1

K. MARKS

MUZDLU MK V KAPTAL1

1891-C L NRN F. ENGELSN GR MQALS

Bu sr ilk df 1849-cu ild aprel aynn 4-dn etibarn Neue Rheinische
Zeitungun2 bir sra nmrlrind ba mqal klind drc olunmudur. Bu
srin sasn Marksn 1847-ci ild Brsseldki Alman fhl cmiyytind3
oxuduu mhazirlr tkil edir. Qzetd srin ap yarmq qald; 269-cu dki mqalnin axrnda Ard var dey vd edilmi olsa da, o zaman ba vern
hadislr ruslarn Macarstana girmsi4, Drezden, zerlon, Elberfeld, Pfals v
Baden syanlar5 zndn bu vd yerin yetirilmmidi, nki bu hadislr
nticsind qzetin z d (1849-cu il mayn 19-da) qadaan edilmidi. Bu srin
ardn tkil edck lyazmas Marksdan qalan dbi irs irisind taplmamdr6.
Bir ne df ayrca kitaba klind ap olunmu Muzdlu mk v kapital
axrnc df 1884-c ild Hottingen-Srixd sver mtb irkti trfindn
ap edilmidir. Bu vaxta qdr olan btn nrlrind orijinaln mtni olduu kimi
verilmidir. Lakin srin bu yeni nri tbliat xarakterli kitaba klind v az
10000 nsx nr edilmli olduundan, mnim qarma bel bir msl xd ki,
bu cr raitd Marks z srin mtnini sla dyidirmdn ap etmy razlq
verrdimi.
Qrxnc illrd Marks siyasi iqtisadn tnqidini hl baa atdrmamd. Bu i
yalnz llinci illrin axrna yaxn grlb qurtard. Buna gr d Marksn Siyasi
iqtisadn tnqidin dair srinin birinci nrindn (1859-cu ild)a vvl xm
srlrinin ayr-ayr yerlri 1859-cu ildn sonra yazlm srlri il dz glmir v
bunlarn irisind el ifad v btv cmllr vardr ki, sonrak srlr nqteyinzrindn mnasib v htta drst deyildir. zlynd aydndr ki, mumiyytl
oxucu ktlsi n buraxlan adi nrlrd, mllifin mnvi inkiaf pillsindn
a

K. Marks v F. Engels. srlri, 2-ci nri, 13-c cild, sh. 1167. Red.

birini tkil edn bu daha vvlki nqteyi-nzri d qalmaldr v bu daha vvlki

srlrin sla dyidirilmyrk yenidn ap edilmsini tlb etmy hm
mllifin, hm d oxucularn bhsiz ixtiyar vardr. Bu kimi nrlrd hmin
srlrin birc klmsini d dyidirmk mnim he xyalma bel glmzdi.
Yeni nrin, demk olar, ancaq fhllr arasnda tbliat mqsdi il
buraxlmas nzrd tutulanda is i baqadr. Bu halda Marks srin 1849-cu ild
yazlm khn mtnini znn sonrak nqteyi-nzrin hkmn uyun kl
salard. Mn minm ki, srin btn mhm yerlrind bel bir uyunluq
yaratmaq n bu nr bzi zruri dyiiklik v lavlr etmkl mn tamamil
onun ruhunda hrkt edirm. Bellikl, mn oxucuya bu badan xbrdarlq
edirm: burada hmin kitaba Marksn 1849-cu ild yazd kild deyil, Marks
onu 1891-ci ild n kild yazardsa, txminn o kild verilir. Hm d srin
sil mtni o qdr ox miqdarda yaylmdr ki, mn onu dyidirmyrk Marksn
srlri klliyyatnda yenidn nr ed biln qdr bu tamamil kifaytdir.
Mnim eldiyim btn dyiikliklr bir msly aiddir. Orijinala gr, fhl
mk haqq mqabilind kapitalist z myini satr, srin indiki mtnin gr
is, z i qvvsini satr. Mn bu dyiiklik barsind izahat vermliym. Fhllr
izahat vermliym onlar grsnlr ki, burada msl bo xrdalq zrind deyil,
ksin, btn siyasi iqtisadn ox mhm msllrindn biri zrinddir.
Burjualara izahat vermliym onlar yqinlik hasil ed bilsinlr ki, n tin iqtisadi
msllri asanlqla baa d biln oxumam fhllr bel dolaq msllri
btn mrlri boyu anlaya bilmyn oxumu lova adamlarmzdan n qdr
stndrlr.
Klassik siyasi iqtisad7 snaye hyatndan fabrikinin bel bir baya
tsvvrn mnimsmidir ki, guya fabriki z fhllrinin myini satn alr v
haqqn da dyir. lri idar etmk n, hesab saxlamaq v qiymtlri myyn
etmk n fabrikiy bu tsvvr tamamil kifayt idi. Lakin sadlvhcsin
siyasi iqtisad sahsin keiriln bu tsvvr orada ox qrib yanllq v dolaqlq
ml gtirdi.
Siyasi iqtisad bel bir fakt il qarlar ki, btn mtlrin qiymtlri, o
cmldn siyasi iqtisadn mk adlandrd mtnin d qiymti daim dyiilir;
qiymtlr ox vaxt mtnin z istehsal il he bir laqsi olmayan olduqca
mxtlif sbblrin tsiri altnda qalxr v dr, buna gr d adama el glir ki,
guya qiymtlr mumiyytl srf tsadf nticsind myyn olunur. Siyasi

iqtisad bir elm olaraq meydana xd zaman8 onun ilk vziflrindn biri, mt
qiymtlri zrind guya hkmran olan bu tsadfn arxasnda gizlnmi,
hqiqtd is bu tsadfn z zrind hkmran olan qanunu tapmaq idi.
mt qiymtlrinin daim dyimsind, bunlarn gah qalxb, gah dmsind
elm el sabit bir mrkzi axtarrd ki, bu hallar onun trafnda ba verir. Bir szl,
elm mt qiymtlrini sas gtrrd ki, bunlar tnzim edn bir qanun olaraq,
mtlrin dyrini tapsn v buna saslanaraq qiymtlrin btn qalxb-dmsi
hallarn izah etmk mumkn olsun, bu qaxlb-dm hallarnn hams ntic
etibar il hmin dyr mncr oluna bilsin.
Nhayt, klassik siyasi iqtisad tapd ki, mtnin dyri, onda olan v onun
istehsal n lazm gln mkl myyn edilir. Klassik siyasi iqtisad bu izahatla
da kifaytlndi. Hllik biz d burada dayana bilrik. Yalnz anlalmazla yol
vermmk n xatrlatmalyam ki, bu izahat indi sla kifayt deyildir. lk df
olaraq Marks myin dyr yaratmaq xasssini sasl surtd tdqiq etmi v
tapmdr ki, mtnin istehsal n zruri grnn v ya hqiqtn zruri olan
he d hr cr mk btn hallarda bu mty o qdr dyr vermir ki, bu dyr
srf edilmi myin qdrin mvafiq olsun. Demli, gr indi biz, Rikardo kimi
iqtisadlarla birlikd sadc deyiriks ki, mtnin dyri onun istehsal n
lazm gln mkl myyn olunur, burada biz hmi Marksn etdiyi qeydrtlri nzrd tuturuq. Burada bu qeyd kifaytdir; qalann Marksn 1859-cu ild
apdan xan Siyasi iqtisadn tnqidin dair srinda v Kapitaln birinci
cildindb tapmaq olar.
Lakin iqtisadlar dyri mkl myyn etmk trifini mk adlanan
mty ttbiq edr-etmz, bir ziddiyytdn xb baqa bir ziddiyyt ddlr.
myin dyri n il myyn edilir? Onda olan zruri mkl. Bs fhlnin bir
gn, bir hft, bir ay, bir il rzind srf etdiyi mkd n qdr mk vardr? Onda
bir gnlk, bir hftlik, bir aylq, bir illik mk vardr. gr mk btn dyrlrin
ls is, onda biz myin dyrini yalnz mkl ifad ed bilrik. Lakin biz
ancaq bir saatlq mk dyrinin bir saatlq my brabr olduunu biliriks,
onda bir saatlq myin dyri haqqnda qtiyyn he bir ey bilmirik. Biz bununla
mqsdimiz he zrr qdr d yaxnlamamq; yen xlmaz vziyytd
qalmaqda davam edirik.

a
b

K. Marks v F. Engels. srlri, 2-ci nri, 13-c cild, sh. 13 38. Red.
K. Marks v F. Engels. srlri, 2-ci nri, 23-c cild, sh. 4380. Red.

Bel olduqda klassik siyasi iqtisad baqa istiqamt l atb dedi: mtnin
dyri onun istehsal xrcin brabrdir. Bs myin istehsal xrci ndir? Bu suala
cavab vermk n, iqtisadlar mntiq bir qdr zor glmli oldular. Onlar
myin z istehsalna kiln v myyn edilmsi, heyf ki, mmkn olmayan
xrc vzin, fhlnin istehsalna kiln xrcin ndn ibart olduunu tdqiq
edirlr. Bu xrci is myyn etmk mmkndr. Bu xrc zaman v raitdn asl
olaraq dyiilir, lakin cmiyytin myyn vziyytind, myyn yerd, myyn
istehsal sahsind bu xrc d myyn kmiyyt tkil edir, he olmazsa, xeyli
mhdud daird myyn kmiyyt tkil edir. Biz indi kapitalist istehsalnn
hakim olduu raitd yaayrq; bu raitd is halinin byk v getdikc artan
sinfi ancaq o rtl yaaya bilr ki, alt, man, xammal v yaay vasitlrindn
ibart olan istehsal vasitlri sahiblri n muzdla ilsin. Bu istehsal sulu
raitind fhlnin istehsalna kiln xrc onu mk qabiliyytli etmk, onun
mk qabiliyytini mhafiz etmk v fhl: qocalq, xstlik v ya lm
nticsind sradan xd zaman onu yeni fhl il vz etmk n, yni fhl
sinfinin mhafiz olunmasn v lazmi qdr artmasn tmin etmk n orta
hesabla lazm olan yaay vasitlrinin mcmusundan v ya bunlarn pul
qiymtindn ibartdir. Frz edk ki, bu yaay vasitlrinin pul qiymti orta
hesabla gnd 3 markadr.
Bellikl, bizim fhl onu muzdla tutan kapitalistdn gnd 3 marka mk
haqq alr. Bunun mqabilind kapitalist fhlni, deyk ki, gnd 12 saat ildir.
Burada kapitalist tqribn bel haqq-hesab edir:
Frz edk ki, bizim bu fhl dzgah ilingridir v el bir man hisssi
hazrlamaldr ki, bunu bir gn qayrr. Tutaq ki, xammaln, yni irlicdn
lazmnca hazrlanm kild olan dmir v latunun dyri 20 markadr. Tutaq ki,
buxar mannn iltdiyi kmr, bu buxar mannn, tokar dzgahnn v bizim
fhl trfindn ildiln btn baqa altlrin anma dyri bir gn v bir fhl
hesab il gtrldkd 1 marka edir. Bizim ehtimalmza gr, bir gnlk mk
haqq 3 markadr. Bizim man hisssin cmi 24 marka srf olunur. Lakin
kapitalist bunu z alclarna orta hesabla 27 markaya, yni kdiyi xrcdn 3
marka arta satmaq fikrinddir.
Bs kapitalistin z cibin qoyduu bu 3 marka haradan meydana glir? Klassik
siyasi iqtisadn dediyin gr, mt orta hesabla z dyrin satlr, yni
mtd olan zruri myin miqdarna mvafiq qiymtl satlr. Demli, bizim
man hisssinin orta qiymti 27 marka onun dyrin, onda olan my

