yaratldna i n a n m a m z iin bir sebep ne de gelecekten gelen ziyaretiler
hakknda inandrc bir kantmz var. (UFO'larn gelecekten geldiini ve hkmetin de bunu bildiini, ancak rtbas ettiini ne sren
k o m p l o teorisini yok sayyorum. H k m e t i n gizlilik konusundaki sicili o kadar da iyi deil.) Bu yzden, uzak gemite veya, daha kesin
sylemek gerekirse, uzay-zaman boyunca uzanan, S ile adlandrdm
bir yzeyin tesinde, zamann baa d n d hibir yolun bulunmadn varsayacam. Bu d u r u m d a yle bir soru sorabiliriz: gelimi bir
uygarlk z a m a n makinesi yapabilir mi? Yani, bu uygarlk, sonlu bir
blgede z a m a n dngleri grnecek ekilde, S'nin geleceindeki
uzay-zaman (diyagramdaki S yzeyinin yukarsn) deitirebilir mi?
Sonlu bir blge diyorum, nk bu uygarlk ne kadar gelimi olursa
olsun, herhalde evrenin sadece sonlu bir ksmn denetleyebilir.
Bilimde, bir problem iin don forml bulmak, problemin z m iin temeldir, sz ettiim olgu da b u n u n iyi bir rneidir. Sonlu
z a m a n makinesi ile kastedileni tanmlamak iin, eski baz almalarm yeniden inceledim. Z a m a n yolculuu, z a m a n dnglerinin, yani

142

k hzndan yava hareket eden, ancak uzay-zaman bkld iin yine de baladklan
yer ve zamana varan yollarn bulunduu bir uzay-zaman blgesinde mmkndr. Uzak gemite hibir zaman dngsnn olmadn varsaydm
iin, bir zaman yolculuu
"ufku'nun, yani zaman dngleri ieren blgeyi onlar
iermeyen blgeden ayran
snrn

bulunmas

gerekir

(ekil 5.8).
Zaman yolculuu ufku,
kara delik ufkuna olduka benzer. Bir kara delik ufku, kara delik iine
dmeyen k nlarndan oluurken, bir zaman yolculuu ufku,
kendileriyle birletikleri snrdaki k nlarndan meydana gelir.
Bylece, bir zaman makinesi iin kriter olarak, sonlu ekilde oluan
bir ufku - yani, snrl bir blgeden kaynaklanan k nlar tarafn-

Bu durumda yle bir soru sorabiliriz: Gelimi bir uygarlk zaman

makinesi yapabilir mi?

dan oluturulan bir ufku - kabul ederim. Baka bir deyile, bu k

nlar sonsuzluktan veya bir tekillikten deil, zaman dngleri ieren sonlu bir blgeden - sz geen gelimi uygarln yaratacan varsaydmz tipteki blgeden - kaynaklanr.
Bu tanmlamay bir zaman makinesinin kant olarak benimserken, Roger Penrose ve benim, tekillikler ve kara delikler zerinde alrken gelitirdiimiz mekanizmay kullanabiliriz. Einstein'n eitliklerini kullanmadan bile, genel olarak, sonlu biimde oluturulmu ufkun
kendisiyle birleen - yani ayn noktaya tekrar tekrar varan - bir k n iereceini gsterebilirim. k dnerek balad yere her vannda,
daha da maviye kayacak, bu yzden grntler de gittike mavi lee cektir. Bir k sinyalinin dalga tepeleri gittike birbirine yaklaacak ve
k, kendi zaman erisinde gittike daha ksa srelerde dnp balad yere varacaktr. Bir k tanecii, sonlu bir blgede dnp dursa ve
bir erilik tekilliine arpmasa bile, kendi zaman ls ile de tanmland gibi, aslnda sadece sonlu bir gemie sahip olacaktr. 3u durum-

da yle bir soru sorabiliriz: Gelimi bir uygarlk, zaman makinesi yapabilir mi?
143

Bir taneciin, gemiini sonlu bir zamanda tamamlayp tamamlamadna ayrmayabilirsiniz. Ancak, sadece sonlu bir sreye sahip, k hzndan yava hareket eden yollarn var olacan da kantlayabilirim. Bunlar, ufkun nndeki sonlu bir blgeye hapis olacak
ve sonlu bir sre iinde k hzna ulancaya kadar gittike hzlanarak dnp duracak gzlemcilerin gemileri olabilir. Bu yzden, bir
uandairedeki dii ve gzel bir uzayl, sizi zaman makinesine davet
ederse, dikkatli olun. Sonlu bir sreye sahip, hapsedilmi, tekrar
eden gemilerden birine debilirsiniz (ekil 5.9).
Bu sonular Einstein'n eitliklerine deil, sadece uzay-zamann
sonlu bir blgede zaman dngleri oluturmak zere bklme ekline baldr. Bununla birlikte, imdi de, gelimi bir uygarln, sonlu boyuta sahip bir zaman makinesi yaparak uzay-zaman bkmek
iin ne tr bir madde kullanacan sorabiliriz. Acaba bu madde, daha nce de akladm kozmik sicim uzay-zamannda da olduu gibi, her yerde pozitif enerji younluuna sahip olabilir mi? Kozmik
(EKL 5.9, yukanda)
Zaman yolculuunun tehlikesi.

(EKL 5.10, kar sayfada)

Kara deliklenn radyasyon yayd ve
ktle kaybettii hakkndaki ngr, kuantum kuramnn, negatif enerjinin
ufuktan geip kara deliin iine akmasna neden olduunu ima eder. Kara deliin boyutunun klmesi szkonusu
olduunda, ufuktaki enerji younluu
negatif olmaldr; bu da bir zaman makinesi yapmak iin gereken iarettir.

sicim uzay-zaman, zaman dnglerinin sonlu bir blgede belirmesi artm karlamyordu. Bununla birlikte, bunun sebebi olarak kozmik sicimlerin sonsuz uzunlukta olmasn dnebilirsiniz. Sonlu
kozmik sicim ilmekleri kullanan ve her yerde pozitif enerji younluuna sahip bir zaman makinesinin yaplabileceini sanabilirsiniz.
Tpk Kip gibi, gemie dnmek isteyen insanlar, ne yazk ki hayal
krklna urayacak. nk; her yerde pozitif enerji younluu
bulunursa, zaman makinesi yaplamaz. Sonlu bir zaman makinesi
yapmak iin, negatif enerji gerekeceini de kantlayabilirim.
Enerji younluu klasik teoride her zaman pozitiftir. Bu yzden,
sonlu boyuttaki zaman makineleri bu aamada bir kenara atlmaldr.
Bununla birlikte, yar-klasik kuramda duam farkldr, burada maddenin kuantum kuramna gre davrand, ancak uzay-zamann iyi bir ekilde tanmland dnlr. Kuantum kuramnn belirsizlik ilkesi, daha nce de grdmz gibi, alanlarn, bo grnen uzayda bile titretiini ve sonsuz bir enerji younluuna sahip okluunu kasteder. Bu
yzden, evrende gzlemlediimiz sonlu enerji younluunu elde etmek iin, sonsuz bir niceliin eksiltilmesi gerekir. Bu eksiltme ilemi,
enerji younluunu, en azndan yerel olarak, negatif yapabilir. Dz
uzayda bile, toplam enerjinin pozitif olmasna ramen enerji younluunun yerel biimde negatif olduu kuantum durumlar bulunabilir. Bu

144

negatif deerlerin, sonlu bir zaman makinesi yapmak iin, uzayzamann uygun bir ekilde bklmesine gerekten de neden olup olmadn sorgulayabilirsiniz. Ancak yle grnyor ki, neden olmal-

Yok olma

drlar. Kuantum titreimleri, Bliim 4'te de grdmz gibi, bo grnen uzayn bile aslnda, bir noktada beliren, birbirinden uzaklaan ve
birbirini yok eden sanal parack iftleriyle dolu olduu sylenebilir
(ekil 5.10). Sanal parack iftinin biri pozitif, dieri ise negatif enerjiye sahip olacaktr. Bir kara delik var olduunda, negatif enerjili parack kara deliin iine derken, pozitif enerjili parack sonsuzlua
don uzaklaabilir, pozitif enerjili parack sonsuzlukta pozitif enerjiyi kara delikten uzaklatran radyasyon eklinde grlr. Kara delie
den negatif enerjili paracklar, kara deliin ktle kaybedip yavaa
buharlamasna ve ufkunun klmesine neden olur (ekil 5.1 1).
Pozitif enerji younluuna sahip sradan maddeler ekici bir ktle

Kar
parack

ekim etkisine sahiptir ve - tpk Blm 2'de bahsettiimiz kauuk yaprak zerindeki krenin, kk bilyelerin hibir zaman kendinden uzaklamayacak, hep ona yaknlaacak biimde eri izmesine neden olma-

Parack

Yaratl
EKL 5.10

s gibi - k nlan birbirine don eilecek ekilde uzay-zaman bker.

