I ashtuquajturi i rrmbyeri shekulli i njzet, pavarsisht se historikisht shum i

shkurtr shnoi pr Ballkanin nj kalvar shum t ngjeshur historish shum aktive

dhe shum intensive. Duket se Lufta e Par Botrore nis n Ballkan, por pavarsisht
se Ballkani ishte i zhytur thellsisht n nj kriz post osmane, ku seicili vend
prpiqet t gjej identitetin e vet dhe t formoj tiparet nacionaliste, n fakt e gjith
Europa ishte n nj kriz t frikshme, e cila n nj mnyr a n ndonj tjetr,
patjetr do t shprthente. Por duket se edhe vet prfundimi i lufts dhe
nnshkrimi i paqes, nuk e solln paqen e vtrtet n Ballkan. Konferenca e Paqes n
Paris n 1919, duket se forcoi themelet e eksperimenteve t cuditshme q do t
ndodhnin n t ardhmen. Historikisht Ballkani ka shnjuar vijn ndarse ndrmjet
dy botve; q nga koha kur Perandoria Romake u nda n dy pjes, n at t Lindjes
dhe n at t Perndimt, duket se sht Ballkani sht ai q do prbj kufirin midis
dy botve. Po kshtu kur Perandoria Osmane pati kulmin e zhvillimit t saj, srish
Ballkani shnon kufirin ndars. Nu sht rastsi q Lufta e Madhe nisi n Ballkan,
pasi ktu vihej re shum fort lufta pr hegjemoni ndrmjet dy aleancave t krijuara,
prej kohsh tashm, Antanta dhe Blloku Qendror. Me shpresn se Konferenca e
Paqes do t shprbnte kt kufi ndars, se do ta bnte Ballkanin nj pjes t
Europs, n fakt vulosi jo vetm ndarjen e prhershme, por i dha udh krijimit dhe
konsolidimit t shteteve artificial krijuar jo mbi bazn e tipareve kombtare, por
synimeve dhe dshirave kolonizuese t disa shteteve,krijimin e monarkive
dikatoriale q n gjysmn e dyt t shekullit XX do t ishin diktaturat e uditshme
dhe do t shoqronin prgjat gjith shekullit e do t prfundonin vetm kur ky i
fundit t prfundonte.

Ballkani nuk sht nj territor i leht pr tu kuptuar

Pas prfundimit t lufts s par botrore Ballkani u kthye n nj regjim autoritar ku

sundonin m t fortt dhe fill pas ksaj erdhn n fuqi regjimet diktatoriale t njerzve t
fuqishm e t dhunshm q tronditn opinionin publik n mbar botn.

Krijimi i ktyre shteteve kombtare u bazuar, kryesisht n ideologjin e aneksimit t territoreve nga
vendet fqinje, duke mos marr parasysh prbrjen etnike t territoreve n fjal.
Shum premisa dhe forca nxitse t Lufts s s Par Botrore u krijuan prmes dy luftrave
ballkanike n vitet 1912 dhe 1913. Armiqsit e asaj kohe vazhdojn deri sot. Nn udhheqjen e

Rusis n vitin 1912 u krijua Lidhja Ballkanike: Serbia, Bullgaria, Greqia dhe Mali i Zi bnin luft
t suksesshme kundr Perandoris Osmane t dobsuar. Ajo i humbi pothuajse t gjitha
zotrimet e saj evropiane. Shqipria u b e pavarur, ndonse pjes t mdha t territorit
shtetror t saj u pushtuan menjher nga serbt, grekt dhe malazezt. N vern e vitit pasues
fituesit luftuan kundr njri-tjetrit pr ndarjen e plaks s lufts. Serbia, Greqia dhe Rumania
doln fituese ndaj Bullgaris, e cila me prfitimet e saj territoriale ishte m shum se e

paknaqur. Kto dy luftra lokale prcaktuan edhe frontet n Luftn e Par Botrore: Bullgart
dhe osmant hyn n luft n ann e Fuqive Qendrore, sepse ata besonin se n kt mnyr
do t ishin n gjendje ti lviznin kufijt e tyre. Serbia, Greqia dhe Rumania u bashkuan me
Aleatt. Rusia cariste zgjodhi Serbin si partner t preferuar dhe hodhi kshtu themelet pr nj
miqsie t thell. Angazhimi i intensifikuar n Serbi e impenjonte Rusin pr nj konfrontim t
drejtprdrejt me Austro-Hungarin, e shpjegon historiani Christopher Clark raportin ndrmjet
Luftrave Ballkanike dhe Lufts s Par Botrore: U rrit vendosmria e Austris pr t ndalur
pretendimet territoriale serbe. Fitoret e Serbis n Luftrat Ballkanike forcuan n vend
strukturat e ushtris n kurriz t politiks, analizon profesor Husnija Kamberovic nga Instituti i
Historis n Sarajev ndikimin e luftrave ballkanike. Gradualisht n Beograd u forcua bindja
se kufijt mund t zgjeroheshin me forc, me luft. Luftrat n gadishullin Ballkan bn q
monarkia e Habsburgve t rrezikohej gjithnj e m shum nga brenda. Nprmjet fitoreve t
saj Serbia nisi t mbshtetej nga t afrmit e saj slloven dhe kroat. Inteligjenca e ktyre
popujve krkonte n nj far mnyre m shum t drejta t pjesmarrjes s sllavve n AustroHungari, pr t zvendsuar dualizmin e mparshm me t ashtuquajturin trializm. Kshtu q
nga viti 1913 n Vjen rritej bindja, se larja e hesapeve me Beogradin sht e pashmangshme,
shpjegon Kamberovi. N Luftrat Ballkanike Maqedonia ishte n qendr. Greqia, Serbia dhe
Bullgaria kishin t njjtat pretendime pr ta marr at. Polemikat kombtare, historike dhe
politike t shtetit sot t pavarur t Maqedonis me fqinjt vazhdojn ende. Krimet e rnda t
lufts t njsive serbe n 1912-1913, kryesisht ndaj shqiptarve, krijuan nj armiqsi, q oi n
situat lufte n fund t viteve 90-t, q u ndrpren vetm nga bombat e NATO-s mbi Serbin.
Ideja e ilirizmit dhe m von e jugosllavizmit, e krijuar nga luftrat ballkanike, pr bashkimin e t
gjith sllavve t jugut n nj shtet t vetm, ka dshtuar ndrkoh n mnyr t prgjakshme.
Jugosllavia e krijuar pas lufts s Par Botrore u shprb n shtat shtete. Sot askush nuk do
t dij m pr iden e fillimit t shekullit t kaluar pr vllazrimin dhe farefisnin natyrore t
popujve t ksaj zone.

trashgimia e LIB-s sht problematike edhe sot, dhe mjaftojn ceremonit pr t par sesi prirjet
historike prher e m shum riciklojn t njjtat rivalitete.

