Aratrma Makalesi | Research Article

Doi: 10.18795/ma.07295

BLMSEL YNTEM SORUNUNA YNELK FARKLI YAKLAIMLAR

Seda ZSOY
zet
Bu yazda, bilim tarihinin ve bilim felsefesinin temel problemlerinden biri olan yntem; DUHEM,
QUINE ve POPPERn katklar balamnda incelenmeye allacaktr. Bilimin geliiminin izlendii
srete, ynteme ilikin tartmalarn nemli bir yere sahip olmasndan dolay, saylan dnrlerin
almalarnn ele alnmas, konunun anlalmasna yardmc olacak niteliktedir.
Anahtar Kelimeler: Bilimsel Yntem, Duhem-Quine Tezi, Yanllanabilirlik.

DIFFERENT APPROACH FOR THE PROBLEM OF SCIENTIFIC METHOD

Abstract
In this paper, method, which is one of the main issues of the history of science and the philosophy of
science, will be tried to be evaluated within the context of the contributions of DUHEM, QUINE and
POPPER. The treatment of the works of these thinkers, is justified by their quality in contributing to the
comprehension of the issue, because of the fact that the debate surrounding method occupies a significant
place in the process of the development of science.
Keywords: Scientific Method, Duhem-Quine Thesis, Falsificationism.

GR
Bilim tarihinde ve zellikle de on sekizinci yzyln sonlarndan itibaren bilim
felsefesinde, zerinde tartlan nemli bir konu olan bilimsel yntem sorunu, birok
bilim insan ve filozofu bu alanda almaya ynlendirmi ve farkl yaklamlarn
gndeme gelmesinde etkili olmutur. Bilimlerin kkenini, geirdii evreleri,
geliimlerini ve farkl dnemlerdeki konumlarn inceleyen bilim tarihi, bilimi kendisine
konu edinen bir felsefe tr olan bilim felsefesine somut rnekler salama asndan
nemli veriler sunmutur. On sekizinci yzyln sonlarndan itibaren, zellikle on
dokuzuncu ve yirminci yzyllarda bilimlerde grlen olaanst baarlar, bilim
felsefesinin ortaya kn ve gelimesini olumlu ynde etkilemi ve bilimin ne
olduunu, bilimsel dncenin yapsn, bilimsel yntemlerin ilevselliini inceleyen
bilim felsefesinin daha etkin bir konuma gelmesini salamtr. Bu dorultuda, bilim
tarihinden gelen verileri kullanarak almalarna yn veren bilim felsefesi, yntem
sorununa ilikin nemli almalarn yapld bir alan olmutur.

Yrd. Do. Dr. | Assist. Prof. Dr.

Gmhane niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Felsefe Blm, Gmhane-Trkiye
Gmhane University, Faculty of Letters, Department of Philosophy, Gmhane-Turkey
sedazsy@yahoo.com.tr

