Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi

2004 / Cilt: 21 / Say: 1 / ss. 77-93

Tanzimat Sonras Osmanl

Mimarlndan Bir Kesit:
Adana-Mersin Demiryolu
istasyon Binalar
Mustafa S. AKPOLAT
zet
Tanzimat'n ilan, Osmanl devletinin Batllama abalarnda nemli bir aamay, bir dnm noktasn
iaret etmektedir. Tanzimat'tan sonra Bat ile btnleme iin, her alanda aba harcanm ve bu amaca
ulamak iin yeni kurumlar oluturulmu, yasal dzenlemeler yaplmtr. Bu balamda demiryolu
tamaclnda da dikkate deer gelimeler gzlenmektedir. Bu Makale'nin konusu Osmanl devletinin ilk
demiryolu projelerinden biri olan 67 km. uzunluundaki Adana-Mersin demiryolunun tarihsel gelimesini ve
bu demiryolu zerindeki istasyon binalarnn mimarisini inceleyip deerlendirmektir. 1886 ylnda ngilizler
tarafndan ticari amala kurulan Adana-Mersin demiryolu zerinde Adana ve Mersin dahil alt istasyon
bulunuyordu. Bu ilk demiryolundan sadece Adana ve Mersin istasyon binalar gnmze gelebilmitir. 1911
ylnda, Konya tarafndan gelen stanbul-Badat demiryolu, Adana-Mersin demiryolu ile Yenice
istasyonunda birlemitir. Bylece Badat demiryolu zerinde yer alan Yenice, Zeytinli ve Adana istasyon binalar yeni mimarileri ile farkl bir konuma ykseldiler. Bu yap da, o dnemin geerli slubu olan ve
titizlikle uyguland grlen I. Ulusal Mimarlk slubunda tasarlanmlardr. Blgenin ynetim ve ticaret
merkezi durumundaki Adana'nn 450 00 m21ik bir alan kaplayan istasyonu ise gar, lojmanlar, salk binalar,
gvenlik binalar, sosyal binalar ve eitli bakm-onarm binalar ile bir yerleke grnmndedir. zellikle
I. Ulusal Mimarlk slubu'nun btn mimari ve bezeme zelliklerini yanstan gar binas ayrntl olarak
tantlmakta ve deerlendirilmektedir.
Anahtar Szckler: Osmanl Demiryollar, Tren stasyonlar, Birinci Ulusal Mimarlk, Osmanl
Mimarl, Tanzimat Sonras
Abstract
Proclamation of the Tanzimat marks the beginning of an important stage, a turning point when efforts
of the Ottoman Empire directed at Westernisation are concerned. Following the Tanzimat, in order to integrate
with the West, efforts were exerted in all fields, focusing on the introduction of new institutions and legal
arrangements. Within this framework, remarkable deve* Dr., Hacettepe niversitesi, Sanat Tarihi Blm

77

Tanzimat Sonras Osmanl Mimarlndan Bir Kesit: Adana-Mersin Demiryolu stasyon Binalar
lopments in rail transportation can be observed. This Article aims at evaluating the history of the 67 km. long
Adana-Mersin railway which is one of the first railway projects of the Ottoman Empire, and the architecture
of the station buildings along this railway. Six stations, including Adana and Mersin, existed along the
Adana-Mersin railway which was constructed by the English in 1886 for commercial purposes. Only Adana
and Mersin station buildings have been maintained until today. The Istanbul-Baghdad railway coming from
Konya direction and Adana-Mersin railway were connected at Yenice Station in 1911. Yenice, Zeytinli and
Adana station buildings, now taking place along the Baghdad Railway were reconstructed to exhibit a new
architectural style to reflect their new status. All of these three buildings were designed in the I. National
Architectural Style which was well accepted and meticilously practiced during that period. The station of
Adana which is the commercial and administrative center of the region, looks more like a campus with the
station building, lodgements and various buildings reserved for health, security, social and repairmaintenance services situated on an area of 450 000 m2. The Adana station building which reflects all the
architectural and ornamental characteristics of the I. National Architectural Style has been described and
evaluated in detail.
Key Words: Ottoman Railways, Train Stations, I. National Architecture, Ottoman Architecture, After
Tanzimat