Fillimi i shekullit XX shnon nj periudh t rritjes s tensionit mes Fuqive t Mdha.

E gjith kjo situate tensioni degradoi duke kulmuar m 28 qershor 1914, me
ngjarjen q i hapi rrug fillimit t Lufts s Par Botrore.
N 1908 Austro Hungaria aneksoi Bosnjn . kjo shkaktoi zemrim te Serbt, t
cilt u ndan nga bashkatdhetart e tyre q jetonin n territorin boshnjak

Shtetet e gadishullit ishin n konflikt t vazhdueshm me njra tjetrn pr

hegjemoni n gadishull.

N pranver 1912 Serbia dhe Bullgaria krijua Lidhjen Ballkanike, nn pretendimin e

mbrojtjes s pavarsis dhe trsis s tyre territoriale. Ato zotoheshin t bashkonin
forcat e tyre nse do t prballeshin me ndonj prpjekje t fuqie t madhe pr t
pushtuar territoret ballkanike q kishin qen pjes e Perandoris Osmane. Shum
shpejt ksaj aleance iu bashkuan Greqia dhe Mali i Zi. Lidhaj Ballkanike n t vertt
kishte si synim t sfidoj Perandorin Osmane n mnyr q ti shkpus ksaj t
fundit territoret q i kishin mbetur n Europ. Kuptohet q
Kongresi i Berlinit i thelloi m shum tensionet, pr sa koh n emr t asnjansis
u ndrmorn vendime favorizuese pr disa nga shtetet ballkanike dhe penalizuese
pr popujt n kurriz t t cilve po bheshin padrejtsi. Duke u prpjekur t mos
favorizoj aleancat antigjermai, Kongresi i Berlinit provokoi konfliktet q do t
shprthenin m von n Ballkan dhe m gjer, n Europ.

Luftrat ballkanike shkaktuan nj varg konfliktesh t mprehta dhe t prgjakura

prgjat vjeshts s 1912 dhe pranver ver 1913. Shkaqet e ktyre luftrave
ishin t lidhura ngusht me dobsimin e Perandoris Osmane dhe konfliktet q
ekzistonin prej shekujsh n kt territor

Periudha 1900-1914 ishte nj koh e n rritje tensioneve n mes t fuqive t

mdha, t cilat t rnduar presione-drejt-lufts afatgjat, duke shkuar drejt krizs
prfundimtar n Sarajev q ka ngjallur Luftn e Par Botrore.
Ndrkoh q Turqia vazhduar t rritet m t fort, n vitin 1912 Serbia, Greqia dhe
Bullgaria (e quajtur veten Lidhja Balkanike) sulmoi Turqin dhe t kapur pothuajse t
gjith tokn e mbetur turk n Europ. Sir Edward Grey, sekretari i Jashtm britanik,
organizohet nj konferenc e paqes n Londr, por n vitin 1913 lufta shprtheu
prsri. Britania dhe Gjermania u bashku dhe prdorn ndikimin e tyre pr t sjell
luftn n nj fund (Traktati i Bukureshtit 1913).
1804-19thC Serbia u qeveris nga Perandoria Turke Otomane, ndrsa AustroHungaria ishte nj fuqi e madhe evropiane. N 1815 serbt rebeluan me sukses,
dhe n vitin 1835 shpalln kushtetutn e tyre. Austro-Hungaria, e cila ishte nj
perandori dinastike prbr nga racave t ndryshme - u mbiquajtur "poliglot
(shum-gjuh) perandori" - u friksua e 'panslavism', nacionalizmi me t cilat racat

sllave e Ballkanit aspiroi pr t vendosur up komb-shtetet e tyre. Austro-Hungaria

konsideruar Serbin si udhheqs, dhe m e keqja, shembull i ksaj. AustroHungaria urryer Serbin.
1876 Serbia shkoi n luft me Turqin dhe t pushtuar Bosnjn, dhe zona e Ballkanit
ku shum serb jetonin. MEGJITHATE, n Kongresin e Berlinit, dy vjet m von,
Austro-Hungaria i bindur fuqit e mdha pr t'i kthyer Bosnjn n Turqi, nn
'mbrojtjen' e Austris.
1878 Traktati i Shn Stefanit: Serbia u shpall shtet i pavarur.
1906 Lufta Pig: Austro-Hungaria dominuar Ballkanin ekonomikisht. Pr t provuar
pr t reduktuar varsin e saj nga Austro-Hungaria, Serbia filloi t ndrtoj lidhje
tregtare me Francn (1904) dhe Bullgarin (1905). Austro-Hungaria ka reaguar duke
ndaluar t gjitha importet e Serbis mishit t derrit (n mnyr grindja u quajt
"Lufta Pig '), dhe Serbia u prgjigj duke shitur mish derri e saj n Franc - ai drgoi
at nprmjet Bosnjs n Adriatik, dhe m pas nga deti n Franc.
1908 Kriza Bosnje: Austro-Hungaria aneksoi Bosnjn. Serbt ishin t zemruar, jo
vetm pr shkak se serbt kan jetuar atje, as edhe pr shkak se ata kishin
shpresuar pr t pushtuar Bosnjen veten e tyre, por edhe pr shkak se Austria
ndaloi mishin e derrit serbe po kalon Bosnje. Serbia i bri thirrje Rusis, por Nikolla
nuk do t shkoj n luft me Austrin, dhe Serbia u detyrua t njohin t drejtn e
Austris n Bosnje.
1912-1913 Luftrat Ballkanike: Serbia n vitin 1912, Greqia dhe Bullgaria (e quajtur
veten League Balkan) sulmuan Turqis dhe t gjith, por uan turqit nga Evropa.
Vitin e ardhshm, Bullgaria sulmuar Serbin, por u mund, duke e ln Serbin si fuqi
udhheqse sllave n Ballkan. Pashi, kryeministri serb, deklaroi: "Raundi i par
sht fituar. Tani pr raundin e dyt - kundr Austris ".
1913 Austriakt i tha qeveris italiane se ata ishin duke shkuar pr t pushtuar
Serbin. (Kryeministri italian n vitin 1914 prmendi kt fakt pr t pohuar se: "N
telegram tregon se vrasja e Archduke ishte rasti dhe jo shkaku i ultimatumit i
Austris n Serbi, dhe ai zbulon arsyen e veprimit t Austris [pushtuese Serbia] n
korrik 1914 "). N fakt, shefi i shtabit t prgjithshm austriak Hotzendorf kishte
krkuar pr nj luft "t papritur" pr t shkatrruar t Serbis m shum se 25
her n tet vitet pas 1906.
1914 Ultimatum: Franz Ferdinand u vra nga boshnjakt - banort e Perandoris
Austro-Hungareze - kshtu q qeveria austriake (cuditerisht), gjykohet se nuk kishte
justifikim pr t sulmuar Serbin menjher. N vend t ksaj, ai drgoi nj
ultimatum me serbt pr arsye se ajo nuk e kishte mbajtur premtimin e saj t 1909
n t shtypur Hand Zi.
Kushtet e Ultimatumi krkoi q qeveria serbe:
1. Stop t gjitha botimet sulmuar Austria,
2. Shtypur Dora e zez dhe t gjitha grupet e tjera anti-austriake terroriste,