10

MAV ATLAS G Edebiyat Fakltesi Dergisi Bahar 2014, S. 2

maviatlas@gumushane.edu.tr

Bu almann amac da bilimsel yntem konusunda, yirminci yzyln bandan itibaren

mantk, matematik ve fizik bilimlerinde gzlemlenen gelimelere kout olarak Viyana
evresi adyla anlan ve Moritz SCHLICK (1882-1936), Rudolf CARNAP (18911970), Hans HAHN (1880-1934), Otto NEURATH (1882-1945), Herbert FEIGL (19021988), Carl HEMPEL (1905-1997) gibi dnrlerin oluturduu grubun ortaya
koyduklarna kar gelitirilen baz argmanlarn tarihsel bir perspektifte gzetilerek
serimlenmesidir. Bu erevede, ncelikle Karl R. POPPERn (1902-1994) grleri ele
alnacak, ardndan Willard von Orman QUINEn (1908-2000) mantk pozitivizme
kar k deerlendirilmeye allacaktr. Bilindii zere QUINEn eletirisinin
merkezinde, tpk POPPERn mantk pozitivistleri eletirmesinde olduu gibi bilimsel
nermelerin statsne dair bir tartma bulunmaktadr. Bu dorultuda, almada,
QUINEn bilimsel ynteme ilikin tezleri, Immanuel KANTn (1724-1804) analitiksentetik nermeler/yarglar snflamasndan ve Pierre Maurice Marie DUHEMin (18611916) holistik bilim kavrayndan hareketle irdelenecektir.
POPPER VE YANLILANABLRLK
Bilim felsefesi literatrne bakldnda bilimsel yntem ile ilgili almalar yapan
nemli dnrlerden birinin Karl R. POPPER olduu grlmektedir. GALILEIden
(1564-1642) beri bilim olanla, bilim olmayann birbirinden ayrlmas gerektii sorunu,
nemli bir konu halini alm ve bunun denetiminin yaplmas iin bilim adna
belirlenmesi gereken snrlandrma ayrac kavramlatrmas Auguste COMTE (17981857) ile balayan srete pek ok filozofu bu sorun hakknda almaya yneltmitir.
Buna kout olarak bilimsel yntem ve bilimsel bilginin ltleri hakknda almalarn
srdren Karl R. POPPER iin snrlandrma ayrac, yanllanabilirlik (falsificationism)
olarak belirlenmitir. POPPER asndan bilim; eitli hipotezlerin, gzlemlerle
dorulanmas ile deil, bunlarn gzlemlerle yadsnmas ile ilerler ve bilim olan ile
bilim olmayan ayrt eden lt yanllanabilirliktir. Dnre gre:
Yanllanabilirlik lt ile zlmeye allan sorun, ne anlam ne anlamszlk ne de
doruluk veya kabul edilebilirlik sorunudur. Bazen, amacn yanl kuramlar tasfiye
etmek deil kuramlar kurmak olduu sylenebilir. Zaten ama, g yettiince kuramlar
kurmak olduu iin, onlar test etmek gerekir. Ancak btn abalara ramen onlar,
yanllanamad takdirde, onlarn iddetli testlere dayanabildiklerini sylemek
mmkndr. Eer eletirici bir tutuma sahip deilsek daima bulmak istediimiz eyleri
buluruz. Cici kuramlarmz teyit edecek hususlar arayp bulacak, onlar iin tehlikeli
olabilecek her eyi ise gzden uzak tutarak grmeyeceiz. Tasfiye etme yoluyla seme

11

MAV ATLAS G Edebiyat Fakltesi Dergisi Bahar 2014, S. 2

maviatlas@gumushane.edu.tr

metoduna ilerlik kazandrmak ve yalnzca en uygun kuramlarn yaamasn salama

almak iin, onlarn hayat mcadelelerinin kendileri asndan iddetli hale getirilmesi
gerekir (Popper 1995: 141-142).
POPPERn yntem konusundaki bu grlerinin geliimi; doa bilimlerinin
ynteminden, sosyal bilimlerin yntemine uzanan ya da yanllamaclkla balayan,
klasik bilim yapma geleneinden geerek eletirel rasyonalizme1 ulaan bir sre
eklinde amlanabilir. POPPERa gre; tmevarm, mantksal snrlandrma ayrac ya
da olgucu anlamdaki snrlandrma, tm grgl bilimsel nermelerin, yani tm anlaml
nermelerin sonuta karar verilebilir olmas gerektii koulu ile e deerdir: nermeler,
mantksal olarak hem dorulanabilir hem de yanllanabilir bir biimde olmaldr.
Yarn
burada
yamur
yaacak,
belki
de
yamayacak.
nermesi
rtlemeyeceinden, ampirik olarak denetlenemez. Buna karn: Yarn burada
yamur yaacak. nermesi ampiriktir, dier bir deyile deney ve gzlem yolu ile hem
dorulanabilir hem de yanllanabilir (Popper 2003: 63). GILLIESe gre; POPPER,
dorulanabilirlik (verification) ile yanllanabilirlik (falsification) arasndaki asimetriye
iaret etmektedir. POPPERn bilimsel metodu, yanllanabilirlik ilkesi zerine
kurulduundan ona gre bilim; ne gzlemle balar ne de tmevarmsal iddialarla;
bilimin balangcnda baz kestirimler (prediction) mevcuttur. Bilim insannn grevi,
kritik ederek ve deney ve gzlem gibi aralarla teste tabi tutarak bu kestirimlerin yanl
olduunu kantlamak veya bunlar rtmektir (Gillies 1993: 29).
Bir zamanlar doru, hatta kesin saydmz bilgilerin pek de doru olmadklar ve
dzeltilmelerinin gerektii ortaya kar. Doruluu arama abas, yanl bir aba
deildir; yanllama dncesi, hibir zaman doruya vardmzdan emin
olamayacamz anlamna gelmektedir. Hatalardan yararlanlabilir ve her hatann ortaya
karl da bilgide gerek bir ilerleme salar. nemli olan bilimin yanlabilir
olduudur; nk bilim, insan rndr (Popper 1994: 352).
POPPERn bak as dorultusunda bilim, kuramlardan oluan bir etkinlik eklinde
gze arpar. Kuramlar, bizim, dmzdaki dnyay renmek iin attmz alardr
(Popper 2003: 83) ve bunlar da bilim insanlar tarafndan eletirel snamaya tabi
1

