PROF. ROMAN KURDZIEL PODSTAWY ELEKTROTECHNIK| AT WYOAWHICTWA WAUKOWO-TECHNIGZINE WARSTAWASPIS TRESCI PRZEDMOWA 1. WSTRP 11, Rys historyezny . oo. - 12) Wielkosei fizyczne i uktady jednostek * : 8 2. PODSTAWOWE POJECIA Z NAUKI 0 ELEKTRYCZNOSCI. 5 5 + 2.1. Istota elektrycznosci_ : : 22, Budowa materi a wlasnosci clektryeze cial. 56 2.3, Eadunek elektryczny i jego pomiar. Postulat Maxwella . 24. Prad elektryczny. Jednostki pradu i tadunku elektrycznego . 2.5. Indukcja elektrostatyczna Aen 2.6. Prawo Coulomba. Natedenie pola clektryeaneso. Racjonalizacja zapisu rownan w elektrotechnice . 6 5 6 2.7. Napiecie i potencjal w polu élektrycznym a. 4. OBWOD ELEKTRYCZNY NIEROZGAEEZIONY 6 7 6 ee Ft 34. Warunki przeplywu pradu elektrycznego | io. . 3.2, Zrédta napiecia . : 53 4ae 3.3, Prawo Ohma . . Do oe oof 3.4. Opornosé i przewodnosé . bbb 3 35, Natedenie pola elektrycznego wewnatrz przewodnika. Réiniczkowa po- staé prawa Ohma . 36. Predkosé przemieszezania sie ‘pod wplywem pola clekiryeznego © élektro- now swobodnych w metalach . . : 3.7. Zaleznosé opornosei od czynnikow zewnetranych « : 7 38. Pracaiimoc . . + + + + 5 39. Prawo Joule’a oe 310, Nagrzewanie sig przewod6w. Amperomierz i woltomierz ciepiny « 311, Eqezenie szeregowe odbiornikow i fr6del napiecia, Uogdinione prawo Ohma eae 312, Napiecie na zaciskach érédta” poe 313, Wykres potencjatu w obwodzie nierozgalezionym « ¢ ss 314, Stan jalowy i stan zwarcia.arédla. 7) Ste 4, OBWODY ELEKTRYCZNE ROZGALEZIONE 4.1, Struktura obwodéw elektrycznych rowgateaionyeh ooo "2. Prawo Kirchhoffa. .- : 8 3, Eaezenie rownolegte i mieszane opornikéw . .4. Dzielnik napiecia. Rozszerzanie zakresu Pomiarowego woltomierzy i am- peromierzy Dba 6 eG pee eae is) gotilaniciodbiordik6w, 90 .6. Zrédia pradu . boo Ge MT, Spadek hapigcia i strata mocy w przewodach zasilajacych « é S METODY OBLICZANIA OBWODOW ELEKTRYCZNYCH PRADU STALEGO - 5.1, Liniowosé obwodu elektrycznego. Zasada superpozycii . 52. Zastosowanie praw Kirchhoffa do rozwiazywania ‘obwodsw elcktryex= mycheuniowych te oe : 5.3. Twierdzenie Vaschy’ego - . - - + + s+ + oo 5.4. Metoda pradéw oczkowych . . . - + 5 . 5.5. Metoda potencjatow weztowych 1 1 13 18 18 19 22 24 26 28 30 34 34 36 37 39 42, 43 47 49 50 33. 57 58 60 60 61 63 67 69 m "4 4 cy 8 81Opiniodawea Prof. Tadeusz Cholewicki Redaktor naukowy WNT Mgr inz. Adolf Zelenay 621.3.001, W ksiqice sq oméwione zasadnicze wiadomosci 2 pod- staw elektrotechniki z wyraznym naswietleniem oma- wianych zagadnien od strony fizyki oraz telekomu- nikacji, co zapewnia wiekszq uniwersalnosé zastoso- wania’ tych wiadomosci w praktyce. Wykiad jest uzupetniony wielkq liczbq szczegdlowo rozwiqzanych przykladéw zaczerpnigtych z réznych dziedzin elektro- technike. Ksiqzka ma charakter podrecznika dla sluchaczy wy- dziatéw elektrycznych politechnik i szk6t inzynier- skich, a moze byé czestokroé przydatna inzynierowi praktykowi w przemysle, pragnqcemu pogtebié swe wiadomosei fachowe z tej dziedziny. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEZONE Printed in Poland Oktadke i obwolute projektowat Jacek Neugebauer Redaktor techniczny Halina Fieéko WNT Warszawa 1905, Wydanie 1. Naklad 7200 cxz. Ark. wye. 6Lt. Ark. druk. 3659/8. Format BS, Papier ilustr. W's toorit'g. Rekopis oddano do skladania 25. 5. 64. Podpi- Sano do dfuku ii. 12 64. Druk ukoficzono w styczniu 1965. Symbol 76470/Bn. Cena 21 98,— Zaki. Graf, im. M. Kasprzaka w Poznaniu — 191/64 — O-75.6. Twierdzenie o wzajemnosci. . . . . oo oe 7. Twierdzenie 0 kompensacji | | Be 8, Dwojnik zrédiowy. Twierdzenie Thevenina, | | | a3 5.9. Twierdzenie Nortona. Zastepeze wodio prague 5.10, Eaczenie érédet napiecia |. : Go 4G 5.11. Przeksztalcenie trojkat-gwiazda | | : | 5.12, Uklad tréjprzewodowy oo 5.13, Pomiar mocy w ultadach elektryeznyeh : 5.14. Obwody nieliniowe . : 6. POLE PRZEPEYWOWE 3 56 a a 5 6.1. Wiasciwosci pola przeplywowego ao |. 