Karabk niversitesi, Mhendislik Fakltesi.......................................................................................................www.IbrahimCayiroglu.

c om

MAKNE ELEMANLARI - (9.Hafta)

VDALAR -2
VDA HESAPLARI
A. n Ykleme Kuvveti (F) ile Skma/zme Kuvvetleri (FH) arasndaki liki
ki malzemeyi birletirmek iin civata ve somun kullanlrsa, somunun boluu alndktan sonra anahtarla skmaya balarsak
civata zerinde eksenel bir n Ykleme Kuvveti (F) olumu olacaktr. Viday kriko olarak kullanrsak krikonun zerindeki
yk bu sefer n ykleme kuvveti (F) olacaktr. Yani F eksenel olarak etki eden kaldrma yada skma kuvveti olacaktr.
Somunu skarken anahtar ile uyguladmz moment, diin zerinde evresel olarak etki eden bir Skma Kuvvetine (FH)
dnecektir. FH evresel kuvveti dilerin ortasndan etki ettii kabul edilir. Vida bir tur arttnda (d2), somun bir adm
(hatve)(h) ykselecektir. Buna gre vidann Eim As (Hatve As)() u ekilde olacaktr.

n ykleme kuvveti ile evresel kuvvet arasndaki bantlar viday skarken ve zerken bulalm.
ZERKEN

SIKARKEN

Dz Profilli Vidalar iin (Kare Vidalar iin)

FN ler ekilip denklemler eitlenirse

FH ile F arasndaki bant bulunur

Karabk niversitesi, Mhendislik Fakltesi.......................................................................................................www.IbrahimCayiroglu.c om

Benzer ilemleri zme durumu iin de yaparsak, evresel

uygulanan kuvvet (FH) ile eksenel elde edilen kuvvet (F)
arasndaki bant aadaki gibi bulunur.

Bulunur.
Bu forml anahtar ile sktmzda uyguladmz FH
kuvveti ile Kaldrdmz yada sktmz F kuvveti
arasndaki banty vermi oldu. Forml biraz daha
sade hale getirmek iin aadaki ilemleri yapalm.

Forml daha sade hale getirelim

Pay ve payday 1/Cos ile arparsak eitlik bozulmaz

Srtnme katsaysn da hayali bir ann Tanjantna

eitlersek eklinde bir a buluruz. Bu aya
Srtnme As () diyeceiz. Gerekte byle bir a
yoktur. Sadece formllerde sadeletirme yapabilmek
iin varsaydmz bir adr.

Ayn ilemleri zme iin de yaptmzda aadaki

forml buluruz.

Bu durumda denklemimiz u hale gelir.

Trigonometride geen
formlne benzeterek yerine yazarsak

bulunur

Karabk niversitesi, Mhendislik Fakltesi.......................................................................................................www.IbrahimCayiroglu.c om

Al Profilli Vidalar in (Metrik 600, Vitworth 550, Trapez 300 vs)

Dz profilli bir vidann zerinde yzeyler birbirine bask yaparken eksenel ynde sadece F n ykleme kuvveti bulunur.
Fakat profil al duruma getiinde yzeyler birbirine bask yaparken yzey zerindeki kuvvetin Cos bileeni F ykne eit
olur. Sonu itibariyle F kuvveti 1/Cos(/2) kadar artar.
Yukarda bulunan formllerdeki F yk 1/Cos(/2) kadar artrlmas gerekir. Formllerde F yk deitirilmeden artrm
ilemi srtnme katsays zerinde yaplr ve yeni srtnme katsays `ile gsterilir. Gerekte srtnme katsays artmaz. Bu
durumda al duran vidalar iin formller aadaki ekillere dnr.

Skma Durumunda

zme Durumunda

B. Anahtarla Uygulanacak Skma Momentinin Bulunmas

ekildeki gibi civata somunla iki paray birletirirken balantnn boluunu almak iin somunu nce elimizle eviririz.
Fakat somun paralara temas ettikten sonra srtnme kuvveti ortaya kacak ve elimizle evirmeye gcmz yetmeyecektir.
Bu dakikadan sonra anahtarla somunu skmaya balarz. Anahtar sapna elimizle kuvvet uygularken, anahtar azda somuna
moment (=tork) uygulayacaktr. Somuna aktarlan bu moment iki yerde harcanacaktr. Birincisi n yklemeden dolay
dilerde oluan srtnme nedeniyle oluan FH kuvvetinin oluturduu momente, dieri ise somun bann paraya srtmesi
nedeniyle oluan somun alt srtnme momentine.