POPPER, hem bilimsel, hem de pratik balamlarda rasyonel tartma ve manta atfettii nemle
balantl olarak kendi konumunu tarif etmek iin eletirel rasyonalizm terimini kullanr. Bu durum,
yanllamaya kar iddialarmz tartabilecek olas muhalif tarafndan meydan okunacak ak bir
yarglamay srdrme sorunudur; kazanmak iin deil, renmek iin tarttmz anlamna gelen bir
tutuma sahip kmaktr. Konuya ilikin ayrntl bilgi iin baknz: SKIRBEKK Gunnar, GILJE Nils,
(2006), Antik Yunandan Modern Dneme Felsefe Tarihi, evirenler: Emrah AKBA, ule MUTLU,
stanbul: Kesit Yaynlar.

12

MAV ATLAS G Edebiyat Fakltesi Dergisi Bahar 2014, S. 2

maviatlas@gumushane.edu.tr

tutulmaldrlar. Bununla ilintili olarak POPPER, kuramn nerme eitlerini ikiye ayrr:
Kuramn izin verdii nermeler ve kuramn yasaklad nermeler. Her kuram, bu iki
tr nermeden oluur. Yasaklanan nermeler, elikiye neden olurlar ve kuram,
kendisiyle elien yasakl bir nermeyi ardnda yanllanabilir. Yanllama iin,
ka tane olgunun yanl olduunun kabul edilmesinin yeterlilii nemli bir sorun
kaynadr. POPPER asndan, bir tek aykr durum varsa dahi kuramn geersiz
olduundan yani kuramn yanllandndan sz edilebilir; ancak yanllama, kuramn
kne neden olmaz, aksine kuramn yeterince dorulanmasn salar. Bilimin
ilerlemesi ile kuramn yanllanabilirlik olaslnn artmas arasnda karlkl bir
bant vardr (Strker 2005: 117). Bu balamda, on sekizinci yzyldan itibaren ortaya
konan objektif ve evrensel bir bilimin olabilecei dncesine, doa bilimlerinde
gndeme gelen yaklamlara ve POPPERn ileri srd grlere kout olarak sosyal
bilimlerde de yasalara ulalabilecei fikri benimsenmeye balamtr.
Bu dn biimi ekseninde, sosyal bilimlerin de yasal bilimler olabilecei gr
dorultusunda gelitirdii bilimin ldak kuramna gre POPPERn vurgulad
yntem, tmdengelimsel mant barndrr ve bu mantk, eletiriye zemin hazrlar.
Buna gre, yalnzca ncllerden sonuca dorunun aktarlmas deil, ayn zamanda
sonutan, en azndan ncllerden birine, yanlln geri aktarlmas mmkn olur. Bu
zelliiyle tmdengelimsel mantk, rasyonel eletiri kuramna dnr (Popper 2005:
90). POPPERn, bilginin duyumlarmz araclyla iimize aktn, yanlmann ise
duyu verilerini kartrmaktan ileri geldiini ortaya koyan kova bilim ve akl kuram
karsnda bir almak olarak kurgulad bilimin ldak kuram; Platonun
diyaloglarndan birinde Sokratese sylettii, Bu hayret duygusu, filozofun alametidir.
Felsefenin, gerekten baka hibir kk yoktur. sz ile aklanan, yanlma ve
belirsizlik an zerine odaklanmtr. POPPERa gre, gerek ile kesime ya da
karlama an olan arma, gelecee dnk olan beklentileri, hayal krklna
uratarak kiiyi, kurumu veya aktr bir anda bilgisiz klmaktadr (Alada 2012: 72-75).
Ancak bu bilgisizlik, neyi bilmediinin farkna varmak, yani bilmediini bilmek (Platon
1998: 47) eklinde zetlenebilir. Bu aamada, bilim insan, kuramn yeniden
ekillendirecek -kesinlikle ad hoc hipotezlere bavurmadan- ve yeni atlmlar
deneyecektir. Hayal krklna urama ya da yanlma, znenin kurmu olduu
beklentileri yerle bir ederken yenileri iin potansiyel bir kanal aar. Burada karmza
kan ok ve gelecee ynelik belirsizlik, tpk yukarda vurguladmz, kuramlarn
snanmas iin sert bir mcadele ortamnn yaratlmasnda olduu gibi; bilim insann,
dzenlilii ve kararll arayarak yeni beklentiler oluturmaya yneltecektir. Bunun