1) Giri
Mimarlk yaptlar ait olduklar dnemlerin yalnzca mimarlk anlaylarn gstermezler. Bu
yaptlar, ayn zamanda dnemlerinin siyasal, sosyal ve ekonomik zelliklerini de bnyelerinde
barndrrlar. Osmanl mparatorluu'nun Tanzimat Sonras Mimarl( 1839-1923) yaplar da bu
genel kurala uygun olarak dnemin mimarlk anlay yannda dier alanlarda da bilgiler
sergilerler.
Tanzimat reformlar Osmanl kentlerini ve mimarln derinden etkilemitir. Batl kent
planlama yntemleri ve mimarlk anlaylar Tanzimat sonrasnda birlikte uygulamaya
konulmutur. Ancak, uzman eleman, teknik alt yap ve malzeme eksiklii nedeniyle, mimarlk ve
kent planlama uygulamalar ounlukla yabanc uyruklu veya aznlklara mensup gayrimslim
uzman ve ustalar eliyle yaplmtr.
Osmanl ekonomisinin, 1838 ylnda imzalanan Osmanl-ngiliz Ticaret Anlamas ile tam
olarak Bat'ya al ve 1839 Tanzimat Ferman ile simgelenen yeni ynetim anlay 19. yzyln
ikinci yarsnda kent yapsnda nemli dnmlere neden olmutur. Bat'dan alnm yasalar,
ynetmelikler ve yntemler, yine Bat'dan alnm kurumlar aracl ile Osmanl kentlerinde
uygulanmaya balamtr.
Osmanl ynetiminin, kentleri Batl kurallara gre yeniden planlamasnn ve rgtlenmesinin
bir dier amac da bu dnemde iyice zayflayan merkezi devlet otoritesini glendirmekti. Bu
ama Osmanl mparatorluu ile ekonomik, siyasi ve kltrel ilikisi olan Batl sanayilemi
lkelerce de ayn derecede nemseniyordu. nk ticaret etkinlikleri iin bir eit engel
oluturan, feodal zellikler tayan kii ve kurumlarn etkileri bylelikle en az dzeye iniyordu.
78