brabr olard. Lakin bu 27 markann 21 markas, bizim dzgah ilingri i

balamamdan vvl meydanda olan dyrdir. Bunun 20 markas xammaldan, 1
markas i vaxt yandrlan kmrdn v ya burada ildildiyi mddtd yararl
mvafiq drcd azalm olan man v altlrdn ibartdir. Qalan 6 marka is
xammaln dyrin lav edilmidir. Lakin bizim iqtisadlarn z ehtimalna gr,
bu 6 marka ancaq bizim fhlnin xammala lav etdiyi mkdn doa bilr.
Bellikl, fhlnin on iki saatlq myi 6 markalq yeni dyr yaratmdr. Demli,
fhlnin on iki saatlq myinin dyri 6 markaya brabr olmaldr. Bununla da
biz, nhayt, mk dyrinin n olduunu kf etmi olardq.
Dur! dey bizim dzgah ilingri sslnir. Alt markam? Mn ki ancaq
marka almam! Mnim kapitalistim and-aman edib deyir ki, mnim on iki saatlq
myimin dyri ancaq markaya brabrdir; odur ki, mn ondan alt marka
tlb etsm, mni laa qoyar. Bunlar he bir-biri il tuturmu?
Biz vvld myin dyrini aradrrkn xlmaz vziyyt dmdks, indi
tamamil hlledilmz ziddiyyt irisind lap dolab qalmq. Biz myin dyrini
axtarrkn, biz lazm olduundan artq ey tapdq. On iki saatlq myin dyri
fhl n 3 marka, kapitalist n is 6 markadr v kapitalist bunun 3 markasn
mk haqq klind fhly verir, 3 markasn is z cibin qoyur. Bellikl,
myin bir dyri deyil, iki dyri, hm d bir-birindn tamamil frqlnn dyri
olard!
gr biz, pulla ifad olunan dyrlri i vaxt il ifad etsk, onda ziddiyyt
daha mnasz bir kil alr. 12 saat mk rzind 6 markalq yeni dyr yaranr.
Demli, 6 saat rzind 3 marka edir v bu mbli fhl on iki saatlq mk n
alr. Fhl on iki saatlq mk n ekvivalent olaraq 6 saatlq myin mhsulunu
alr. Demli, ya myin iki dyri vardr v bunlardan biri o birindn iki df
artqdr, ya da 12 brabrdir 6-ya! Hr iki halda lap mnasz bir ey meydana xr.
N qdr ki, biz myin al-satqsndan v myin dyrindn bhs edirik,
nec vurnuxsaq da bu ziddiyytdn qurtara bilmycyik. qtisadlar da mhz
bel bir vziyyt dmdlr. Klassik siyasi iqtisadn son nmayndsi olan
Rikardo mktbinin dalmasnn mhm sbbi mhz bu ziddiyyti hll ed
bilmmsi idi. Klassik siyasi iqtisad xlmaz vziyyt dd. Bu vziyytdn x
yolu tapan xs Karl Marks oldu.
O xrc ki, iqtisadlar onu myin istehsalna kiln xrc hesab edirdilr,
myin deyil, canl fhlnin znn istehsalna kiln xrcdir. Bu fhlnin

kapitalist satd da fhlnin myi deyildir. Marks deyir: Fhlnin myi

hqiqtn balanan zaman bu mk daha fhlninki olmur v demli, fhl bu
myi sata bilmza. Fhl olsa-olsa z glck myini sata bilr, yni o,
myyn vaxtda myyn bir i grmk vzifsini z hdsin gtr bilr. Lakin
bununla fhl z myini satmaq deyil (bu mk hl icra olunmaldr), z i
qvvsini myyn muzdla myyn mddt (gnmuzd ildikd) v ya
myyn i n (imuzd ildikd) kapitalistin ixtiyarna verir: fhl z i
qvvsini muzdla zgsin verir v ya satr. Lakin bu i qvvsi fhlnin xsiyyti
il qovuuqdur v ondan ayrla bilmz. Buna gr d i qvvsinin istehsalna
kiln xrc fhlnin znn istehsalna kiln xrcin eynidir; o xrc ki,
iqtisadlar onu myin istehsalna kiln xrc adlandrrdlar, mhz fhlnin
znn istehsalna kiln xrcdir v demli, i qvvsinin istehsalna kiln
xrcdir. Bellikl, biz i qvvsinin istehsalna kiln xrcdn i qvvsinin
dyrin ke bilrik v myyn keyfiyytli i qvvsinin istehsal n tlb
olunan ictimai-zruri myin miqdarn myyn ed bilrik, Marks i
qvvsinin al-satqs blmsind mhz bel etmidir (Kapital, 1-ci cild, IV fsil,
3 blm).
Bs fhl z i qvvsini kapitalist satandan sonra, yni irlicdn myyn
ediln gnmuzd v ya imuzd mk haqq mqabilind z i qvvsini
kapitalistin ixtiyarna verndn sonra n olur? Kapitalist fhlni z emalatxanasna
v ya fabrikin aparr ki, artq burada i n lazm olan hr ey: xammal, yardm
materiallar (kmr, boyaq maddlri v i. a.), altlr v manlar vardr. Burada
fhl i balayr. Tutaq ki, onun bir gnlk mk haqq, yuxarda frz etdiyimiz
kimi, 3 markadr, hm d bu mk haqqn onun imuzd v ya gnmuzd
kild almasnn he bir frqi yoxdur. Burada da biz yen bel frz edirik ki, fhl,
srf olunmu xammala 12 saat rzind z myi il 6 markalq yeni dyr lav
edir ki, bunu da kapitalist hazr mhsulu satd zaman realladrr. Kapitalist
bundan fhlnin 3 markasn ona verir, qalan 3 markan is z n gtrr.
Lakin fhl 12 saatda 6 markalq dyr istehsal edirs, 6 saatda 3 markalq dyr
yaradr. Demli, fhl kapitalist n 6 saat ilmkl, mk haqqnda olan 3
markann ekvivalentini kapitalist qaytarm olur. 6 saatlq mk qurtarandan
sonra onlar baaba olurlar, he biri digrin birc qpik d borclu qalmr.
Dur! dey, indi d kapitalist rr, Mn fhlni tam bir gnly, on iki
saatla tutmuam. Alt saat is, gnn ancaq yarsdr. Hayd, yen i bana,
a

K. Marks v F. Engels. srlri, 2-ci nri, 23-c cild, sh. 547. Red.

qalan alt saat da axra qdr ilmlisn, biz ancaq onda baaba olarq!
Dorudan da, fhl knll balad mqavilni yerin yetirmli olur ki, bu
mqavily gr fhl 6 i saat dyrind olan mk mhsulu mqabilind tam
12 saat ilmyi hdsin gtrmdr.
muzd mk haqq raitind d beldir. Frz edk ki, bizim fhl 12 saatda
12 dn mt hazrlayr. Hr mty dn xammal v manlarn anan hisssi
2 markaya tamam olur, mtnin hr dnsi is 2,5 markaya satlr. Bellikl,
yuxarda frz ediln raitd olduu kimi kapitalist mtnin hr dnsi n
fhly 25 pfenniq verckdir; bu hesabla 12 mt n 3 marka edckdir ki,
bunu da qazanmaqdan tr fhly 12 saat vaxt lazmdr. Kapitalist 12 dn n
30 marka alr; xammala v mann anmasna srf olunan 24 markan xanda, 6
marka qalr ki, bunun da 3 markasn kapitalist mk haqq olaraq verir, 3
markasn is z cibin qoyur. Hr ey yuxardak kimi olur. Burada da fhl 6 saat
z n, yni ald mk haqqn dmk n (12 saatn hr saatnda saat), 6
saat da kapitalist n ilyir.
N qdr ki, n yax iqtisadlar myin dyrini sas tuturdular, rast
gldiklri tinlik onlarn chdlrini he vururdu, lakin biz bunun vzin i
qvvsinin dyrini sas gtrn kimi, bu tinlik aradan qalxr. Bizim indiki
kapitalizm cmiyytind hr cr baqa mt kimi i qvvsi d bir mtdir,
amma hr halda tamamil xsusi bir mtdir. burasndadr ki, bu mtnin
ayrca bir xasssi dyr yaradan qvv olmaq, dyr mnbyi olmaq, hm d
lazmi surtd istifad edildikd z dyrindn artq bir dyr mnbyi
olmaq xasssi vardr. stehsaln indiki vziyytind insann i qvvsinin bir gnd
istehsal etdiyi dyr, i qvvsinin znd olan v ona srf olunan dyrdn yalnz
artq olmaqla qalmr; hr bir yeni elmi kf, hr bir yeni texniki ixtira i qvvsin
hr gn kiln xrc nisbtn hmin i qvvsinin gndlik artq mhsulunu
daha da artrr; demli, i gn rzind fhlnin z gndlik mk haqqn dmk
n ildiyi mddt qsalr, o biri trfdn is, he bir haqq almadan z myini
kapitalist havay vermk n ilmli olduu mddt uzanr.
Btn indiki cmiyytimizin iqtisadi quruluu mhz beldir: fhl sinfi btn
dyrlri istehsal edn yegan sinifdir. Zira dyr myin yalnz baqa bir
ifadsidir, hm d el ifadsidir ki, bizim masir kapitalizm cmiyytind myyn
mtd olan ictimai-zruri myin miqdar hmin ifad il gstrilir. Lakin
fhllrin istehsal etdiyi bu dyrlr fhllrin deyildir. Bu dyrlr xammal,
man v alt sahiblrinin, habel onlara fhl sinfinin i qvvsini satn almaq

imkan vern avans edilmi vsait sahiblrinindir. Demli, fhl sinfi istehsal etdiyi
btn mhsul ktlsinin ancaq bir hisssini geri alr. Kapitalistlr sinfinin z lind
saxlad v uzaq ba ancaq torpaq sahiblri sinfi il bldrmli olduu digr
hisssi, indic grdymz kimi, hr bir yeni ixtira v kf nticsind artr,
halbuki fhl sinfin (adamba hesab il) atan hiss ya ox yava v czi
miqdarda artr, ya da sla artmr, myyn raitd is htta azala da bilr.
Lakin bir-birini getdikc daha srtl sxdrb aradan xaran bu ixtira v
kflr, bu insan myinin indiydk misli grnmmi drcd gndn-gn
artan mhsuldarl n axrda el toqqumaya sbb olur ki, bunun nticsind
masir kapitalizm tsrrfat mhv olmaldr. Bir trfd hdsiz srvt v alclarn
ld ed bilmdiyi artq bol mhsul. Digr trfd is cmiyytin proletarlam,
muzdlu fhllr evrilmi v mhz buna gr hmin artq bol mhsulu ala
bilmyn ox byk hisssi. Cmiyytin kiik v son drc varl bir sinifl
mlkiyytdn mhrum edilmi ox byk muzdlu fhllr sinfin paralanmas
zndndir ki, bu cmiyyt z bolluu irisind boulduu halda, onun zvlrinin
olduqca byk ksriyyti n ar ehtiyaca qar ya ox zif mdafi olunmudur,
ya da sla mdafi olunmamdr. Cmiyytin bu vziyyti gndn-gn daha
mnasz v grksiz bir kil alr. Bu vziyyt aradan qaldrlmaldr v qaldrla
bilr. El bir yeni ictimai qurulu yaratmaq mmkndr ki, orada masir sinfi
frqlr yox olacaq v, blk bzi mhrumiyytlrl laqdar olsa da, mnvi
chtdn ox faydal qsa bir keid dvrndn sonra yaay vasitlri, hyatn
adlqlarndan istifad etmk, thsil almaq vasitlri, habel insanlarn btn fiziki
v mnvi qabiliyytlrini gstrmk vasitlri getdikc daha geni ld v eyni
drcd btn cmiyyt zvlrinin ixtiyarna verilck, nki mk srf etmyin
ham n eyni drcd mcburi olaca bir raitd cmiyytin btn zvlri
mvcud ox byk mhsuldar qvvlrdn planl kild istifad edck v bu
qvvlri daha da inkiaf etdircklr. Fhllrin bel bir yeni ictimai qurulua nail
olmaq qtiyytinin getdikc daha ox artdn is okeann hr iki trfind
sabahk bir may gn v may bazar gn sbut edckdir9.
Fridrix Engels
London, 30 aprel 1891-ci il.

Vorwrts qzetinin 13 may 1891-ci il tarixli 109-cu nmrsin lavd v:

Karl Marx Lohnarbeit und Kapital, Berlin, 1891 kitabasnda ap edilmidir.

K. Marks v F. Engelsin srlrinin mtnindn ap olunur, 2-ci nri, 22-ci cild,

sh. 204212.

MUZDLU MK V KAPTAL1
Bizi mxtlif trflrdn thmtlndirib deyirdilr ki, biz masir sinfi v milli
mbariznin maddi sasn tkil edn iqtisadi mnasibtlri tsvir etmmiik. Biz
bu mnasibtlrdn ancaq o zaman qsdn bhs edirdik ki, siyasi toqqumalarda
bu mnasibtlr bilavasit birinci plana keirilirdi.
Hr eydn vvl indiki tarixin gediind sinfi mbarizni izlmk, mvcud olan
v hr gn meydana xan yeni tarixi material sasnda tcrbd sbut etmk
lazm idi ki, fevral v mart inqilablarn etmi fhl sinfinin mlubiyyti il
birlikd, onun dmnlri d Fransada burjua respublikalar, btn Avropa
kontinentind is feodal mtlqiyytin qar mbariz etmi burjuaziya v kndli
siniflri d mlub oldular; sbut etmk lazm idi ki, Fransada abrl
respublikann qlbsi, eyni zamanda, fevral inqilabna istiqlaliyyt urunda
qhrmancasna mhariblrl cavab vern milltlrin mlubiyyti idi; nhayt,
sbut etmk lazm idi ki, inqilab fhllr mlub olandan sonra Avropa yenidn
vvlki ikiqat sart altna ingilis-rus sarti altna dmdr. Parisd iyun
mbarizsi, Vyanann squtu, Berlind 1848-ci il noyabr facili komediyas, Pola,
taliya v Macarstan qvvlrinin son drc grginlmsi, rlandiyan aclqla
bomaq chdlri Avropada burjuaziya il fhl sinfi arasndak sinfi mbarizni
toplanm kild ifad edn balca hadislrdir v biz bu hadislr saslanb
sbut edirdik ki, inqilab fhl sinfi qalib glmyinc, hr bir inqilabi syan, sinfi
mbarizdn n qdr uzaq mqsd gds d, mlub olmaldr v proletar
inqilab il feodal ksinqilab dnya mharibsind ld silah z-z glib z
gcn snamadqca, hr bir ictimai islahat bir xyal olaraq qalacaqdr. Hqiqtd
olduu kimi bizim tsvirimizd d Belika v sver byk tarix lvhsind facili
komediya, mzhkli mit killri idi: biri nmunvi burjua monarxiyas
dvlti, digri nmunvi burjua respublikas dvlti idi, bu dvltlrin hr ikisi
bel xyal edirdi ki, onlar Avropa inqilabndan asl olmadqlar kimi, sinfi
mbarizdn d asl deyildirlr.