13

MAV ATLAS G Edebiyat Fakltesi Dergisi Bahar 2014, S. 2

maviatlas@gumushane.edu.tr

yan sra, POPPER asndan dzenlilik aray, doada ve toplumsal hayatta byk
farkllklar iermez. Belirsizliin potansiyel bilgi tayc rol, insann dzenlilikler
temelini deerlendirebilmesini salar. Bylece belirsizlik, bir mulaklk, bir hilik hali
olmaktan kar ve dzenliliklere dayal olarak yeni bir bak a kazanlmasn etkin
klar (Alada 2012: 76-78). Aktarlan bilgiler dolaymnda POPPERn yanllamac
bilim anlayn temel ilke zerine ina ettiini sylemek mmkndr:
Yanllama Mantnn Anlam: Olgucu kuram, onaylamann, baka bir deyile
dorulamann, olanakl olduu kadar test etme says ile doru orantl olarak kabul
eder. Fakat dorulama, ne kadar ok test ile gvenilir klnmaya allsa da hibir
zaman evrensel ierikteki dorulua yetecek sayda test yaplamaz. Dorulama, her
zaman eksik ve kukulu olacaktr. Buna karlk bir tek onaylanmayan ya da
dorulanmayan rnek gsterildiinde tmdengelimsel olarak genellemenin yanll
ortaya konulacaktr.
Bilimsel Uygulamann Yaps: Dorulama srecinde, hipotezi dorulayan belli
saydaki testlerden sonra, hipotezi daha da glendirecek dier deneyler yaplmaya
balanr. Burada hipotezi dorulamaktan ok, o hipotezin hangi testlerden baaryla
getii gsterilir. Bylece hipotezi destekleyen testlerin says artmtr, ama henz onu
yanllayacak test yaplamamtr. O halde A hipotezi, B hipotezine gre daha ok
desteklenmitir. demek, Ann daha zorlu ve ok sayda testi getiini sylemektir.
POPPER bu anlay, bilimin amacnn doruyu ele geirmek olmad bu amacn
doruya yaklamak olduu eklinde aklar. O halde testlerin saysnn artmas,
kesinlii deil, kesinlie daha ok yaklatmz gstermektedir.
Snamann ya da Test Etmenin Temelindeki nsezi: Bilim insan, ne srd
tahminleri, snama aamasnda, onlar rakiplerine gre daha ok destekleyen rnekleri
ierecek bir nseziyle oluturmaldr. Bylece tahminlerin sonular, yanllanamad
iin daha ok desteklenmi olur. Ksaca ileri srlen hipotez, daha kapsayc ve daha
ok testle destekleniyor olacak ekilde ifade edilmelidir. POPPERa gre bilim insan,
daha cesur ifadeler ne srmeli ve yanllanamad srece bu ifadeler, bilimsel olarak
kabul grmelidir. Bu anlay, modern bilimin dinamii ve onun geliiminin temeli
olmutur. nk en iyi kuram, zamana bal olarak yanllanabilir ya da rtlebilir
nitelikte olan kuramdr (en 2013: 170-171).
Her ne kadar modern bilimin geliimindeki dinamiklerden biri olarak kabul edilse de
POPPERn yaklam, bir kuramn yanllanmas iin geerli olabilecek olgu saysnn
belirsizliini iinde barndrdndan, ilerleyen zamanlarda eitli eletirilere konu