145

Bu durum, bir kara delik ufkunun alannn zaman iinde sadece artabileceini, hibir zaman klmeyeceini ima eder. Bir kara
delik ufkunun boyutunun klmesi iin, ufuktaki enerji younluu
negatif olmal ve k nlarn birbirinden uzaklatracak ekilde
uzay-zaman bkmelidir. Bunu ilk defa, kzmn doumundan hemen sonra yataa girerken fark ettim. Bunun ne kadar zaman nce
olduunu sylemeyeceim, ama bilin ki artk bir torunum var.
Kara deliklerin buharlamas, enerji younluunun kuantum
dzeyinde bazen negatif olabileceini ve uzay-zaman, bir zaman
makinesi yapmak iin gereken ynde bkebileceim gsterir. Bu
yzden,- son derece gelimi bir uygarln, uzay gemisi gibi makroskobik nesneler tarafndan kullanlabilecek bir zaman makinesi yapmak iin dzenlemeler yapabileceini dnebiliriz. Bununla birlikte, ilerlemeye devam eden k nlar tarafndan oluturulan bir kara delik ufku ile balad yere srekli dnen k nlar ieren bir
zaman makinesi ufku arasnda nemli bir fark vardr. Balad yere
dnen byle bir yol zerinde hareket eden sanal bir paracn ta-

Torunum
William

Mackenzie

Snitb

ban durum enerjisi, tekrar tekrar ayn noktaya gelecektir. Bu nedenle, enerji younluunun ufuk yani, gemie gidilebilecek blge
olan makinenin snr - zerinde sonsuz olmas beklenir. Bu dunun,
kesin hesaplamalar yapmak iin yeterince basit olan birka fonda
gerekletirilen belirgin hesaplamalarla dorulanmtr. Yani, zaman
makinesine binmek iin ufkun br tarafna g e m e y e alan bir kii veya uzay sondas, bir radyasyon yldrm tarafndan yok edilecektir (ekil 5 . 1 2 ) . Bu yzden, gelecek, zaman yolculuu iin karanlk grnr, yoksa kr edecek kadar aydnlk m demeliyim?
Maddenin enerji younluu, iinde bulunduu duruma baldr, bu yzden gelimi bir uygarln, kapal bir dngde srekli
dnen sanal paracklar "dondurarak'' veya ortadan kaldrarak, zaman makinesinin snrndaki enerji younluunu sonlu bir hale getirmesi mmkndr. Bununla birlikte, byle bir zaman makinesinin
kararl olup olmayaca belirgin deildir: rnein zaman makinesine binmek iin ufkun br tarafna geen bir kiinin yapaca en kk bir karklk, dnen sanal paracklar salabilir ve bir yldrma
neden olabilir. Bu ; fizikilerin alay konusu olmadan, rahata tarta-

146

bilmesi gereken bir sorudur. Zaman yolculuunun olanakszl ortaya ksa bile, neden byle olduunu anlamamz nemlidir.
Bu soruya kesin bir cevap vermek iin, sadece madde alanlarn deil, uzay-zamann kuantum titreimlerini de gznnde bulundurmamz gerekir. Bunlarn, k nlarnn yollarnda ve zamann

(EKL 5.12)
Bir kii. zaman yolculuu ufkunun
teki tarafna geerken, bir radyasyon
yldnm tarafndan ortadan
kaldrlabilir.

dzeni kavramnda kesin bir belirsizlie neden olaca beklenebilir.

Aslnda, uzay-zamann kuantum titreimleri ufkun tam olarak tanmlanmad anlamna geldii iin, kara deliklerden kaynaklanan
radyasyon bir sznt eklinde dnlebilir. Eksiksiz bir kuantum
ktle ekimi kuramna henz sahip olmadmzdan, uzay-zaman
titreimlerinin yapaca etkileri sylemek zordur. Yine de, Blm
3 te akladmz Feynman'n gemiler toplamndan birtakm belirtiler elde etmeyi umabiliriz.

147

(EKL 5.13)
Feynman'n gemiler toplam, paracklarn zamanda geriye gittii gemilen, hatta zaman ve uzaydaki kapal
dngler eklindeki gemileri bile
kapsamaldr.

Her bir gemi, iinde madde alanlarnn bulunduu, eri bir

uzay-zaman olacaktr. Sadece baz eitliklerle tutarllk gsterenleri
deil, btn gemileri topladmz iin, bu toplam, gemie yolculuk iin yeterince bklm uzay-zamanlar da kapsamaldr (ekil 5.1 3). Bylece, u soruyu sorabiliriz: zaman yolculuu neden her
yerde gereklemiyor? Bunun cevab,- zaman yolculuunun, aslnda
makroskobik bir lekte gereklemesi. Ancak, onu fark etmememizdir. Eer Feynman'n gemileri toplama fikri bir paraca uygulanrsa, bu paracn ktan hzl ilerledii, hatta zamanda geriye doru gittii gemiler de dahil edilmelidir. zellikle de, bu paracn uzay-zamandaki kapal dngler zerinde dnp durduu
gemiler bulunacaktr. Bu durum, bir muhabirin tekrar tekrar ayn
gn yaamak zorunda kald Bugn Aslnda Dnd (Groundbog Duy)
filmine benzeyecektir (ekil 5.14).
Baa dnen gemilere sahip paracklar, belirli bir detektr ile
gzlemlenemez. Bununla birlikte, bu paracklarn dolayl etkileri, bir di-

148

zi deneyde llmtr. Bu etkilerden biri, kapal dnglerde hareket

eden elektronlarn neden olduu, hidrojen atomlarndan kaynaklanan
ktaki, kk, bir kaymadr. Bir dieri ise ; paralel metal plakalar arasndaki kk kuvvettir. Buna, dardaki blgeyle kyaslandnda, plakalann arasna sabilen daha az sayda baa dnen gemiin bulunmas neden olur. Bu dnm, Casimir etkisinin baka bir yonnudur. Bylece, baa dnen gemilerin varl deneysel olarak dorulanmtr (ekil 5.15).
Baa dnen tanecik gemilerinin, uzay-zamann bklmesi ile
bir ilintisinin olup olmad tartlabilir. nk, onlarla, dz uzay gibi sabit fonlarda bile karlalr. Ancak son yllarda, fizikteki olgularn ikili, eit derecede geerli aklamalarnn olduunu kefettik. Bir
paracn, sabit bir fondaki kapal bir dngde hareket ettii veya
paracn sabit dnp uzay ve zamann onun etrafnda titretii eit
bir ekilde sylenebilir. Bu sadece, n c e parack yollar sonra da eri uzay zamanlarn, veya n c e eri uzay zamanlar sonra da parack
yollarn toplamanza baldr.
149

Bu nedenle, kuantum kuram, zaman yolculuuna mikroskobik

lekte olanak tanyormu gibi grnr. Bununla birlikte,- bu durum,
geri gidip bykbabanz ldrmek gibi bilimkurgusal amalar iin
pek faydal deildir. Bu yzden de,- u soruyu sorabiliriz, gemilerin toplamndaki olaslk dalm, makroskobik zaman dnglerine
sahip uzay-zamanlar etrafnda bir tepe noktas yapabilir mi?
Bu soru, zaman dnglerine gittike daha fazla olanak tanyan
bir dizi uzay-zaman fonundaki madde alanlarnn gemiler toplam
incelenerek zlmeye allabilir. Zaman dngleri ilk ortaya ktnda, nemli bir eyin gereklemesi beklenecektir, stelik bu durum, rencim Michael Cassidy ile birlikte, zerinde altm bir
rnekle dorulanmtr.
zerinde altmz dizideki uzay-zaman fonlar, Einstein
evreniyle, yani Einstein'n, evrenin duraan olduuna ve zamanla
deimediine, ne genilediine ne de bzldne inand dnemde ne srd uzay-zaman ile yakndan ilikiliydi (baknz Blm 1). Einstein evrenideki zaman, sonsuz gemiten sonsuz gele(EKL 5.16)
Einstein evreni; bir silindire benzer,
uzay iinde sonlu ve zaman iinde sabittir. Sonlu boyutu nedeniyle, her yerde k hzndan dk bir hzda dnebilir.

cee doru akar. Bununla birlikte, uzay dorultular sonludur ve tpk Dnya nn yzeyi gibi kendi stlerine kapanr. Ancak, fazladan
bir boyuta sahiptir. Bu uzay-zaman, uzun ekseninin zaman, kesitinin de uzay dorultusunu gsterdii bir silindir eklinde canlandrabiliriz. (ekil 5.16).
Einstein evreni, iinde yaadmz evreni temsil etmez,- nk,
genilemez. Bu, yine de, zaman yolculuunu ele alrken kullanmak
zere elverili bir fondur. nk, gemilerin toplanabilecei kadar
basittir. Bir an iin zaman yolculuunu unutun ve bir eksen etrafnda dnen Einstein evrenindeki maddeyi gznzn nnde canlandrn. Eer bu eksen zerinde durursanz, tpk bir atlkarncann
merkezinde dikilmeniz gibi, uzayn ayn noktasnda kalabilirsiniz.
Ancak eksenin zerinde deilseniz, eksen etrafnda dnerken uzayda hareket edersiniz. Eksenden ne kadar uzakta olursanz, o kadar
hzl hareket edersiniz (ekil 5 . 1 7 ) . Yani, evren uzay iinde sonsuz
olsayd, eksenden yeterince uzaktaki noktalar k hzndan daha
byk bir hzda dnecekti. Bununla birlikte, Einstein evreni uzay
dorultularnda sonlu olduu iin, evrenin hibir ksmnn k hzndan daha byk bir hzda dnmedii kritik bir dn hz vardr.

150

Dz

UZAYDA DN

Ik hzndan daha
dk bir hzda dn

Dn ekseni

Ik hzndan daha yksek

bir hzda dn

imdi de, d n e n bir Einstein evrenindeki toplam tanecik gemilerini dnn. D n yava olduunda, bir taneciin belirli bir
enerji miktarn kullanarak izleyebilecei birok yol vardr. Bu yzden, bu fondaki btn taneciklerin gemilerinin toplam b y k bir

(EKL 5.17)
Dz uzay-zamandaki sabrt bir dnn
hz, eksenden uzakta, k hzndan
yksek olacaktr.

genliktedir. Yani, bu fonun btn eri u z a y - z a m a n gemiler toplamndaki olasl yksek olacaktr,- baka bir deyile, bu fon, daha
olas gemiler arasndadr. Bununla birlikte, Einstein evreninin dn hz, d kenarlar k hzna yaklaacak bir hzda hareket edecek kadar kritik deere yaklatnda, bu kenarda olanak tannan tek
bir tanecik yolu vardr, o da k hznda hareket edendir. Baka bir
deyile, taneciklerin toplam gemii kk olacaktr. Bu y z d e n bu
fonlarn btn eri u z a y - z a m a n gemiler toplamndaki olasl dk olacaktr. Yani bunlar en az olasla sahiptir.