10

ndi, oxucularmz, genilnib mhtm siyasi formalar alan 1848-ci il sinfi

mbarizsini grdkdn sonra, istr burjuaziyann varl v sinfi hkmranlnn,
istrs d fhllrin klliyinin sasn tkil edn iqtisadi mnasibtlrin zn
yaxndan tdqiq etmyin vaxt atmdr.
Biz byk blmd aadaklar tsvir edcyik: 1) muzdlu myin kapitala
mnasibti, fhlnin klliyi, kapitalistin hkmranl; 2) masir sistem raitind
orta burjuaziya siniflrinin v brger silki adlanan silkin labd mhv olmas
prosesi; 3) dnya bazarnn istibdads olan ngiltrnin mxtlif Avropa
milltlrin mnsub burjua siniflrini ticart sarti altna alb istismar etmsi.
Biz btn bunlar, oxucunun htta n bsit siyasi iqtisad anlaylar il d tan
olmadn gman edrk, mmkn qdr sad v aydn bir dild izah etmy
alacaq. Biz istyirik ki, fhllr bizi baa dsunlr. Onsuz da Almaniyann hr
yerind, mvcud qayda-qanunun sil mdafiilrindn tutmu sosialist
arlatanlarna v tannmam siyasi dahilr qdr paralanm Almaniyada is
bunlar z tblrinin atalarna nisbtn daha oxdur, ham irisind n
sad iqtisadi mnasibtlri anlamaqda heyrt edilck bir chalt v fikir
dolaql hkm srr.
Demli, n vvl birinci msl:
mk haqq ndir?
O nec myyn olunur?
Fhllrdn soruulsa: N qdr mk haqq alrsnz?, biri cavab verr:
Mn z burjuamdan bir i gnn 1 marka alram, digri cavab verr: Mn 2
marka alram v i. a. Onlar hans mk sahsind aldqlarndan asl olaraq,
grdklri myyn i n, msln, bir arn ktan hazrlamaq n v ya bir
ap vrqi ymaq n mvafiq burjuadan mxtlif mbl aldqlarn
gstrrlr. Onlarn cavablarnn mxtlif olduuna baxmayaraq, hamlqla bu
fikirddirlr ki, mk haqq myyn i vaxt mqabilind v ya grln
myyn i mqabilind kapitalistin verdiyi myyn mbl puldur.
Demli, bel xr ki, guya kapitalist fhllrin myini pula satn alr, fhllr
is ona z myini pula satrlar. Lakin bu ancaq zahird beldir. Hqiqtd onlar
kapitalist z i qvvsini pula satrlar. Kapitalist bu i qvvsini bir gnly, bir
hftliy, bir ayla v i. a. satn alr. Kapitalist bu i qvvsini satn aldqdan sonra
is, fhllri myyn edilmi mddt rzind iltmkl bu i qvvsini istehlak

11

edir. Kapitalist fhllrin i qvvsini satn ald pula, msln, 2 markaya 2

girvnk qnd v ya myyn miqdar baqa bir mt ala bilrdi. Kapitalistin 2
girvnk qnd verdiyi 2 marka 2 girvnk qndin qiymtini tkil edir.
Kapitalistin 12 saat rzind istehlak edcyi i qvvsin verdiyi 2 marka, on iki
saatlq myin qiymtini tkil edir. Demli, i qvvsi mtdir, qnddn n artq
v n d skik olub onun kimi bir mtdir. Birinci mt saatla, ikincisi is trzi
il llr.
Fhllr z mtsini, yni i qvvsini kapitalistin mtsin, yni pula
mbadil edirlr, hm d bu mbadil myyn bir nisbt daxilind icra olunur.
qvvsinin filan mddt istehlak edilmsi n filan qdr pul verilir. Toxucunun
on iki saatlq myin 2 marka verilir. Mgr bu 2 marka hmin 2 markaya alna
bilck btn baqa mtlri tmsil etmirmi? Demli, slind fhl z mtsini,
yni i qvvsini crbcr mtlr, hm d myyn nisbt daxilind mbadil
etmidir. Kapitalist ona 2 marka vermkl, onun bir i gn mqabilind ona filan
qdr t, filan qdr paltar, filan qdr odun, iq v s. vermidir. Demli, bu 2
marka i qvvsinin baqa mtlr mbadil olunduu nisbti ifad edir,
fhlnin i qvvsinin mbadil dyrini ifad edir. mtnin pulla ifad olunan
mbadil dyri, mhz mtnin qiymti adlanr. Demli, mk haqq i
qvvsinin qiymtinin ancaq xsusi addr ki, bunu adtn myin qiymti
adlandrrlar v bu, insann can v qanndan baqa he yerd mvcud ola
bilmyn spesifik mtnin qiymtinin addr.
stdiyimiz bir fhlni, msln, toxucunu gtrk. Kapitalist ona toxucu
dzgah v iplik verir. Toxucu i balayr v iplik dnb ktan olur. Kapitalist bu
ktan gtrb, msln, 20 markaya satr. Toxucunun mk haqq ktann bir
hisssidirmi, 20 markann bir hisssidirmi, onun mk mhsulunun bir
hisssidirmi? sla. nki toxucu z mk haqqn hl ktan satlandan ox vvl,
blk d ktan toxunandan ox vvl almdr. Demli, kapitalist bu mk haqqn,
ktann satlmasndan hasil edcyi puldan deyil, z ehtiyat pulundan verir.
Burjuann toxucuya verdiyi toxucu dzgah v iplik hmin toxucunun mhsulu
deyildir, eyni il toxucunun z mtsi, yni i qvvsi mqabilind ald
mtlr d onun mhsulu deyildir. Ola bilr ki, burjua z ktann satmaq n
he alc tapmasn. Ola bilr ki, ktan satanda burjuann hasil edcyi pul mk
haqqna verdiyi mbli dmsin. Ola bilr ki, burjua ktan, toxucuya verdiyi
mk haqqna nisbtn ox yax qiymt satsn. Btn bunlarn toxucuya
qtiyyn dxli yoxdur. Kapitalist z nad varnn, z kapitalnn bir hisssin

12

xammal, yni iplik, habel mk alti, yni toxucu dzgah ald kimi, digr
hisssin d toxucunun i qvvsini alr. Kapitalist bunlar, o cmldn ktann
istehsal n lazm olan i qvvsini alandan sonra istehsala balayr, hm d
xammal v mk altlri ancaq onun znndr. Aydndr ki, bizim mehriban
toxucu da buraya daxildir v toxucu dzgah kimi, onun da mhsulda v ya
mhsulun qiymtind pay yoxdur.
Demli, mk haqq, fhlnin istehsal etdiyi mtd onun pay deyildir. mk
haqq mvcud mtnin bir hisssidir v kapitalist buna z n myyn miqdar
mhsuldar i qvvsi alr.
Bellikl, i qvvsi bir mtdir v onun sahibi olan muzdlu fhl onu kapitala
satr. Muzdlu fhl bunu n un satr? Yaamaq n.
Lakin i qvvsinin hrkt halndak tzahr, yni mk fhlnin z hyat
faliyytidir, onun z hyatnn tzahrdr. Fhl mhz bu hyat faliyytini
baqasna satr ki, zn zruri yaay vsaiti il tmin etsin. Demli, fhlnin
hyat faliyyti fhl n ancaq el bir vasitdir ki, ona yaamaq imkan verir. O,
yaamaq n ilyir. O htta myi z hyatnn bir hisssi hesab etmir; ksin,
ilmk onun n z hyatn qurban vermk demkdir. mk onun
baqasna satd mtdir. Buna gr onun faliyytinin mhsulu da onun
faliyytinin mqsdi deyildir. Fhl toxuduu ipyi, mdndn xard qzl,
tikdiyi saray he d z n istehsal etmir. O z n mk haqq istehsal edir,
ipk, qzl, saray is onun n myyn miqdar yaay vasitlrin, ola bilr, bir
it kyny, mis pula, bir zirzmid mnzil evrilir. Gnd 12 saat rzind
toxuyan, yirn, deik aan, yonan, tikn, qazyan, da qran, yk dayan v baqa
ilr grn fhl on iki saat rzindki bu toxuculuu, yiriciliyi, deik ama,
yonman, tikinti iini, qazmal, da qrma z hyatnn tzahr, znn
hyat hesab ed bilrmi? ksin. Onun nzrind hyat bu faliyyt qurtarandan
sonra sfr banda, meyxanada, yataqda balanr. Onun nzrind on iki
saatlq myin mnas toxumaqda, yirmkd, deik amaqda v saird deyil,
qazanmaq vasitsi olub ona yemk, meyxanaya getmk, yatmaq imkan
vermsinddir. gr ipkqurdu, zn bir qurd kimi yaatmaq n ipk
yirsydi, sil muzdlu fhl olard. qvvsi hr zaman mt olmamdr. mk
hr zaman muzdlu mk, yni azad mk olmamdr. Kl z grdy ii kndliy
satmad kimi, qul da z i qvvsini quldara satmr. Qul z i qvvsi il birlikd
hmilik z aasna satlmdr. O el bir mtdir ki, bir mlkiyytinin lindn
baqa bir mlkiyytinin lin ke bilr. Qul z mtdir, i qvvsi is onun

13

mtsi deyildir. Thkimli z i qvvsinin ancaq bir hisssini satr. O, torpaq

mlkiyytisindn haqq almr; ksin, torpaq mlkiyytisi ondan bac alr.
Thkimli torpaa mxsusdur v torpaq mlkiyytisin bar verir. Azad fhl
is, ksin, z zn satr, hm d hiss-hiss satr. O, hr gn aq mzaid il
z hyatnn 8, 10, 12, 15 saatn satr, hm d kim artq verirs, ona xammal,
mk altlri v yaay vasitlri sahibin, yni kapitalist satr. Fhl n
mlkiyytiy, n d torpaa mxsusdur, lakin onun gndlik hyatnn 8, 10, 12,
15 saat bunu satn alana mxsusdur. Fhl muzdla ildiyi kapitalistin yanndan
istdiyi vaxt xb gedir, kapitalist d kefi istdiyi vaxt fhlni idn xarr, fhl
ona fayda vermynd v ya kapitalistin nzrd tutduu qdr fayda
vermynd drhal onu idn xarr. Lakin, yegan qazanmaq mnbyi i
qvvsini satmaqdan ibart olan fhl btn alclar sinfindn, yni kapitalistlr
sinfindn l z bilmz, yoxsa bununla znu acndan lmy mhkum edr.
Fhl bu v ya baqa bir kapitalist mxsus deyildir, btn kapitalistlr sinfin
mxsusdur; kapitalistlr sinfi irisind zn sahib tapmaq, yni zn alc
axtarb tapmaq is onun z iidir.
ndi kapitalla muzdlu mk arasndak mnasibtlrdn trafl bhs etmzdn
vvl, mk haqqnn myyn edilmsind rol oynayan n mumi rtlri qsaca
rh edk.
Grdymz kimi, mk haqq myyn mtnin, yni i qvvsinin
qiymtidir. Demli, mk haqq da hr bir baqa mtnin qiymtini myyn
edn qanunlarla myyn edilir.
ndi, sual olunur: mtnin qiymti nec myyn edilir?
mtnin qiymti n il myyn edilir?
Alclarla satclar arasndak rqabtl, tlbl tklif arasnda v tklifl tlb
arasndak nisbtl. mtnin qiymtini myyn edn rqabt trflidir.
Eyni bir mt mxtlif satclar trfindn tklif edilir. Kim eyni keyfiyytli bir
mtni hamdan ucuz satrsa, btn baqa satclara hkmn stn glck v
znn n ox mt satmasn tmin edckdir. Bellikl, satclar sat stnd,
bazar stnd bir-biri il mbariz edirlr. Onlarn hr biri satmaq, mmkn
qdr ox satmaq istyir, yerd qalan satclar sxdrb, mmkn qdr tk
satmaq istyir. Buna gr d biri digrindn ucuz satr. Demli, satclar arasnda
rqabt gedir v bu rqabt onlarn tklif etdiyi mtlrin qiymtini aa salr.