3. Stop shkollat msim ndonj gj q do ta bnte nxnsit urrejn Austria,

4. Heq asnj shrbyes civil apo oficer t ushtris q ishin anti-austriak,
5. Ndihmoj qeverin Austria zhdukur t gjitha grupet terroriste anti-austriake,
6. Lejo policia austriake pr t ndihmuar n nj hetim t lidhjeve t Serbis me
vrasjen e Franc Ferdinandit,
7. Arreston dy zyrtar t cilt u besohet t ket ndihmuar t planifikuar vrasjen,
8. Stop Serbt kontraband armsh nga Serbia n Bosnje,
9. Stop kritikuar Austria,
10. Prano t gjitha pikat e msiprme pa vones.
Ultimatum ishte ekstreme me qllim - austriakt shpresuar se serbt do ta refuzoj
at, duke u dhn atyre justifikim pr t pushtuar:

Luftrat Ballkanike u bn nj varg konfliktesh t mprehta dhe t prgjakura

prgjat vjeshts s 1912 dhe pranver vers s 1913.
Shkaqet e ktyre luftrave lidhen ngushtsisht me dobsimin e Perandoris
Osmanedhe konflikteve q ekzistonin n shekuj n kt territor.

Fuqit e Mdha e kishin prshpejtuar ndarjen e Perandoris Osmane.

Fuqit e Mdha: Franca, Britania e Madhe dhe Rusia ushtronin presion ndaj shteteve
qendrore. Koncerti i Evrops kishte nisur ndarjen, armiqsin dhe urrejtjen ndrmjet
Francs dhe Gjermani, tipare kto q u theksuan n periudhn n vazhdim.
Armiqsia ndrmjet Austro Hungaris dhe Rusis. Pansllavizmi i vinte pr shtat
interesave Ruse n Ballkan, duke br q t shtrihej paralelisht me dominancn
Austro Hungareze.
Rusia dhe Austria nuk mund ti shmangeshin apo ti rrinin larg konfliktit n Ballkan.
Me kalimin e kohs ato nuk mund ta kontrollonin dot m kt konflikt
Nse do t kishte funksionuar n mnyr perfekte balancimi i fuqis ndrmjet
Rusis dhe Austris, Ballkani do t ndahej n sfera t barabarta influence ndrmjet
tyre.
Nga nj perspektiv e Ballkanit, sht e rndsishme pr t par n aktort dhe
vendimmarrsit q ishin n pun gjat konfliktit n mes Austro-Hungaris dhe
Serbis, t dy shteteve t prfshira n krizn origjinal Sarajevs. Duke br kshtu
thekson faktort q jan disi t ndryshme nga ato n pun n mesin e Fuqive t
Mdha n prgjithsi, ose ato t cituara n shpjegimet e prgjithshme pr luft.
Trajtimet e prgjithshme e krizs evropiane t 1914 shpesh fajsojn burrshtetas
Madhe energjis pr t shkurtr vizionit t pamjaftueshm t tyre, paaftsis, ose

dshtimi pr t vepruar n kohn e duhur ose efektive pr t mbajtur paqen. Nj

tem e zakonshme sht natyra pasiv i politiks s Madhe me energji elektrike:
Lidert reaguar ndaj ngjarjeve n vend q t n mnyr proaktive menaxhimin e
krizs. Me disa justifikim, studiuesit n prfundimin se udhheqsit francez kishte
zgjedhur pak: Franca ishte objekt i nj pushtimi gjerman.
Angli nga ana e tij hyn n luft pr shkak se nj sulm i suksesshm gjerman n
Franc dhe Belgjik do t kishte br Germany shum i fuqishm. T dy Gjermania
dhe Rusia mobilizuar ushtrit e tyre me nxitim, sepse secili kishte frik humbjen nga
armiqt e fuqishme nse vonohet. Gjermania dhe Rusia gjithashtu n mnyr t
pakujdesshme angazhuan pr t mbshtetur klientt e Ballkanit - Austria-Hungaria
dhe Serbia, prkatsisht - sepse Berlin dhe Mosk kishin frik se dshtimi pr t
br kt do t kushtoj atyre besimin e aleatve t rndsishme dhe largohu atyre
i izoluar. Kjo pikpamje trajton shtjet e Ballkanit n mas t madhe si ndikimet n
politikn e gjetk.
Nj analiz e rrnjosur n nj perspektiv t Ballkanit, nga ana tjetr, mund t
vlersoj hapa proaktiv marra n rajon q nga fillimi i krizs. Pr fat t keq, kur
austriakt, hungarezt, dhe serbt morn vendime t rndsishme n fillim t
krizs, ata vazhdimisht shmangur kompromis dhe t rrezikuar luft.
Dy muaj kaluan mes pr vrasjen e Franc Ferdinandit, trashgimtarit t fronit t
Austro-Hungaris, nga nj student serb boshnjak t shkolls s mesme m 28
qershor, dhe n ardhjen e lufts s prgjithshme n fund t gushtit. Me fjal t
tjera, nuk kishte mjaft koh pr llogaritjen, kujdes dhe vendim. Kush e zgjodhi n
luft t rrezikut, dhe pse?