151

( E K L 5.18) ZAMAN-BENZERI KAPALI EGRILERE SAHIP F O N

Peki, dnen Einstein evrenlerinin, zaman yolculuu

ve zaman dngleriyle ne ilikisi var? Bunun cevab, onlarn, zaman dngsne olanak tanyan dier fonlarla matematiksel adan denk olmasdr. Sz
konusu dier fonlar, iki uzay dorultusunda
genileyen evrenlerdir. Bu evrenler, periyodik
olan nc dorultuda genilemez. Yani, bu
dorultuda belirli bir yol alrsanz, baladnz
yere geri dnersiniz. Bununla birlikte, bu nc uzay dorultusunun evrimini her tamamlaynzda, birinci veya ikinci dorultudaki
hznz artar (ekil 5 . 1 8 ) .
Eer art kkse, zaman dngleri olumaz. Bununla birlikte, hzlar artan bir dizi
fon dnn. Belirli, kritik bir artta, zamann baa dnd yollar belirecektir. Bu kritik artn, Einstein evrenlerinin kritik dn hzna karlk gelmesi hi de artc deildir. Fondaki gemilerin toplam ile ilgili
hesaplar, matematiksel adan denk olduu iin, bu fonlar zaman dn1 5 2

glerinin belinresi iin gereken bklmeye yaklatka, fonlarn olaslnn sfra ulat sonucuna varlabilir. Baka bir deyile, bir z a m a n
makinesi iin yeterli bklmenin bulunma olasl sfrdr. Bu d u m m ,
Kronolojinin K o r u n m a Tahmini ni (Chronology Protection Conjecture) destekler, fizik kanunlar, makroskobik nesneler tarafndan gerek-

Kip'in geriye dnp bykbabasn

ldrme olasl /l0,0""'tr.
Baka bir deyile, on ve ardndan
bir trilyon trilyon trilyon trilyon
trilyon sfrda birden dktr.

letirilecek z a m a n yolculuunu engellemek iin birlemektedir.

H e r ne kadar gemilerin toplam, z a m a n dnglerine olanak tamsa bile, olasl son derece dktr. D a h a nce de sz ettiim ikililik dncesini temel alarak, Kip Thorne'un geriye d n p byk babasn ldrme olaslnn on ve ardndan bir trilyon trilyon trilyon trilyon trilyon sfrda birden az olduunu tahmin ediyorum.
Bu olduka kk bir olaslk, ancak Kip'in resmine yakndan bakarsanz, kenarlarn etrafnda ufak bir bulanklk grebilirsiniz. Bu durum, u zayf olasla karlk gelir,- gelecekten, herifin biri, geri d n p Kip'in bykbabasn ldrmtr, bu yzden de Kip gerekte
orada deildir.
K u m a r b a z insanlar olarak, buna benzer
olaslklar zerine bahse girerdik. Problem u ki, birbirimize kar bahse
giremeyiz, nk artk ayn taraftayz. Buna karn, ben baka kimseyle de bahse tu tu mazdm.

n k ; gele-

cekten gelmi ve zamanda

yolculuun

gerekleeceini biliyor olabilirdi!..

Bu

blmn,

hkmetin
yolculuu

zaman
hakkndaki

rtbaslarndan biri olup

olmadn merak edebilir ve stelik hakl da
olabilirsiniz!!!
153

GELECEIMIZ
UZAY

YOLU

MU,

NEDIR?

YOKSA

DEIL

MI?

Biyolojik ve elektronik yaamn srekli

artan bir hzla karmaklamaya devam

etmesi.

155

(EKL 6.1) N F U S A R T I I

156

\'eu>ton, Einstein, Kumandan Data

ve ben,- Uzay Yolu/i/miHiM bir

sahnesinde, poker oynuyoruz.

Paramount Pictures'n izniyle.

U Z A Y Y O L U Y E N NESL
2001, Paramount Pictures
Btn haklar akldr

zay Yolu dizisinin bu kadar sevilir olmasnn sebebi, gelecei gvenli ve rahatlatc gstermesidir. Ben de Uzay Yolu dizisinin birazck hayranym. Bu yzden Newton, Einstein ve

Kumandan Data ile poker oynayacam bir blmde rol almak zere kolayca ikna edildim. Hepsini yendim, ancak ne yazk ki krmz
alarm verildi, bu yzden, kazandm paralar toplayamadm.
Uzay Yolu dizisi, bilim, teknoloji ve politik dzen asndan bizim toplumumuzdan ok daha ileride bir toplumu anlatr. (Sonuncusu pek de zor olmasa gerek.) Gnmz ile o zaman arasnda, gerilim ve zntler yaratan,

byk, birok deiiklik gereklemi,-

ancak toplumun bilim, teknoloji ve dzen dzeyi de, bize anlatlan

dnemde mkemmellie yaklam olmal.
Bu tabloyu sorgulamak ve bilim ile teknolojide kararl, sonusal bir
duruma ulap ulamayacamz sormak istiyorum. nsanolunun bilgi
ve teknolojisi, son buz andan beri, yaklak on bin yl ierisinde hibir zaman yerinde saymad. Geri, Roma mparatorluu nun knn
ardndan gelen Karanlk a gibi birka gerileme oldu. Gene de ; yaam srdrme ve kendimize besin bulma konusundaki teknolojik yeteneimizin ls olan dnya nfusu, Kara lm (veba salgn, .N.) gibi
sadece birka duraklama hari, kararl bir ekilde artt (ekil 6.1).
157

DNYADA YAYNLANAN BILIMSEL MAKALE SAYS

DNYA ELEKTRIK TKETIMI

(EKL 6.2)
Solda: Milyar ton bitml kmr birimi
cinsinden dnya apndaki toplam
enerji tketimi, burada I ton - bitml kmr birimi = 8.13 MVV-saat'tir.
Sada: Her yl yaynlanan bilimsel makale says. Dey taksimat bin cinsindendir. 1900 ylnda 9000 makale yaynland. 1950 ylnda 90.000, 2000 ylna doru ise 900.000 makale yaynland.

Nfus art, son ikiyz ylda ssel hale geldi, yani, nfus her
yl ayn yzde ile artyor. Bu hz gnmzde ylda yzde 1.9'dur. Bu
size pek de fazla gelmeyebilir, ancak bu dumm, dnya nfusunun
her krk ylda bir, ikiye katlanmas demektir (ekil 6.2).
Teknolojik gelimenin yakn zamandaki dier lleri, elektrik
tketimi ve bilimsel makale saysdr. Onlar da ssel byme gsterir ve krk yldan daha ksa bir srede ikiye katlanr. Bilimsel ve teknolojik gelimenin yakn gelecekte - o kadar uzak bir gelecekte olmayaca varsaylan Uzay Yolu anda deil elbette - yavalayaca ve duraca hakknda hibir belirti yoktur. Ancak, nfus ve elektrik tketimi art u anki hzyla devam ederse, 2 6 0 0 ylna don
dnya nfusu omuz omuza duracak, stelik elektrik kullanm da
Dnya nn kor gibi parlamasna neden olacaktr (kar sayfadaki resme baknz).

158

2600 ylm gelindiinde dnya nfusu omuz omuzu duracak, stelik

elektrik kullanm da Dnya nn kor
gibi parlamasna neden olacaktr.

Eer yaynlanan kitaplar ard arda dizseydiniz, srann sonuna

yetimek iin saatte 90 mil hzla gitmeniz gerekirdi. Sanat ve bilimle ilgili yeni almalar 2 6 0 0 ylna doru elbette ki kitap ve kat gibi maddesel deil, elektronik biimlerde olacaktr. Yine dc, bu ssel
byme devam ederse, iinde bulunduum kuramsal fizik alannda
saniyede on makale yaynlanacak ve onlar okumaya zaman kalmayacaktr.
Akas, bugnk ssel byme belirsiz bir ekilde devam
edemez. yleyse ne olacak? Olaslklardan biri, kendimizi, nkleer
sava gibi bir felaketle yok etmemizdir. Yaplan kt bir akaya gre, dnya d varlklarn bizimle imdiye kadar iletiim kurmamasnn sebebi, bir uygarln bizim geliim safhamza ulatnda, kararsz hale gelip kendini yok etmesiymi. Bununla birlikte, ben iyimser
bir insanm. Her ey ilgin bir hal alrken, insanlarn kendini yok
edecek kadar ileri gideceine inanmyorum.
159

(EKL 6.3)
Uzay Yolu dizisinin konusu, k hzndan ok daha yksek olan bklme hznda gidebilen Atlgan benzen uzay
gemilerine dayanr. Bununla birlikte,
Kronolojinin Korunmas Tahmini doruysa; galaksiyi, ktan yava ilerleyen,
roketli uzay gemileriyle kefetmemiz
gerekecek

Uzay Yolu dizisindeki gelecek d - yani, ileri, ancak aslnda duraan olan bir dzeye ulamamz evreni yneten temel kanunlar hakkndaki bilgilerimiz gznne alndnda gerekleebilir. Bir sonraki
blmde de aklayacam zere, fazla uzak olmayan bir gelecekte
kefedeceimiz, mkemmel bir kuram bulunabilir. Eer byle mkemmel bir kuram gerekleirse, bu Uzay Yolu dizisindeki bklme hznda yol alma dnn gerekleip gereklemeyeceini de belirleyecektir. Gnmzdeki dncelere gre, galaksiyi, ktan yava giden uzay
gemileri kullanarak, yava ve skc bir ekilde kefetmemiz gerekecektir, ancak henz elimizde eksiksiz, birleik bir kuram olmad iin, bklme hznda gitme fikrini pek de bir kenara atamayz (ekil 6.3).