Mustafa S. AKPOLAT

Gerekten de bu yllarda Osmanl mparatorluu'nun uluslararas saygnl azalrken

merkezi ynetimin lkenin her yerindeki otoritesi glenmitir. Sonuta 19. yzyl Avrupa kent
planlamasnn temel aya olan "gvenlik", "gzellik" ve "salk" Osmanl kentlerinde de
belirli llerde salanmtr(Yerasimos 1994:4).
Batllama dneminde, Osmanl ynetiminin benimsemi olduu "Batl Mimarlk
Anlay"na ayak uyduramayan "Hassa Mimarlar Oca" ortadan kalkmtr. nk 19. yzylda
Avrupa'da ortaya kan "tarihselci-semeci" mimarlk anlay ile tasarm yapmak ve
uygulamak iin akademik mimarlk eitimi alm olmak gerekiyordu. Bu dnemde mimarlk
ilerini Avrupa'da eitim grm yabanc uyruklu ve aznlklara mensup mimarlar stlendiler.
rnein, 1840'l yllardan itibaren Osmanl ynetiminin nazarnda ayrcalkl bir yere sahip
mimarlar yetitiren Ermeni asll Balyan ailesinden bir ok kii bata Paris olmak zere Avrupa
kentlerindeki mimarlk okullarnda eitim grmlerdir.
stanbul'da bata talyanlar olmak zere Fransz, ngiliz ve Alman mimarlar bir ok nemli
yap tasarlam ve uygulamlardr. 1883 ylnda stanbul'da resim, heykel, mimarlk ve gravr
blmlerinden oluan Sanayi-i Nefise Mektebi'nin almasyla mimar sorunu bir lde
zlebilmitir (Akpolat 1995:192).
2) Adana-Mersin Demiryolu Hatt'nn Tarihesi
Osmanl mparatorluu'nun ilk demiryolu hatt 1851 ylnda Msr'da gerekletirilmi ve bu
hat gelitirilerek 1869 ylnda 1300 km. uzunlua erimitir. Anadolu'da yaplan ilk demiryolu
hatlarn ise zmir-Aydn ve zmir-Turgutlu arasnda 1866'da ngilizler ina etmilerdir. 1873
ylnda alan Haydarpaa-zmit hatt da ngiliz irketlerince yaplmtr (Quataert 1985:1630).
Osmanl topraklarnda demiryolu yapmna hz kazandran nemli bir gelime ise 1888
ylnda tamamlanan Viyana-stanbul balantsdr. Bu olaydan sonra Osmanl mparatorluu'nun
en nemli iki demiryolu projesi olan stanbul-Badat ve Hicaz demiryollar planlanm ve
gerekletirilmitir. stanbul-Badat demiryolu projesinin habercisi gibi olan stanbul-zmit
hattnn Ankara'ya kadar uzatlmas iinin 1888 ylnda Almanlara verilmesi Avrupa'da ok etkisi
yapmtr. nk, o tarihe kadar Osmanl mparatorluu-Almanya ilikileri yalnz askeri alanlar
kapsyordu (zyksel 1988:24,25; Barillari, Godoli 1997:17-19).
Adana-Mersin arasndaki 67 km. uzunluundaki demiryolunun yapm ve iletme imtiyaz
1883 ylnda ngilizlere verilmi ve hattn yapm 1886'da tamamlanarak iletmeye almtr.
Bu hattn yapl amac ukurova'nn, bata pamuk olmak zere, tarm rnlerini Mersin
limanna tamakt. ngiliz demiryolu irketinin ilk yllarda kuraklk ve sel felaketleri nedeniyle
zarar ettii bilinmektedir (Varlk 1977:27).

79

Tanzimat Sonras Osmanl Mimarlndan Bir Kesit: Adana-Mersin Demiryolu istasyon Binalar

1903 ylnda stanbul-Badat demiryolunun yapm ve iletme hakknn Almanlara

verilmesinden ksa bir sre sonra, ilerde bu hattn bir paras olacak Adana-Mersin demiryolu da
Almanlar tarafndan satn alnd .O 1911 ylnda Adana-Mersin hattnn Badat hatt ile
birlemesiyle Alman demiryolu da Akdeniz'de bir limana, Mersin'e ulam oldu. Bylece, 1911
ylnda Adana-Mersin hatt en ok gelir salayan hat durumuna gelmitir (Varlk 1977:27).
Adana-Mersin hatt ilk kurulduunda, hat zerinde Adana'dan balayarak Zeytinli, Yenice,
Tarsus ve Takent olmak zere drt ara istasyon bulunuyordu(ekil:l). Hattn Konya tarafndan
gelen Badat hatt ile birlemesi ile Yenice, Zeytinli ve Adana istasyonlarnn statleri ykselmi
ve zellikle 1912 ylnda tamamlanan Adana istasyonu I. Ulusal Mimarlk slubu'nda ina
edilmi olan ana binas, lojmanlar, bakm-tamir atlyeleri ve dkmhanesi ile kentin kuzeyinde
yaklak 450 000 m2 byklkte bir kampus grnmne kavumutur. 1886 ylnda yaplm
olan eski Adana istasyonu evresindeki alan, yeni istasyon binas ve eklentileri iin yeterli
olmadndan eski istasyon terkedilmi ve yeni istasyon kentin kuzeyinde o dnemde bo olan
alana kurulmutur. Badat hattnn eski Adana-Mersin hatt ile birletii noktadaki Yenice
istasyonu ile Adana ynndeki Zeytinli istasyonu da I. Ulusal Mimarlk slubu'nda yeni binalara
kavumutur.
Yenice istasyonunun batsnda bulunan Tarsus'a 1949 ylnda II. Ulusal Mimarlk slubu
(1940-1955)'nda yeni bir istasyon binas yaplmtr. Mersin'de ise 1886 ylnda ina edilmi
olan ilk istasyon binas bugn de varln srdrmektedir. Eski istasyonun 100 m. kadar batsnda
ise 1955 ylnda Mersin limannn geniletilmesine kout olarak II. Ulusal Mimarlk slubu'nda
mermer kaplanm yeni bir istasyon binas yaplmtr. Adana-Mersin demiryolu gnmzde de
ift-hat olarak hizmet sunmay srdrmektedir.
3) Adana-Mersin Demiryolu Hatt stndeki stasyonlar 3.1.
Adana stasyonu
Ak taraf nndeki meydana bakan U planl, geni saakl krma at ile rtl yap
katldr (ekil 2). Meydana byk sivri kemerle alan geni ve yksek bir mekana sahip olan
orta blm, bekleme salonu, bilet gieleri ve danma gibi yolculara hizmet ilevlerine ayrlmtr
(ekil 5). Kendi iinde de blme ayrlan orta blmn sadaki iki blm iki kat
yksekliindedir. Soldaki blmn st katnda gar pastanesi