Pse nj Lufta e Ballkanit?

Kjo na on n pyetjen e fundit: pse kriza Ballkanik t 1914 t oj n Luftn e Par
Botrore, kur shum kriza t tjera jan zgjidhur pa nj luft t prgjithshme n
Evrop?
Kto jan me t vrtet dy pyetje:
S pari, pse kriza t oj n nj luft n mes t Austris dhe Serbis? dhe
S dyti, pse se konflikti shpejti prfshijn pjesn tjetr t Fuqive t Mdha?
Nga ajo q kemi par n lidhje me marrjen e rrezikut nga Austro-Hungaria dhe
serbve, ne mund t themi dika n lidhje me pse kto dy shtete shkoi n luft n
vitin 1914.
N radh t par, t dy qeverit besuan prestigj dhe besueshmria e tyre kan
qen n linjn, jo vetm n bashksin ndrkombtare, por n shtpi.
Pr austriakve, nj sulm personal ndaj familjes mbretrore krkohet nj reagim t
fort, sidomos nse sht i prfshir serb, t cilt kishin sfiduar monarkis s
dyfisht gjat Lufts Pig, sht etiketuar si tradhtar gjat Trial Friedjung, dhe
shkatrruan koht e fundit n jug-lindore t Evrops tjera Perandoria dinastike

(osmant). Dshtimi pr t vepruar n vern e vitit 1914 t ftuar trazira m t

madhe m von.
Pr regjimin serb, kushtet poshtruese austriake do t zhbhen t gjith progresin e
br q nga viti 1903 n arritjen e pavarsis nga Habsburgve ndrhyrja. Lufta
ekonomike Pig, aneksimin e Austris nga Bosnje n vitin 1908, dhe tani krkesa pr
t drguar policin n Serbi, t gjith t nnkuptuar rinovohet kontrollin e Austris.
Prve ksaj, Pashi dhe ministrat e tij u prball me nj rrezik real q ekstremistt e
krahut t djatht do t t vrasin ata nse ata do t trhiqej.
N skenn ndrkombtare, t dy palt ishin nj humbje larg nga t qenit i
margjinalizuar: Austro-Hungaria nuk kishte ndrmend t zvendsuar Perandorin
Osmane si "Njeriu i smur i Evrops", dhe Serbia nuk pranoi t t trajtohet si nj
protektorat.
S dyti, n vitin 1914 t dy palt besonin se ata ishin n nj pozit t fort pr t
fituar qoft se erdhi lufta. Austriakt kishin mbshtetjen gjermane; serbt kishin
premtime nga Rusia. Asnjra pal nuk konsiderohet mundsia se lufta do t
prhapet n t gjith Evropn.
S treti, asnj pal nuk t vrtet besonin se dallimet e tyre do t mund t zgjidhet
me negociata. Vetm nj regjim mund t sundoj sllavt e Jugut n Bosnje.
S katrti, t dy palt fokusuar mbi frytet e fitores, dhe injoruar kostot e humbjes.
Ne kemi diskutuar tashm idet e Madhe serbe q u b luft e Beogradit ka pr
qllim: aneksimin e Bosnje, Kroaci, Vojvodin dhe kshtu me radh. Pavarsisht
premtimeve pr Tisa q lufta do t sjell asnj aneksimin e padshirueshme
sllavve, 1916 qeveria e Vjens hartoi planet pr aneksimin e Serbis dhe Malit t
Zi, si dhe rrethe kufitare n Rusi dhe Itali, si dhe nj plan ekonomik pr t br
Shqiprin dhe Rumanin n varsi ekonomike.
S pesti, ka pasur shum pak nga frika e lufts. Pas lufts greko-turke t vitit 1897,
luftimet etnike n Maqedoni, t dy Luftrat Ballkanike, dhe lufta italiane me Turqin
n vitin 1911, lufta n Ballkan nuk ishte e pazakont. Nj luft e vogl e kishte br
t zakonshme, nj aspekt normal i marrdhnieve me jasht. Askush nuk parashikoi
se far Lufta e Par Botrore do t thot.
Me pak fjal, shum e shum udhheqs nga t dyja palt n vitin 1914 me qllim
vendosn t rrezikojn krize e lufte, dhe luftuar fillestare Austro-serbe ishte rezultat.
S fundi, pse ishte lufta lokale n mes t Austris dhe Serbis n mnyr t
konsiderueshme q ai u rrit n nj Lufts s Par Botrore? Ktu, ne mund t
nxjerrim prfundime nga ajo q ne e dim t shtjes Lindore dhe politiks t fundit
t Ballkanit. Nj element thelbsor e greke, serbe dhe nacionalizmit bullgar kishte
qen gjithmon shkatrrimi i Perandoris Osmane: arritja e bashkimit kombtar
domosdoshmrisht do t thot arritjen e rnies osmane.
E njjta zgjedhje ishin pron Austro-Hungaris. Koncesionet ndaj nacionalizmit serb i
vetm mund t bj probleme t Vjens m keq, jo zgjidhjen e tyre: pas sllavt e
Jugut do t vijn rumunt, italiant, ekt dhe sllovakt, secila me krkesat e tyre.