6.2. Podstawowe prawa w polu przeplywowym . a. €3. Przyktady zastosowania teorii pél przeplywowych | : 7, DZIALANIE ELEKTROCHEMICZNE 1 FIZJOLOGICZNE PRADU ELEKTRYCZNEGO 71. Elektroliza coe 72. Ogniwa elektrochemiczne | aa 7.3, Akumulatory . 54 74. Daialania pradu elektrycznego na organizm ludzki | | |] ] 8 NAPIECIE STYKOWE. OGNIWA TERMOELEKTRYCZNE 1 PROSTOWNIKI STYKOWE . pec 6 be bbe ee al, Napiecie stykowe |. 7 82, Termoelementy . poe go 8.3. Prostowniki stykowe . | oe 84. Triody pélprzewodnikowe (tranzystory). | | | : 9. PRAD ELEKTRYCZNY W PROZNI 91. Emisja elektronowa . . . . . ol 9.2. Lampy elektronowe - . . | LL 9.3. Fotokomorki . . . . . 7. G4a54 10. PRAD ELEKTRYCZNY W GAZACH . eo . | Ul, POLE ELEKTROSTATYCZNE 1L1. Pole killa ladunkéw, warstw podwéinych i 112. Strumief wektora D. Zrédlowosé i bezwirowoSé pola elektrostatyeznego 11,3. Graficzne przedstawienie pl elektrostatyeznych .. 114, Przenikalnosé elektryczna. Materia w polu elektrycznym. | | 11.5. Pole elektrostatyczne na granicy dwoch dielektrykéw . : 11.6. Kondensatory ©. : a4 | oe 17. Energia pola elektrostatycznego | | _ 11.8, Cignienie elektrostatyezne, Wytrzymatosé elektryezna _ 11.9, Pojemnosé kabli i lini napowietrznych. . oo. 12, POLE MAGNETYCZNE oe 12.1. Pole magnetycane jako pole elektrokinetyczne . _ 122. Indukeja magnetyczna. Strumie magnetycany | | : 12.3. Nateéenie pola magnetycznego. Przenikalnos¢ magnetyczna . | 12.4. Oddzialywanie dynamiczne obwodéw elektrycznych. Jednostka pradu elektryeznego . . Prayrzady pomiarowe magnetoelektryczne i elektrodynamiczne | || Pole magnetycane typowych obwod6w elektrycznych. . . Wiasciwosei_ magnetyezne materi . : Bezérédlowosé pola magnetycznego. Pole na granicy dwéch grodowisk | 13. OBWODY MAGNETYCZNE | |. 7. 13.1. Podstawowe réwnania obwod6w magnetycznych oo eo 13.2. Obliczanie obwodéw magnetycznych nierozgaterionyeh «5. Obwody magnetyczne rozgalezione . ot . Obwody z magnesami trwalymi. 2 2 1) ] | : Md, INDUKCJA ELEKTROMAGNETYCZNA 14.1. Indukcja elektromagnetyczna w otwartym przewodzie . aD 14.2. Zamiana energii mechanicznej na elektryczna. . . . . . . 14.3, Zamiana energii elektrycznej na mechaniczng. | | Bo 4 86 87 at 97 98 100 105 105 107 11 5, 115, 117 119 122, 124 124 126 127 129 131 131 134 136 137 140 140 147 149 152 154 157 158 160 167 167 172 175 181 182, 184 187 193 196 196 199 204 206 210 210 212, 213144, Praca przesuniecia obwodu elektrycznego w Polu magnetyeenym, Na- pigcie indukowane w zamknietym obwodzie . Ea | 45.5, Napigcie indukowane wcewkach. . . 1) 1] ] 7 146. Pomiar indukeji magnetycznej |: | a 14.7. Samoindukeja LCL 14.8. Indukeyjnogé lini dwuprzewodowes « es a 149. Indukcia wzajemna . c 14.10. Energia pola magnetycznego |. 14.11. Sity w obwodach elektryeznych | | 14.12. Przyrzady elektromagnetyczne. Elektromagnesy 15, OGOLNE WIADOMOSCI O PRADACI ZMIENNYCH 7 151 Prady i napigcia zmieniajace sig w czasie oraz ich badanie - laboratoryine 15.2. Rodzaje pradéw i napiee. . | a6 3 15.3. Zrédia napiecia _przemiennego 6G 15.4. Wielkosci charakteryzujace przebiegi okresowo zmienne. | | 155. Wielkosci charakteryzujace prady sinusoidalnie zmienne. | || 15.8. Podstawowe réwnania obwodéw pradu zmiennego. | | : 16, ELEMENTY R, L, C W OBWODACH PRADOW SINUSOIDALNIE ZMIENNYCH . 16.1. Elementy idealne L, R, C w obwodach pradéw sinusoidalnie zmiennych 16.2. Cewki i kondensatory rzeczywiste w obwodach pradu sinusoidalnego 11, DZIALANIA NA FUNKCJACH SINUSOIDALNYCH _ . 17.1, Dodawanie i odejmowanie funkcji sinusoidalnych 0 tej samej czesto- tliwogci 17.2. Zastosowanie dzialah na funkejach’ sinusoidainych do orwigzywania dzialah obwodow elektrycznych . 