6 0

Buna karn, en u durumlar dnda geerli olan kanunlar, yani uzay gemisi Atlgana hkmetmese bile, mrettebatna hkmeden
kanunlar zaten biliyoaz. Yine de, bu kanunlar kullanmamz veya
bu kanunlarla retebileceimiz sistemlerin karmakl konusunda
deimez bir duruma ulaacakmz gibi grnmyor. te, blmn
geri kalannda bu karmakl ele alacaz.
imdiye kadar sahip olduumuz en karmak sistemler vcutlarmzdr. Yaam, drt milyar yl n c e Dnyay kaplayan, batan beri var olan okyanuslarda ortaya km grnyor. Bunun nasl gerekletiini bilmiyoruz. Belki de, atomlar arasndaki rastsal arpmalar, reyebilen ve birleerek daha karmak yaplar oluturan makromolekller oluturdu. Bildiimiz tek ey, son derece karmak olan
D N A moleklnn buuk milyar yl nce ortaya kt.
DNA, Dnyadaki btn yaam biimlerinin temelidir. Spiral
bir merdiven gibi, ift helisli bir yaps vardr, ki bu, Francis Crick ve
James Watson tarafndan, Cambridge'deki Cavendish laboratuarnda, 1953'te kefedildi. ift helisin iki iplikii, tpk spiral bir merdivenin basamaklar gibi, baz iftleri ile birbirine balanr. DNA'da
drt baz vardr: adenin, guanin, timin ve sitozin. Spiral eklindeki
merdivendeki sralar, DNA'nn kendi etrafnda bir organizma meydana getirmesini ve kendini oaltmasn salayan genetik bilgileri
tar. D N A kendi kendini kopyalarken, bazlarn spiraldeki oran veya srasnda bazen hatalar olur. Kopyalama srasndaki bu hatalar, ou durumda, DNA'nn kendini oaltmasn engeller veya bu olasl drr. Yani, byle genetik hatalar, ya da mutasyonlar yok olacaktr. Ancak bu hata veya mutasyon, baz durumlarda, DNA'nn
varln srdrme veya kendini oaltma ansn arttracaktr. Genetik ifredeki bu tr deiikliklere ayrcalk tannr. D N A dizisinde tanan bilgiler bu ekilde yava yava evrim geirir ve karmakl artar (baknz sayfa 162, ekil 6.4).
Biyolojik evrim, genetik olaslklar uzayndaki rastsal bir yrye benzer, bu yzden ok yava ilerlemitir. DNA'da kodlanan karma161

(EKL 6.4) LERLEYEN EVRM

Sada, biyolog Richard Dawkins'in gelitirdii bir programda evrim geiren,
bilgisayar ortamnda retilmi biyomorftar bulunuyor.
Belli bir neslin varln srdrmesi, "ilgin", "farkl", veya "bcek-benzeri" olmak gibi basit niteliklere balyd.
Rastsal ilk kuaklar, tek bir pikselden
balayp, doal seleksiyona benzer bir
sre boyunca geliti. Davvkins, (birkanda evrimin son bulduu) dikkate deer 29 jenerasyonda bcek-benzeri bir
biim retti.
162

klk, veya bilgi biti says, bu molekldeki baz saysn da, yaklak olarak, verir. Karmaklk, ilk iki milyar yl boyunca, her
yzylda bir bilgi biti hznda artm olmaldr. D N A karmaklndaki art hz, son birka milyon ylda, yava yava ylda
yaklak bir bite ykseldi. Ancak daha sonra, bundan alt veya
sekizbin yl nce, daha da byk, yeni bir gelime yaand. Yaz dilini gelitirdik. Yani bilgiler, D N A zincirinde, rastsal nutasyonlar ve doal seleksiyon tarafndan hayli yava bir biimde kodland srecin tamamlanmasn beklememize gerek kalmadan, bir nesilden dierine aktarlabilecekti. Karmakln
miktar son derece artt. T e k sayfalk bir yk, maymunlar ve
insanlar arasndaki D N A fark kadar ok bilgi ierebilir, ayrca
otuz ciltlik bir ansiklopedi de, insandaki D N A zincirinin tamamn tanmlayabilir (ekil 6.5).
Daha da nemlisi, kitaplardaki bilgiler abucak gncellenebilir. Biyolojik evrimin DNA'y gncelleme hz, u an, yl163

Embriyolarn insan vcudu dnda bytlmesiyle daha byk beyinler ve daha gelimi bir zeka salanacaktr.

164

da yaklak bir bittir. A n c a k her yl ikiyz bin kitap yaynlanyor,

yani saniyede bir milyon bitin zerinde bir hzla yeni bilgiler ortaya kyor. Bu bilgilerin ou elbette ki zrvadr, fakat bir milyon
bitten sadece bir biti faydal olsa bile, bu sre biyolojik evrimden
hl yzbin defa daha hzldr.
Dsal, biyoloji d yollardan gerekleen bu veri iletimi, insan
rknn dnyay ynetmesini ve ssel biimde artan bir nfusa sahip
olmasn salad. Ancak, artk, yeni bir devrin balangcndayz ve
bu devirde yava biyolojik evrim srecini beklemek zorunda kalmadan, iimizdeki kaytlarn, yani D N A ' n n karmakln arttrabileceiz. nsan DNA'snda son onbin yl boyunca nemli hibir deiiklik gereklemedi. Ne var ki, bir sonraki bin ylda o n u t a m a m e n
yeniden tasarlayabilmemiz olasdr. Birok kii elbette, insanlarda
genetik mhendislik uygulamasnn yasaklanmas gerektiini syleyecek, a m a b u n u engelleyebilmemiz pheli grnyor. Genetik
mhendisliinin bitkiler ve hayvanlarda uygulanmasna, e k o n o m i k
nedenlerle, izin verilecek; stelik, birileri bunu insanlar zerinde
mutlaka deneyecektir. Totaliter bir dnya dzenine sahip olmadmz srece, birileri bir yerlerde gelimi insanlar tasarlayacaktr.
Gelitirilmi insanlarn yaratlmas, gelitirilmemi insanlar iin
sosyal ve politik byk sorunlara yol aacak. Niyetim, genetik m hendisliini arzulanan bir gelime olarak savunmak deil, sadece isteyip istemememize bal olduunu sylemektir. Bu yzden, drt
yzyl sonraki insanlarn g n m z d e k i insanlarn ayns olduu,
U z a y Yolu gibi bilim kurgu filmlerine inanmyorum. nsan rknn
ve DNA'snn olduka hzl bir biimde karmak bir hale geleceini dnyorum. Bunun gerekleebileceini imdiden alglamal ve
stesinden nasl geleceimizi dnmeliyiz.
Etrafmzdaki gittike karmaklaan dnyayla baetmek ve
uzay yolculuu gibi yeni zorluklarla karlamak szkonusu olduunda,* insanolunun dnsel niteliklerini bir ekilde gelitirmesi
gerekiyor. Eer biyolojik sistemler elektronik sistemlerden ileri gidecekse, insanlarn karmakln da arttrmas gerekiyor. u an
iin, bilgisayarlar hz avantajna sahip, ancak hibir zeka belirtisi
gstermiyor. Bu hi de artc deil, nk g n m z bilgisayarlar
bir solucann beyninden daha az karmak, ki solucan da zihinsel yetileri ile dikkat eken bir tr deildir.

Sradan bir solucann beyni gnmzde bilgiilem gc asndan blgsayarlanmz geride brakyor.
165

1972'den, bir ilemci imalatsnn 2007

yl iin yapt alakgnll bir ngrye kadar bilgiilemdeki ssel art. ipn
andndan gelen say, saniyedeki hesaplama saysn belirtiyor.

166

Ancak bilgisayarlar Moore kanununa uyuyor: hzlar ve karmaklklar on sekiz ayda bir ikiye katlanyor (ekil 6.6). Bu, belirsiz
bir ekilde devam edemeyecek ssel artlardan biridir. Bununla birlikte, bu art olasdr ki, bilgisayarlar insan beyninkine benzer bir
karmakla eriinceye kadar devam edecektir. Bazlar, bilgisayarla-

Sinir implamantasyonlan, iyilemi bir

hafza ve btn bir dil veya bu kitabn
ien gibi eksiksiz bilgi paketlennn birka dakika iinde renilmesini salayacaktr. Byle gelitirilmi insanlar, bize ok az benzeyecektir.

rn hibir zaman gerek bir zekaya sahip olamayacan sylyor, bu

da her ne demekse! Ancak bana yle geliyor ki, ok karmak kimyasal molekller, zeki klmak zere insanlarda ileyebilirse, eit derecede karmak elektrik devreleri de bilgisayarlarn zeki bir ekilde
davranmasn salayabilir stelik zeki olurlarsa, herhalde, daha bile stn karmaklk ve zekaya sahip bilgisayarlar da tasarlayabilirler.
Biyolojik ve elektronik karmaklktaki art hep devam m edecek, yoksa doal bir snr var m? nsan zekasnn snr, biyolojik
adan bakldnda, imdiye kadar, doum kanalndan geecek olan
beynin boyutu ile belirlendi. U ocuumun doumunu izlediim
iin, ban dar kmasnn ne kadar zor olduunu biliyorum. Ancak nmzdeki yzyl ierisinde, bebekleri insan vcudunun dnda byterek bu kstlamay ortadan kaldracamz umuyorum. Bununla birlikte, genetik mhendislii aracl ile insan beyninin boyutunda salanan art, grece, zihinsel faaliyetlerimizden sorumlu
167

EVRENIN KISA T A R I H I
OLAYLAR

(lekli deil)

(EKL 6.7)
nsanolu, evren tarihinin sadece kk bir dnemi boyunca varln
srdryor. (Eer bu ema leklendrilse ve insanlann varolduu sre 7
cm ile belrtilseyd, evrenin btn tanhi bir kilometreden uzun olurdu.)
Karlaacamz yabanc bir yaam
biimi bize gre ok daha ilkel veya
ok daha gelimi olabilir.

olan, vcuttaki kimyasal habercilerin sonunda yava hareket etmesi

sorunuyla karlaacak. Yani, beyinin karmaklndaki daha fazla
art, hz pahasna olacaktr. Hzl dnebileceiz veya daha zeki
olacaz, ancak iki zellii birarada tamayacaz. Yine de, Uzay Yolu dizisindeki ou insandan daha zeki olabileceimizi sanyorum, bu
o kadar da zor olmayabilir.
Elektronik devreler de, insan beynindekiyle ayn olan karmakla kar hz sorununa sahiptir. Bununla birlikte, sinyaller bu durumda kimyasal deil, elektroniktir ve ok daha yksek olan k hznda
ilerler. Yine de, k hz, daha hzl bilgisayarn tasarmnda zaten bir
uygulama snrdr. Bu durum, devrelerin kltlmesiyle gelitirilebilir, ancak nihayet, maddenin atomik yaps tarafndan belirlenen
bir snr olacaktr. Buna ramen, bu snrla karlamadan nce kat
edeceimiz bir mesafe vardr.
Elektronik devrelerin, hzlarn koruyarak karmaklklarn art-

168

trabilecei baka bir yol ise, insan beynini taklit etmeleridir. Beynin her bir komutu ard arda ileyen tek bir ilemcisi yoktur. Bunun yerine, ayn anda alan milyonlarca ilemciye sahiptir. Buna benzer, ok sayda paralel
ilemci, ayrca elektronik zekann da gelecei olacaktr.
Gelecek yzyllar ierisinde kendimizi yok etmeyeceimizi varsayarsak, nce gne sistemindeki gezegenlere, sonra da yaknmzdaki yldzlara yaylmamz olasdr.
Ancak bu durum, Uzay Yolu veya Babylon 5 dizilerindeki
gibi olamayacak, neredeyse her yldz sisteminde, insana benzeyen,
yeni bir rk bulunacaktr. nsan rk, u anki biimini, byk patlamadan beri geen yaklak on be milyar yl ierisinde sadece iki
milyon yldr tayor (ekil 6.7).
Bu yzden, baka yldz sistemlerinde yaam gelise bile, onu
bir insanlk aamasnda grmemizin olasl olduka zayftr. Kar169

BIYOLOJIK-ELEKTRONIK ARABIRIM
Bin dolarlk bir bilgisayar, yirmi yl ierisinde insan beyni kadar karmak bir
hale gelebilir. Paralel ilemciler, beynimizin alma biimini taklit edebilir ve *
bilgisayarlarn zeki ve bilinli davranmasn salayabilir.