Karabk niversitesi, Mhendislik Fakltesi.......................................................................................................www.IbrahimCayiroglu.c om

Somunu skarken uygulanan moment;

Burada Rm ;

Ayn forml zme durumunda, yani somunu zerken uygulanacak moment;

srtnmeler yn deitirdii iin srtnme katsaylarnn olduu yerlerde iaretler
deiir.

Yine bu formldede srtnme as, gen profilli vidalarda vidalarda ` olarak

alnr

C. Kendiliinden zlmeme (Otoblokaj-kilitlenme)

ekildeki gibi eik bir yzey zerinde duran vida dii zerinde F yk varken saa doru hareket ettirmek viday skmak,
sola doru hareket ettirmek ise viday zmek demektir. Viday sola doru kaydrrken uygulanan FH kuvveti ise zmek iin
gerekli kuvveti gsterir. Eer hi FH kuvvetine ihtiya olmadan vida sola doru hareket ederse kendiliinden zlyor
demektir. Burada sola doru hareket ettiren FN kuvvetinin (yzeylerin birbirine basks nedeniyle oluan normal kuvvet)
yatay bileenidir. Bu bileen, saa doru bakan Srtnme kuvvetinin yatay bileeninden byk ise, bu durumda
kendiliinden zlme gerekleir. Srtnme kuvvetinin yatay bileeni daha byk ise bu durumda zlme olmaz. zmek
iin FH kuvveti uygulamak gerekecektir. Buna gre imdi formllerimizi karalm.

FH kuvvetini sfr kabul edersek (zmek iin herhangi bir kuvvet

uygulamazsak);

FN ler gider

(snr durum)
Bu snr durumu gsterir. Kendi kendine zlr yada zlmez tam snrdadr. Fakat as byyecek olursa yani FNnin
yatay bileeni artarsa kendi kendine zlr. Aksine srtnme katsays artarsa o zaman zlme olmaz. Buna gre;
(kendi kendine zlr)
(kendi kedine zlmez-otoblokaj art)
Srtnme deerini, srtnme as cinsinden yazarsak, otoblokaj art
veya
Al vidalar iin otoblokaj artn salayan forml u ekilde olur.
4

Karabk niversitesi, Mhendislik Fakltesi.......................................................................................................www.IbrahimCayiroglu.c om

veya
Vidann kendi kendine zlmesini engellemek iin somun alt srtnmeyi artrmak, bu amalada daha geni tabanl basan
somunlar kullanmak da zm olarak kullanlan yntemlerdir.

D. Vidal Elemanlarda Verim

Genel anlamda verim alnan iin verilen ie orandr. Civataya skma momenti uygulanarak tam bir dnme yaptrldnda, n
ykleme kuvveti eksenel dorultuda bir adm tanm olur. Bu tanma gre verim u ekilde olur.

Al vida profilleri iin

Balant vidalar otoblokajl olur. Otoblokajl vidalarda ise verim dktr. Ancak hareket vidalarnda (krikolarda, preslerde)
verim nemlidir. Verilen ie karlk daha yksek i alnmas ve kk dnmelere karlk daha fazla ilerleme arzu edilir. Bu
nedenle bu sistemlerde kilitleme nemli deilse yada baka bir sistemle kilitleme salanabiliyorsa otoblokaj aranmaz ve
yksek verim istenir.
Uygulamalar gstermitir ki, balantya kazandrlan otoblokaj tek bana zamanla balantnn gevememesini
nlememektedir. Daha ok titreimli ve darbeli yerlerdeki balantlar otoblokajl bile olsa zaman iinde geveyebilir. Bunu
engellemek iin eitli tedbirler almak gerekir. Bu konu nceki ders notlarnda anlatlmtr.

E. Vida Balantlarnn Mukavemet Hesaplar

Vidal balantlarda krlma ve bozulma iki farkl blgede karmza kar. Birinci vida mili kopabilir. kincisi vida dileri
bozulabilir. Bu iki yntem kendi arasnda alt kategorilere blnebilir.

Vida Milinin Mukavemet Kontrol

a)n yklemesiz balantlar (Sadece ekme kuvvetleri var)
Civata herhangi iki paray skmadan eksenel olarak balayacak olursa, zerinde sadece iletme yk olur ve ar ykleme
durumunda civata mili di dibinden krlacaktr. Di dibinde oluan gerilmenin emniyet gerilmemesini gememesi gerekir.