1) Sayn Mehmet Yavuz, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi'nde yaymlanacak olan "Mimar Jasmund Hakknda Bilmediklerimiz" balkl yazsnda, kendisinin Bochum Ruhr niversitesi, Sanat Tarihi
Enstits'nde "Anadolu ve Badat Demiryollar zerindeki stasyon Binalar ile Bunlarn Almanya'daki nc Modelleri Arasnda Mukayeseli Bir alma" konulu doktora tezini hazrlamakta olduunu
belirtmektedir.
80

Mustafa S. AKPOLAT

yer almaktadr. Alt kat ise gieler ve eya emanet yeri olarak dzenlenmitir. Pastanenin girii
st katta birinci perondandr(ekil 3).
Gar binasnn doudaki ve batdaki yan kollarnn kuzeye, birinci perona bakan blmlerin
zemin ve birinci katlar bro olarak dzenlenmitir. Brolardan, birinci perona alanlardan
batdakiler gar mdr ve yardmcsna, doudakiler ise gvenlik ve dier hizmetlere ayrlmtr.
Yan kanatlarn, brolara ayrlan mekanlarn dndaki blmlerine 2 lojman
yerletirilmitir(ekil 4). Binann st katna ise deiik boyutlarda 6 tane lojman
yerletirilmitir. Bu lojmanlardan yan kanatlardaki ikisi, orta blmde, bekleme salonunun
stne yerletirilen drt lojmandan daha byktr. Orta blmdeki lojmanlara da, yan
kanatlardaki iki kollu merdivenlerden ulalmaktadr.
stasyonun zellikle iki kat yksekliindeki geni bekleme salonu mekan kalitesi asndan
dikkat ekmektedir. Kuzey duvarnn st blmndeki 1. perona alan drtl pencere gruplar
bu mekana bol k salamaktadr. Ayrca tavanda dou-bat ynnde uzanan geometrik
biimlerle kaplanm bantlar mekan kalitesini olumlu ynde etkilemektedir(ekil 6). Yan
kanatlardaki merdiven boluklarna atdan k alnmas ilgin bir uygulama olarak
grlmektedir. Yapnn zenle tasarlanm olan giri cephesinin st blm, epeevre dolaan
saa, onun hemen altndaki ikiz pencere dizisi ile ortadaki byk kemerlerin stnde boydan
boya uzanan geni saak, yatay elemanlarn arlkta olduunu gstermektedir. Yan kanatlarn
cephelerinde ise zemin ve birinci katlarn pencereleri dey bir ereve iine alnarak, bu
blmlerde daha dengeli bir grnm olutururlar. Pencereleri evreleyen dey etkili elerin
stte, dilimli ikiz kr kemerlerle bitii dey etkiyi artrmaktadr(ekil 7). kinci kattaki ikiz
pencerelerin hemen altnda, tm yapy kuatan ince silme, kelerdeki yzeyden takn
kesmetalar ile geni saan ahap payandalar cephenin mimari kimliini oluturan dier
elerdir.
Yapnn birinci perona bakan kuzey cephesi iki katldr. Saak ve st kat pencereleri n
cephede olduu gibi tekrarlanr. Birinci peronla ayn kattaki brolarn kap ve pencerelerinin
stne de n cephede olduu gibi dilimli ikiz kr kemerler yerletirilmitir. Bu cephenin
dier eleri ise aadaki bekleme salonuna yukardan gr salayan iki tane drtl pencere
grubudur. Bu cepheye sonradan eklenen geni saak cepheyi blerek btn olarak alglanmasn
engellemektedir.
Yapnn yan cepheleri n cepheye nazaran ok daha yaln bir anlayla biimlenmitir.
Dilimli kemerlerle oluturulan eler bu cephelerde kullanlmamtr.
Yapnn bezeme eleri olarak giri cephesinde ana giriin iki yanndaki byk boyutlu
dikdrtgen iki ini pano, yan kanatlarn takn ksmlarnn girie bakan yzlerin-deki birer ni
iine yerletirilmi iniler ile saaklarn alt yzeylerindeki tal geometrik biimli bezeme
eleri dikkat ekmektedir(ekil 8,9).
Adana Gar'nda ana bina dnda, eitli boyutlarda lojman binalar, depolar, bakm
81