JSftr "

"ii ~

Sinir implamantasyonlan, beyin ve bilgisayarlar arasnda, biyolojik ve elektronik zeka arasndaki fark ortadan kaldran, ok daha hzl, bir arabirime olanak tanyabilir.

J=

8-_

Ticah ou ilem, olasdr ki VVorld Wide W e b araclyla, siber-kiiler arasnda gerekletirilecektir.

oumuz, on yl ierisinde, Net zennde sanal^ bir yaam srdrerek, siber-arkadalklar ve ilikiler kurmay
tercih edebiliriz.
nsan genomu hakkndaki anlaymz,
phesiz ki tpta da byk ilerlemeler
salayacak ancak insann D N A yapsnn karmakln nemli derecede arttrmamza da olanak tanyacaktr. nsanda uygulanan genetik mhendislii,
gelecek birka yzylda, biyolojik evrimin yerine geebilir ve insanolunu
yeniden tasarlayan tmyle yeni, etk
sorular aa kabilir.
Gne sistemimizin tesine yaplacak
uzay yolculuklan, olaslkla, genetik mhendislii uygulanm insanlar veya insansz. bilgisayar denetimli sondalar gerektirecektir.

170

taacamz yabanc bir yaam biiminin bizden daha ilkel

veya daha gelimi olmas olasdr. Peki; daha gelinilerse,
neden galakside yaylp D n y a y ziyaret etmediler? uras
ak ki, uzayllar buraya gelseydi, bu d u r u m E.T. filminden
ok

Kurtulu Giinii (Independettce Day) filmine benzerdi.

yleyse, dnya d ziyaretilerimiz olmamasn nasl

aklarsnz? B u n u n sebebi, belki de, oralarda bir yerde, varlmzn bilincinde olan, ancak kendi ilkel halimizde kalmamz isteyen, gelimi bir rkn bulunmasdr. Bununla birlikte, bu gelimi rkn daha dk dzeydeki bir yaam biimine insafl davranaca da phelidir. Kamz ayamzn altnda ezilen bcekler ve solucanlar iin zlyor ki? B u n u n
daha akla yatar bir aklamas ise, baka gezegenlerde yaam n gelimesi veya bu yaam biiminin zekasnn gelimesi
olaslnn ok dk olmasdr. Zeki o l d u u m u z u - belki de
biraz desteksizce - iddia ettiimiz iin, zekay evrimin kanlmaz bir sonucu eklinde g r m e eilimindeyiz. Bununla birlikte, bu sorgulanabilir. Zekann, yaam srdrmek iin bir

Zeka, daha uzun dnemli bir

hayatta kalma deerine sahip midir?

deerinin olup olmad belirgin deildir. Bakteriler, zekalar

olmadan da idare edebilirler ve zekamz, kendimizi nkleer
bir savata y o k e t m e m i z e neden olursa, onlar yaayacaktr.
Yani, evreni aratrrken ilkel yaam biimleri bulabiliriz, ancak bize benzer varlklar b u l m a m z pek olas deildir.
Bilimin gelecei,

Uzay Yolu dizisinde izilen p e m b e tab-

loya benzemeyecek, ileri, ancak temelinde kararl bir bilim ve

teknolojiye sahip, insans birok rkla kapl bir evren olmayacaktr. B u n u n yetine, tek bamza olacamz, ancak biyolojik ve elektronik karmaklmzn artacan dnyorum.
Bunlarn ou gelecek y z ylda gereklemeyecek, b u n u gvenilir ekilde ngrebiliriz. A n c a k durum, eer ulaabilirsek,
gelecek bin yln sonuna doru,

Uzay Yolu dizisinden ok

farkl olacaktr.

171

BLM 7
YEPYENI

ZAR

DNYASI

Bir zar stnde mi yayoruz, yoksa sadece birer hologram myz?

173

(EKL 7.1)
M kuram yap-boza benzer. Kenardaki
paralan bulmak ve yanyana koymak
kolaydr, ancak ortada ne olup bittii
konusunda pek bir fikrimiz yoktur; burada bir niceliin veya bakasnn kk
olaca yaklamn yapamayz.

174

eif yolculuumuz gelecekte nasl ilerleyecek? Evreni ve evrenin ierdii her eyi yneten, eksiksiz, birleik bir kuram

araymzda baarya ulaacak myz? Aslnda, Blm 2'de de

akladmz gibi, Her eyin Kuram n zaten M kuram eklinde

belirlemi olabiliriz. Bu teorinin, en azndan bildiimiz kadaryla,
tek bir forml yoktur. Bunun yerine, tpk Nevvton'un Ktle ekim
Kuram nn, ktle ekim alannn zayfl kstlamasyla, Einstein'n
Genel Grelilik Kuram na bir yaklam olmas gibi, temeldeki ayn
kurama farkl kstlamalarla birer yaklam gibi grnen, farkl ku-

I IB tipi
IA tipi

I tipi

ramlardan oluan bir a kefettik. M kuram bir yap-boza benzer,yap-bozun kenarlar, yani bir niceliin veya bir bakasnn kk olduu M kuramnn snrlar erevesindeki paralar belirlemek ve

Hetenotik-0

Heterotik-E

yanyana koymak kolaydr. Bu kenarlar hakknda olduka iyi bir fikrimiz var, ancak M kuram yap-bozunun ortasnda hl bir boluk
bulunuyor ve burada ne olup bittiini bilmiyonz (ekil 7 . 1 ) . Bu
boluu doldurmadan, H e r eyin Kuram n bulduumuzu gerek-

I I boyutlu sper ktle ekimi

ten de iddia edemeyiz.

Peki, M kuramnn ortasnda ne var? Acaba, kefedilmemi lkelerin haritalarndaki gibi, ejderhalar (veya eit derecede garip bir
eyler) mi bulacaz? Gemiteki deneyimlerimizden, gzlemlerimizin kapsamn kk lee genilettiimizde, yeni ve beklenmedik olgular bulabileceimizi karyoruz. Yirminci Yzyl n balarnda, doann ileyiini klasik fiziin leinde anladk, ki klasik fizik yldzlar aras mesafelerden milimetrenin yaklak yzde birine
kadar geerliliini korur. Klasik fizik, maddenin, elastiklik ve visko1 7 5

(EKL 7.2)
Sada: Klasik blnemez atom.
En sada: Proton ve ntronlardan
oluan bir ekirdek evresinde dnen elektronlann, grnd bir
atom.

zite gibi zelliklere sahip, srekli bir ortam olduunu varsayar. Ancak maddenin przsz deil, tanecikli olduuna ilikin bir kant ortaya kmtr: madde, atom ad verilen, kk yap talarndan meydana gelmitir. Atom kelimesi Yunanca'dan gelir ve blnmez anlamndadr. Ne var ki, hemen sonra atomlarn, protonlar ve ntronlardan oluan bir ekirdein etrafnda dnen elektronlardan olutuu
bulunmutur (ekil 7.2).
Bu yzyln ilk yirmi ylnda, atom fizii alannda yaplan almalar, alglarmz milimetrenin milyonda biri kadar kk uzunluklara tad. Daha sonra, proton ve ntronlarn, kuark ad verilen, daha da kk paracklardan olutuunu kefettik (ekil 7.3).
Nkleer ve yksek enerji fizii konusundaki yakn tarihli aratrmalarmz, bizi, milyarda birden daha da kk leklere gtrd.
y l e grnyor ki, byle devam ederek, daha da kk uzunluk leklerinde yaplar kefedebiliriz. Bununla birlikte, bu zincirin bir s(EKL 7.3)
stte: Bir proton, her bin te-ikilik,
pozitif bir elektrik ykne sahip iki yukan kuarktan ve te birlik-negatif bir
elektnk ykne sahip bir aa kuarktan oluur. Altta: Bir ntron ise, her biri te-brlik, negatif bir elektrik ykne
sahip iki aa kuarktan ve te ikilik,
pozitif bir elektrik ykne sahip bir yukan kuarktan oluur.
176

nr vardr, tpk iie konan matrukalarda olduu gibi (ekil 7.4).