14

MAV ATLAS G Edebiyat Fakltesi Dergisi Bahar 2014, S. 2

maviatlas@gumushane.edu.tr

olmutur. Pozitivizmle balayan ve mantk pozitivistlerin yaklamlaryla zme

kavuturulmaya allan yntem ve ayra sorunsallarna katklar; Viyana evresi,
Mantk Ampiristler, Mantk Olgucular ya da Neo-Pozivistler gibi farkl isimlerle
anlanlarn ileriye gtrdkleri aratrmalar ile n kesilemezmi gibi alglansa da
yaadklar isel elikiler nedeniyle dorulanabilirlik ilkesinin kendisini, kurtulmaya
altklar metafiziksel dizgelerden biri haline dntrmtr. COTTINGHAMn
deyii ile bu durum, olguculuun lm ile sonulanm (Cottingham 2003: 114125), analitik felsefe akmna mensup olanlarca anlam ve doruluun doas, daha
kapsaml incelemelere tabi tutulmutur.
DUHEM-QUINE TEZ
POPPERn yanllanabilirlik tezi, Viyana evresinin dorulanabilirlik tezine kar
ciddi bir almak oluturmuken, ayn dnemde QUINEn ileri srd bilimsel
ynteme ynelik dnceleri, hem Viyana evresinin hem de POPPERn grlerinin
bir eletirisini iermitir. Bununla birlikte, QUINEn eletirilerinin kuatc bir ekilde
anlalabilmesi iin, ksa bir tarihsel perspektif sunmak, dorulamac bilim anlayndan
sz etmek ve KANTn analitik-sentetik nermeler/yarglar snflamas ile DUHEMin
bilimsel yntem kavrayna deinmek gerekmektedir.
Bilindii gibi dorulamac bilim anlay, dnemin dnrlerinin almalarnn
temelini oluturan anlaytr. Onlarn bilimsellik lt, deney ve gzlem yoluyla
dorulanabilirliktir. Rudolf CARNAPa gre; bir nermenin bilimsel olmas, onun
dorulama yntemine baldr. Bir nerme, deney ve gzlem yoluyla dorulanabiliyorsa
bilimseldir, dorulanamyorsa metafiziktir. CARNAP asndan doruluk sorunu, bir
ifadenin anlamyla ilgili bir sorundur ve bu ifadenin anlam da, o ifadenin doruluk
ynteminin, yani o ifadenin hangi koullar altnda doru ya da yanl olduunun
saptanmasndan gemektedir. O halde bir nerme, var olan ya da tasarlanm bir olgu
balamnda dile getirildiinde anlamldr ve anlaml olduu iin de bilgi ieriine,
sonuta da test edilme olanana sahiptir. Buradan yola kan CARNAP, iki tr
dorulama anlay gelitirmitir. Dorulama, verili olandan hareketle, yaln biimde
test edilebilir ise buna dorudan dorulama; dorudan deneyime indirgenemeyen ama
eitli aralar yardmyla ve matematiksel hesaplamalarla doruluun gsterilmesine ise
dolayl dorulama demitir (en 2012: 160). Analitik ve sentetik kavramlar ise
Immanuel KANT tarafndan Saf Akln Eletirisi adl eserde tanmlanmtr. Yarg
kavramn gelitiren ve dnce sistemini bununla tamamlayan KANT, yarglar;
analitik ve sentetik olmak zere ikiye ayrmtr.

15

MAV ATLAS G Edebiyat Fakltesi Dergisi Bahar 2014, S. 2

maviatlas@gumushane.edu.tr

Btn yarglarda, bir znenin bir ykleme bants sz konusudur; bu bant iki
biimde olabilir: Ya B yklemi, A znesine aittir, yani A kavramnda ierilmi herhangi
bir ey gibidir ya da B, A kavramnn btnyle dnda olmakla birlikte, gene de
onunla balantldr. Birinci durumda yargya analitik, ikinci durumda ise sentetik
diyorum (Kant 2005: 9).
KANT, sentetik yargnn bilgilerimizi daha da oalttn, nk analitik yargdan
farkl olarak kavramlarmza birtakm ayrt edici zellikler kattn bununla birlikte
analitik yargnn, deneye bavurmay gerektirmeksizin a priori ve tam olarak aklsal
olduunu ne srmtr (Kant 2005: 10). Bu kavramlarn tanmlanmas, anlam ve
doruluun analizini yaparak yola kan analitik felsefecilerin grlerinin
temellenmesi iin nemlidir.
KANTdan sonra QUINEn tezlerine bir n hazrlk olmas asndan DUHEMin
bilimsel yntem anlayna bakldnda ise DUHEMe gre; bilimin doasn
kavrarken, bilim ve yntem bilgisi tarihi nda bir aratrma yapmann ve bilimin ne
olduunu incelerken felsefi, metafizik, sosyolojik ve psikolojik yanlarn da hesaba
katlmasnn olduka aydnlatc olaca dncesinin n plana kt grlmektedir.
Bu dorultuda, DUHEMin bilim tarihi ve bilim felsefesine yapt en nemli
katklardan birinin, her trden tarihsel ve deneysel almann balangcnda, nceden
tasarlanm fikir ve pein hkmlerin gereklilii konusundaki gr olduu ileri
srlebilir. DUHEMe gre; bilimin kendisi, anlam ve sanl, usd kaynaklar,
eilimler, ilhamlar ve sezgilerden kaynaklanr; bu balamda, metafiziin ve dinin de
bilimin gelimesinde olumlu katklar olmutur. Ayrca dnr, tarihsel yntemin,
insan zihnini bilimsel hipotezleri anlamaya ve benimsemeye hazrlayan verimli bir
yntem olduunu ifade etmitir (Kabaday 2010: 37).
almalarn, fizik biliminden hareketle ekillendiren DUHEM, fizik kuramnn
amacnn ne olduu sorusunu sorarak yola km; bu soruya da biri doru, dieri yanl
olmak zere iki yant verildiini eklemitir. Btnyle yanl olan yant udur: Bir fizik
kuramnn amac, deneysel olarak kurulmu yasalarn aklanmasdr. kinci yanta
gelince -ki DUHEM bunun doru olduunu dnr- o da yledir: Bir fizik kuramnn
amac, bir bek deney yasasnn mantksal olarak snflandrlp zetlenmesidir.
DUHEM, aklamann ne olduu sorusunun da yantlanmas gerektiini sylemi ve
aklamann, gereklii rten grnlerin, bu gerekliin zerinden kaldrlmas
olduunu belirtmitir. Aklama, grnenin ardnda ne olduunu sylerken bilim, tam
tersine grnlerle ilgilenir. zellikle fizikte gzlem, grnn altndaki gereklii