Tanzimat Sonras Osmanl Mimarlndan Bir Kesit: Adana-Mersin Demiryolu stasyon Binalar

ve tamir atlyeleri ile birlikte kltr varl zellikleri gsteren, bugn kullanlmayan ok
sayda ara gere bulunmaktadr.
3.2. Adana'nn Eski stasyon Binas
Bugnk Gar Binasnn 2 km. kadar gneybatsndaki, iki blmden oluan Eski stasyon
basit bir yapdr. Bugn zel ilkretim okulu olarak kullanlan binann. Eski stasyon'un ana
binas diyebileceimiz blm iki katl, yaklak kare planl ve bask bir tonozla rtlmtr.
Yapnn bugn mevcut olmayan demiryoluna bakan kuzey cephesi ile gney cephesi birbirinin
tekrardr. Alt katta ortada bir kap ve iki yannda birer dikdrtgen pencere bulunmaktadr. st
katta ise ayn byklkte tane dikdrtgen pencere yerletirilmitir. Bunlarn stnde ise ortada
at aralna alan dikdrtgen bir pencere daha vardr. Bat cephesinde alt katta sada bir
dikdrtgen pencere ile st katta ise bugn ahap bir merdivenle ulalan bir kap ile farkl
boyutlarda iki dikdrtgen pencere yer almaktadr(ekil 10).
Yapnn dousuna, yapya bitiik olarak yaplm olan tonoz rtl uzun bir blm
eklenmitir. Yapnn kuzey ve gney cephelerinde demir payandalarn destekledii sa
levhalardan oluan saaklar bulunmaktadr. Tula duvarl yapnn kap ve pencere boluklar
duvardan takn kesme talarla erevelenmitir. Ayn ekilde, yapnn keleri de yzeyden
takn kesme talarla vurgulanm ve glendirilmitir.
33. Zeytinli stasyonu
Zeytinli, Adana'dan sonra, Badat Demiryolu zerinde 1910'larda ina edilen ana bina ile
ona bitiik depodan ibaret kk bir istasyondur(ekil 11). Ana binann zemin katnda, gie,
bekleme salonu ve bir bro bulunmaktadr. st katta ise zgnnde bir aile iin planlanm,
gnmzde iki ailenin oturaca ekilde deitirilmi lojman bulunmaktadr. Yapnn kuzeye
bakan n cephesine, dz ats st kattaki lojmann balkonu olarak kullanlan drt kemerli bir
revak eklenmitir. Yapnn batsnda bir depo, dousunda ise lojmana k salayan merdiven ile
ona bitiik kemerli bir blm bulunmaktadr. Kemerli blm, simetrik bir anlayla dzenlenen
cephenin batsndaki depo ktlesini dengelemek iin ina edilmitir. Ayrca lojmana kan
merdivenin altndaki bir kapdan bodrum kata inilmektedir.
Ana binann ortasna konulan revak ile revak kemerlerinin zengi hizasna kadar kesme
tala yaplan ayaklar simetrik tasarm vurgulamaktadr.
Yapnn arka cephesinde sadece st kattaki lojmann drt adet sivri kemerli penceresi
bulunmaktadr. Yapnn geni saakl krma ats marsilya tipi kiremitle kaplanmtr. Saaklarn
alt yzeyi Adana Gar'nda olduu gibi, tal geometrik biimlerin kullanld bezeme eleri
ile kaplanmtr.