En sonunda, ikiye ayrlamayacak, en kk bebee ularsnz. Bu
en kk bebee, fizikte Planck uzunluu ad verilir. Daha kk
uzunluklar aratrmak iin o kadar yksek enerjili paracklara ihtiyacmz olur ki, bunlar kara deliklerin iinde bulunacaktr. M kuramndaki temel Planck uzunluunu tam olarak bilmiyoruz, ancak milimetrenin yz bin milyar milyar milyarda biri kadar kk olabilir. Bu kadar kk uzunluklar aratrabilecek parack hzlandrclar ina

(EKL 7.4) Her bir bebek belirli bir uzunluk leine kadar, kuramsal bir doa anlayn temsil eder. Her birinin iinde, doay daha kk leklerde aklayan bir kurama karlk gelen
bir bebek vardr. En sonunda, fizikteki en kk uzunluk Planck uzunluudur, doa belki de
M kuram ile bu lekte aklanabilir.
177

(EKL 7.5)
Planck uzunluu kadar kk uzunluklan aratrmak iin gereken bir hzlandnc, gne sisteminin apndan daha
byk olacaktr.

edemeyiz. Bunlar hem gne sisteminden byk olacaktr, hem de gnmzn parasal ortamnda pek onaylanacak gibi deildir (ekil 7.5).
Bununla birlikte, M ktramndaki ejderhalarn en azndan bir ksmn daha kolayca (stelik daha ucuza) kefedebileceimiz anlamna gelen, heyecan verici, yeni bir gelime var. Blm 1 ve 3'te de
akladmz gibi, uzay-zaman, matematiksel modellerden oluan
M kuram anda, on veya on bir boyuta sahiptir. Yakn zamana kadar, ek yedi boyutun kvrlarak klecei dnlyordu. Bu, bir
insann sana benzeyecekti (ekil 7.6).
Eer bir sa teline, byte altnda bakarsanz, belirli bir kalnla sahip olduunu grebilirsiniz. Ancak plak gzle bakldnda,
uzunluktan baka boyuta sahip olmayan bir izgi eklinde grnr.
Uzay-zaman da benzer olabilir: insani, atomik, hatta nkleer fizikteki uzunluk leklerinde drt boyutlu ve yaklak olarak dz grnebilir. Buna karn, son derece yksek enerjili paracklar kullanarak ok kk uzunluklar aratrrsak, uzay-zamann on veya on bir
boyutlu olduunu grrz.

178

Sondalar yeterince yksek enerjiye sahip olursa, uzay-zamann ok boyutlu olduunu ortaya karabilirler.

(EKL 7.6)
plak gzle bakldnda bir sa teli, izgiye benzen sadece uzunluk boyutuna sahipmi gibi grnr. Uzay-zaman da, benzer ekilde, bize drt boyutlu grnebilir, ancak ok yksek enerjili paracklarla aratnldnda. on veya onbr boyutlu grnebilir.

179

(EKL 7.7) Z A R DNYALARI

Elektrik kuvveti zara hapis olacak ve
elektronlarn, atomlarn ekirdekleri
etrafnda kararl bir yrngeye sahip
olaca, doru deere decektir.

Ek boyutlar ok kk olursa, gzlemlenmeleri hayli gleir.

Bununla birlikte, son zamanlarda, bu ek boyutlardan birinin veya
daha fazlasnn, greceli olarak daha byk, hatta sonsuz olabilecei hakknda bir varsaym ortaya kt. Bu fikir, (en azndan benim gibi bir pozitivist iin) bir sonraki parack hzlandrc nesli veya ktle ekim kuvvetlerinde yaplan, duyarl, ksa menzilde gerekletirilen lmler tarafndan snanmas gibi b y k bir avantaja sahiptir.
Byle gzlemler, bu kuram rtebilir veya baka boyutlarn varln deneysel adan domlayabilir.
Byk ek boyutlar, m k e m m e l modeli veya kuram araymzdaki, heyecan verici, yeni bir gelimedir. Bir zar dnyasnda, yani daha fazla boyuta sahip bir uzay-zamandaki drt boyutlu bir yzey
veya zarda yaadmz ima ederler.
M a d d e ve elektrik kuvveti gibi ktle ekim harici kuvvetler zara
hapis olacaktr. Bylece ktle ekimini kapsamayan her ey, drt

180

boyutta davranaca gibi davranacaktr. zellikle de, atomun ekirdei ile etrafnda dnen elektronlar arasndaki elektrik kuvveti, uzaklkla doru oranda bir d gsterecek, bylece atomlar, elektronlarn ekirdee dmesine kar kararl olacaktr (ekil 7.7).
Bu durum, evrenin dnsel biimi iin uygun olmas gerektiini

(EKL 7.8)
Ktle ekim, zar iinde etkili olduu kadar, ek boyutlara da yaylacak ve uzaklkla birlikte drt boyuttakine gre daha
hzl bir d gsterecektir.

syleyen antropik ilkeyle uyum gsterecektir,- eer atomlar kararl olmasayd, biz evreni gzlemlemek ve drt boyutlu grnmesinin sebebini sonnak zere burada bulunamazdk.
Buna karn, bklm uzay-zaman biimindeki ktle ekim, daha
fazla boyuta sahip uzay-zamann tamamna niifuz edecektir. Yani,
ktle ekim, grdmz dier kuvvetlerden farkl davranacaktr:
ktle ekim bu ek boyutlara yaylaca iin, mesafeyle birlikte beklendiinden daha hzl bir d gsterecektir (ekil 7.8).

I8t

(EKL 7.9)
Ktle ekim kuvvetinin byk uzaklklarda daha hzl bir d gstermesi,
gezegen yrngelerinin kararsz olaca anlamna gelir. Gezegenler ya Gne'e decek (a), ya da hep birlikte
ekiminden kurtulacaktr (b).

Ktle ekim kuvvetindeki bu hzl d, astronomik uzaklklara

yaylsayd, etkisini gezegenlerin yrngelerinde fark ederdik. Yrngeler, Blm 3'te de belirttiimiz gibi, aslnda kararsz olurdu,
gezegenler ya Gne'e der, ya da yldzlararas boluun karanlk
ve souk blgesine doru uzaklard (ekil 7.9).
Bununla birlikte, ek boyutlar, zerinde yaadmz zardan fazla
uzakta olmayan baka bir zarda son bulursa, szn ettiim durum
gereklemez. Zarlar arasndaki uzaklktan daha byk mesafeler
sz konusu olduunda, ktle ekim serbeste yaylamayacak ve tpk elektrik kuvvetleri gibi, zara hapis olarak gezegen yrngeleri
iin doru hzda bir d gsterecektir (ekil 7.10).
Buna karn, zarlar arasndaki uzaklktan daha kk mesafeler
sz konusu olduunda, ktle ekim daha hzl deiecektir. Ar
nesneler arasndaki ok kk ktle ekim kuvveti laboratuarda tam

182

Ekstra boyutlar
(EKL 7.10) Zar dnyamzn yaknndaki ikinci bir zar, ktle ekimin ek boyutlarda daha fazla yaylmasn engelleyecek ve bylece ktle ekim, zarlar arasndaki uzaklktan daha byk mesafelerde,
drt boyutta beklenen hzla d gsterecektir.

(EKL 7.1 I)
CAVENDISH DENEYI

Lazer demeti (e), blnmeli bir yzeye (f) yanstlmak yoluyla, ince ubuun
yapt herhangi bir dn belirlemektedir. Kurundan yaplm kk iki
kre (a), ince ubua (b) eklenmi ve
zerine kk bir ayna yerletirilerek,
bklebilen bir telle serbest biimde
sallandnlmtr.
Kurundan yaplm byk iki kre (g),
dnen baka bir ubuk zennde, kk
krelerin yanna yerletirilmitir. Byk
kreler zt ynde dnerken, ince ubuk
salnm yapar ve yeni bir konuma gelir.

olarak llmtr, ancak imdiye kadar yaplan deneylerle, aralarnda birka milimetreden daha az uzaklk bulunan zarlarn etkileri
ortaya karlamayacaktr. u anda, daha ksa uzaklklarda, yeni lmler yaplyor (ekil 7.1 I ) .
Bu zar dnyasnda, bir zar zerinde yaayacaktk, ancak yaknmzda baka bir "glge" zar bulunacakt. k, zarlara hapis olaca
ve aralarndaki bolua yaylamayaca iin, glge dnyay gremeyecektik. A n c a k glge zardaki m a d d e n i n ktle ekim etkisini hissedecektik. Bu tr ktle ekim kuvvetleri bizim zarmzda gerekten
"karanlk" kaynaklar tarafndan retiliyormu gibi grnecek, bu
kaynaklar sadece ktle ekimlerinden ortaya karabilecektik (ekil
7.12). Aslnda, yldzlarn galaksimizin merkezi etrafndaki dn
hzn aklamak iin, yle grnyor ki, gzlemlediimiz maddelerin sahip olduundan daha fazla ktle bulunmaldr.

184

(EKL 7.12) Zar dnyas senaryosunda, ktle ekimin ek boyutlara nfuz etmesi nedeniyle, gezegenler bir glge zar zerindeki karanlk bir ktle etrafnda dnebilir.
185

KARANLIK M A D D E N I N KANITI

eitli kozmolojik gzlemlere gre, galaksimizde ve

dier galaksilerde, grdmzden ok daha fazla
madde bulunmaldr. Bu gzlemlerin en inandncs; Samanyolu'na benzer spiral galaksilenn d taraflanndaki yldzlann, sadece gzlemlediimiz yldzlann ktle ekim
kuvveti tarafndan tutulmayacak, kadar hzl dnmesidir
(kar sayfaya baknz).
1970'lerden beri, spiral galaksilenn d blgelerindeki
yldzlann (diyagramdaki noktalar ile belirtilen) gzlemlenen dnme hzlar ile Nevvton kanunlarna gre, galaksideki grnen yldzlann dalmndan beklenen yrnge
hzlan (diyagramdaki kesintisiz eri) arasnda bir farkllk
olduunu biliyoruz. Bu fark. spiral galaksilerin d ksmlannda ok daha fazla madde bulunmas gerektiine iaret
eder.