Burada em, akma gerilmesinin %60 alnabilir.

a) n Ykleme Altnda Somunun Sklmas (ekme ve Burulma varsa)

Civata-somun balants ile iki paray birletirirken, somunun boluu alndktan sonra anahtarla skmaya devam
ettiimizde, civata aftn oluan F n ykleme kuvveti eksenel olarak zorlayacaktr. Ayn anda anahtarla uyguladmz M d
dndrme momenti civata aftn burmaya alacaktr ve aft zerinde Mb momenti oluturacaktr. Bu esnada civata aft
hem eksenel ekme gerilmesine, hemde evresel burulma gerilmesine maruz demektir. Somun alt srtnmeni bu duruma bir
etkisi yoktur.
5

Karabk niversitesi, Mhendislik Fakltesi.......................................................................................................www.IbrahimCayiroglu.c om

Di dibi kesitinde meydana gelen F kuvvetinin oluturduu ekme

normal gerilmesi deeri;

Di dibi kesitinde Md dndrme momentinin oluturduu Burulma

kayma gerilmesi deeri;

Bir makine eleman zerinde normal gerilmeler () ile kayma gerilmeleri () ayn anda bulunursa krlma hipotezleri
kullanlarak her ikisinin etkisini tek bir etkiye drecek bir gerilme (e) bulmalyz. Bu konuda daha ok Von mises
gerilmesi hipotezi (mak. ekil deitirme hipotezi) kullanlmaktadr. Bulunan edeer gerilme (e) emniyet gerilmesinden
(em) dk olmaldr.

Dilerin Mukavemet Kontrol

a) Vida di yzeyinin oluan basn nedeniyle ezilmesi
Civata eksenel olarak zerindeki ykleri tarken birbirine kenetlenmi diler, yzeyleri zerine basn uygular. Eer bu
basn belli bir deeri aarsa dilerin ezilmesine yol aar. Burada yk bir ok di tamaktadr. Hesaplamalar yaplrken her
die yk eit olarak paylatrlm varsaylacaktr.
Bir di yzeyine gelen yzey basnc

Burada diin eiminden dolay tayc alan daha byk

olsada, eimli yzeye gelen kuvvette ayn oranda byr
sonu deimez. Bu nedenle hesaplar eimli yzey
zerinden deil, dik duran yzey zerinde yaparak
buluruz.

Di Says: Bulunan formlden z (di says) ekilip, basn olarak da P em kullanlrsa, diz yzeyinin basn nedeniyle
ezilmemesi iin gerekli olan di says bulunur. Bylelikle somun olmas gereken ykseklii (m) bulunmu olur.

Gerekli di says

Somun ykseklii

Karabk niversitesi, Mhendislik Fakltesi.......................................................................................................www.IbrahimCayiroglu.c om

b) Vida Diinin Eilmesi

Vida dii zerinde dier di tarafndan uygulanan kuvvet eilmeye neden olabilir. Bunun hesab aadaki formlle
yaplabilir. Bir di zerinde oluan eilme gerilmesi;

c) Vida Diinin Kesilmesi

Di zerindeki kuvvet dii dip ksmndan kesmeye maruz brakabilir. Bunun formlde u ekilde olacaktr.

Vida dii ve bunun gibi kk ksmndan sabitlenmi cisimlerde, kuvvetin uyguland nokta kk ksmndan ne kadar uzaksa
eilme n plana kar, kuvvet kk ksma ne yaknsa kesme n plana kar. Civatalarda dilerin mukavemet kontrol hem
eilme ve hemde kesme iin yaplabilir fakat daha kritik olan yzey basncdr ve hesaplamalar buna gre yaplr. Dolays
ile somunda gerekli di saysn belirlerken yzey basncna gre di saysn belirlemek gerekir.

Bundan sonras Btnleme snav ncesinde gncellenecektir!

Karabk niversitesi, Mhendislik Fakltesi.......................................................................................................www.IbrahimCayiroglu.c om

PROBLEMLER
rnek 1

Karabk niversitesi, Mhendislik Fakltesi.......................................................................................................www.IbrahimCayiroglu.c om

Karabk niversitesi, Mhendislik Fakltesi.......................................................................................................www.IbrahimCayiroglu.c om

rnek 2

10

Karabk niversitesi, Mhendislik Fakltesi.......................................................................................................www.IbrahimCayiroglu.c om

Metrik Vida Tablosu

11