Pasi Habsburg Monarkia filluar posht kt rrug, ajo n mnyr t pashmangshme

do t zhduket si nj Fuqi e Madhe.
Rnia e mundshme e Austro-Hungaris ishte e rndsishme jo vetm pr qeverin e
Vjens, por pr aleat gjerman t Austris, pr t tjera t Fuqive t Mdha, dhe pr
t bilancit t sistemit t energjis. Sepse prplasje me Serbin n vitin 1914 t
prekur nj shtje t prmasave t tilla, nuk sht e uditshme q t gjitha Fuqit e
shpejt u b i prfshir: t gjith ata kishin interesat n rrezik. Hapat specifike t
Lufts Botrore, dhe ndarjes n dy ant, reflektohet konsideratat lokale nga Polonia
n Belgjik, por rreziku i lufts botrore, dhe jo vetm t lufts, hyri n ekuacionin
pr shkak t shtjeve etnike pas krizs s vitit 1914 n Sarajev.

Prmbledhje
Krizat e Ballkanit filloi n vitin 1874. At vit, Bosnja dhe Hercegovina ngritur krye
kundr sundimit osman, duke filluar kriza e par ballkanik. Kur Turqia refuzoi t
reformoj strukturn e saj qeveriss, Serbia shpalli luft Perandoris Osmane m 30
qershor 1876. Rusia, n baz t politiks s jashtme t panslavismin, apo besnikri
vllazrore midis gjith popujve sllav t Evrops Lindore, i shpalli luft osmanve
n Sigurisht pr shkak. Britania, e interesuar n ruajtjen e balancs s pushtetit dhe
mbrojtjes pronat e tij mesdhetare q varej mbi status quo, fillimisht mbshtetur
sulltanit turk. M 31 janar t vitit 1878 Sulltan Hamid II i Turqis krkuar paqe.
Otto von Bismarck priti konferencn e paqes, i njohur si Kongresi i Berlinit. Britania,
e shqetsuar se n rritje e fuqis s Rusis n kurriz t Perandoris Osmane do t
anim balancn e pushtetit n favor t Rusis, siguroi Kostandinopojn dhe Ballkanin
larg nga sundimi Mosks. Bosnj-Hercegovina u jan dorzuar Austro-Hungaris dhe
Rusia premtoi q t braktisin mbshtetjen e saj t nacionalizmit Serbis - t gjitha
n emr t bilancit t pushtetit. Megjithat, me pretendimet serbe prfillen, konflikti
vazhdoi v n t ardhmen.
Si rezultat i humbjeve t qarta politike t Rusis n Kongresin e Berlinit, Rusia
braktisur aleancn e saj me Gjermanin n Lign e Tre perandorve. Bismarck, nga
ana tjetr, recommitted Gjermania dhe Austro-Hungaris s bashku n nj Aleanc
e dyfisht n vitin 1879. N vitin 1882, Italia u krkohet t bashkohen me Aleancn
dyfisht, duke e shndrruar at n nj Aleanc Triple q zgjati deri n fillim t Lufts
s Par Botrore n 1914. Balanca e pushtetit duket t jet duke punuar.
Kur, n vitin 1885, i Krizs s Dyt Ballkanike shprtheu midis Bullgaris dhe
Serbis, Rusia krcnoi se do t zn Bullgarin, por Austria ndrhyri pr t
parandaluar dominimin rus n Ballkan. Kur Gjermania mbshteti Austrin n vend t
Rusis, kjo e fundit hoqi veten nga t gjitha detyrimet e traktatit me Gjermanin
dhe aleate veten me Francn n vitin 1894. Franca, aleate m par me Britanin e
Madhe, betonuar Triple gjirin e kombeve kur ai inkurajoi nnshkrimin e nj
mirkuptimi anglo-ruse n 1907. Balanca e pushtetit tani vuri prball Britanin,
Francn, dhe Rusin kundr Gjermanis, Austro-Hungaria dhe Italia.

N vitin 1908, megjithat, pavarsisht kundrshtimeve ruse, Austro-Hungaria

aneksoi Bosnje-Hercegovina t plot. Serbia, s bashku me Rusin, besonin se kto
toka sllave duhet t ishin prfshir n nj shtet m t madh serb. Prfundimisht,
Rusia u detyrua t trhiqet prball presionit gjerman. Patrembur, Serbia mori
avantazhin e nj Turqis dobsuar pas nj konflikti 1912 me Italin pr t rritur
pronat e tij e Ballkanit, duke shkaktuar shprthimin e nj lufte mes Serbis dhe
Bullgaris n vitin 1913, i njohur si kriza e Tret Ballkanike. Rusia mbshteti Serbin;
Austro-Hungaria mbshtetur Bullgarin. Edhe pse formalisht Britania mbshtet
Rusia dhe Gjermania n mnyr t heshtur mbshtetur nga Austria, si krkoi nj
zgjidhje paqsore t konfliktit. Pavarsisht, Serbia ishte i zbeht mbi t dy
mbshtetjen austro-hungareze e Bullgaris dhe dominimit t saj t vazhdueshm n
Bosnje-Hercegovin, duke u prgatitur pr nj xix q ndezi Lufts s Par Botrore
Koment
Konsideroni dy elemente t politiks evropiane n fillim t shekullit t njzet q e
bri balanca e pushtetit n mnyr t rrezikshme. E para sht nj keqbrs gjasa,
por megjithat e rndsishme - domethn, liberalizmi. Nse ne define liberalizmin
si bri Europa n shekullin e nntmbdhjet, kjo doktrin politike, ekonomike, dhe
filozofike referuar vet-prmirsim kombtare, t perfectibility e njeriut, dhe
discoverability e rregullave natyrore t sjelljes q t gjith njerzit mund t kuptojn
dhe t ndjekin. Liberalizmi shrbeu pr t justifikuar pushtimin perandorak me
potencialin e ktij t fundit pr t "shtroj" popullsit vendase; liberalizmi gjithashtu
e njohur luft, t kufizuar dhe t shpejt, si nj form legjitime t politiks s
jashtme. Gjat gjith shekullit t nntmbdhjet, luftrat jan t lokalizuara, kishte
shtri jav thjesht, dhe u luftuan pr t ruajtur balancn e pushtetit. Nse kjo mund
t jet e vrtet pr t gjith lufts, argumenti vazhdoi, lufta mund t shrbej mir
t dy kombtare dhe ndrkombtare kur luftuan si duhet. Kjo sht, kur ajo sht e
bazuar n rregulla t zbulueshme t sjelljes.
Megjithat, si e kemi argumentuar tashm, balanca e pushtetit t 1914 ndryshonte
shum nga bilanci i pushtetit t 1870 Bilanci q menjher paraprin Lufts s Par
Botrore kam qen nj ekuilibr i dy kampeve t armatosura -. Britania e Madhe,
Franca, dhe Rusia n nj an dhe Gjermania, Austro-Hungaria, dhe (formalisht) Italia
n ann tjetr. Kto partneritete prhershm mbyllur politikbrsit n "bosh-eqe"
t mbshtetjes pr aleatt e tyre n emr t ruajtjes s bilancit t pasigurta t
pushtetit. Kjo, nga ana tjetr, e lejuar kombet e dobta pr t vepruar n mnyr t
paprgjegjshme, me siguri se do t mbrohet nga partnert e tyre m t fuqishme.
Ky problem moral rrezik shpjegon krizat ballkanike t 1874-1913. Kombinoje
agresiv dhe t arrogancs s shteteve m t vogla me nj filozofi t sjelljes se
pranuar luftn dhe periferi leht mund t drag qendr n luft.
Kriza e paralufts
1908-1909 Kriza boshnjake
do kriz ndrkombtare pasuar 1905-1913 krcnuar sigurin e t gjitha
pushteteve dhe n kt mnyr rriti armiqsin n mes t kampeve rivale. Nse nj