82

Mustafa S. AKPOLAT

3.4. Yenice stasyonu

Yenice stasyonu Badat hattnn Adana-Mersin hatt ile birletii kavakta bulunmaktadr.
Boyut itibari ile Zeytinli'den daha byk bir istasyondur. <2)
stasyonun ana binas iki katl dikdrtgen bir ktleden ibarettir(ekil 12), Burada da alt katta
bekleme salonu, gie ve bro mekanlar yer almaktadr. st katta ise ayn byklkte iki lojman
bulunmaktadr. Lojmanlara binann arka cephesindeki birer kollu iki ayr merdivenle
ulalmaktadr. Merdivenlerle nce geni bir hole, oradan da iki yandaki lojmanlara
girilmektedir. Yenice stasyonu'nun giri cephesinde de, Zeytinli'de olduu gibi ayn byklkte,
yapya antsal etki kazandran bir revak bulunmaktadr. Ayn ekilde yapnn arka cephesinde
bulunan simetrik anlayla dzenlenmi olan merdiven de bu cepheye olumlu katk
salamaktadr(ekil 13). Ayrca merdivenlerin ulat sahanln tam altnda, simetri ekseni
zerinde sivri kemerli bir aklktan bro mekanlarna ulalmaktadr.
Yapnn yan cepheleri ise n ve arka cepheye gre daha yaln bir anlayla dzenlenmitir.
Yapnn geni saakl ats Zeytinli stasyonu'nun ats ile ayn anlayla dzenlenmitir.
3 J.Tarsus stasyonu
Tarsus'da, 1886 Adana-Mersin hattndan kalan herhangi bir yap bulunmamaktadr. Bugn
kullanmda olan istasyon binas 1949 ylnda II. Ulusal Mimarlk slubu'nda(3) saplmtr
(ekil 14). Yapnn, plan ve cephe dzenlemesi simetrik bir anlayla biimlenmitir. Bekleme
salonunun ve gielerin yer ald 6rta blm, iki yanndaki blmlerden daha yksektir. Yap
geni saakl bir krma at ile rtlmtr.
3.6. Takent stasyonu
Bu istasyon 1886 ylndan kald anlalan iki kk ahap barakadan ibarettir.
3.7. Mersin stasyonu
Mersin stasyon'u, 1955 ylnda Mersin Liman'n geniletme almalarna kout
2) kinci Dnya Sava srasnda 30 Ocak 1943 tarihinde Trkiye Cumhurbakan smet nn ile ngiltere
Babakan Winston Churchill, Yenice tstasyonu'nun 1.5 km. kadar batsnda biraraya gelerek, tarihi g
rmelerini bir tren vagonunda yapmlardr. Onarlm olan tarihi vagon bugn iinde yer ald mze
nin en nemli tarihsel elemandr.
3) II. Ulusal Mimarlk slubu (1940-1950) Avrupa'da 1930'lu yllarda zellikle Almanya ve talya'daki
ulusalc siyasal ideolojilerin mimarla yansmas sonucunda ortaya kan bir mimarlk anlaynn r
ndr. Trk mimarlk ortam, 1930'lu yllarn ortalarnda, Devlet Gzel Sanatlar Akademisi'nde balat
lan Milli Mimarlk Seminerleri'nin yansra, Uluslararas Mimarlk slubu'na ve yabanc mimarlara du
yulan tepkilerle II. Ulusal Mimarlk slubu'na elverili durumda bulunuyordu. II. Ulusal Mimarlk slubu'nun uyguland yaplarda, Osmanl klasik dnem mimarlnn stun balklar ve dier baz mi
mari eleri ile geleneksel Trk evlerinin saaklar, cumbalar, payandalar, pencereleri gibi mimarlk ve
bezeme eleri youn olarak kullanlmtr.