14

Lakin alclar arasnda da rqabt gedir v bu rqabt tklif olunan mtlrin

qiymtini qaldrr.
Nhayt, alclarla satclar arasnda da rqabt vardr; bunlardan biri mmkn
qdr ucuz almaq, digri is, mmkn qdr baha satmaq istyir. Alclarla
satclar arasndak bu rqabtin nticsi, yuxarda gstriln hr iki rqib trfin
nisbtindn asldr, yni rqabtin harada alclar srasndam, yoxsa satclar
srasnda daha gcl olmasndan asldr. Snaye dy meydanna, bir-birin
qar duran iki ordu xarr, hm d bu ordulardan hr birinin z sralarnda daxili
mbariz gedir. Hans ordu sralarnda kim azdrsa, hmin ordu dmn
qalib glir.
Frz edk ki, bazarda 100 tay pambq var, alclara is 1000 tay pambq
lazmdr. Demli, bu halda tlb tklifdn on qat artqdr. Buna gr d, alclar
arasndak rqabt ox gcl olacaqdr; bunlarn hr biri he olmazsa bir tay
pambq qoparmaa, mmkn olsa, htta 100 tayn hamsn l keirmy
alacaqdr. Bu misal bo bir frziyy deyildir. Ticart tarixind biz el pambq
qtl dvrlrini grmk ki, bir ne kapitalist ittifaq balayb yz tay pambq
deyil, yer znd olan btn pambq ehtiyatn almaa chd etmidir. Demli,
misal gtirdiyimiz halda hr alc digrini aradan xarmaa alaraq, pambn hr
tayna baqalarnn tklif etdiyin nisbtn artq qiymt tklif edckdir. Dmn
qounu sralarnda qzn daxili mbariz getdiyini grn v 100 tayn hamsnn
satlacana tamamil min olan pambq satclar bir-biri il savamaqdan
kincklr ki, dmnlri pambn qiymtini qaldrmaqda bir-biri il rqabt
etdiklri bir zamanda z mtlrinin qiymtini aa salmasnlar. Bellikl,
satclarn cbhsind birdn-bir slh ml glir. Onlar filosof kimi llrini
qoynuna qoyub alclarn qarsna bir nfr kimi xrlar v gr n inadkar
alclarn tkliflrinin ox myyn hddi olmasayd, bu satc iddialarnn hddi
olmazd.
Demli, gr bir mtnin tklifi hmin mty olan tlbdn azdrsa, bu
mtnin satclar arasnda rqabt ox zif olur v ya htta qtiyyn olmur.
Satclar arasnda rqabt n qdr ziflyirs, alclar arasnda bir o qdr artr.
Nticd mtlrin qiymti az-ox hmiyytli drcd artr.
Mlum olduu kimi, ox zaman bunun ksi olan hadis ba verir v ks
nticlr dourur: tklif tlbdn xeyli artq olur, satclar arasnda qzn rqabt
gedir, alc atmr, mtlr dyr-dymzin satlr.

15

Bs qiymtlrin qalxb-dmsi ndir, yksk v aa qiymt ndir? Bir qum

dnsin mikroskopla baxlsa, ox yksk grnr, qll is daa nisbtn
alaqdr. gr qiymt tlbl tklif arasndak nisbtl myyn edilirs, onda bs
tlbl tklif arasndak nisbt n il myyn edilir?
Rastmza gln ilk burjuaya mracit edk. O birc dqiq d fikirlmdn,
yeni zhur etmi Makedoniyal sgndr kimi, drhal bu metafizik dyn vurma
cdvli vasitsi il ab ortaya qoyacaqdr. O biz deyckdir ki, gr satdm
mtnin istehsal mn 100 markaya tamam olmusa v mn bunu satarkn 110
marka ld edirms, lbtt, bir il kendn sonra, bu, halal, qanuni v
yax bir mnft olar. Yox, gr mn mbadil zaman 120, 130 marka ld
edirms, bu yksk mnftdir; nhayt, gr tam 200 marka ld edirms,
bu qeyri-adi v ox byk mnftdir. Bellikl, burjua n mnft ls
ndn ibartdir? Onun mtsinin istehsal xrcindn. gr o z mtsinin
mqabilind, bu mtdn az qiymt baa gln myyn miqdarda baqa
mt alrsa, onda zrr kir. gr o z mtsinin mqabilind, bu mtdn
artq qiymt baa gln myyn miqdarda mt alrsa, xeyir grm olur. O z
mnftinin aa dmsini v ya yuxar qalxmasn z mtsinin mbadil
dyrinin sfrdan, yni istehsal xrcindn ne drc aa v yuxar olmas il
lr.
Bellikl, biz grdk ki, tlbl tklif arasndak nisbtin dyimsi qiymtlrin
gah qalxmasna, gah da dmsin sbb olur, gah yksk qiymtlr, gah da aa
qiymtlr dourur. gr tklifin kifayt qdr olmamas v ya tlbin son drc
artmas zndn bir mtnin qiymti xeyli qalxrsa, onda baqa mtnin qiymti
buna mvafiq drcd mtlq aa dr, nki mtnin qiymti, bu mtnin
baqa mtlr ancaq n nisbtd mbadil olunduunu pulla ifad edir.
Msln, bir arn ipk parann qiymti 5 markadan 6 markaya qalxrsa, gmn
qiymti ipk paraya nisbtn aa dr, qiymtlri sabit qalan btn baqa
mtlrin qiymti d eyni surtd ipk paraya nisbtn aa dr. ndi,
mbadil yolu il vvlki qdr ipk para ld etmk n, vvlkindn ox
mt vermk lazmdr. mt qiymtinin qalxmas n kimi nticlr
douracaqdr? oxlu kapital axb trqqi edn snaye sahsin glck v daha
faydal olan snaye sahsin bu kapital axn hmin sahd mnft adi sviyyy
dncy qdr v ya daha dorusu, ifrat istehsal nticsind bu sah
mhsullarnn qiymti istehsal xrcindn aa dncy qdr davam edckdir.

16

ksin. gr bir mtnin qiymti onun istehsal xrcindn aa drs,

kapital bu mtnin istehsalndan axb gedckdir. Myyn snaye sahsi
zamann tlblrin daha uyun glmdiyi v buna gr d aradan qalxmal
olduu hal istisna olmaqla, myyn mtnin istehsal, yni onun tklifi,
kapitaln bel axb getmsi zndn azalacaqdr, hm d bu azalma tklif tlbl
uyunlancaya qdr, demli, mtnin qiymti qalxb yenidn onun istehsal
xrci sviyysin atncaya qdr v ya daha dorusu, tklif tlbdn aa
dncy qdr, yni mtnin qiymti yenidn onun istehsal xrcindn yuxar
qalxncaya qdr davam edckdir, nki mtnin cari qiymti onun istehsal
xrcindn hmi yuxar v ya aa olur.
Biz grrk ki, kapital daim bir istehsal sahsindn baqa istehsal sahsin axb
gedir v axb glir. Yksk qiymt kapitaln ox gcl axb glmsin, aa qiymt
is ox gcl axb getmsin sbb olur.
Msly baqa bir nqteyi-nzrdn yanamaqla biz gstr bilrdik ki, yalnz
tklif deyil, habel tlb istehsal xrci il myyn olunur. Lakin bu bizi
mvzumuzdan ox uzaqladrard.
Biz indic grdk ki, tlb v tklifdki dyiikliklr hr df mtnin
qiymtini istehsal xrci sviyysin gtirib xarr. Dorudur, mtnin hqiqi
qiymti hmi istehsal xrcindn yuxar v ya aa olur; lakin qiymtlrin
qalxmas v dmsi bir-birini tarazlayr, bel ki, snayed kapitaln axb glmsi
v axb getmsini onun mumi yekunu il gtrrsk, myyn vaxt rzind
mtlr istehsal xrcin uyun olaraq mbadil olunur, demli, onlarn qiymti
istehsal xrci il myyn olunur.
Qiymtin istehsal xrci il bu cr myyn olunmasn iqtisadlarn anlad
mnada anlamamal. qtisadlar deyirlr ki, mtlrin orta qiymti istehsal
xrcin brabrdir; onlarn fikrinc, bu bir qanundur. Qiymtin qalxmasn onun
dmsi il v dmsini onun qalxmas il tarazladran hrc-mrclik hrktini
iqtisadlar tsadfi bir ey hesab edirlr. Bu doru olsayd, onda, bzi
iqtisadlarn etdiyi kimi, haql olaraq, qiymtlrin dyimsini bir qanun,
qiymtlrin istehsal xrci il myyn olunmasn is tsadfi bir ey hesab etmk
olard. Hqiqtd is, ancaq bu dyiikliklrin gediind, daha yaxndan tdqiq
etdikd mlum olduu kimi, n dhtli flaktlr sbb olan v burjua
cmiyytini bir zlzl kimi kkndn sarsdan yalnz bu dyimlrin gediind
qiymtlr mhz istehsal xrci il myyn olunur. Bu qaydasz hrktin

17

mcmusu onun qaydasdr. Bu snaye hrc-mrcliyinin gediind, bu dvranda

rqabt, nec deyrlr, bir ifratl digri il tarazlayr.
Bellikl, grdymz kimi, mtnin qiymti istehsal xrci il bel myyn
olunur ki, bir mtnin qiymti onun istehsal xrcindn yuxar olduu dvrlri, bu
qiymt onun istehsal xrcindn aa ddy dvrlrl tarazlayr v ksin.
lbtt, bu hr bir ayrca snaye mhsuluna deyil, yalnz btv snaye sahsin
aiddir. Demli, bu hal ayrca bir snayeiy deyil, yalnz btv snayeilr sinfin
aiddir.
Qiymtin istehsal xrci il myyn olunmas, qiymtin, mt istehsal n
lazm olan i vaxt il myyn olunmas demkdir, nki istehsal xrci
aadaklardan ibartdir: 1) xammaldan v mk altlrinin anmasndan, yni
myyn miqdar i gn bahasna baa gln v, demli, myyn miqdar i
vaxtn tmsil edn snaye mhsullarndan v 2) yen d vaxtla lln bilavasit
mkdn.
mumiyytl, mtlrin qiymtini nizama salan mumi qanunlar, lbtt,
mk haqqn, myin qiymtini d nizama salr.
mk haqq, tlbl tklif arasndak nisbtdn asl olaraq, i qvvsini
alanlarla, yni kapitalistlrl i qvvsini satanlar, yni fhllr arasnda rqabtin
n kil alacandan asl olaraq gah qalxacaq, gah dckdir. mk haqqnn
qalxb-dmsi mumiyytl, mt qiymtlrinin qalxb-dmsin uyun olur.
Lakin bu dyimlr rivsi daxilind myin qiymti istehsal xrci il, bu
mtni, yni i qvvsini yaratmaq n tlb olunan i vaxt il myyn olunur.
Bs i qvvsinin istehsal xrci hans xrcdir?
Bu xrc fhlni bir fhl kimi saxlamaq v ondan fhl hazrlamaq n
tlb olunan xrcdir.
Buna gr d fhlni bir my yrtmk n n qdr az vaxt tlb
olunursa, fhlnin istehsal xrci bir o qdr az olur, onun myinin qiymti, onun
mk haqq bir o qdr aa olur. O snaye sahlrind ki, fhlni yrtmy,
demk olar vaxt he tlb olunmur v fhlnin ancaq cismn mvcud olmas
kifayt edir, orada fhlni yaratmaq n tlb olunan istehsal xrci demk olar,
ancaq onu yaatmaq v mk qabiliyytini mhafiz etmkdn tr lazm gln
mtlrdn ibartdir. Buna gr d onun myinin qiymti zruri yaay
vasitlrinin qiymti il myyn olunur.

18

Lakin burada bir chti d nzr almaq lazmdr.