17.3. WykresIne dodawanie i odejmowanie przebiegéw sinusoidalnych | 18, METODA SYMBOLICZNA OPEROWANIA FUNKCJAMI SINUSOIDALNYMI Przedstawienie wektoréw geometzycznych za pomoea lier zespolonych Deialania na liczbach zespolonych . : Funkcje zespolone i ich zastosowanie . Podstawy zastosowania metody lierb Zespolonych w obwodach elek- tryeeniych aes a6 : : 18, OBWOD NIEROZGALEZIONY PRADU SINUSOIDALNEGO | Uklad szeregowy H, L, Opornosé pozorna . . a... . Uktad szeregowy R, C —— . _ | Uklad szeregowy R,L,C. 2 ff) ) 2 2 Pt . Trdjkat napieé i tréjkat opornosci | . Wektor podstawowy i jego znaczenie w rorwiazywaniu obwodéw pradu sinusoidalnego . || oS . 196. Ukiad szeregowy wigksze} liczby clementow R,L,C) ) .. | 2, UKEADY ROWNOLEGEE. PRZEWODNOSC UKLADOW ROWNOLEGEYCH 1 SZE- REGOWYCH — — a 7 201, Uklad rownolegly elementéw R, L, C zasilany napigciem sinusoidalnie zmiennym : 7 : Przewodnosé ukladu szeregowego RL, C | | Impedancja i admitaneja zespolona ukladu kilku a polaezonyeh ‘rownolegle Trojkat pradéw i trojkat przewodnoéci | Polaczenia szeregowo-réwnolegle, Ukiad Hummela . 21. MOC PRADU PRZEMIENNEGO 21.1. Moc chwilowa i moc érednia. . Moc pradu sinusoidalnie zmiennego . Moc pobierana przez elementy Ideaine R, L, c prey Pradzie ‘sinusoidal- nie zmiennym . 5 toe 214, Moe pozorna, czynna i bierna - 4 | 21.5. Skladowe czynne i bierne napigcia i pradu) | 1,2 | 1 Lt 214 215 217 218 221 223 227 231, 233 236 263 240 242 245, 257 259 263 263 269 272 272 277 279 285 285 287 296 304 310 310 313, 315 318 320 321 324 324 328 330 333, 335 339 339 340 342 346e718. Spadek napiecia i strata mocy w liniach t 22, REZONANS W OBWODACH ELEKTRYCZNYCH 22.1, Rezonans w ukiadzie szeregowym R, L, C . 22.2. Rezonans w ukladzie rownoleglym . : 223. Rezonans w ubtadzie szeregowo-rownoleglym fo 22.4. Poprawa wspdlezynnika mocy . . . 3 23, SPADEK I STRATA NAPIRCIA ORAZ MOCY W LINIACH ELEKTRYCZNYCH . 23.1. Spadek i strata napiceia w liniach elektrycznych |... + : 23,2. Strata mocy w liniach elektrycznych . . ose 5 24. ANALIZA OBWODOW ELEKTRYCZNYCH PRADU SINUSOIDALNIE ZMIENNEGO 24.1. Ogéine rownania obwodéw elektryeych pradu sinusoidalnie zmiennego 24.2. Réwnania oczkowe 5c a5 24.3. Réwnania weztowe . : 3 : 244, Przeksztaleanie sieci elektrycznych . 7 245. Zrédia napiecia i zrédia pradu sinusoidalnie ziniennego . 246. ‘Twierdzenie Thévenina i Noriona w zastosowaniu do obwodow pradu sinusoidalnie zraiennego . : 247, Eqezenie Zrédet napiecia i zrédet pradu sinusoidalnie zmiennego * 25. ORWODY SPRZEZONE oe 25.1. Sprzezenie dwéch obwodéw clektryeznych . 25.2. Sprzezenie elektryczne . 253. Napiecie na elementach obwodu sprezonych magnetycznie . : 25.4. Eaczenie szeregowe i réwnolegte cewek sprzezonych magnetycznie 5. Obliezanie obwodow elektryeznych sprzgzonyeh magnetycanie : 25.6, Transformator bezrdzeniowy . 25.7. Analiza pracy transformatora 25.8. Transformator idealny i rzeczywisty . 25.9. Schematy zastepeze transformatora bezrdzeniowego . 2%. ANALIZA OBWODOW ELEKTRYCZNYCH 0 PARAMETRACH ZMIENNYCH. WYKRESY KOLOWE . . - . oo oo 26.1, Miejsca geometryczne koficéw wektoréw na plaszezyénie liezb zespo- lonych : 26.2, Inwersia geometryczna. Inwersja na plaszczyénie liezb zespolonych 26.3. Odwrécenie geometryczne prostej i okregu 284, Zastosowanie inwersii w Tozwiazywaniu obwodéw elekirycznych . 26.5. Inwersja 0 potedze zespolonej i jej zastosowanie . : 26.8. Wykresy kolowe w obwodach zlozonych . 2%, PRADY TROJFAZOWE . 21.1, Uklady wielofazowe i trojfazowe 27.2. Uklady trojfazowe skojarzone 213. Obciazenie idealnych trojfazowych’ érédel zasilajacyeh w uktadzie gwiazdowym : 27.4, Obliczanie obwodow trdjfazowych ewiazdoviych 27.5. Obliczenie obwodéw trojkatowych 27.6. Moc i pomiar mocy w ukladach tréjfazowych . 277, Moe bierna, pozorna i zespolona oraz wspélezynnik mocy w obwodach trojfazowych SoG ifazowyeh | 2, POLA MAGNETYCZNE WIRUJACE 1 ICI ZASTOSOWANIE 28.1. Pole magnetyczne uzwojei maszyn elektrycznych 28.2. Pola magnetyczne oscylujgce i wirujace . 