186

NGC 3198 SPIRAL GALAKSISININ DN ERISI

KARANLK M A D D E N I N Y A P S

ozmologlar, spiral galaksilerin merkezi ksmlarnn s-

Bununla birlikte, galaksilerin oluumu hakknda yakn

radan yldzlardan olutuuna, ancak d ksmlanna,

dorudan gremediimiz karanlk maddenin egemen olduuna artk inanyor. Ancak galaksilerin bu d blgelerindeki karanlk maddenin baskn biiminin kefedilmesi,
ana sorunlardan bindir. 1980'lerden nce ounlukla, bu
karanlk maddenin, henz belirlenemeyen bir biimdeki;
proton, ntron ve elektronlardan oluan, sradan bir
madde olduu dnlyordu. Belki de gaz bulutlan veya MACHO'lar - beyaz cceler, ntron yldzlan, hatta
kara delikler gibi "byk, youn, hale eklindeki nesneler
(massive compact halo objects)" - biimindeydi.

zamanda yaplan almalar, kozmologlan, karanlk

maddenin nemli bir orannn, sradan maddeden fakl
bir biimde olmas gerektiine inandrd. Bu karanlk
madde belki de, aksionlar veya ntrinolar gibi, ok haff elementer paracklann ktlelennden kaynaklanyordur. Hatta, modern kuramlar tarafndan ngrlen, ancak henz deneysel olarak belirlenmemi VVIMP'ler "zayf ekilde etkileim yapan byk paracklar (weakly interacting massive particles)" gibi daha egzotik
parack trlerinden bile oluabilir,

(EKL 7.13)
Bir glge zar zenndek bir glge galaksiyi gremeyiz, nk k ek boyutlara nfuz etmeyecektir. Ancak ktle ekim, ek
boyutlara nfuz edecektir, bylece galaksimizin dn karanlk maddeden,
yani gremediimiz maddeden etkilenecektir.

188

Bu kayp kiitlc, W I M P (vveakly interaeting massive particles zayf ekilde etkileim yapan byk paracklar) veya aksionlar (ok
hafif, elementer paracklar) gibi egzotik baz parack trlerinden
kaynaklanyor olabilir. Ancak kayp ktle, iinde madde bulunan bir
glge dnyann varlnn kant da olabilir. Belki de, glge yldzlarn, glge galaksinin merkezi etrafndaki yrngelerine aklama getirecek, kendi dnyalarnda kayp grnen ktleyi merak eden kk insancklar ieriyordur (ekil 7.13).

Baka bir olaslk ise, ek boyutlarn ikinci bir zarda son bulmak
yerine, tpk bir semer gibi sonsuz, ancak son derece kvrk olmasdr (ekil 7.14). Lisa Randall ve R a m a n S u n d r u m , bu tr bir eriliin, daha ok ikinci bir zar gibi davranacan gsterdi, zar stndeki bir nesnenin ktle ekim etkisi, bu zarn yaknndaki bir yerle
snrlanacak ve ek boyutlarda sonsuzlua yaylmayacaktr. Ktle ekim alan, glge zar modelinde de olduu gibi, gezegen yrngelerine ve laboratuarda yaplan ktle ekim kuvveti lmlerine akla-

(EKL 7.14)

Randall-Sundrum modelinde, sadece

tek bir zar vardr (burada, sadece bir
boyutta gstenliyor). Ek boyutlar sonsuzlua uzanr, ancak bir semer gibi
bklmtr. Bu enlik, zar zerindeki
maddeye art ktle ekim alannn bu ek
boyutlara daha fazla yaylmasn engeller.

ma getirecek, uzak mesafelerde gzlenen, uygun d gsterecek,

ancak ktle ekim ksa aralarda daha abuk deiecektir.
Bununla birlikte, bu Radall-Sundrum modeli ile glge zar m o deli arasnda nemli bir fark vardr. Ktle ekim etkisi altnda hareket eden kitleler, ktle ekim dalgalar, yani uzay-zamanda k hznda ilerleyen erilik dalgalanmalar yaratacaktr. Ktle ekim dal-

189

Birbirine yaklaarak spiral izen

youn iki ntron yldz

PSR 1913 + 16 ikili pulsarnn 1975'ten bu yana

grafii

IKILI PLSARLAR
Genel grelilik, ktle ekim etkisi altnda hareket eden
ar ktlelerin, ktle ekim dalgalar yayacan ngrr.
Ktle ekim dalgalan, tpk k dalgalan gibi, onlan yayan
nesnelerden enerji gtrr. Bununla birlikte, enerjinin
kaybolma hz, ounlukla, son derece dktr. Bu yzden de. gzlemlenmesi ok zordur, rnein; ktle ekim
dalgalannn yaylmas, Dnyann Gne'e doru yava bir
ekilde spiral izmesine neden olur, ancak arpmalanna
daha 1027 yl vardr.
Ancak Russel Hulse ve Joseph Taylor 1975'te PSR
1913 +16 ikili pulsarn kefetti; bu pulsar, aralannda sadece gnein yanap kadar bir uzaklkta, birbiri etrafnda

1 9 0

dnen, youn iki ntron yldzndan olumu bir sistemdi. Genel grelilie gre, bu hzl hareket gl bir ktle
ekim dalgas sinyalinin yaylmas nedeniyle, bu sistemin
yrnge periyodunun ok daha ksa bir zaman leinde
azalaca anlamna gelir. Genel grelilik tarafndan ngrlen bu deiim, Hulse ve Taylor tarafndan yrnge
parametrelerinde yaplan dikkatli gzlemlerle mkemmel
bir uyum gsterir, bu gzlemler, periyodun 1975'ten beri on saniyeden daha fazla ksaldn belirtir. Hulse ve
Taylor, genel grelilikle ilgili yaptklan bu dorulamadan
dolay, I992'de Nobel dl'n aldlar.

galar, tpk elektromanyetik k dalgalar gibi enerji tamaldr,- bu

ngr, PSR 1 9 1 3 + 16 ikili pulsarnda yaplan gzlemler tarafndan
dorulanmtr.
Gerekte, ek boyutlara sahip bir uzay-zamandaki bir zar zerinde yayorsak, bu zar zerindeki kitlelerin hareketleriyle retilen
ktle ekim dalgalar dier boyutlara ilerleyecektir. Eer ikinci bir

(EKL 7.15)
Randall-Sundrum modelinde, ksa dalga boylanna sahip ktle ekim dalgalan, zar zerindeki kaynaklardan eneqi
gtrerek enerjinin korunumu kanunun ak ekilde inenmesine neden
olabilir.

glge zar varsa, ktle ekim dalgalar geri yansyarak iki zar arasnda skacaktr. Buna karn, Randall-Sundrum modelinde de olduu
gibi, sadece tek bir zar varsa ve ek boyutlar hep devam ediyorsa,
ktle ekim dalgalar birlikte uzaklaacak ve zar dnyamzdan enerji gtrecektir (ekil 7 . 1 5 )
191

Bu durum, fiziin temel ilkelerinden birinin inenmesi gibi grnr: Enerjinin Korunumu Kanunu. Toplan enerji miktar ayn kalr. Bununla birlikte, bu durumun bir aykrlk gibi grnmesinin tek
sebebi, gerekleenler hakkndaki bak amzn zarla kstl olmasdr. Ek boyutlar grebilen bir melek, enerjinin ayn olduunu, sadece daha fazla yayldn bilecektir.
Birbiri etrafnda dnen iki yldz tarafndan yaratlan ktle ekim dalgalan, ek boyuttaki semer biimindeki eriliin yar apndan daha uzun bir dalga boyuna sahip olacaktr. Yani, bu dalgalar
- ktle ekim kuvveti gibi - zarn yaknndaki kk bir blgeye
hapis olarak ek boyutlara fazla yaylmayacak veya zardan fazla
enerji gtrmeyecektir. Buna karn, ek boyutlarn bklme leinden ksa olan ktle ekim dalgalar, zar evresinden kolaylkla
kaacaktr.
nemli miktarlardaki ksa ktle ekim dalgalarnn yegane kaynaklar olarak kara delikler grnr. Bu zar zerindeki bir kara delik, ek boyutlardaki bir kara delie uzanr. Eer bu kara delik kkse, hemen hemen yuvarlak olacaktr,- yani, ek boyutlara zardaki
boyutu kadar uzanacaktr. Buna karn, bu zar zerindeki byk bir
kara delik, zar zerindeki bir evreyle snrlanan ve (ek boyutlardaki) kalnl (zar stndeki) geniliinden ok daha az olan bir "kara gzleme"ye uzanacaktr (ekil 7 . 1 6 ) .
Kuantum kuram, Blm 4'te de akladmz zere, kara deliklerin tamamen kara olmadn kasteder. Kara delikler, scak kitleler
gibi, her trde parack ve radyasyon yayacaktr. Bu paracklar ve
radyasyon benzeri klar zar boyunca yaylacaktr, nk madde ve
elektrik gibi ktle ekim harici kuvvetler zara hapis olur. Bununla
birlikte, kara delikler ktle ekim dalgalar da yayar. Bunlar zara hapis olmayacak ve ek boyutlarda da ilerleyecektir. Eer kara delik bykse ve gzlemeye benziyorsa, ktle ekim dalgalar zarn yaknnda kalacaktr. Yani kara delik, drt boyutlu bir uzay-zamandaki bir
kara delikten beklenen bir hzda enerji (ayrca bu nedenle, E=mc
eitliine gre ktle de) kaybedecektir. Kara delik, bu yzden, semer benzeri ek boyutlarn eriliinin yar apndan kk kalncaya

kadar buharlaacak ve klecektir. Kara delik tarafndan yaylan

ktle ekim dalgalar, bu noktada, ek boyutlara doru serbest bir ekilde kamaya balayacaktr. Kara delik - veya Michell tarafndan
adladrld gibi, karanlk yldz (baknz Blm 4) zar stndeki bir kiiye, karanlk radyasyon, yani zar zerinde dorudan gzlemlenemeyen ancak kara deliin ktle kaybetmesinden varl anlalabilecek bir radyasyon yayyormu gibi grnr.

(EKL 7.16)
Zar zennde bulunan dnyamzdaki
bir kara delik ek boyutlara uzanacaktr. Eger kara delik kkse, neredeyse yuvarlak olacak, ancak zar stndeki byk bir kara delik ek boyutta gzleme eklinde bir kara delie uzanacaktr.