Fabriki z istehsal xrcini v bu xrc gr d mhsullarn qiymtini
hesablayarkn, mk altlrinin anmasn da hesaba daxil edir. Msln, gr
man ona 1000 markaya tamam olmusa v on il anrsa, fabriki hr il
mtnin qiymtin 100 marka lav edir ki, on il kendn sonra anm
mann yerin tzsini ala bilsin. Habel adi i qvvsi istehsalnn xrci trkibin
nsli davam etdirmk xrci d daxil olmaldr, nki bu xrc fhl sinfin trmk
v mk qabiliyytini itirn fhllri yenilri il vz etmk imkan verir. Demli,
mann anmas hesaba alnd kimi, fhlnin anmas da hesaba alnr.
Bellikl, adi i qvvsinin istehsal xrci, fhlnin mvcud olmas v nslinin
davam etdirilmsi xrcindn ibart olur. Bu mvcud olmaq v nsli davam
etdirmk xrcinin qiymti mk haqqn tkil edir. Bu yolla myyn ediln mk
haqq minimum mk haqq adlanr. mumiyytl mtlrin qiymtini istehsal
xrci il myyn etmk kimi, bu minimum mk haqq da ayrca frd deyil,
btv nv aiddir. Ayr-ayr fhllr, milyonlarla fhllr mvcud olmaa v z
nsillrini davam etdirmy imkan verck qdr mk haqq almrlar; lakin
btn fhl sinfinin mk haqq, qalxb-ddy riv daxilind bu minimuma
gr tarazlar.
ndi biz mk haqqn, habel hr bir baqa mtnin qiymtini nizama salan
n mumi qanunlar aydnladrb razladqdan sonra, mvzumuzla daha
yaxndan mul ola bilrik.
Kapital xammaldan, mk altlrindn v yeni xammal, yeni mk altlri,
yeni yaay vasitlri istehsalna srf olunan mxtlif yaay vasitlrindn
ibartdir. Kapitaln btn bu trkib hisslri myin yaratd eylrdir, mk
mhsullardr, toplanm mkdir. Yeni istehsal n bir vasit olan toplanm
mk kapitaldr.
qtisadlar bel deyirlr.
Znci qul ndir? Qara irq mnsub adamdr. Bu izahatn hr ikisi bir-birinin
taydr.
Znci zncidir. O yalnz myyn mnasibtlr daxilind qul olur. Pambq
yirn man pambq yirmk mandr. Yalnz myyn mnasibtlr
daxilind bu man kapital olur. Qzl zlynd pul olmad kimi, yaxud qnd

19

zlynd qndin qiymti olmad kimi, bu man da haman mnasibtlrdn

xaricd kapital deyildir.
stehsalda insanlar yalnz tbit deyil, bir-birin d tsir gstrirlr. Onlar
birg faliyyt n v z faliyytini qarlql mbadil etmk n myyn
surtd birlmdn istehsal ed bilmzlr. stehsal etmk n insanlar
myyn laq v mnasibtlr girirlr v yalnz bu ictimai laq v
mnasibtlr vasitsi il onlarn tbit tsiri mvcud olur, istehsal mmkn olur.
stehsallarn bir-birin olan bu ictimai mnasibtlri, onlarn z faliyytlrini
mbadil v birg istehsalda itirak etmlri raiti, istehsal vasitlrinin
xarakterindn asl olaraq, lbtt, mxtlif olacaqdr. Yeni mharib alti, yni
at aan silah ixtira edilndn sonra ordunun btn daxili quruluu da labddn
dyiildi, ayr-ayr frdlrin bir ordu halnda tkil olunmas v bir ordu kimi
hrkt ed bilmsi n zmin tkil edn mnasibtlr d baqa kil ald,
habel mxtlif ordularn bir-birin mnasibti dyiildi.
Demli, maddi istehsal vasitlri, mhsuldar qvvlr dyiib inkiaf etdikc
frdlrin mhsul istehsal etmsinin ictimai mnasibtlri, ictimai istehsal
mnasibtlri d dyiir, baqa kil alr. stehsal mnasibtlrinin mcmusu
ictimai mnasibtlri, cmiyyt adlandrlan eyi tkil edir, hm d myyn tarixi
inkiaf pillsind olan cmiyyti, znn ayrca frqlndirici xarakteri olan
cmiyyti tkil edir. Antik cmiyyt, feodalizm cmiyyti, burjua cmiyyti
istehsal mnasibtlrinin el mcmularndan ibartdir ki, bunlardan hr biri eyni
zamanda briyytin tarixi inkiafnda ayrca bir pill demkdir.
Kapital da ictimai istehsal mnasibtidir. Kapital burjua istehsal
mnasibtidir, burjua cmiyytinin istehsal mnasibtidir. Mgr kapital tkil
edn yaay vasitlri, mk altlri, xammal btn bunlar myyn ictimai
raitd, myyn ictimai mnasibtlr raitind istehsal edilib
toplanmamdrm? Mgr bunlar yeni istehsal mqsdi il myyn ictimai
raitd, myyn ictimai mnasibtlr rivsi daxilind ttbiq edilmirmi?
Mgr yeni istehsal n ayrlm mhsullar kapitala evirn mhz bu myyn
ictimai xarakter deyilmi?
Kapital tkc yaay vasitlrindn, mk altlri v xammaldan, tkc maddi
mhsullardan ibart deyildir; kapital eyni zamanda mbadil dyrlrindn d
ibartdir. Kapital tkil edn btn mhsullar mtdir. Demli, kapital tkc

20

maddi mhsullarn mcmusu deyil, habel mtlrin, mbadil dyrlrinin,

ictimai kmiyytlrin mcmusudur .
Biz yun vzin pambq, taxl vzin dy, dmiryol vzin paroxod
gtrm olsaq da, kapital yen eyni kapitallnda qalacaqdr, bu rtl ki,
kapitaln cismi olan pambq, dy, paroxod vvllrd kapital tcssm etdirmi
yunun, taxln, dmir yolunun malik olduu eyni mbadil dyrin, eyni qiymt
malik olsun. Kapitaln cismi kapitaln azacq da olsa dyimsin sbb olmadan
daim dyi bilr.
Lakin hr bir kapital mtlrin mcmusu, yni mbadil dyrlrinin
mcmusu is, mtlrin, yni mbadil dyrlrinin he d hr mcmusu kapital
deyildir.
Mbadil dyrlrinin hr mcmusu bir tk mbadil dyridir. Hr ayrca
mbadil dyri mbadil dyrlrinin mcmusudur. Msln, 1000 marka
qiymtind bir ev 1000 markalq mbadil dyridir. 1 pfenniq qiymtind bir
vrq kaz 100/100 pfenniqlik mbadil dyrlrinin mcmusudur. Baqa
mhsullara mbadil oluna biln mhsullar mtdir. mtlr n nisbtd
mbadil edilirs, hmin myyn nisbt onlarn mbadil dyridir, yaxud bu
nisbt pulla ifad olunmusa, onlarn qiymtidir. Bu mhsullarn miqdar onlarn
mt olmaq, yaxud mbadil dyrini tmsil etmk, yaxud myyn qiymt
malik olmaq vzifsini zrr qdr dyidir bilmz. Aac bykly v ya
kiikliyindn asl olmayaraq aaclnda qalr. Biz dmiri baqa mhsullara lotla
deyil, sentnerl mbadil etsk, mgr onun mt olmaq, mbadil dyri
olmaq xarakteri dyir? z miqdarndan asl olaraq, dmir ox v ya az dyri,
yksk v ya aa qiymti olan bir mtdir.
Bs nec olur ki, mtlr mcmusu, mbadil dyrlri mcmusu dnb
kapital olur?
mtlr mcmusunun dnb kapital olmasna sbb budur ki, mtlr
mcmusu mstqil ictimai qvv, yni cmiyytin bir hisssin mxsus bir qvv
olmaq etibar il bilavasit canl i qvvsin mbadil edilmk yolu il mhafiz
edilir v artr. mk qabiliyytindn baqa he bir eyi olmayan bir sinfin varl
kapitaln mvcud olmas n ilk zruri rtdir.
Yalnz toplanm myin, kemi myin, maddilmi myin bilavasit, canl
mk zrindki hkmranl toplanm myi kapitala evirir.

21

Kapitaln mahiyyti onda deyildir ki, toplanm mk yeni istehsaldan tr

canl my xidmt edn bir vasitdir. Kapitaln mahiyyti ondadr ki, canl mk
toplanm myin mbadil dyrinin mhafiz olunmas v artmas n
vasitdir.
Mbadil zaman kapitalistl muzdlu fhl arasnda n olur?
Fhl z i qvvsini mbadil etmkl yaay vasitlri ld edir, kapitalist
is z ixtiyarnda olan yaay vasitlrini mbadil etmkl fhlnin myini,
mhsuldar faliyytini, yni el yaradc qvv ld edir ki, fhl istehlak etdiyi
eylrin vzini bu qvv vasitsi il ninki dyir, habel toplanm my onun
vvl malik olduundan daha artq dyr lav edir. Fhl kapitalistdn, mvcud
yaay vasitlrinin bir hisssini alr. Bu yaay vasitlri ona n n lazmdr?
Bilavasit istehlak etmk n. Lakin bir halda ki, mn bu yaay vasitlrini
istehlak etmim, gr bu yaay vasitlri mni yaatd mddtdn istifad
edib yeni yaay vasitlri istehsal etmmims v istehlak nticsind yox
olmu dyrlrin vzini xarmaq n hmin istehlak mddtind z myimin
kmyi il yeni dyr yaratmamamsa, onda istehlak etdiyim bu yaay
vasitlrini hmilik itirmi oluram. Msl d bundadr ki, fhl znn mhz
bu ncib tkrar istehsal qvvsini yaay vasitlri mqabilind kapitala verir.
Demli, o z bu qvvni itirmi olur.
Bel bir misal gtrk. Fermer z gnmuzdu fhlsin gnd 5 zilberqro
verir. Gnmuzdu bu 5 zilberqroun mqabilind btn gn fermerin tarlasnda
ilyir v bellikl d fermer n 10 zilberqroluq glir tmin edir. Fermer
gnmuzduya verdiyi dyrin vzini almaqdan lav, bunu ikiqat artrr. Demli,
fermer gnmuzduya verdiyi 5 zilberqrou smrli, mhsuldar kild ttbiq,
istehlak etmi olur. Fermer hmin 5 zilberqroa gnmuzdunun mhz o myi v
qvvsini satn almdr ki, bunlar ikiqat artq dyri olan kinilik mhsulu istehsal
edir v 5 zilberqrou 10 zilberqroa evirir. z mhsuldar qvvsinin mhz
faliyytini fermer satan gnmuzdu is, bu qvvnin vzind 5 zilberqro alr
v bunu yaay vasitlrin mbadil edir ki, bunlar da tez, yaxud yava-yava
istehlak edir. Demli, bu 5 zilberqro iki cr istehlak edilmi olur: kapital n
mhsuldar kild istehlak edilmi olur, nki kapital bunu 10 zilberqro hasil
edn i qvvsina mbadil etmidir; fhl n is qeyri-mhsuldar kild
istehlak edilmi olur, nki fhl bunu yaay vasitlrin mbadil etmi v bu
a

Burada i qvvsi terminini sr Engels daxil etmmidir, srin Marks trfindn Neue Rheinische
Zeitungda drc olunan mtnind vardr. Red.

22

yaay vasitlri hmilik yox olmudur v fhl bu yaay vasitlrinin dyrini

fermerl hmin mbadilni yalnz tkrar etmk rti il yenidn ala bilr. Bellikl,
kapitaln mvcud olmas n muzdlu myin olmas rtdir, muzdlu myin
mvcud olmas n d kapitaln olmas rtdir. Bunlar bir-biri n rtdir; bunlar
bir-birini dourur.
Fhl pambq para fabrikind yalnz pambq param istehsal edir? Yox, o,
kapital istehsal edir. Fhl, yenidn onun myi zrind hakim olmaq v bu
mk vasitsi il yeni dyr yaratmaq vzifsini grn dyr istehsal edir.
Kapital yalnz i qvvsin mbadil olunmaqla, yalnz muzdlu myi faliyyt
gtirmkl arta bilr. Muzdlu fhlnin i qvvsi yalnz kapital artrmaq, zn
sart altna alan hakimiyyti qvvtlndirmk rti il kapitala mbadil oluna
bilr. Buna gr d kapitaln artmas proletariatn, yni fhl sinfinin artmas
demkdir.
Demli, kapitalistl fhlnin mnafeyi eynidir, dey burjualar v onlarn
iqtisadlar iddia edirlr. Dorudan da! Fhl kapitaldan i ala bilmirs, mhv olur.
Kapital i qvvsini istismar etmirs, mhv olur, i qvvsini istismar etmk n
is, kapital onu satn almaldr. stehsal n ayrlan kapital, mhsuldar kapital n
qdr srtl artrsa, demli, snaye n qdr ox trqqi edirs, burjuaziya n
qdr ox varlanrsa, ilr n qdr yax gedirs, kapitalist bir o qdr ox
fhl lazm olur, fhl zn bir o qdr baha satr.
Bel xr ki, fhlnin az-ox babat vziyytd olmas n mhsuldar kapitaln
mmkn qdr srtl artmas zruri rtdir.
Lakin mhsuldar kapitaln artmas n demkdir? Bu toplanm myin canl
mk zrind hakimiyytinin artmas demkdir. Burjuaziyann fhl sinfi
zrind hkmranlnn artmas demkdir. gr muzdlu mk z zrind
hkmranlq edn zg srvtini, zn dmn olan qvvni, kapital istehsal
edirs, kapitaldan il mul olmaq vasitlri [Beschftigungsmittel], yni yaay
vasitlri alr, hm d o rtl alr ki, muzdlu mk yenidn kapitaln bir hisssi
olacaq, kapital yenidn srtl hrkt gtirn bir vasit olacaqdr.
Kapitaln mnafeyi il fhllrin mnafeyinin eyni olduu iddias id ancaq o
demkdir ki, kapitalla muzdlu mk eyni nisbtin iki trfidir. Slmi il bdxrc
bir-biri n rt olduu kimi, kapitalla muzdlu mk d biri o biri n rtdir.