28.8. Zastosowanie pola magnelyeznego wiruiacezo w budowie silnikow in- dukeyjnych | : : : : 28, METODA SKEADOWYCH SYMETRYCZNYCH 29.1. Rodzaje asymetrii ukladéw trojfazowych . . 302, Roziad ulladu trojfazowego niesymetrycznego na skladowe symetryczne 29.3. Niektére wlasnogci skiadowych symetrycznych pradéw i napieé w obwo- dach trdjfazowych 294, Impedancje odbiornika tréifazowego symetryeznego dia Skladowych symetrycznych oo. 357 357 367 374 376 380 380 388 391 391 393 395 398 401 405 410 44 414 416 417 419 423 437 431 434 439 443 443 445 469 474 478 496295. Obliczanie obwodéw niesymetryeznych za pomoca skladowych syme- trycznych . 3 29.6, Obliczanie obwodu z niesymetrycznym odcinkiem linii - 30. PRADY NIESINUSOIDALNE - 5. ees boo : 1. Szeregi trygonometryczne w zastosowaniu do preedstawianta funkei! okresowych. 5 hoo iG a3 30.2, Klasyfikacja funkeji okresowyeh .. 5 oe oe 30.3. Wyznaczanie wspétezynnikow szeregu Fouriera 7 304, Wartosci skuteczne i érednie pradow i napigé okresowych niesinusoi dalnych : 30.5. ‘Analiza obwodéw ‘elektryeznych o “ pradach i mapigciach ‘niesinusoi- dalnyeh BG 7 Reo oe 306. Moc pradu odksztalconego - a 30-7, Wyisze harmoniczne w obwodach tréjfazowych symetrycznych « 31. DEAWIKI 1 TRANSFORMATORY 0 RDZENIACH FERROMAGNETYCZNYCH 31.1. Wplyw charakterystyk magnesowania na przebiegi pradow i napig¢ 31.2. Straty mocy i energii w materialach ferromagnetycznych . - - - 313. Wplyw charakterystyk magnesowania na odksztalcenie. . . - - 314. Wplyw histerezy na odksztatcenie krzywej pradu . 315. Cewki 0 rdzeniach ferromagnetycznych (dlawiki ‘rdzeniowe) 31.6. Transformator rdzeniowy. - - pe 2, OBWODY NIELINIOWE PRADU PRZEMIENNEGO 32.1. Ogélna charakterystyka elementow nieliniowych Go ce 32.2. Obwéd z elementem termistorowym . . 4 s 32.3. Obwody prostownikowe ao 32.4. Potrajanie czgstotliwosci . _ 32.5. Ferrorezonans i stabilizacia napiecia - 328, Obwody magnetyczne zasilane pradem stalym’i przemiennym - 32, CZWORNIKE 33,1. Qgélne réwnania czwérnika . - : 33.2. Caworniki Ti II. Schematy zastepeze czwOrnikéw zlozonych 33.3. Stan jalowy i stan zwarcia cawornika . : 33.4. Impedancja charakterystyczna czwornika symetryéznego : 33.5. Eancuch czwornikow_ 7 a gee: Wiltryiclekirvone = = 0 8 j 31, OBWODY ELEKTRYCZNE 0 PARAMETRACH ROZLOZONYCH 34.1. Podstawowe réwnania linii dlugiej jednorodnej . . 542. Fele napigcia i pradu w linii zasilane} napigeiem sinusoidalnym . 34.3, WielkoSci charakterystyczne lini jednorodne} . : . 344. Wspélezynnik odbicia, Obcigienie charakterystyezne Tinii 34:5. Linia nieznicksztatcajgca . | 346. Réwnania hiperboliczne linfi jednorodnei . 347. Fale stojace napieé i pradow w liniach bez strat. Bag 34.8. Linia jednorodna jako czwornik. =». - - 7 + 7 se 45, STANY NIEUSTALONE W OBWODACH ELEKTRYCZNYCH Powstawanie stanéw nieustalonych . . a. Podstawy analizy stanéw nieustalonych . Stany nieustalone w obwodzie nierozgalezionym R, L, 2asilanym na- pigciem stalym Zasilanie obwodu R, Lb, napigeiem sinusoidalnie amiennym. Prady zwarciowe a : Stany nicustalone w obwodzie R,C. Stany nieustalone w obwodzie nicrozgaezionym R, L, C . Stany nieustalone w obwodach trojfazowych . WYKAZ PISMIENNICTWA. SKOROWIDZ RZECZOWY c : | 522 527 529 529 532 535, 547 550 536 359 363 563 564 570 571 574 317 586 586 587 588 592 592 596 603 603 606 608 610 612 615, 619 619 621 626 628 631 632 633 635, 638 638 640 642, a7 651 656 665 870 671PRZEDMOWA Zywiolowy rozw6j techniki w latach powojennych, wprowadzanie nowych metod produkcyjnych w przemygle, mechanizacja prac ciedkich i automatyzacja proceséw technologicznych wymagaja coraz to wiekszej liczby wysoko kwalifikowanych fachowcow. Wedlug planu perspekty- wieznego naszej gospodarki narodowej liczba pracownikow z wyzszym wyksztatceniem technicznym ma w roku 1980 osiagnaé 350%e stanu obecnego. Wymagaé to bedzie