luft shprtheu n Evrop, ajo do t bhet natyrisht nj luft ndrkombtar q

prfshin t gjitha kompetencat.
Sfond
Lufton kombtare
Zona e Ballkanit ka qen nj telash i n Evrop. Ajo u qeveris nga turqit despotike.
Nga fundi i shekullit t nntmbdhjet, shum nga garat subjekt e turqve kishte
fituar pavarsin dhe formoi shtetet e tyre kombtare - Greqia, Serbia, Mali i Zi,
Rumanin dhe Bullgarin; por kto shtete kombtare ishin t vogla dhe shum prej
shtetasve t tyre shokt ende jetonin n Perandorin Turke dhe Perandoris Austrohungareze. Kshtu, shtetet e Ballkanit jan t prgatitur pr t kryer nj seri t
betejave kundr Turqis dhe Austro-Hungaris n mnyr q t fitoj prsri ato
territore q jan ende jetonin nga shtetasit e tyre shokt. Pr shembull, Serbia
donte Austris t heqin dor nga Bosnja e cila kishte shum serb.
Ndrhyrja e Fuqive t Mdha
Luftrat kombtare t popujve t Ballkanit u komplikuar nga rivalitetit midis fuqive
n kt zon. Nga pes fuqive t mdha, Rusia, Austria dhe Gjermania ishin
veanrisht t interesuar n kt zon. Interesi i Rusis n kt zon sht bazuar
n arsye ekonomike dhe kulturore. Ekonomikisht duke folur, Rusia krkuar pr t
gjetur nj port t ujit t ngroht n jug, sepse gjysma e totalit t eksporteve ruse
(duke prfshir pothuajse t gjitha eksportet e saj t drithrave) kaloi npr kt
zon. Shum historian gjithashtu kan theksuar se Rusia mund t duhet nj port t
ujit t ngroht pr ndrtimin e bazs detare.
Mbshtetja ruse dhe shuarje austriake
N aspektin kulturor duke folur, Rusia gjithmon e konsideruar veten si nj antar i
racs sllave. Si Rusia ishte shteti i fuqishm sllave, ajo mori si detyr t saj pr t
mbshtetur vllezrit e saj sllav (p.sh. Serbis) n betejat e tyre kombtare kundr
Turqis dhe Austris. Pan Slavism (bashkimi i t gjith sllavve) ishte premtuar
gjithmon si politikn e qeveris ruse n Ballkan. Interesi i Austris n Ballkan sht
bazuar n arsye politike. Austria donte pr t shtypur lvizjet nacionaliste n
Ballkan, veanrisht se n Serbi. Deri n fillim t shekullit t njzet, Austria donte
pr t zgjeruar sundimin e saj mbi Serbin. Kjo oi n konflikte me t Serbis dhe
Rusis.
Interesi Gjermanisht
Interesi i Gjermanis n zon sht bazuar n dy arsye ekonomike dhe kulturore.
Ekonomikisht duke folur, kontrolli i Ballkanit do t ofroj industriale Gjermanin me
furnizim t bollshme e materialeve t lir t para, nj treg t populluar dhe nj
fush t madhe pr investim fitimprurs. Nga 1888 e tutje, Gjermania filloi
deprtimin e saj ekonomike n kt zon duke ndrtuar hekurudhn e Bagdatit, q
ishte n fund t fundit pr t lidhur me Berlinin Gjirin Persik. N aspektin kulturor
duke folur, qeveria gjermane besonin se gjermant ishin shpirtrisht dhe kulturalisht
nj gar superiore dhe kshtu kishte nj 'mision historik' pr t dominuar t dy