23

N qdr ki, muzdlu fhl muzdlu fhlliyind qalr, onun mqddrat

kapitaldan asldr. Fhl il kapitalistin mnafeyinin uursuz mumiliyi d mhz
bundan ibartdir.
gr kapital artrsa, muzdlu mk ktlsi artr, muzdlu fhllrin say artr, bir
szl, kapital daha ox adam z hkmranl altna alr. Bel bir n lverili hal
frz edk: mhsuldar kapital artmaqla my tlb artr, demli, myin qiymti,
mk haqq da artr.
Bir ev n qdr kiik olursa-olsun, n qdr ki, onun trafndak evlr d bel
kiikdir, mnzil olan btn ictimai tlblri dyir. Lakin bu kiik evin yannda bir
saray tikilrs, onda bu ev kiilib acnacaql bir daxmaya dnr. ndi evin kiikliyi
onu gstrir ki, bu evin sahibi sla tlbkar deyildir v ya ox az tlbkardr;
mdniyyt trqqi etdikc kiik ev n qdr bys d, qonuluqdak saray eyni
drcd v ya daha artq drcd byyrs, nisbtn kiik evin sakini z evinin
drd divar irisind zn getdikc daha narahat, getdikc daha naraz v
alalm hiss edckdir.
mk haqqnn az-ox nzr arpacaq drcd artmas n mhsuldar
kapitaln srtl artmas rtdir. Mhsuldar kapitaln srtl artmas srvtin,
zintin, ictimai tlbatn v ictimai zvqlrin d eyni drc srtl artmasna
sbb olur. Bellikl, fhly myssr olan zvqlr artsa da, bunlarn ictimai
tlbat dmsi drcsi, kapitalistin fhllr myssr olmayan artm
zvqlrin v mumiyytl cmiyytin inkiaf sviyysin nisbtn aa dr.
Bizim tlbat v zvqlrimiz cmiyytdn dour; buna gr d biz bu tlbat v
zvqlri lrkn, onlar dmli olan eylrl deyil, ictimai l il lrk. Bizim
tlbat v zvqlrimiz ictimai xarakter dad n nisbidir.
mumiyytl mk haqq, onun mqabilind mbadil yolu il ala bilcyim
mtlrin tkc miqdar il myyn olunmur. mk haqqnda mxtlif
mnasibtlr vardr.
Hr eydn vvl fhl z i qvvsi n myyn mbld pul alr. mk
haqq ancaq bu pul qiymtilmi myyn olunur?
XVI srd Amerikada daha zngin v asanlqla xarla biln qzl v gm
mdnlrinin kf edilmsi nticsind Avropada tdavld olan qzl v gmn
miqdar artmd. Buna gr d qzl v gmn dyri baqa mtlr nisbtn
aa dmd. Fhllr is zlrinin i qvvsi mqabilind vvlki qdr gm

24

sikk alrdlar. Onlarn myinin pul qiymti olduu kimi qalmd, amma buna
baxmayaraq, onlarn mk haqq aa dmd, nki onlar eyni miqdar
gm mbadil edirkn baqa mtlri vvlkindn az alrdlar. XVI srd
kapitaln artmasna, burjuaziyann ykslmsin sbb olan amillrdn biri d bu
idi.
Baqa bir misal gtrk. 1847-ci ilin qnda mhsul qtl zndn rk, t,
ya, pendir v sair bu kimi n zruri yaay vasitlrinin qiymti xeyli artmd.
Tutaq ki, fhllr zlrinin i qvvsi mqabilind vvlki qdr pul alrdlar.
Mgr onlarn mk haqq aa dmmidi? lbtt, dmd. Onlar mbadil
nticsind eyni pula vvlkindn az rk, t v i. a. almaa balamdlar.
Onlarn mk haqqnn dmsin sbb gmn dyrinin azalmas deyil,
yaay vasitlri dyrinin artmas idi.
Nhayt, frz edk ki, yeni manlarn ttbiq edilmsi, mvsmn daha
lverili olmas v i. a. nticsind btn kinilik v snaye mtlrinin qiymti
aa ddy halda, myin pulla qiymti sabit qalr. ndi fhllr eyni pula
mxtlif mtni daha ox ala bilrlr. Demli, onlarn mk haqq mhz ona gr
artmdr ki, mk haqqnn pulla dyri sabit qalmdr.
Bellikl, myin pulla qiymti, yni nominal mk haqq real mk haqqna,
yni mk haqq mqabilind hqiqtn veriln mtlrin miqdarna uyun
glmir. Buna gr d mk haqqnn qalxmas v ya dmsindn danarkn, biz
myin tkc pulla qiymtini, tkc nominal mk haqqn nzrd tutmamalyq.
Lakin n nominal mk haqq, yni fhlnin zn kapitalist satarkn ald
pul mbli, n d real mk haqq, yni onun bu pula ala bilcyi mtnin
miqdar mk haqqnda olan nisbtlrin he d hamsn hat etmir.
Bundan baqa, mk haqq birinci nvbd, kapitalistin gtrdy qazanca,
mnft olan nisbti il myyn olunur; bu mqayisli, nisbi mk haqqdr.
Real mk haqq baqa mtlrin qiymtin nisbtn myin qiymtini ifad
edir, nisbi mk haqq is myin yeni yaratm olduu dyrdn toplanm
myin, yni kapitaln payna dn hissy nisbtn bu dyrin bilavasit my
atan hisssini ifad edir.

25

Biz yuxarda, 14-c shifda demidik: mk haqq fhlnin istehsal etdiyi

mtd fhlnin pay deyildir. mk haqq mvcud mtnin bir hisssidir v
kapitalist buna z n myyn miqdar mhsuldar i qvvsi alr. Lakin
kapitalist fhlnin yaratd mhsulu satmaqla ld etdiyi mbl hesabna
yenidn bu mk haqqnn yerini doldurmaldr; hm d bu mk haqqnn yerini
el doldurmaldr ki, bir qayda olaraq, ona z istehsal xrcindn lav hl artq
bir ey, yni mnft d qalsn. Fhlnin istehsal etdiyi mtnin sat qiymti
kapitalistin nzrind hissy ayrlr: birincisi, avans etdiyi xammal qiymtinin
yerini doldurmaq, habel avans etdiyi altlr, manlar v baqa mk
vasitlrinin anmasnn yerini doldurmaq; ikincisi, kapitalistin avans etdiyi mk
haqqnn yerini doldurmaq v ncs, bundan lav olaraq, kapitalist n
mnft gtrmk. Birinci hiss ancaq hl vvldn mvcud olan dyrlrin
yerini doldurduu halda, aydndr ki, istr yeri doldurulan mk haqq, istrs
kapitalistin mnftini tkil edn lav, tamamil fhl myinin yaratd v
xammaln dyrin lav edilmi yeni dyrdn gtrlr. Hmin mnada bunlar
bir-biri il mqayis etmk n, biz hm mk haqqn, hm d mnfti
fhlnin istehsal etdiyi mhsulun hisslri hesab ed bilrik.
Real mk haqq sabit qala bilr, htta yksl d bilr, lakin buna
baxmayaraq, nisbi mk haqq aa d bilr. Msln, frz edk ki, btn
yaay vasitlrinin qiymti 2/3, gndlik mk haqq is yalnz 1/3 aa
dmdr, msln, 3 markadan 2 markaya enmidir. Fhl indi bu 2 markaya,
vvllr 3 markaya aldna nisbtn daha ox mt ala bils d, kapitalistin
mnftin nisbtn onun mk haqq aa dmdr. Kapitalistin (msln,
fabrikinin) mnfti 1 marka artmdr, baqa szl, kapitalistin fhly verdiyi
daha az miqdar mbadil dyri mqabilind fhl indi vvlkindn ox mbadil
dyri istehsal etmlidir. myin payna nisbtn kapitaln pay artm olur.
ctimai srvtin kapitalla mk arasnda bldrlmsindki brabrsizlik daha
ox artm olur. Kapitalist yen eyni kapital vasitsi il daha ox mk zrind
hkmranlq edir. Kapitalistlr sinfinin fhl sinfi zrind hakimiyyti artmdr,
fhlnin ictimai vziyyti pislmi, kapitalistin vziyytin nisbtn bir pill daha
aa dmdr.
Bs, mk haqq il mnftin bir-birin nisbtn dmsi v qalxmasn,
myyn edn mumi qanun ndn ibartdir?
a

Bax: sh. 12. Red.

26

mk haqq il mnft bir-birin trs nisbtddir. myin pay, gndlik mk

haqq n nisbtd drs, kapitaln pay, mnft d eyni nisbtd ykslir v
ksin. mk haqq n qdr aa drs, mnft d o qdr ykslir, mk
haqq n qdr ykslirs, mnft d o qdr aa dr.
Ola bilr, buna etiraz edib desinlr ki, kapitalist z mhsullarn baqa
kapitalistlrl lverili kild mbadil etmk saysind qazana bilr, ya yeni
bazarlar almas, yaxud khn bazarlarda tlbatn qfildn artmas nticsind
onun mtsin tlbin ykslmsi v i. a. saysind qazana bilr; demli, mk
haqqnn, i qvvsinin mbadil dyrinin qalxb-dmsindn asl olmayaraq,
bir kapitalistin mnfti baqa kapitalistlrin hesabna arta bilr; yaxud
kapitalistin mnfti mk altlrinin yaxladrlmas, tbit qvvlrinin yeni
sulla ttbiq edilmsi saysind arta bilr v i. a.
Hr eydn vvl etiraf etmk lazmdr ki, bu ntic ks yolla ld edilmi olsa
da, vvlkinin eynidir. Dorudur, mnftin artmasna sbb mk haqqnn aa
dmsi deyildi, lakin mk haqqnn aa dmsin sbb mnftin artmas
idi. Kapitalist eyni miqdar zg myin daha ox mbadil dyri alm v eyni
zamanda my vvlkindn artq haqq vermmidi; bu o demkdir ki, myin
kapitalist verdiyi xalis glir nisbtn my az haqq verilir.
Bunu da yada salmalyq ki, mt qiymtlrinin qalxb-dmsin
baxmayaraq, hr bir mtnin orta qiymti, bu mtnin baqa mtlr
mbadil edildiyi nisbt onun istehsal xrci il myyn olunur. Buna gr d
kapitalistlrin bir-birini hesabda aldatmas btn kapitalistlr sinfi daxilind labd
surtd tnlir. Manlarn tkmilldirilmsi, tbit qvvlrinin istehsalda yeni
sullarla ttbiq olunmas myyn i vaxt rzind eyni miqdar mk v kapitalla
daha ox mhsul yaratmaa imkan verir, lakin he bir halda daha ox mbadil
dyri yaratmaa imkan vermir. gr mn yirici man ttbiq edrk, bu man
ixtira edilndn vvlkin nisbtn ikiqat artq, msln, saatda lli girvnk
vzin yz girvnk iplik istehsal ed bilirms, az v ya ox davam edn bir
mddt rzind mn bu yz girvnk mqabilind orta hesabla, vvllr 50
girvnk ipliy aldmdan artq mt almayacaam, ona gr ki, istehsal xrci
yarbayar aa dmdr, ya da ona gr ki, hmin xrcl mn ikiqat artq
mhsul istehsal ed bilrm.
Nhayt, istr bir lknin, istrs btn dnya bazarnn kapitalistlr sinfi,
burjuaziyas istehsaln xalis glirini z arasnda hans nisbtd bldrrs

27

bldrsn, hr halda bu xalis glirin mumi mbli ancaq, bilavasit myin

btvlkd toplanm my artrd mbldn ibartdir. Demli, mk kapital
n nisbtd artrrsa, yni mk haqqna nisbtn mnft n nisbtd ykslirs,
bu mumi mlb d hmin nisbtd artr.
Bellikl, biz grrk ki, htta kapitalla muzdlu mk arasndak nisbtlr
dairsindn knara xmayanda da, kapitaln mnafeyi il muzdlu myin
mnafeyi bir-birin daban-dabana ziddir.
Kapitaln srtl artmas mnftin srtl artmas demkdir. Mnft is
yalnz o zaman srtl arta bilr ki, myin qiymti, nisbi mk haqq da eyni
srtl azalsn. Nisbi mk haqq htta o zaman da aa d bilr ki, nominal
mk haqq il birlikd, myin pul dyri il birlikd real mk haqq da artr,
ancaq bu rtl ki, real mk haqq mnftin artd drcd artmasn.
Msln, ilr yax getdiyi dvrlrd mk haqq 5%, mnft is 30% artrsa,
mqayisli, nisbi mk haqq artmaq deyil, azalr.
Bellikl, kapital srtl artarkn fhlnin gliri artrsa da, eyni zamanda
fhlni kapitalistdn ayran ictimai uurum da byyr v bununla birlikd mk
zrind kapitaln hakimiyyti, myin kapitaldan asll da artr.
Fhlnin mnafeyi kapitaln srtl artmasn tlb edir, dey irli srln
iddia slind yalnz o demkdir ki, fhl zg srvtini n qdr srtl artrrsa,
ona bir o qdr daha yal tik verirlr, bir o qdr ox fhl i alb yaaya bilir,
kapitaldan asl olan qullarn say bir o qdr arta bilir.
Bellikl, biz aadakn grdk:
Fhl sinfi n htta n lverili rait, kapitaln mmkn qdr srtl
artmas raiti fhlnin maddi yaayn n qdr yaxladrsa da, fhlnin
mnafeyi il burjualarn mnafeyi, kapitalistlrin mnafeyi arasndak ksliyi mhv
etmir. Mnftl mk haqq vvlki kimi bir-birin trs nisbtd qalr.
gr kapital srtl artrsa, mk haqq yksl bilr; lakin kapitalistin
mnfti bundan mqayis edilmyck drcd srtl artr. Fhlnin maddi
vziyyti yaxlarsa, ancaq onun ictimai vziyyti hesabna yaxlam olur. Onu
kapitalistdn ayran ictimai uurum genilnmidir.
Nhayt:

28

Mhsuldar kapitaln mmkn qdr srtl artmas muzdlu mk n n

lverili rtdir, dey irli srln iddia slind yalnz o demkdir ki, fhl sinfi
zn dmn olan qvvni, z zrind hkmranlq edn zg srvtini n qdr
srtl artrb oxaldrsa, burjua srvtini artrmaq yolunda, kapitaln
hakimiyytini qvvtlndirmk yolunda yenidn ilmk n fhl sinfin veriln
rait bir o qdr lverili olur, hm d fhl sinfinin bel ilyib l keirdiyi v
onunla kifaytlndiyi ancaq bu olur ki, burjuaziyann z ardnca kib apard
fhl sinfinin boynuna balad qzl znciri fhl sinfi z hazrlayr.
Lakin dorudanm mhsuldar kapitaln artmas, burjua iqtisadlarnn iddia
etdiyi kimi, mk haqqnn ykslmsi il qrlmaz kild laqdardr? Biz onlarn
szn inanmamalyq. Biz onlarn htta bu szn d inana bilmrik ki, kapital n
qdr ox iib piylnirs, onun qulunun gzran da bir o qdr yax olur.
Burjuaziya o qdr ox bilmi v z haqq-hesabn o qdr yax bilndir ki, nkrnaiblrinin tmtraq il ynn feodaln yanl fikirlrin rik olmaz.
Burjuaziyann yaamas raiti onu z haqq-hesabn yax bilmy mcbur edir.
Buna gr d biz bel bir mslni yaxndan tdqiq etmliyik:
Mhsuldar kapitaln artmas mk haqqna nec tsir edir?
gr burjua cmiyytinin mhsuldar kapital mumiyytl v btnlkl
artrsa, onda mk daha oxtrfli surtd toplanm olur. Kapitalistlrin say v
onlarn kapitalnn hcmi artr. Kapitaln artmas kapitalistlr arasnda rqabti
iddtlndirir. Kapitaln hcminin bymsi, daha byk mbariz altlri il
silahlanm daha qdrtli fhl ordularn snaye mbarizsi meydanna xarmaq
imkan verir.
Bir kapitalist yalnz daha ucuz satanda baqasn dy meydanndan sxdrb
xararaq onun kapitalna sahib ola bilr. flas etmdn daha ucuz sata bilmk
n kapitalist daha ucuz istehsal etmli, yni myin mhsuldar qvvsini
mmkn qdr ox artrmaldr. myin mhsuldar qvvsi is, hr eydn vvl,
daha geni mk blgs yolu il, manlar hrtrfli ttbiq etmk v daim
tkmilldirmkl artrlr. risind mk blgs olan fhl ordusu n qdr
bykdrs, man n qdr byk miqyasda ttbiq edilirs, istehsal xrci
nisbtn bir o qdr srtl azalr, mk bir o qdr mhsuldar olur. Buna gr d
kapitalistlr arasnda hrtrfli rqabt ml glir onlar mk blgsn
genilndirmy, manlarn miqdarn artrmaa v bunlardan mmkn qdr
daha byk miqyasda istifad etmy alrlar.

29

Bir kapitalist daha geni mk blgs, yeni manlar ttbiq etmk v bunlar
tkmilldirmk saysind, tbit qvvlrindn daha faydal v daha geni
istifad etmk saysind eyni miqdar mkl v ya toplanm mkl z
rqiblrindn daha ox mhsul, mt istehsal etmk imkan ld edrs,
msln, z rqiblrinin yarm arn ktan toxuduu i vaxt rzind tam bir arn
ktan istehsal ed bilrs, onda nec hrkt edr?
O, yarm arn ktan yen d khn bazar qiymtin sata bilrdi, lakin onda z
rqiblrini dy meydanndan sxdrb xara bilmz v z daha artq mt
sata bilmzdi. Halbuki onun istehsal n drcd artmsa, sata olan ehtiyac da
o drcd artmdr. Dorudur, onun i sald daha gcl v daha bahal
istehsal vasitlri ona mtni daha ucuz satmaq imkan verir, lakin eyni zamanda
bunlar onu daha ox mt satmaa, z mtlri n mqayis edilmyck
drcd geni bazar ld etmy mcbur edir; buna gr d bizim kapitalist
yarm arn ktan z rqiblrindn ucuz satacaqdr.
Lakin bir arn ktann istehsal bu kapitalist baqalarnn yarm arn ktan
istehsalndan baha tamam olmursa da, o, bir arn ktan z rqiblrinin yarm
arn satdqlar qiymt satmayacaqdr. ks halda o he bir lav xeyir gtrmz
v mbadil yolu il yalnz z istehsal xrcini zn qaytarm olard. Bununla bel
onun gliri artm olsayd da, bunun sbbi he d bu olmazd ki, onun kapital z
dyrini baqalarnn kapitallarndan daha ox drcd artrm olard, bunun
sbbi yalnz o olard ki, kapitalist daha ox kapital i salm olard. Bundan
baqa, kapitalist z mtsin rqiblrinin qoyduu qiymtdn yalnz bir ne faiz
aa qiymt qoymaqla istdiyi mqsd atr. O, qiymtlri aa salmaqla, z
rqiblrini sxdrb bazardan xarr v ya, he olmasa, onlarn satnn bir
hisssini llrindn alr. Nhayt, xatrlatmalyq ki, myyn mtnin snaye
n lverili v ya lverisiz mvsmd satlmasndan asl olaraq, cari qiymt
hmi istehsal xrcindn yuxar v ya aa olur. Yeni v daha smrli istehsal
vasitlri ttbiq etmi kapitalistin z hqiqi istehsal xrcindn lav ld edcyi
faiz drcsi, bir arn ktann bazar qiymtinin o vaxta qdrki adi istehsal
xrcindn yuxar v ya aa olmasndan asl olaraq dyiilckdir.
Lakin bizim kapitalistin stnly uzun srmyck: onunla rqabt edn
baqa kapitalistlr d bu cr manlar, bu cr mk blgs ttbiq edcklr,
bunlar eyni miqyasda v ya daha byk miqyasda ttbiq edcklr v bu
yeniliklr o qdr geni yaylacaqdr ki, ktann qiymti ninki vvlki istehsal
xrcindn, habel yeni istehsal xrcindn d aa dckdir.

30

Bellikl, kapitalistlr yeni istehsal vasitlri ttbiq etmzdn vvl bir-birin

nisbtn n vziyytd idilrs, yen hmin vziyytd olacaqlar, hm d bu
istehsal vasitlri saysind onlar vvlki qiymt ikiqat artq mhsul xara
bilirdilrs, indi ikiqat artq mhsulu vvlkindn aa qiymt satmaa
mcburdurlar. Bu yeni istehsal xrcinin yeni sviyysind hmin oyun tzdn
balanr. Yenidn daha geni mk blgs ttbiq edilir, yenidn manlarn
miqdar artrlr, bu mk blgsndn v bu manlardan daha byk miqyasda
istifad olunur. Rqabt is bu nticy yen ks-tsir gstrir.
Biz grrk ki, istehsal sulu, istehsal vasitlri nec aras ksilmdn yenilir,
inqilabilir, mk blgs labd surtd daha geni mk blgsn, man
ttbiqi manlarn daha geni ttbiqin, byk miqyasda istehsal daha byk
miqyasda istehsala sbb olur.
Bu el bir qanundur ki, daim burjua istehsaln vvlki crndan xarr v
kapital myin mhsuldar qvvlrini grginldirmy mcbur edir, nki
kapital vvl d bu qvvlri grginldirirdi; bu el bir qanundur ki, kapital birc
dqiq d rahat buraxmr v ona daim pldayb deyir: rli! rli!
Bu qanun mhz o qanundur ki, ticartin vaxtar gclnib-ziflmsi raitind
mtnin qiymtini labd surtd onun istehsal xrci il tarazladrr.
Kapitalist n qdr gcl istehsal vasitlrini i salsa da, rqabt bunlarn
ham trfindn ttbiq edilmsin sbb olur v ham bu istehsal vasitlrini
ttbiq etmy balad zamandan etibarn, onun kapitalnn daha artq
mhsuldar olmasnn yegan nticsi ancaq bundan ibart olacaqdr ki, indi
vvlki qiymt kemidkindn 10, 20, 100 qat artq mhsul xarmaldr. Lakin
kapitalist satd mhsulun miqdarn artrmaqla sat qiymtinin aa dmsinin
yerini doldurmaq n indi, ola bilr, 1000 qat artq mhsul satmal olduuna
gr, indi kapitalist ninki daha artq mnft gtrmk n, habel istehsal
xrcinin yerini doldurmaq n d, zira, grdymz kimi, istehsal altlri z
d getdikc bahalar, daha artq mt satmal olduuna gr, indi ox mt
satmaq tkc onun z n deyil, habel onun rqiblri n d lm-dirim
mslsi olduuna gr, ixtira edilmi istehsal vasitlri n qdr ox mhsuldar
is, vvlki mbariz d bir o qdr ox qzn kil alr. Demli, mk blgs v
man ttbiqi mqayis edilmyck drcd byk miqyasda yenidn daha artq
inkiaf edckdir.

31

Ttbiq ediln istehsal vasitlri n qdr gcl olsa da, rqabt mtnin
qiymtini istehsal xrci drcsin endirmkl bu gcn qzl bhrlrini kapitaln
lindn almaa chd edir; demli, daha ucuz istehsal etmk, yni eyni miqdar
mkl daha ox mhsul istehsal etmk imkan meydana gldiyi drcd rqabt
istehsaln ucuzlamasn, vvlki qiymt mblin getdikc daha ox mhsul
buraxlmasn sarslmaz bir qanun edir. Bellikl, kapitalist gstrdiyi sy
nticsind vvlki i vaxtnda daha ox mt istehsal etmk vzifsini z
zrin gtrmkdn, bir szl, z kapitalnn dyrini artran raiti
pisldirmkdn baqa he bir ey qazanmazd. Buna gr d rqabt z istehsal
xrci qanunu il kapitalisti daim tqib etdiyi, kapitalistin z rqiblrin qar
hazrlad hr bir silah onun zn qar evirdiyi bir zamanda, kapitalist
rqabt daim hiyl il stn glmy alaraq khn man v khn mk
blgs vzin daim yeni, daha baha, lakin istehsal ucuzladran man v yeni
mk blgs ttbiq edir v rqabt nticsind bu yeniliklrin khnlmsini
gzlmir.
ndi bel tsvvr edk ki, bu qzn coqunluq eyni zamanda btn dnya
bazarn hat etmidir, onda baa drik ki, kapitaln artmas, toplanmas v
tmrkz, nec aras ksilmyn, z zn tb ken v getdikc daha byk
miqyasda ttbiq olunan mk blgsn, yeni man ttbiqin v khnlrinin
tkmilldirilmsin sbb olur.
Mhsuldar kapitaln artmas il ayrlmaz surtd laqdar olan bu chtlr
mk haqqnn myyn olunmasna nec tsir gstrir?
Daha artq mk blgs bir fhly 5, 10, 20 adamn iini grmk imkan
verir; demli, mk blgs fhllr arasnda rqabti 5, 10, 20 df artrr.
Fhllr arasnda rqabt yalnz bir fhlnin zn baqalarndan ucuz
satmasndan ibart deyildir, habel ondan ibartdir ki, bir fhl 5, 10, 20 adamn
iini grr, fhllri bu cr rqabt mcbur edn is, kapitaln ttbiq etdiyi v
daim genilndirdiyi mk blgsdr.
Sonra. mk blgs n qdr artrsa, mk d bir o qdr sadlir. Fhlnin
xsusi mharti hr cr qiymtini itirir. Fhl el sad, yekrng bir mhsuldar
qvvy evrilir ki, bundan xsusi bir fiziki v ya zehni bacarq v vrdi tlb
olunmur. Onun myi hamnn bacara bilcyi my evrilir. Buna gr d
fhly hr trfdn rqiblr tzyiq gstrirlr; bunu da xatrladaq ki, bir i n
qdr sad is, onu yrnmk n qdr asan is, bu ii yrnmk n n qdr