16

MAV ATLAS G Edebiyat Fakltesi Dergisi Bahar 2014, S. 2

maviatlas@gumushane.edu.tr

vermez. Dolaysyla bilimsel etkinliin nesnesi, bu grnn kendisidir. Yaplacak

olan ey, karmak grnleri, yaln grnlere ayrmaktr. Buna baklarak bilimsel
bir kuramn az sayda ilkeden tretilmi matematik nermeler dizgesi olduu
sylenebilir. Bylesi bir kuram; olabildiince yaln, tam, kesin bir deney yasalar
kmesini temsil etme amacndadr. Bu trl bir bilimsel kuramn yapsn da bilimsel
deney ile bilimsel yasa oluturur. Bu ikili yapya uygun olarak bilimsel etkinlik, drt
admda gerekleir: Birinci admda, olgular temsil edecek asl fiziksel zellikler seilir,
bu zellikler de lme araclyla matematik simgelere dntrlr. kinci admda,
fiziksel zellikleri temsil eden bu simgeler ile az saydaki nerme arasnda ba kurulur
ve bu balar araclyla hipotezlere ulalr. Ne var ki bu hipotezler, olgular arasndaki
gerek ilikileri verdiklerini ileri srmezler. Burada nemli olan, hipotezi oluturan
terimler arasnda ya da kuramdaki deiik hipotezler arasnda mantksal bir tutarllk
olmasdr. nc admda, hipotezler, mantksal tutarllk da hesaba katlarak
matematik kurallar araclyla birletirilirler. Drdnc ve son admda ise bu
hipotezlerden kan sonular, fizik olgular hakkndaki yarglara dntrlrler ve bu
yarglarn, deney sonularyla karlatrlmas da bir dier temel etkinliktir. Yarglar,
deney sonularyla uyumlu ise kuramn, iyi bir kuram olduu sylenir (Gzel 2013: 4849).
DUHEM, bilimsel almalarda, karar verme srecinde bir nermenin doru mu yoksa
yanl m olduunu deney aracl ile snamak kadar saduyunun da nemli olduunu
vurgulamtr. Ona gre, bir kuram oluturulurken ortaya konacak ilk nermeler,
saduyu ile sezgisel olarak kavranr ve yanllanacak olan nermeler, bilim insanlarnn
ortak saduyularnn szgecinden geirilerek belirlenir. DUHEM asndan, nce kuram
oluturulmal ve sonrasnda kuramn sonular deney ve gzlem ile snamaya tabi
tutulmaldr. Kurama ilikin bir dorulama ilemi gerekletirirken ise kuramn belirli
hipotezleri deil, tamam ele alnmaldr (Gzel, 2013: 48; Kabaday 2010: 39). Bu
anlay, bilim felsefesi literatrne sonradan Duhem-Quine Tezi olarak gemitir.
z itibariyle bu tez, bir kuramn btn olarak test edilebileceini ve ortaya kacak
olumsuz sonularn, hipotezden de kuramn kendisinden de kaynaklanabileceini ileri
srmektedir. Ayrca bu tez, snama ileminde karmza kan verilerin yetersizliinden
dolay, gzlemin problematik olaslna dayal olarak, sonularn tartmal
olabileceini iddia etmektedir (Arslan 2006/2: 196). Bu teze dayal olarak,
kavramlarmz ister analitik isterse sentetik anlamda olsun, yaammzla birlikte
kurgulanmakta olduundan sonu itibariyle izolasyonun, birok zenginlii pe atmak
ya da grmezden gelmek pahasna gerekleebileceini sylemek anlamldr. Dier bir