Ballkanin, Lindjen e Mesme, Evrop dhe Azi qendrore. Racat inferiore duhet t jet e
detyruar t pranoj kulturn gjermane.
Pr shkak t lvizjeve t komplikuara nacionaliste dhe konfliktit t interesave t
fuqive n Ballkan, zona ishte pjellor e krizave 1908-1914.
Ngjarjet q uan n kriz
Count von Aehrenthal, Ministri austriak i Punve t Jashtme, gjithmon t krkuar
pr t zgjeruar kontrollin austriak politik mbi serbt n Ballkan. N vitin 1908, tre
ngjarjet e bri t marr veprim n t njjtn koh. S pari, nj mbret i ri u ngjit n
fron n Serbi. Mbreti i ri, Pjetri, ishte fuqimisht anti-austriak dhe ai donte q t
bashkohen me shtetasit e tjer n Bosnje, t cilat kan qen nn administrimin e
Austris q nga Kongresi i Berlinit m 1878. S dyti, n vitin 1908 nj revolucion, i
njohur si 'Turqve t Rinj Revolucioni ', shprtheu n Perandorin Osmane. Turqit e
Rinj ishin reformatort liberale dhe oficer t rinj. Ata krkuan Sulltanit q t jap
nj parlament dhe nj kushtetut moderne dhe t liberalizoj sundimin e tij
despotik. N korrik 1908 u ngritn n rebelim dhe krcnuar pr t marshuar n
Konstandinopoj. Sulltan Abdul Hamid II i dha rrug n t njjtn koh dhe ran
dakord pr t rivendosur nj kushtetut. Duke prfituar nga kaosi n
Konstandinopoj, Ferdinand i Bullgaris hodhi jasht shreds e tij e fundit te besnikri
ndaj sulltanit dhe shpalli veten Mbret i Bullgaris. Kret shpallur veten t bashkuar
me Greqin. Austria gjithashtu donte t prfitojn nga kjo situat kaotike. S treti,
humbje e Rusis n Lindjen e Largt e kishte kthyer vmendjen e saj prsri n
Ballkan prsri. M 1908, ministri i Jashtm rus, Alexander Izvolski bri nj ujdi
politike me Count von Aehrenthal: Rusia ran dakord t mos pr t kundrshtuar
aneksimin austriak i Bosnje-Hercegovins n qoft se Austria rn dakord t ngren
kundrshtime kundr hapjes s Dardaneleve pr anijet luftarake ruse.
Austrain aneksimin e Bosnje-Hercegovins
Ndrsa Izvolski ishte duke u prpjekur pr t fituar miratimin nga fuqive t tjera n
lidhje me hapjen e ngushticat, Austria papritmas aneksuar Bosnjn dhe
Hercegovinn m 6 tetor. Kshtu Austria kishte forcuar pozitn e saj n Ballkan pa
dhn rust ndonj kompensim. Rusia ishte zemruar. Vendi i cili ishte aq i indinjuar
si Rusia mbi veprimin austriak ishte Serbia. Banort e Bosnje-Hercegovins ishin
kryesisht sllavt e Jugut; Serbia kishte koh t gjat isha i vogl ndrrn e krijimit t
Serbis s Madhe e cila duhet t prfshij Serbin t duhur dhe t gjith njerzit
fqinje afrmit. Aneksimin e Austris thye kt ndrr n tok. Serbia ishte e
gatshme pr luft dhe krkoi mbshtetje nga Rusia. Lufta dukej i pashmangshm,
por Rusia ishte e detyruar t trhiqet pr shkak se Anglia dhe Franca ishin t
gatshm t jen t prfshir n kt shtje dhe pr shkak se Gjermania premtuar
pr t dhn mbshtetje ushtarake n Austri (Kaiser tha, "nj kalors n ndritshm
forca t blinduara do t gjendet nga t saj [Austriake an. ").
Lvizja m e madhe Serbia

T gjith serbt n Perandorin turke, n Perandorin Austro-Hungareze dhe n

Serbi dhe n fakt n Evropn Jugore do t jen t bashkuar s bashku pr t
formuar nj shtet t pavarur. Kjo ishte ndrra e serbve.
Kriza boshnjake - Pasojat
Kriza boshnjake pati pasoja t dmshme pr paqen e Evrops.
S pari, Rusia ndjer t poshtruar dhe ishte i vendosur se kjo nuk duhet t vij
prsri. Menjher pas krizs, qeveria ruse intensifikuar programin e armatimit t
saj dhe e drgoi Izvolski si ambasador n Paris n mnyr q t merrni m shum
mbshtetje nga Franca.
S dyti, aneksimin e Bosnje Hercegovins bri Serbia armiku i papajtueshm i
Austris. Pa Bosnj-Hercegovins, Serbia kurr nuk mund t bhet nj shtet i
bashkuar dhe nuk mund t ket nj dalje n det. Nacionalistt serb foamed nj
shoqri t fsheht, dora e Zi, n 1911. Shoqris qllim pr t provokuar revolt n
Bosnje dhe luft me Austrin. Boshnjakt e rinj u trajnuan pr t vrar zyrtar
austriake n Bosnje.
S treti, si rezultat i aneksimit t Bosnjs dhe Hercegovins, Austria pasur m
shum serb se n Mbretrin e vet Serbis. Tre t pestat e t sllavve t Jugut
ishin tani nn sundimin austriak.
Sllavt ishin kundr aneksimit, kshtu q Austria ka pasur vshtirsi t mdha n
pushtet n kto dy krahina. Shqetsuar nga nervozizm i sllavve dhe i inkurajuar
nga premtimet gjermane e mbshtetjes (Moltke, shefi gjerman i Shtabit, i shkroi
Conrad, Shefit t Shtabit austriak, "moment Rusia mobilizon, Gjermania do t
mobilizoj", dhe "m t thell t tij keqardhje sht se nj rast sht le gabim q
nuk do t s shpejti t ofroj veten prsri n kushte t favorshme! "), Austria donte
pr t shtypur Serbin nse nj mundsi e re u ngrit.
Luftrat Ballkanike - Pasoja
Pasojat e Luftrave Ballkanike direkt oi n shprthimin e Lufts s Par Botrore.
S pari, Serbia ka qen dy her fitues n luftrat ballkanike dhe ishte m i madh se
kurr - Zona e saj dyfishuar si ajo e mori nj pjes t madhe t Maqedonis. Dshira
pr t br veten m t mdha duke prfshir t gjith shtetasit e tjer n nj shtet
t bashkuar sllave u intensifikuar. Kjo oi m t ashpr n kolizion me Austrin e cila
vendosi tet milion serb dhe kroat dhe e cila nuk lejoi Serbin nga marrja e nj
vij bregdetare.
S dyti, Austria gjetur se serbt n Bosnj dhe Hercegovin u rrit gjithnj e m i
mundimshm. Ajo ishte e vendosur pr t sulmuar Serbin para se t ishte tepr
von.
S treti, Kaiser dinte se Austria ishte e saj vetm aleat i besueshm n Evrop. Ai e
siguroi Ministrin e Jashtm austriak se "Ju mund t jet i sigurt un qndroj pas jush
dhe jam gati pr t nxjerr shpatn kur veprimi juaj e bn t nevojshme."