32

az istehsal xrci tlb olunursa, mk haqq da bir o qdr aa dr, nki hr

bir mtnin qiymti kimi, mk haqq da istehsal xrci il myyn olunur.
Bellikl, mk n qdr az tmin etmy balayrsa v get-ged insanda n
qdr ox nifrt oyadrsa, rqabt eyni drcd gclnir, mk haqq is azalr.
Fhl z mk haqqnn mumi mblini mhafiz etmy alaraq artq ilyir:
saat hesab il daha ox ilyir v ya bir saat rzind daha ox ey hazrlayr.
Ehtiyac iind olan fhl, bellikl, mk blgsnn flaktli nticlrini daha da
qvvtlndirir. Nticd bel olur: fhl n qdr ox ilyirs, bir o qdr az haqq
alr; bunun da sbbi ancaq odur ki, o n qdr ox ilyirs, z i yoldalarna
qar bir o qdr gcl rqabt trdir v buna gr d z yoldalarn znn
rqibi edir v bunlar da onun z kimi pis rtlrl ilmy raz olurlar; demli,
sbb ancaq budur ki, fhl nticd zn qar, fhl sinfinin bir zv olmaq
etibar il zn qar rqabt dourur.
Man da eyni tsiri gstrir, lakin bundan xeyli byk miqyasda gstrir, ona
gr ki, man mahir fhllri na fhllrl, kiilri qadnlarla, yallar uaqlarla
vz edir, ona gr ki, man ilk df ttbiq olunduu yerd l myi fhllrini
yn-yn ky atr, tkmilldirildiyi, yaxladrld v daha mhsuldar
manla vz olunduu yerd is ayr-ayr fhl qruplarn sxdrb aradan xarr.
Kapitalistlr arasndak snaye mharibsini yuxarda tri tsvir etmidik. Bu
mharibnin bel bir xsusiyyti vardr ki, buradak vurumalarda qlb fhl
ordusunu artrmaqdan daha ox onu azaltmaq yolu il qazanlr. Srkrd olan
kapitalistlr sayca daha ox snaye sgrini idn xarmaq yolunda bir-biri il
yarrlar.
Dorudur, iqtisadlar biz deyirlr ki, manlarn ttbiq edilmsi zndn
grksiz olan fhllr guya yeni snaye sahlrind i taprlar.
Onlar csart edib dey bilmirlr ki, yeni mk sahlrind zlrin yer
tapanlar mhz idn xarlan fhllrdir. Faktlar bel bir yalann tamamil
ziddindir. Onlar slind ancaq bunu tsdiq edirlr ki, yeni i imkanlar fhl
sinfinin baqa trkib hisslri n, msln, gnc fhl nslinin aradan xm
snaye sahsin girmy hazr olan hisssi n meydana xr. Bu, hr eydn li
zlm fhllr n, lbtt, ox byk bir tsllidir. Cnab kapitalistlr
istismar n yararl olan zl v qan chtdn korluq kmycklr, buna gr
d onlar llr z llrini basdrmaq imkan verirlr. Bu da burjualarn
fhllrdn artq zlri n tapdqlar tsllidir. Ax manlar btn muzdlu fhl

33

sinfini mhv etsydi, onda kapitaln qara gn atm olard, nki muzdlu mk
olmadan, kapital da olmur!
Lakin frz edk ki, istr mann bilavasit sxdrb aradan xard fhllr,
istrs d gnc nslin myyn bir sahd i tapmaq midind olan btn hisssi
zlrin yeni i taprlar. nanmaq olarm ki, bu yeni i n d ldn xm id
olduu qdr yksk haqq verilckdir? Bu, btn iqtisadi qanunlara zidd olard.
Biz grdk ki, masir snaye daim mrkkb v yksk ii sad v aa il vz
edir.
Bel bir halda nec ola bilr ki, mann bir snaye sahsindn sxdrb
xartd oxlu fhl, baqa bir sahd daha aa, daha pis mk haqq almaq
rti il deyil, baqa bir rtl zn yer tapa bilsin?
Bir istisna olaraq, mann znn istehsalnda alan fhllri gstrirdilr.
Deyirdilr ki, snayed getdikc daha ox man tlb olunduuna v ttbiq
edildiyin gr, manlarn say mtlq artmaldr, demli, man istehsal da
artmal, bununla birlikd hmin istehsalda alan fhllrin say da artmaldr; ax
bu snaye sahsind alan fhllr ixtisasl v htta thsil grm fhllrdir.
Hl vvllr ancaq yars doru olan bu iddia 1840-c ildn etibarn sla doru
deyildir, nki man istehsal n d, n artq v n d skik, pambq iplik
istehsalnda olduu drcd getdikc daha keni miqyasda man ttbiq olunur
v man istehsalnda alan fhllr ox mkmml mana nisbtn ancaq
mkmml olmayan man rolu oynaya bilrlr.
Lakin mann sxdrb xartd bir kii vzind fabrik, ola bilr, uaa v
bir qadna i verir! Mgr bir kiinin mk haqq onun uan v arvadn
bslmy atacaq qdr olmamal idi? Mgr minimum mk haqq nsli
yaadb trtmy kifayt edck qdr olmamal idi? Bs bu halda burjuaziyann
ox sevdiyi bu ibarlr nyi sbut edir? Ancaq onu sbut edir ki, indi bir fhl
ailsinin yaamasn tmin etmk n vvlkindn drd qat artq fhl hyat
istehlak olunur.
Xlas edirik: Mhsuldar kapital n qdr ox artrsa, mk blgs v man
ttbiqi d bir o qdr genilnir. mk blgs v man ttbiqi n qdr ox
genilnirs, fhllr arasndak rqabt bir o qdr qvvtlnir, onlarn mk
haqq bir o qdr azalr.

34

Bundan lav, fhl sinfi cmiyytin daha yksk tbqlri hesabna da artr;
bir ox xrda snayeilr v xrda rentalar proletariat srasna dr, nki
onlarn tezlikl fhl llri il yana olaraq z llrini yuxar qaldrmaqdan baqa
arlri qalmr. Bellikl, i axtarmaq n yuxar qaldrlan llr getdikc oxalr,
llrin z is getdikc daha ox clzlar.
zlynd aydndr ki, xrda snayei, ilk rtlrindn biri daim daha geni
miqyasda istehsal etmkdn, yni sla xrda snayei deyil, mhz iri snayei
olmaq zrurtindn ibart olan bu cr mbarizy davam gtir bilmir.
lbtt, bu chti d izah etmy daha ehtiyac yoxdur ki, kapital n drcd
artrsa, onun ktlsi v say n drcd artrsa, kapitaldan gln faiz o drcd
azalr; buna gr d xrda renta z rentas il yaamaq imkanndan mhrum olur
v snayey can atmal, yni xrda snayeilrin sralarna kemli v bellikl d
proletarla namizd olanlarn sayn artrmaldr.
Nhayt, yuxarda tsvir ediln inkiaf prosesi kapitalistlri, artq mvcud olan
nhng istehsal vasitlrini getdikc daha byk miqyasda istismar etmy v bu
mqsdl d btn kredit vasitlrini i salmaa mcbur etdikc, snaye
zlzllri tez-tez ba verir v bu zlzllrd ticart almi yalnz ona gr salamat
qalr ki, srvtin, mhsullarn v htta mhsuldar qvvlrin bir hisssini yeralt
allahlarna qurban verir, bir szl, bhranlar gclnir. Bu bhranlarn tez-tez
ba vermsin v getdikc daha da kskinlmsin sbb odur ki, mhsulun
miqdar artdqca v, demli, bazarlar genilndirmk ehtiyac artdqca,
mumdnya bazar daha ox kiilir, istismar n getdikc daha az yeni bazar
qalr, nki hr bir vvlki bhran yeni bazarlar v ya o vaxta qdr mumdnya
ticartinin yalnz sthi surtd istismar etdiyi bazarlar mumdnya ticartin clb
edirdi. Lakin kapital tkc mk hesabna yaamaqla qalmr. Kapital, adl-sanl bir
barbar-quldar kimi, z qullarnn meyitlrini bhranlar zaman mhv olan ynyn fhllri z il qbir aparr. Bellikl, biz grrk: kapital srtl artrsa,
fhllr arasnda rqabt bundan mqayis edilmyck drcd srtl artr,
yni kapital n qdr srtl artrsa, fhl sinfinin il mul olmaq v yaay
vasitlri d nisbtn bir o qdr srtl azalr; lakin buna baxmayaraq, kapitaln
srtl artmas muzdlu mk n n lverili rtdir10.

K. Marks 1847-ci il dekabrn ikinci yarsnda oxuduu mhazirlr sasnda

yazmdr.

35

lk df 1849-u il aprelin 58-d v 11-d Neue Rheinische Zeitung

qzetinin 264267 v 269-cu nmrlrind v ayrca kitaba klind 1891-ci ild,
Berlind F. Engelsin mqddimsi v redaktsi il ap edilmidir.
Kitabann mtnindn ap olunur. Almancadan trcm edilmidir.

Qeydlr
1.

Muzdlu mk v kapital srini ap etdirrkn Marks kapitalizm

cmiyytind sinfi mbariznin maddi sasn tkil edn iqtisadi
mnasibtlr haqqnda populyar kild mlumat vermk vzifsini qarya
qoymudu. Marks proletariat nzri chtdn silahlandrmaa alaraq,
kapitalizm cmiyytind burjuaziyann sinfi hkmranlnn, habel
fhllrin muzdlu klliyinin ny istinad etdiyi haqqnda drin elmi anlay
verirdi. Marks znn izafi dyr nzriyysinin ilk mddalarn inkiaf
etdirrk, kapitalizmd fhl sinfinin nisbi v mtlq yoxsullamas tezisini
mumi kild ifad edir.
sr K. Marksn v F. Engelsin srlrinin ikinci nrinin (6-c cild)
mtnin sasn, yni 1891-ci il nrind Engelsin dzlilri nzr alnaraq
drc edilir. 1, 9.
2.
Neue Rheinische Zeitung. Organ der Demokratie (Yeni Reyn qzeti.
Demokratiyann orqan) 1848-ci il iyunun 1-dn 1849-cu il mayn 19-dk
Klnd Marksn redaktorluu il xmdr; Engels redaksiyann trkibin
daxil idi. 1.
3.
Brsseld Alman fhl cmiyytini Marks v Engels Belikada yaayan
alman fhllrini siyasi chtdn maariflndirmk v onlarn irisind elmi
kommunizm ideyalarn tbli etmk mqsdi il 1847-ci il avqustun
axrnda tsis etmidilr. Marks il Engelsin v onlarn silahdalarnn
rhbrliyi altnda bu cmiyyt Belikadak alman inqilab proletarlarn
birldirn leqal mrkz olmudu. Cmiyytin n yax nsrlri
Kommunistlr ittifaqnn Brssel icmasna daxil idilr. Brsseldki alman
fhl cmiyyti Fransada 1848-ci il fevral burjua inqilabndan az sonra
Belika polisinin bu cmiyyt zvlrini hbs v srgn etmsi nticsind
daha faliyyt gstrmdi. 1.

36

4.

1849-cu ild Macarstan burjua inqilabn bomaq v Avstriyada

Habsburqlar slalsinin hakimiyytini brpa etmk mqsdi il ar
qounlarnn Macarstana mdaxilsi nzrd tutulur. 1.
5.
1849-cu ilin mayiyul aylarnda Almaniyada xalq ktllrinin imperiya
konstitusiyasn (1849-cu il martn 28-d Frankfurt Milli mclisi trfindn
qbul olunub bir sra alman dvltlrinin rdd etdiyi konstitusiyan)
mdafi edn syanlardan shbt gedir. Danq, kortbii xarakter dayan
bu syanlar 1849-cu il iyulun ortalarnda yatrld. 1.
6.
Marksn muzdlu mk v kapital mvzusunda oxuduu son mhazir v
ya bir sra axrnc mhazirlr n lyazmas klind hazrlad ilk
qeydlr sonralar Marksn lyazmalar irisind taplmdr; mk haqq
adlanan bu lyazmasnn cildind: Brssel, dekabr 1847-ci il yazlmd,
(Bax: K. Marks v F. Engels. srlri, 2-ci nri, 6-c cild, sh. 579602).
Mzmununa gr bu lyazmas Marksn yarmq qalm Muzdlu mk v
kapital srini qismn tamamlayr. Lakin Muzdlu mk v kapital
srinin ap n hazrlanm son hisslri Marksn lyazmalar arasnda
taplmamdr. 1.
7.
Marks Kapitalda yazr: Mn klassik siyasi iqtisad dedikd, U. Petti il
balayan v burjua istehsal mnasibtlrinin daxili asllqlarn tdqiq edn
btn siyasi iqtisad nzrd tuturam (Bax: K. Marks. Kapital, I cild, sh.
91). ngiltrd klassik siyasi iqtisadn n byk nmayndlri A. Smit il
D. Rikardo olmular. 2.
8.
F. Engels Anti-Drinq srind yazr ki, daha mhdud mnada siyasi
iqtisad XVII srin axrlarnda dahi insanlarn zehnind yaranmsa da,
fiziokratlarn v Adam Smitin ona verdiyi z msbt ifadsind mahiyytc
XVIII srin yetidirmsidir (Bax: F. Engels. Anti-Drinq, sh. 150). 3.
9.
Engels 1891-ci ild Bir mayn bayram edilmsini nzrd tutur. Bzi
lklrd (ngiltrd, Almaniyada) Bir may bayram mayn 1-dn sonra
gln birinci bazar gn qeyd edilirdi ki, bu da 1891-ci ild mayn 3-n
dmd. 8.
10. Engelsin gstrdiyin gr (Bax: sh. 1) sr yarmq qalmdr. Marks
Klndn mvqqti getdiyin, sonra is Almaniyada siyasi rait
kskinldiyin v Neue Rheinische Zeitung qzetinin nri
dayandrldna gr mqallrin drc edilmsin ara verilmidi. 6-c qeyd
d bax. 34.