83

Tanzimat Sonras Osmanl Mimarlndan Bir Kesit: Adana-Mersin Demiryolu stasyon Binalar

olarak yenilenmitir. Mersin stasyon'u da Tarsus stasyon'u gibi II. Ulusal Mimarlk
slubu'nda tasarlanmtr(ekil 15). Mermer kaplanm bina zenli bir iilik gstermektedir.
stasyon'un emesi zerine 1955 tarihi ilenmitir.
1886 ylnda ina edilmi olan eski istasyon binas bugn kullanlan binann 100 m. kadar
dousundadr. Eski istasyon binas, yap malzemesi dnda, Adana'daki ile ayn zellikleri
tamaktadr. Mersin eski istasyon binas tamamen ta malzeme kullanm ile ina edilmitir(ekil
16).
4) Deerlendirme
1886, 1910'lar ve 1950'ler olmak zere farkl dnemde ina edilen Adana- Mersin
demiryolu zerindeki istasyon binalar mimarlk anlay bakmndan da birbirinden farkllk
gstermektedir. 1886 ylnda iletmeye alan, yolcu tamaktan ok ekonomik ve ticari ilevli ilk
hattn binalar ilevine uygun olarak kk boyutlu ve gsterisiz yaplardr. Tip proje
niteliindeki iki bina Adana'da tula ve ta kullanlarak, Mersin'de ise yalnz ta kullanlarak
yaplmtr. Bu durum, hangi malzeme daha kolay salanyorsa o malzemenin kullanldn
dndrmektedir. Bu iki istasyon yapsnn, koloniyal mimarln Anadolu'daki kk ve ilgin
rneklerini oluturduu sylenebilir.
1910'lu yllarda yaplan stanbul-Badat demiryolu hatt zerindeki Adana, Zeytinli ve
Yenice stasyonlar ise ok farkl bir anlayla retilmitir. Bu yaplar mimarlk anlay
asndan bir slup birliini ve demiryollarnn o dnemdeki hiyerarik dzenini yanstrlar.
Yaplarn tasarmnda titizlikle uygulanan I. Ulusal Mimarlk slubu, dnemin her alanda
olduu gibi mimarla da mdahaleci anlayn yanstmaktadr. Dnemin ulusalc siyasi
ideolojisinin kuramcs olan Ziya Gkalp'in dnceleri yaplarda rahatlkla grlebilmektedir
(Szen 1984:27). Yaplarda uygulanacak slup, kullanlacak mimari elemanlarn trleri ve
biimleri konusunda siyasi ynetimin belirleyici olduu sylenebilir. Adana Gar'nda grlen
ahap payandalarla desteklenmi olan tal geometrik motiflerle bezenmi saaklar, bekleme
salonunun meydana alan byk boyutlu teet-li sivri kemerleri ile bu kemerlerin arasna
yerletirilmi dikdrtgen ini panolar I. Ulusal Mimarlk Dnemi yaplarnda ska rastlanan
mimari elerdir. Ancak, gerek n cephede, gerekse peronlara bakan kuzey cephede kullanlan
dilimli ikiz kr kemerler bu dnemin dier yaplarnda grlmez. ounlukla Seluklu ve
Osmanl mimarln esin kayna olarak kabul eden I. Ulusal Mimarlk slubu tasarm
anlaynn, bu yapda gneydou Anadolu ve dou Akdeniz blgelerinde deiik yaplarda
karmza kan dilimli ikiz kr kemerlere yer vererek, yresel mimariye de gndermeler
yapt grlmektedir .(4)
84