17

MAV ATLAS G Edebiyat Fakltesi Dergisi Bahar 2014, S. 2

maviatlas@gumushane.edu.tr

deyile bu tez, bir kuramn hem ampirik bir tahminde bulunabilmesi hem de bu
tahminin ampirik olarak test edilebilmesi iin, yardmc hipotezlerin varlnn zorunlu
olduunu ifade eder. Bu tezle, tek bana ya da yaltlm olarak hipotezlerin
snanmasnn mmkn olmad ve yaplan bir snamann tek bana ama fonksiyonunu
deil, daha geni ve balantl bir ekilde tm hipotezlerin testini gerektiren holistik
tanmlama sonrasnda geerli olabilecei sylenmektedir. Burada iddia edilen, kuramn
ampirik olarak test ediliinde, sadece o kuram ya da o kuramn iinde bulunduu grubun
deil, aslnda btn bilimin test edilmekte oluudur (Bae 1996: 64-74).
Yukarda sunulan bilgiler nda QUINEa gelindiinde ise Deneyciliin ki
Dogmas (1951) adn tayan son derece nemli yazsnda onun, analitiklik dogmas
na, yani analitik nermelerle sentetik nermelerin arasnda ok net ve kat bir ayrm
olduu fikrine kktenci bir saldr ynelttii karmza kmaktadr. QUINEn izledii
yol, nce analitik kavramnn ak bir biimde belirlenemeyeceini gstermek olmutur;
bir nermeyi neyin analitik yaptn tanmlamaya alan her giriim, dngsellie
dmeye aktr. Dnr buradan yola karak anlam itibariyle doruluk ve olgular
itibariyle doruluk gibi iki tr doruluk eklinde hkm sren retinin savunulamaz
olduunu ne srmtr. Ona gre:
Bir nermenin doruluunun bir ekilde, dilsel ve olgusal oluturucu geye
zmlenebilecei yolunda, genelde varsaylan bir eilim vardr. Bu hipoteze gre, baz
nermelerin olgusal oluturucu gelerinin olmamas, akla yakn grnmemektedir; bu
tr nermeler, analitik nermelerdir. Ancak byle bir sonucun a priori olarak akla
uygunluuna ramen, analitik nermeler ile sentetik nermeler arasnda bir snr
izilmemitir. izilebilecek byle bir snrn olduu, deneycilerin, deneyci olmayan bir
dogmasdr, metafiziksel bir inantr (Cottingham 2003: 126).
QUINEn izledii yolun ikinci ksm indirgenebilirlik dogmas na, yani bir
nermenin anlamnn dierlerinden yaltlm olarak anlalabilecei ve doruluk ya da
yanlln yine dier nermelerden yaltlarak ortaya konabilecei fikrine ynelik bir
saldry kapsar. Dnr iin dnya ile kar karya gelen sadece tek bir nerme deil,
inan ve kuramlarn toplu bir dizgesidir (Cevizci 2011: 1085-1088; Cottingham 2003:
126). QUINE, bu toplu dizgeler dolaymnda, kategorik iddialar ileri srmeye tam
anlamyla hazrdr, ancak onlar her zaman zgl bir kavramsal emann duru noktasna
gre oluturulmulardr. Gereklik, bilim insanlarnn dnebilecei metafizik trden
bir varlk deildir; o, bilimce konmutur ve eer bilim gzden geirilirse, gereklik ile

