BLM 7

DKME DEMRLER VE DKM HATALARI

DKME DEMRLER
Genel olarak dkme demirler; % 4'e kadar karbon ve %3.5'a kadar Silisyum ieren bir
Fe-C-Si alam olarak bilinir ve ok az sneklik gsterirler, dolays ile,
ekillendirilemezler. Bununla beraber, kolayca ergitilebilir ve genellikle son
boyutlarda imal edilen karmak ekillerde dklebilirler. Bu alamlara uygulanan
en iyi imalatn dkm olmasndan dolay dkme demirler olarak isimlendirilirler.
Yksek frndan elde edilen sv ham demirin; kalplara dklerek katlamasndan
elde edilen yar-rne PK pikin ergitme frnlarnda tekrar ergitilerek ve gerekirse
bileimini de deitirmek suretiyle, belli bir modele gre nceden hazrlanm bir
kalp ierisine dklmesi ve kalp boluunun eklini alarak katlamasyla meydana
gelen malzemeye "DKME DEMR" denilir.

Dkm endstrisinin bir ok zelliklerinden dolay en byk kapasitesi dkme

demirlere aittir. Dkme demirler, gerek dkm ve gerekse mamul para zellikleri
bakmndan birok stnlklere sahiptirler. Bunlarn balcalar:

170

a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)

Alak ergime scakl (1150 1300 C),

yi akkanlk (tektik bileimine yaknlk)
Dkm ve kalp eklini alabilme kabiliyetinin stnl,
Ergitme ve dkm ilemlerinin ucuzluu,
Kimyasal bileim snrlarnn genie tutulabilmesi ve yakn zellikler elde edilebilmesi,
eitli ksmlardan ibaret bir i parasnn tek bir ilemle elde edilebilmesi,
Talal imalat tekniinde iyi ilenebilmesi,
Titreim sndrme zelliinin ok iyi olmas,
Basma mukavemetinin yksek olmas,
Anma ve korozyona dayankll

olarak sralanabilir.
Bilinen dkme demirler gevrek ve
eliklerden daha dk mukavemet zellikleri
gstermelerine
ramen,
ucuzdurlar.
Dklebilirlikleri daha kolaydr. Bunlarn
yansra, uygun alamlandrma, iyi dkm kontrol ve uygun sl ilemlerle
herhangibir eit dkme demirin zelliklerini ok geni bir aralkta deitirmek
mmkndr.
Dkme demirlerin snflandrlmasnda en baarl yntem, dkm
mikroyapsna gre yaplan snflandrmadr. Demir dkmlerde mikroyapy kontrol
eden balca drt faktr bulunmaktadr. Bunlar; karbon ierii, alam elementi veya
emprte miktar, katlama srasnda ve katlama sonras souma hz ile dkmden
sonraki sl ilemlerdir. Bu deikenler karbonun trn ve morfolojisini de kontrol
ederler. Karbon sementitle bileik halde veya grafit ile serbest karbon olarak
bulunabilir. Bu ereveden bakldnda dkme demirler 5 snfta toplanabilirler.

171

Beyaz dkme demir(BDD):

Karbonun tamam sementit ile
bileik haldedir. Katlama
scaklndan hzl souma ile
elde edilirler ve btn beyaz
dkme demirler tektikalt
alamlardr. Tipik mikroyaps
sementit (Fe3C) ve perlitden
meydana gelir. Sementit, sert ve
gevrek bir bileiktir. Beyaz
dkme
demirde
nemli
oranlarda bulunmasndan dolay
btn beyaz dkme demirler
sert
ve
anmaya
kar
direnlidirler. Son derece gevrek
ve ilenebilmesi zordur. Bu sebeple mhendislik uygulamalarnda kullanm snrldr.
Anma direncinin nemli olduu ve sneklik istenmeyen uygulamalarda kullanlrlar.

Temper Dkme Demir(TDD):

Karbon ieriinin nemli bir ksm
veya tamam temper karbonu olarak
bilinen dzensiz rozetler eklindedir.
Beyaz dkme demirin sl ilemi ile
elde edilir.
Beyaz dkme demir, uygun scaklklara kadar stlarak
yapsnda bulunan sementit ve perlit paralanr. Bylece
serbest kalan karbon ok yava souma hz ile rozet
eklini alr ve temper karbonunu oluturur. Temper
dkme demirin iki tr vardr. (i) ferritik (ii) perlitik.
Ticari uygulamada temper dkme demir denince akla
ferritik temper dkme demir gelir. Ferritik temper
dkme demirin de (i) beyaz temper dkm (ii) siyah
temper dkm olmak zere iki grupta topland
grlr. Beyaz temper dkm oksitleyici bir atmosferde
Avrupa'da retilir ve ferritik matrikste temper karbonu
dalm haldedir. Siyah temper dkm ise, beyaz
dkme demirin ntr bir ortamda tavlanmas ile
Amerika'da retilir ve temper karbonunun oluumu
farkldr.; kimyasal bileim ve retim ynteminden tr bir miktar bileik karbon
ierir. Perlitik temper dkmler de bileik karbon ierirler, bu sebeple ferritik temper
dkmlerden daha yksek mukavemet ve sneklik gsterirler.
172

Gri Dkme Demir(GDD)

En ok kullanlan dkme demir snfn
oluturur. Bileimindeki karbonun byk bir ksm
serbest grafit lamelleri halinde bulunur. Genellikle
tektik st demirlerdir ve % 2.5-4 arasnda karbon
ierirler. Gri dkme demirin mekanik zellikleri
dorudan doruya dkm yapsna ve grafit
morfolojisine baldr. Grafit-ferrit karm bir
mikroyap en dk mukavemetli gri dkme demiri
verir. Karbon miktarnn artmasyla birlikte
malzemenin mukavemet ve sertliinde de artma
grlr. Gri dkme demirler ok eitli zellikler
gstermelerinden dolay mhendislik alannda
birok uygulama sahas bulmutur. En nemli
zelliklerinden, titreim sndrme kabiliyetinin
olmas, yksek mukavemet gstermesi ve ucuz
olmasdr.