S katrti, Car rus mendonin se Rusia kishte psuar nj humbje diplomatike, sepse
ajo nuk mund t marr nga Shqipria pr Serbin pr shkak t kmbnguljes s
Austris. N mnyr q t shrohen humbur prestigjin e saj n Ballkan, Car shpallur
n shkurt 1914, "Pr Serbin, ne do t bjm do gj."
Konteksti: dikotomin e Evrops n vitin 1914
Historiant pranojn se t gjitha kombet e mdha t prfshira n luft, n t dy
ant, kishte prmasa t mdha t popullsis s tyre t cilt ishin jo vetm n favor
t shkuar n luft, por jan agitating q ajo t ndodh si nj gj e mir dhe e
nevojshme. N nj kuptim shum t rndsishme, kjo duhet t jet e vrtet: sa m
shum t politikanve dhe ushtarake mund t ket krkuar luftn, ata mund t
luftojn vetm me miratimin - n mas t madhe t ndryshme, ndoshta begrudging,
por i pranishm - t miliona ushtarve q kan shkuar off pr t luftuar.
N dekadat e para Evropa shkoi n luft n vitin 1914, kultura e fuqive kryesore
ishte e ndar n dy pjes. Nga njra an ka pasur nj trup i mendimit - nj m
shpesh kujtua tani - se lufta kishte qen e mbyllur n mnyr efektive nga
prparimit, diplomacin, globalizimit dhe zhvillimit ekonomik dhe shkencor. Pr kta
njerz, t cilt prfshihen politikan, lufta evropiane n shkall t gjer ishin jo
vetm t dbuar, ishte e pamundur. Asnj person i arsyeshm do t rrezikonte
luftn dhe shkatrrojn ndrvarsin ekonomike t bots globalizuar.
N t njjtn koh, kultura e do kombi sht qlluar me me rryma t forta q
shtyjn pr luft armatime gara, rivalitetet shtypse dhe nj luft pr burime. Kto
gara armve ishin shtjet masive dhe t shtrenjta, dhe ishte askund m e qart se
luftn detare mes Britanis dhe Gjermanis, ku secili u prpoq pr t prodhuar
gjithnj e m shum dhe m t mdha anije. Miliona burra shkuan prmes ushtris
nprmjet rekrutimit, duke prodhuar nj pjes t konsiderueshme t popullsis q
kishin prjetuar indoktrinimin ushtarake. Nacionalizmi, elitizmit, racizmi dhe
mendimet e tjera luft ishin prhapur, n saj t mundsive pr qasje n arsim se
m par, por nj arsim q ishte ashpr paragjykim. Dhuna pr qllime politike ishte
e zakonshme, dhe sht prhapur nga socialistt ruse n fushata britanike pr t
drejtat e grave.
Para lufts edhe filloi n vitin 1914, strukturat e Evrops u thyer dhe ndryshimin.
Dhuna pr vendin tuaj ishte i justifikuar gjithnj, artistt rebelua dhe krkoi mnyra
t reja t shprehjes, kultura t reja urbane jan sfiduese rendin ekzistues shoqror.
Pr shum, lufta u pa si nj prov, nj tok q provon, nj mnyr pr t prcaktuar
veten t cilat premtuar nj identitet mashkullor dhe nj arratisje nga "mrzin" t
paqes. Evropa ishte primed thelb pr njerzit n vitin 1914 pr t mirpritur luftn si
nj mnyr pr t rikrijuar botn e tyre nprmjet shkatrrimit. Evropa n vitin 1913
ishte n thelb nj, vend i tensionuar luftnxits ku, pavarsisht nga nj rrym e
paqes dhe prirje t harroj, shum mendonin lufta ishte e dshirueshme.
Flashpoint pr Njoftime t Lufts: Ballkan
N fillim t shekullit XX, Perandoria Osmane u kolaps, dhe nj kombinim i fuqive t
krijuara evropiane dhe lvizjeve t reja nacionaliste ishin t konkurrojn pr t

kapur pjes t Perandoris. N vitin 1908 Austro-Hungaria, shfrytzoi nj kryengritje

n Turqi pr marrjen nn kontroll t plot t Bosnje-Hercegovins, nj rajon q ata
ishin t rrjedhshm, por q ishte zyrtarisht turke. Serbia ishte i zbeht n kt, pasi
ata dshirojn t kontrollojn rajonin, dhe Rusia ishte edhe i zemruar. Megjithat,
me Rusin paaft pr t vepruar ushtarakisht kundr Austris - ata thjesht nuk
kishin gjetur mjaft nga lufta shkatrrimtare ruso-japoneze - ata drguan nj mision
diplomatik n Ballkan pr t bashkuar kombet t reja kundr Austris.
Italia ishte e ardhshme pr t prfituar dhe ata luftuan Turqin n vitin 1912, duke
fituar me Itali koloni t Afriks s Veriut. Turqia kishte pr t luftuar prsri at vit
me katr vendeve t vogla t Ballkanit mbi tok atje - nj rezultat i drejtprdrejt i
Italy br Turqia t duket i dobt dhe diplomacia e Rusis - dhe kur fuqit e tjera t
mdha t Evrops ndrhyr askush nuk prfundoi knaqur. Nj luft m tej Balkan
shprtheu n vitin 1913, si shtetet e Ballkanit dhe Turqia ishte n luft mbi territorin
prsri t prpiqet dhe t bj nj zgjidhje m t mir. Kjo i dha fund edhe nj her
me t gjith partnert e paknaqur, edhe pse Serbia kishte dyfishuar n madhsi.
Megjithat, lara-lara e kombeve t reja t Ballkanit, me forc nacionaliste
konsiderohet kryesisht veten t jet sllav, dhe dukej n Rusi si nj mbrojts kundr
perandorive t afrta si Austro-Hungaria dhe Turqia; nga ana tjetr, disa n Rusi
shikuar n Ballkan si nj vend natyror pr nj grup t dominuar ruse sllave. Rivali i
madh n rajon, Perandoria Austro-Hungareze, kishte frik nacionalizmi i Ballkanit do
t prshpejtoj ndarjen e Perandoris vet, dhe kishte frik Rusia ishte duke shkuar
pr t zgjeruar kontrollin mbi rajonin e n vend t tij. T dy ishin n krkim pr nj
arsye pr t zgjeruar pushtetin e tyre n rajon, dhe n vitin 1914 nj vrasje do t
jap at arsye.