odpowiedniej rozbudowy szkolnictwa wy2- szego, a zwlaszeza studiéw zawodowych dla pracujacych. Absolwenci srednich szkét technicznych, ktérzy dotad w olbrzymiej wiekszosci podejmowali prace nie majac warunkéw dalszego ksztalcenia sie, jezeli nie mieszkali w miastach’ stanowigcych siedziby wyészych uczelni technicznych, beda musieli. byé objeci. szkoleniem systemem zaocznym. Réwniez liczne rzesze technikéw pracujacych juz wiele lat w zawodzie, a pragnacych nadazaé za rozwojem techniki, beda musialy stale doskonalié swe kwalifikacje. Ludziom tym trzeba umoéliwié zdobywanie wiedzy przez odpowiedni dobér fachowej literatury. W wielu dziedzinach wiedzy technicznej, a miedzy innymi i w dziedzinie podstaw elektrotechniki, odezuwa sie brak odpowiednio opracowanych ksiaéek. Dotychezasowe polskie pis- miennictwo techniczne obejmuje ksiazki na poziomie studiow magister- skich albo na poziomie grednich szkét technicanych, brak jest natomiast ksiazek na poziomie studiow inzynierskich. Luke powyésza ma w pewnym stopniu wypelnié niniejsza ksigzka. Jest ona przeznaczona dla elektrykéw rémych specjalnosci chcacych nabyte w Sredniej szkole technicznej wiadomosci poglebié badé w drodze samodzielnych studiéw, badz tez na podstawie szkolenia inzynierskiego systemem zaocznym, w ktorym ciezar zdobywania wiedzy spoczywa gléwnie na pracy wlasnej studenta. W ksiqzce staratem sie uwzglednié obok tradycyjnych dzialéw niektore nowsze dziedziny podstaw elektro- techniki, wynikajace z rozwoju elektrotechniki i rosnacego zakresu jej zastosowah. Ponadto staralem sie stale nawiazywaé do zastosowan podstaw elektrotechniki w nauce przedmiotow specjalistyeznych zaréwno z dziedziny elektrotechniki, jak i w praktyce inzynierskiej. W zwiazku z tym rowniez inzynierowie praktycy, pragnacy odswiezy¢ lub uzupelnié swoje wiadomoéci z zakresu podstaw elektrotechniki, znajda w niniejszej ksiazce interesujgce ich rozdzialy. Szezuple ramy ksiaéki nie pozwolity na wyczerpanie catego zakresu podstaw elektrotechniki. Pewne dziedziny, z ktérymi Czytelnik bedzie miat w praktyce okazje spotkania sie rzadziej, jak na przyklad zastoso- 9wanie rachunku operatorowego i rachunku macierzy oraz teoria pola, zostaly z koniecznosci pominiete. Wszelkie uwagi dotyczqce sposobu ujecia wyldadu, zakresu ksigéki, uzupelnienia pewnych rozdziatow, celowosci umieszezenia pytah wymaga- jacych samodzielnego rozwazenia oraz tematow zadan do rozwiqzywania przez Czytelnika itp. prosze kierowaé na nazwisko autora, pod adresem: Politechnika Wroclawska, Wroclaw, Plac Grunwaldzki 13. AutorWSTEP 1.1. Rys historyezny Elektrotechnika jest jednym z dzialow nauki o elektrycznosci, obejmu- jacym rozlegly krag zjawisk fizyeznych wraz z ich zastosowaniem w zyciu codziennym i technice. Pierwsze wzmianki 0 zjawiskach elektryeznych i magnetycznych spo- tykamy u starozytnych Grekow juz ok. 600 lat p.n.e. Znana im byla wias- ciwogci rudy zelaznej (Fes O,) przyciagania przedmiotéw zelaznych i whas- ciwosé bursztynu, ktéry potarty welna przyciagal drobne, lekkie przed- mioty, np. kawaleczkislomy. Pierwsze gruntowniejsze badania zjawisk elektrycznych i magnetycz- nych praeprowadzi! i opublikowat w r. 1600 lekarz angielski William Gil- bert. Stwierdzit on, ze wlasciwosci podobne do wiasciwosci bursztynu maja tez liczne inne ciala, np. szklo i zywica. Utrzymywat on jednak, ze zja- wiska elektryczne i magnetyczne sq od siebie zupelnie niezalezne. Gilber- towi tez zawdzieczamy nazwe clektrycznogsé utworzona od grec- kiego slowa elektron, oznaczajgcego bursztyn. Pozniejsze badania wykazaly, ze istnieja dwa tylko rodzaje clektrycznosci, ktére wzajemnie sig zobojetniaja. Poczatkowo jeden z nich nazwano elektrycznoscia szklana, a drugi Zywiczna, potem aS przypisano im znaki (+) i (—) i nazwy elektryeznosci dodatniej i ujemnej. Przez przeszto 2000 lat wiedza o