18

MAV ATLAS G Edebiyat Fakltesi Dergisi Bahar 2014, S. 2

maviatlas@gumushane.edu.tr

ilgili dncelerimiz de deimek zorundadr. Bilim, gereklie varmada tek

aracmzdr (Trigg 1996: 110).
SONU
Sonu itibariyle kendisinden nceki dnrler, hangi tr nermelerin dorulanabilir
olduunu bulmaya alrken POPPER, yanllanabilir olan nermeleri aratrmaya
koyularak bu yaklam altst edici bir bak as gelitirmitir. Yerleik bilim yapma
geleneine kar eletirel ve yeniliki olan bu bak as, bilimi metafiziksel
dizgelerden kurtarmaya ynelik cesur bir giriimdir. Oysa DUHEM, daha nce de
belirttiimiz gibi, POPPERn bilimden ayrt etmeye alt metafizik unsurlarn
bilime olan katksnn nemli olduundan sz etmitir. Dier yandan, DUHEM ve
QUINE, yanllama amacyla herhangi bir nermenin kuramn btnnden yaltk bir
biimde teste tabi tutulmasna kar kmlar ve snama srecine, meydana getirilen
yeni kuramn btn ile dahil edilmesi gerektiini savunmulardr. Bu adan
POPPERn yaklam, ileriye doru nemli bir atlm ifade etse de yanllanacak olan
hipotezi, deney ve gzlem aracl ile olgusal yoklamaya tabi tutarken kuramdan izole
olarak hareket etmek olanakl deildir. Grld gibi, doay kavrama abamzn bir
rn olan bilim, on dokuzuncu yzyln sonlarndan itibaren, daha rgtl ve kolektif
bir yapya kavuup kurumsallarken ynteme ilikin tartmalar da derinleerek devam
etmitir. Bilime ilikin ilerleme srdke de bu tartmalar sonlanacak gibi
gzkmemektedir. Bunun, bilimin duraan olmayan doasndan kaynaklandn
sylemek mmkndr.
KAYNAKA
ALADA Din A., (2012), ktisadn Kayp Felsefesi: Araylar, Denemeler, stanbul:
Balam Yaynclk.
ARSLAN Metin, (2006), Deterministik ve Kaotik Sistemlerde Kararllk ve
mdeterminizm Arasndaki Trade Off likisi, Journal of stanbul Kltr University,
stanbul, S. 2006/2, s. 195-200.
BAE Samet, (1996), Duhem-Quine Problemi ve Poincare, Felsefe Dnyas
Dergisi, Ankara, S. 22, s. 61-80.
CEVZC Ahmet, (2011), Felsefe Tarihi: Thalesten Baudrillarda, stanbul: Say
Yaynlar.
COTTINGHAM John, (2003), Aklclk, (ev. Blent GZKAN), Ankara: Doruk
Yaynclk.

19

MAV ATLAS G Edebiyat Fakltesi Dergisi Bahar 2014, S. 2

maviatlas@gumushane.edu.tr

EN Abdlkadir, (2013), Bilim Felsefesine Giri, Ankara: Sentez Yaynclk.

GILLIES Donald, (1993), Philosophy Of Science In The Twentieth Century: Four
Central Themes, USA: Blackwell Publishers.
GZEL Cemal, (2013), Bilim Felsefesi, Ankara: Bilgesu Yaynlar.
KABADAYI Talip, (2010), Duhemden Laudana ada Bilim Felsefecileri,
Ankara: Bilgesu Yaynclk.
KANT Immanuel, (2005), Saf Akln Eletirisi, (ev. Nejat BOZKURT), stanbul: Say
Yaynlar.
Platon, (1998), Sokrates'in Savunmas, (ev. Niyazi BERKES), stanbul: Cumhuriyet
Kitaplar.
POPPER Karl Raimund, (1994), Ak Toplum ve Dmanlar: Hegel, Marks ve
Sonras, II, (ev. Mete TUNAY), stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar.
POPPER Karl Raimund, (1995), Tarihselciliin Sefaleti, (ev. Sabri ORMAN),
stanbul: nsan Yaynlar.
POPPER Karl Raimund, (2003), Bilimsel Aratrmann Mant, (ev. lknur AKA,
brahim TURAN), stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
POPPER Karl Raimund, (2005), Daha yi Bir Dnya Aray, (ev. lknur AKA),
stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
QUINE Willard Von Orman, (1951), Two Dogmas of Empiricism, The
Philosophical Review, USA: Duke University Press, Vol. 60, No. 1, pp. 20-43.
SKIRBEKK Gunnar-GILJE Nils, (2006), Antik Yunandan Modern Dneme Felsefe
Tarihi, (ev. Emrah AKBA ve ule MUTLU), stanbul: Kesit Yaynlar.
STRKER Elisabeth, (2005), Bilim Kuramna Giri, (ev. Doan ZLEM), stanbul:
nklap Kitabevi Yaynlar.
TRIGG Roger, (1996), Aklclk ve Bilim: Bilim Her eyi Aklayabilir mi?, (ev.
Kadir YERC), stanbul: Sarmal Yaynlar.

20