Kresel Grafitli Dkme Demir(KGDD)

Ayn zamanda nodler, sfero ve dktil demir gibi
isimlerle de anlan bu tr dkme demirlerde karbon,
grafit kreleri halindedir. Karbonun lamelden kre
haline geiini salamak iin ergimi demir, dkm
ncesinde alama ilemine tabi tutulur. Kreler
katlama yoluyla saland iin temper dkme
demirden farkldr. Ayrca grafit eklinin lamel yerine
kre oluu da, dkme demire sneklik ve mukavemet
kazandrr. nki gri dkme demirde grafitler lameller
halinde ve keskin kelidir. Malzeme herhangibir gerilim
yklemesine maruz kaldnda grafit kelerinde gerilim
yklemesi meydana gelir. atlak oluumu nce bu
blgelerde balar ve matriksde devamszlk oluturur.
Kre ekilli grafitlerde bu tr bir olay meydana
gelmediinden, benzer yapdaki gri dkme demirle
mukayese edildiinde kresel grafitli dkme demirler
daha yksek mukavemet ve tokluk gsterir.

173

Silindirik Grafitli Dkme Demir(SGDD)

Silindirik grafitli dkme demirler gri dkme
demirle kresel grafitli dkme demir arasnda yer
almaktadr.
ok eitli isimlerle anlr.
Vermikler DD
Kompakt (Compact)
Lamelimsi DD
Yksek mukavemetli DD
nceleri KGDD retiminde baarsz bir retim
olarak kabul edilen bu dkme demirlerin
zellikleri aratrldnda Lamel grafitli dkme
demirden stn KGDD in mekanik salamlna
yaklat grlmtr.
Bundan baka, Is iletkenlii KGDD den st Lamel grafitli dkme demire yakn olduu
anlalmtr.

Silindirik grafitli dkme demirler gsterdikleri mekanik zellikler asndan lamel ve

kresel grafitli dkme demirler arasnda bir yerde bulunmaktadr. Silindirik grafitli
dkme demirler, yetersiz magnezyum ve seryum uygulamalar srasnda tesadfi
olarak bulunmutur ve 1965ten itibaren dkme demir ailesindeki yerini almstr.
Silindirik grafitli dkme demirlerin mikroyapsna baktmzda ierisinde hi lamel
grafit olmayan, ortalama %20 orannda kresel grafit ve %80 orannda Silindirik grafit
olan bir yapya sahiptir. Grafit yapsnn zelliinden tr iletkenlik, KGDD den
yksek Lamel grafitli dkme demirden dktr.

174

ALIMA SORULARI
1. Dkme demirler nedir? stnlkleri nelerdir? Anlatnz
2. Dkme demirleri snflandrnz
3. Temper dkme demirleri anlatnz?
4.
Kresel grafitli dkme demirler ile temper dkme demirlerin
retimini karlatrnz
5.
Gri dkme demirleri anlatnz
6.
Silindirik dkme demirler hangi durumlarda tercih edilir? Anlatnz
7.
Anmaya dayankl dkme demir aadakilerden hangisidir
a.
Kresel grafitli dkme demir
b.
Gri dkme demir
c.
Temper dkme demir
d.
Beyaz dkme demir
e.
Silindirik grafitli dkme demir
8.
Aadakilerden hangisinin tokluu en yksektir.
a.
Kresel grafitli dkme demir
b.
Gri dkme demir
c.
Temper dkme demir
d.
Beyaz dkme demir
e.
Silindirik Grafitli dkme demir

175

Dkm Problemleri
Her retimde olduu gibi kokil dkmde de hatal paralarn ortaya kmas
kanlmazdr. Bu hatalarn deiik nedenlerle ortaya kabilmektedir. Kokil kalba
dkmde en ok rastlanan dkm hatalar unlardr;
Gaz boluklar : Kalp boluunda varolan veya sv metal iinde
znm gazlarn metali ve kalb terk edememesi sonucu para
iinde veya yzeyinde oluur. Bu hatay nleyebilmek iin kalp
iindeki havann ( gazlarn ) kn salayacak kanallar yada hava
cepleri dizayn doru bir ekilde yaplmal, sv metale potada gaz
giderme ilemleri uygulanmal, eer retilecek olan para ok nemli
ise kalp iindeki hava vakum ile emilmelidir.
Sramalar : Dkm srasnda srayarak kalp kenarlarnda
katlaan ve daha sonra kalba dolan sv metalle souk olarak
birleen metal paracklardr. Bu hatay nlemek iin yolluk
dizayn ok geni yaplmamal sv metal ok hzl bir ekilde
kalba boaltlmamal ve sv metalin anafor yapmas
engellenmelidir.
Scak yrtlmalar : Dkm parasnn soumas srasnda oluan
i
gerilmelerin byk kesit farkllklarnda deiiklik gstermesi sonucu para iinde
meydana gelen yrtlmalardr. Dkm para dizaynnda bu kesit farkllklar nlenmeli
veya il uygulamas yaplmaldr.

Pislikler : Cruf, oksit gibi yabanc maddelerin sv metale karmasyla genellikle

para yzeyinde gzle grlebilir kusurlar ortaya kmasdr. Potann temiz olmas
salanarak, yolluk sisteminde sifonlu veya santrifjl yolluklar kullanarak bu hatann
nlenmesi salanabilir

176