zjawiskach elektryeznych i magne- tycznych miata charakter wylacznie jakosciowy. Dopiero w r. 1785 fizyk francuski Charles August Coulomb odkry! podstawowe prawa elektrosta- tyki i magnetostatyki, pozwalajace na ilosciowe ujecie zjawisk elektryez- nych. Zastosowanie tych nauk w technice ograniczato sie jednak w tym czasie do kompasow, uzywanych w zegludze i do piorunochronow. Za wtasciwe narodziny elektrotechniki nalezy uwazaé historyczne do- Swiadczenia lekarza wloskiego Luigi Galvaniego z udkami zabimi, prze~ prowadzone w r. 1789. Galvani dopatrywat sie istnienia sit natury elek- trycznej w miesniach zab. W kilka lat poéniej jego rodak Alessandro Volta wyjasnit, #e w zaobserwowanym przez Galvaniego zjawisku istotna role odgrywaly dwa rézne metale, z ktorymi przy doswiadezeniu stykalo si¢ udko zabie; powstawato wowezas ogniwo elektrycane, w ktérym odgry- _waly migsnie zaby jedynie role elektrolitu. Wkrétce Volta zbudowat pier- wsze ogniwo, a w r. 1799 — slynny ,stos elektryezny”, bedacy bateria szeregowo polaczonych ogniw. Bylo to pierwsze Zrédio energii elektrycz- nej, umodliwiajace rozw6j elektrotechniki. W rok pééniej Nicolson dokonat elektrolizy wody, w r. 1802 W.W. Pie- trow uzyskat luk elektryczny, a w r. 1807 Davy odkryt za pomoca elektro- lizy metale alkaliczne: sod oraz potas. Wr. 1819 fizyk dufski Hans Christian Oersted zaobserwowal oddziaty- wanie pradu elektrycznego na igietke magnetyczna, wykazujac po raz pierwszy zwiqzek migdzy zjawiskami elektrycznymi i magnetycznymi. Wielkim krokiem naprzéd w tej dziedzinie byly przeprowadzone w latach 1820—1823 prace fizyka francuskiego André Maria Ampére’a, ktory zba- dat elektrodynamiczne oddzialywania obwodéw elektrycznych i doszedt do bardzo Smiatego w owych czasach wniosku, ze wiasciwosci magnetycz- ne znanej od dawna rudy FeO, oraz stali sq wynikiem pradow moleku- larnych w materi. Olbrzymie znaczenie dla rozwoju elektrotechniki miato odkrycie w r. 1831 przez genialnego samouka angielskiego Michaela Faradaya indukcji elektromagnetycznej i zbudowanie w rok poiniej pierwszego modelu ma- szyny elektrycznej. Pierwszq pradnice umoéliwiajaca wytwarzanie w praktyce energii elektrycznej zbudowali w r. 1864 Pacinotti i Gramme, a ulepszy! jq wr. 1866 Siemens. Faradayowi zawdzieczamy takie odkrycie praw elektrolizy (r. 1833) i koncepeje pol elektrycznych i magnetycznych. W r. 1873 drugi genialny uczony angielski James Clark Maxwell ogto- sil swOj ,,Traktat o elektrycznosci i magnetyzmie”, w ktérym rozwinat teorie fal elektromagnetycznych potwierdzong doswiadczalnie w r. 1887 przez fizyka niemieckiego Heinricha Hertza, Odkrycie fal elektromagne- tycanych zapoczatkowalo rozw6j nowej nauki — radiotechniki. Udoskonaleniu maszynowych éréde} energii elektryeznej towarzyszyt rozw6j zastosowan elektrotechniki w dziedzinie oswietlenia elektrycznego i budowy silnikow. A.N. Eodygin zbudowal prototyp zaréwki, udoskona- lony pééfniej przez Th.A. Edisona, a w r. 1876 P.N. Jabtoczkow skonstruo- wat pierwszq lampe lukowa, ktéra rozpowszechnita sie bardzo szybko w Europie Zachodniej i w Ameryce. Okres poprzedzajacy dziewiaty dziesigtek lat wieku XIX cechuje w elektrotechnice rywalizacja pradu stalego z pradem przemiennym. Ostateczne zwyciestwo pradowi przemiennemu zapewnilo wynalezienie w roku 1877 przez inzyniera serbskiego Nikole Tesle wirujacego pola ma- ynetycznego i zastosowanie go do budowy dwufazowego silnika indukcyj- nego. W dwa lata pézniej rosjanin Doliwo-Dobrowolski wprowadzit uklad tréjfazowy oraz silniki i transformatory trdjfazowe. Ojcem radiotechniki mozna nazwaé AS. Popowa, ktory w r. 1895 przestat pierwszy radiotelegram na odleglogé 250 m. Radiotechnika, ogra- niczajgca si¢ poczatkowo do radiotelegrafii, rozwinela sie bardzo w trzecim dziesiatku lat biezacego stulecia, z chwila zastosowania w urzadzeniach nadawezych oraz odbiorezych lamp katodowych. Dzis odbiorniki radiowe i telewizyjne docieraja do najodleglejszych zakatkow wiejskich, prayczy- niajac sie do podniesienia poziomu kulturalnego ludnosci. W dobie obecnej na czolo zainteresowan swiata elektrotechnikow wy- suwaja sie automatyka, maszyny liczace i zastosowania energii jadrowe}. 