193

(EKL 7.17) Bir zar dnyasnn oluumu, kaynayan sudaki buhar kabarcklannn olumasna benzeyebilir.
194

Yani, buharlaan bir kara delikten kaynaklanan en son radyasyon

patlamas, eskisine gre daha gsz grnecektir. Belki de bu nedenle, len kara deliklere yorulabilecek gama n patlamalar g z lemlemedik, ancak bunun daha tatsz dier aklamas ise, evrende
imdiye kadar buharlaacak y e t e r i n c e kiik ktleye sahip fazla kara deliin bulunmamasdr.
Zar dnyasndaki kara deliklerden gelen radyasyon, bir zara girip
kan paracklarn kuantum titreimlerinden kaynaklanr. Ama, zarlarn kendisi, evrendeki dier her ey gibi, kuantum titreimlerine baml olacaktr. Bunlar, zarlarn ard arda grnp kaybolmasna neden olabilir. Bir zarn kuantum yaratl, biraz da olsa, kaynar sudaki
buhar kabarcklarnn olumasna benzer. Sv su, en yakn komularyla birleen, bir araya gelmi milyarlarca ve milyarlarca H 2 0 moleklnden oluur. Su stldnda, molekller daha hzl hareket eder
ve birbirine arparak seker. Bu arpmalar molekllere zaman zaman
o kadar yksek bir hz verir ki, bu molekllerden bir ksm balarndan kurtulacak ve su ile evrili bir buhar kabarc oluturacaktr. Bu
kabarck, svdaki daha fazla molekln buhara, veya buhardaki daha
tazla molekln svya katlmasyla, rastsal bir biimde byyecek veya klecektir. En kk kabarcklar tekrar sv hale dnecek, ancak
birka, tesinde kabarcklarn bymeye devam etmesinin neredeyse kesin olduu belirli, kritik bir boyuta ulaacaktr. Su kaynarken
gzlemlenen, ite bu byk, genileyen kabarcklardr (ekil 7.17).
Z a r dnyalarnn davran da b e n z e r olacaktr. Belirsizlik ilkesi,
zar dnyalarnn kabarck eklinde, yoktan varolmalarna olanak tanyacak ve zar, kabarcn yzeyini, daha fazla boyuta sahip uzaysa
i ksmn oluturacaktr. o k kk kabarcklar yine y o k olacak,
ancak kuantum titreimleriyle belirli, kritik bir boyuta ulaan bir kabarck olasdr ki, bymeye devam edecektir. Z a r stnde, yani kabarcn yzeyinde yaayan insanlar (mesela biz), evrenin genilediini dnecektir. Bu durum, bir balonun zerine galaksi resimleri yapp balonu iirmeye
benzer.

Galaksiler

hibir galaksi

birbirinden

genilemenin

uzaklaacak,

merkezi

ancak

olmayacaktr.

Dua edelim de, elinde kozmik bir ine olan biri balonu sndrmeye kalkmasn.
195

Bir zar dnyasnn kendiliinden yaratl, Blm 3'te akladmz

snrszlk nennesine gre, hayali zamanda, bir ceviz kabuuna benzeyen bir gemie sahip olacaktr. Yani bu, Dnya nn yzeyine benzeyen, ancak fazladan iki boyutu daha olan, drt boyutlu bir uzay olacaktr. Aradaki nemli fark ise, Blm 3'te akladmz ceviz kabuunun aslnda bo olmasdr. Drt boyutlu uzay hibir eyin snr olmayacak ve M kuramnn ngrd, uzay-zamann dier alt veya yedi
boyutu da kvrlarak, ceviz kabuundan daha bile klecektir. Bununla birlikte; bu ceviz kabuu, yeni zar dnyas tablosunda dolu olacaktn zerinde yaadmz zarn hayali zamandaki gemii, geriye kalan
be veya alt boyutun kvrlarak kld be boyutlu bir kabarcn
snr olan drt boyutlu bir kre olacaktr (ekil 7 . 1 8 ) .
Zarn hayali zamandaki bu gemii, gerek zamandaki gemiini
belirleyecektir. Zar, gerek zamanda, Blm 3'te de akladmz gibi, ivmelenen bir ekilde ikinlik yapan bir biimde genileyecektir.
Mkemmel lde przsz ve yuvarlak bir ceviz kabuu, kabarcn
hayali zamandaki en olas gemii olacaktr. Bununla birlikte, bu, gerek zamanda ikinlik yaparak daima genileyen bir zara karlk gelecektir. Byle bir zarn stnde galaksiler olumayacak ve bu yzden
zeki yaam biimleri de gelimeyecektir. Buna karn, mkemmel lde przsz ve yuvarlak olmayan hayali zaman gemilerinin daha dk olaslktan bulunacak, ancak zarn bata ivmelenerek ikinlik yapan bir ekilde geniledii fakat sonra yavalamaya balad gerek
zaman davranna karlk gelebilecektir. Yavalayan bu gelime srasnda, galaksiler ortaya km ve dnsel yaam biimleri gelimi
olabilir. Bu ekilde, Blm 3'te akladmz antropik ilkeye gre, evrenin balangcnn mkemmel lde przsz olmamasnn sebebini
soran zeki varlklar tarafndan gzlemlenen ceviz kabuklar sadece, bir
miktar sa bulunanlardr.
Zar genilerken, iindeki daha lazla boyuta sahip uzayn hacmi artacaktr. Nihayet, zerinde yaadmz zarta evrelenen muazzam bir
kabarck ortaya kacaktr. Fakat gerekten de bu zar zerinde mi yayoruz? Uzay-zamann bir blgesinde gerekleenler hakkndaki bilgiler, Blm 2'de akladmz holografi fikrine gre, blgenin snrnda kodlanm olabilir. Bu yzden, belki de, kabarcn iinde gerek196

(EKL 7.18)
Evrenin balangc hakkndaki zar dnyas tablosu, Blm 3'te bahsedilenden
farkllk gsterir, nk hafife dzlemi, drt boyutlu kre, veya ceviz kabuu, artk bo deildir ve ii, beinci bir boyut tarafndan doldurulmutur.
197

HOLOGRAFI
Holografi, uzayn bir blgesindeki
bilgileri, bir boyutu eksik bir yzeye
kodlar. Olay ufku alannn bir kara
deliin isel durumlann lmesiyle
de gstenldi zere, ktle ekimin
bir zelliiymi gibi grnr. Holografi, bir zar dnyas modelinde, drt
boyutlu dnyamzdaki durumlar ile
daha fazla boyuttaki durumlar arasndaki birebir bir uygunluk olacaktr. Pozitivist bir bak asndan,
hangi tanmn geree daha uygun
olduu sylenemez.

leenlerin zar zerine drd glgeler olduumuz iin drt

boyutlu bir dnyada yaadmz sanyoruz. Bununla birlikte,
pozitivist bir bak asndan, zarn m yoksa kabarcn m
^ gerek olduu sorulamaz. Her ikisi de, gzlemleri aklayan,
matematiksel birer modeldir. Bir kii en uygun modeli kullanmakta serbesttir. Peki zarn dnda ne bulunuyor? eitli olaslklar
vardr (ekil 7.19):

198

1. Darda hibir ey olmayabilir. Her ne kadar bir kabarcn dnda su olsa da, bu sadece, evrenin balangcn grselletirmemize
yardm eden bir rneksemedir. Sadece, iinde daha fazla boyuta sahip
bir uzay, ancak dnda hibir ey, bo bir uzay bile bulunmayan bir
zardan oluan matematiksek bir model dnn. Matematiksel modelin ngrecekleri, dardakilerden bahsedilmeden hesaplanabilir.
2. Bir kabarcn d ksmnn benzer bir kabarcn d ksmna
yaptnId, matematiksel bir model bulunabilir. Bu model aslnda,
yukarda szedilen, kabarcn darsnda hibir eyin bulunmamas olaslna matematiksel olarak denktir. Ancak, aradaki fark, psikolojiktir. nsanlar,- uzay-zamann kenarnda olmaktansa, merkezinde olmay tercih edecektir. Pozitivist bir kii iin ise 1. ve 2. olaslklar ayndr.
3. Kabarck, kabarcn iindekileri yanstmayan bir uzaya doru geniliyor olabilir. Bu olaslk, yukarda bahsettiimiz iki olaslktan farkldr ve daha ok suyun kaynamasna benzer. Baka kabarcklar da oluabilir ve genileyebilir. Eer arpp iinde yaadmz kabarcklarla birleirlerse, sonu felaket olabilir. Byk patlamann, zarlar arasndaki bir arpmadan olutuu bile ne srlmtr.
Buna benzer zar dnyas modelleri iyi bir aratrma konusudur.
Bu modeller son derece kuramsaldr, ancak gzlemler tarafndan snanabilecek yeni davran trleri sunar. Ktle ekimin bu kadar zayf hissedilmesinin sebebini aklayabilirler. Ktle ekim, temel kuramda olduka gldr. Ancak ktle ekim kuvvetinin ek boyutlarda yaylmas, zerinde yaadmz zardaki byk uzaklklarda zayf
olaca anlamna gelir.
Bunun sonularndan biri, Planck uzunluunun, yani bir kara delik
yaratmadan aratrabileceimiz en kk uzunluun drt boyutlu zarmzdaki ktle ekim zayflndan kaynaklanan uzunlua gre daha
byk olmasdr. En kk matruka o kadar da kk olmayabilir ve
belki de gelecein parack hzlandrclar ona eriebilir. Eer A.B.D.
I994'te paraszlk hissine kaplmasayd ve yar yarya ina edildii halde SSC'yi (Superconducting Sper Collider - Sper letken Sper
arptrc) iptal etmeseydi, aslnda en kk bebei, yani temel
Planck uzunluunu nceden kefetmi olabilirdik. Cenova'daki L H C
(Large Hadron Collider Byk Hadron arptrcs) gibi baka
parack hzlandrclar gnmzde ina ediliyor (ekil 7.20). Onlar-

3. Bir zar/kabarck, iindekini yanstmayan bir uzaya doru geniliyor. Byle

bir senaryoda, baka kabarcklar da
oluabilir ve genileyebilir.

199

(EKL 7.20)
svire, Cenova'daki LHC'nin mevcut
altyapsn ve gelecekte ina edilecek
ksmlarn gsteren LEP tneli plan.

la ve kozmik mikrodalga fon radyasyonu gibi baka gzlemlerle, bir

zar zerinde yaayp yaamadmz belirleyebiliriz. Eer bir zar
zerinde yayorsak, bunun sebebi herhalde, antropik ilkenin, M
kuram tarafndan imkan tannan engin zar dnyas modelleri arasndan seim yapmasdr. Shakespeare'in Frtna (The Tempest) eserinden,
Miranda'nn szlerini yle uyarlayabiliriz:
Ey yepyeni zar dnyas.
inde yle yaratklar var ki

te bu ceviz kabuundaki evren.

200

201