Mustafa S. AKPOLAT

Bu ksa sreli aratrma kapsamnda yaplar tasarlayan mimar veya mimarlar konusunda herhangi bir bilgiye rastlanmamtr. Ancak yaplardaki mimari olgunluk, zellikle Adana Gar'nn giriindeki kemerli dzenleme ve ini pano kullanm, bu dnemin
nl mimar Alexandra Vallaury'nin( 1850-1921) stanbul'daki yaplarn anmsatmaktadr(Akpolat 1991:46). Vallaury'nin 1907'den nce stanbul-zmit hatt zerinde baz
istasyon binalar yaptn biliyoruz(Delaire 1907:48). 1908 ylnda Sanayi-i Nefise
Mektebi'ndeki hocalk grevinden istifa eden mimarn, bu yaplarn tasarmn gerekletirmi olabileceini akla getirmektedir.
KAYNAKA
Akpolat, Mustafa S., Fransz Kkenli Levanten Mimar Alexandra Vallaury (Yaymlanmam
Doktora Tezi), Ankara, 1991 Akpolat, Mustafa S., Mimarlkta Paris "Ecole Des
Beaux-Arts"dan stanbul'da "Sanayi-i Nefise
Mektebi"ne, nal, T. (Ed.), Frankofoni Ortak Kitap No:7, Ankara, 1995 Aydn,
Suavi, "Trkiye'nin Demiryolu Servenine Muhtasar Bir Bak", Kebike Say 11,2001,
s. 49-94
Barlari, D., Godoli, E., istanbul 1900 (ev. Asl Atav), tstanbul,1997 elebi, Funda(Proje
Koordinatr), Dekovilin Peisra Uray'dan ktk Yola, Uray Caddesi'nin
Mersin Tarihindeki Yeri zerine Bir Sergi, Mersin, 2001 Delaire, E., Les Architects
Eleves de L'Ecole des Beaux-Arts, Paris, 1907 Ortayl, lber, Abdlhamid Dneminde
Osmanl mparatorluu 'nda Alman Nfuzu, Ankara, 1981 nsoy, Rfat, Trk-Alman ktisadi
Mnasebetleri, (1871-1914), stanbul, 1982 zyksel, Murat, Osmanl-Alman likilerinin
Geliim Srecinde Anadolu ve Badat Demiryollar, stanbul, 1988 Quataert, Donald, "19.
Yzylda Osmanl mparatorluu'nda Demiryollar", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 6, s. 1630-1635, stanbul, 1985 Raymond,
Alexandra, Notes Pratique et Resumi sur L'art du Constructeur En Turquie, Paris,
1909
Szen, Metin, Cumhuriyet Dnemi Mimarl, Ankara, 1984
Temple, idem, Adana TCDD Tren stasyonu Binas ve Ek Yaplan, (Yaymlanmam Doktora
Semineri), Ankara, 2001
Varlk, Blent, Emperyalizmin ukurova'ya Girii, Ankara, 1977 Yavuz, Yldrm, Mimar
Kemalettin ve Birinci Ulusal Mimarlk Dnemi, Ankara, 1981 Yerasimos, Stefanos,
Tanzimat'n Kent Reformlar zerine, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri (Ed.:
P. Dumont, F. Georgeon) (ev. A. Berktay), stanbul, 1994, s. 1-18
4) Bu kemerler Eyyubi, Memluk, Ramazanoullar, Dulkadirli ve Artuklu yaplarnda karmza kmaktadr. rnek olarak, ilk akla gelen yaplar arasnda Gaziantep Kalesi, Elbistan Ulu Camisi, Adana Ulu Camisi, Mardin Sultan sa Medresesi ve Mardin Latifiye Camisi saylabilir.

85