121.2. Wielkoéci fizyczne i uktady jednostek Podezas badania zjawisk fizyeznych w przyrodzie i w zyciu codziennym spotykamy sie z réznymi pojeciami, nazywanymi ogdlnie wielkogcia- mi fizyeznymi. Wielkosci te dzielimy na klasy. Do jednej klasy zaliczamy np. dlu- gos6, szerokosé, wysokosé, glebokosé, odlegiosé; do innej klasy zaliczamy natomiast np. ciezar, site wyporu, site odgrodkowa, site sprezyny itp. WielkoSciom fizyeznym pierwszej z tych klas nadano ogélnq nazwe diu- gosé, a drugiej — nazwe sily. Mierzac wielkosci fizyczne pewnej klasy przyporzadkowujemy im odpowiednie liczby. Pewnej wielkosci fizycznej.danej klasy przyporzad- kowujemy liczbe 1 i nazywamy ja jednostka danej wielkosci fizycznej. Jednostka danej wielkosci fizycznej stanowi wiec wielkosé fizyczna po- réwnaweza tej samej klasy, co wielkosé badana. Dowolng wielkosé fizyezna pewnej klasy oznaczamy za pomoca ilo- ezynu wartosci liczbowej i jednostki wielkogci fizyeznej tejze klasy. War- tosé liezbowa wskazuje, jaki jest stosunek omawianej wielkosci fizycznej do jednostki. Przy opisywaniu zjawisk fizycznych wystepuja rézne zaleznosci mie- dzy wielkogciami fizyeznymi, ktére je okreslaja. Zaleznosci te piszemy w postaci rownan fizycznych, w ktérych w celu uproszezenia zapisu przy- pisujemy poszczegéInym| wielkosciom fizyeznym pewne umowne znaki literowe, np. 1 — diugosci, t — czasowi, m — masie, F — sile itp. Wartosé liezbowa danej wielkosci fizyeznej oznaczamy ogélnie znakiem litero- wym tej wielkosci z dodaniem gwiazdki u gory, a jednostke danej wiel- kosci fizyeznej — tym samym znakiem literowym, ujetym w nawias kwa- dratowy, z ewentualnym dodaniem liczby 1 przed nawiasem. Tak np. roz- réiniamy: 1 — dlugosé, I* — wartosé liczbowa dlugosci, [1] — jednostke dtugosci. Zachodzi miedzy nimi zaleznosé l=] Q-1) Jednostka dlugosci moze byé np. 1 metr (m), 1 centymetr (cm), 1 kilo- metr (km), 1 mila morska. Z zaleioéci (1-1) wynika, ze wartosci ilezbowe danej wielkosci fizycz- nej sq odwrotnie proporcjonalne do przyjetej jednostki. Jezeli odlegtosé dwéch przystankow autobusowych wynosi na przykiad 2500 m, to wy- razajac ja w kilometrach napiszemy, Ze jest rowna 2,5 km. Jednostki wielkosci fizyeznych maja swoje nazwy oraz odpowiadajgce im znaki literowe, np. metr —m, sekunda — s, kilogram — kg. Ta sama litera moze byé uzyta jako znak literowy wielkosci fizycznej, a w innym przypadku jako znak literowy jednostki. W celu unikniecia nie- porozumiert, drukujemy wszystkie znaki literowe wielkosci fizyeznych ezcionkami pochylymi (kursywa) natomiast znaki literowe nazw jednostek ezcionkami prostymi (antykwa). Zbidr jednostek wielkosci fizycznych nazywamy uktadem jed- nostek. Rozrézniamy jednostki podstawowe, przyjete umownie i jednostki pochodne, dajace sie przedstawié 2a pomoca odpowiednich poteg (dodatnich lub ujemnych, calkowitych lub utamkowych) jednostek podstawowych. Wymiar jednostki pochodnej dowolnej wielkosci fizyeznej wyznaezamy, znajac zaleznosé miedzy ta wielkoscig a wielkosciami, kto- rych jednostki przyjeto za jednostki podstawowe. Jezeli np. w pewnym 13uktadzie jednostek prayjeto za jednostke dlugoSci 1 [I], a za jednostke czasu 1 [t], to jednostka predkosei wynosi 1{0 tel Tq Niektére wiclkogci fizyczne nie maja wymiaru, np. kat w mierze lu- kowej i kat brylowy. Kat w mierze lukowej okreslamy stosunkiem dlugos- ci odpowiadajacego mu tuku na okregu, do promienia tego okregu; kat brylowy okreslamy stosunkiem powierzchni wycietej przez niego na kuli, do kwadratu promienia tej kuli. Pierwszy uklad jednostek, utworzony dla potrzeb mechaniki, jako naj- starszej dziedziny fizyki, oparty byt na trzech jednostkach podstawowych: jednostce dlugosci (centymetr, cm), jednostce masy (gram, g) i jednostee ¢zasu (sekunda, s). Ten system trzyjednostkowy, znany pod nazwa ukta- du CGS, jest do dzig chetnie uzywany przez fizykéw. W miare rozwoju elektrostatyki i magnetostatyki starano si¢ wyrazié w ukladzie trzyjednostkowym CGS jednostke ladunku elektrycznego 1 {q] i jednostke ,masy magnetyeznej” 1 [m,]. Na podstawie prawa Coulomba, przy zalozeniu, Ze przenikalnosé elektrycana ¢ jest wielkosciq oderwana (bezwymiarowa), wyznaczono, Ze 1 [q] = cm*” g!? s~1, Podobnie na pod- stawie prawa Coulomba dla’,,mas magnetycznych”, przy zalozeniu, ze przenikalnogé magnetyczna ,. jest wielkosciq oderwana, wyznaczono, ze 1 [mJ = cm?" gi® 5-1. Powyésze jednostki pozwolily na wyznaczenie wymiaréw dalszych clektrycznych ‘oraz magnetycenych jednostek po- chodnych. ‘Mimo pewnej sztucznogei w postaci wlamkowych wykladnikow pote- gowych i niedogodnosci wynikajacei z jednakowych wymiaréw jednostek tak roznych wielkosci fizyeznych jak ladunek elektryczny i ,,masa magne- tyczna”, uklad CGS rozwija? sie zarowno w elektrostatyce, jak i w ma- gnetostatyce. Powadniejsze trudnosci powstaly z chwila odkrycia zwigzku miedzy zjawiskami elektrycznymi oraz magnetycznymi, Te sama wielkosé fizycana, elektryczna lub magnetyczna, moina wyrazié w ukladzie CGS, przyjmujac za punkt wyjécia pojecie badd ladunku elektryeznego badz masy magnetycznej. Otraymuje sie przy tym dwa roéne wymiary oraz rézne wartosci liczbowe. W celu unikniecia nieporozumien nalezalo odtad vaznaczaé, czy dana wielkosé jest wyratona w uktadzie CGSE (CGS elektrostatycenym) xy W kiadzie CGSM (CGS elektromagnetycz- nym). J.C. Maxwell w swej teorii elektromagnetyzmu wykazal, niestusznosé zalodenia, ze przenikalnosé elektryczna i przenikalnosé magnetyczna sq wielkogciami oderwanymi, rownymi w przypadku prézni jednosci, ponie- waz w kazdym z wymienionych uktadow jednostek iloczyn tych wielkosci jest rowny odwrotnosci kwadratu predkosci fali elektromagnetycznej w danym grodowisku izolacyjnym. W dwu podstawowych rownaniach Maxwella wystepuje 6 wielkosci fizycznych, wobec czego 4 z nich mozna uwazaé za niezaleze i przyiaé 4 jednostki podstawowe, w tym jedng przy- najmniej elektryezna lub magnetyczng. Po wielu réznych propozycjach zgodzono sie na pozostawienie uzywanych dotad w mechanice trzech jed- nostek podstawowych (diugosci, masy i czasu) i na przyiecie jako cawar- tej jednostki podstawowej — jednostki pradu elektrycznego. Za jednostke pradu przyjeto 1 amper, zdefiniowany na podstawie wzajemnego oddzia- lywania clektrodynamicznego miedzy dwoma przewodami, przez ktore plynie prad elektrycany. m s 14Poniewaé uzywane w uktadzie CGS jednostki dhugosci (cm) i masy (g) okazaly sie w wielu przypadkach zbyt male, zastosowano jednostki wiek- sze: metr (m) i kilogram (kg). W ten sposdb powsta! absolutny uktad jednostek MKSA® (metr, kilogram, sekunda, amper), obo- wiazujacy w Polsce na mocy rozp. Rady Min. z dn. 1 lipea 1953 (Dz. Ust. PRL Nr 35, poz. 148 z dn. 17.7.1953). Zestawienie jednostek podstawowych i niektorych jednostek pochodnych uktadu MKSA podano w tabl. 1-1. W technice, zwhaszcza wsrod mechanikow, jest jeszcze rozpowszechnio- ny taw. uktad ciezarowy, w ktérym zamiast jednostki masy 1 kg przyjeto jednostie sily 1 kg (kilogram sily), tj. sile, z jaka masa 1 kg jest przyciagana w polu grawitacyjnym ziemskim 0 — przy$pieszeniu $,80665 m/s?. Stad 1 kG = 9,80665 N ~ 9,81 N. W elektrotechnice byt do niedawna rozpowszechniony tzw. miedzy- narodowy uktad jednostek elektrycznych, w ktrym okreslano od- dzielnie trzy jednostki elektryczne: pradu, opornosci i napiecia. Za 1 am- per uznano prad, ktory podczas przeplywu przez roztwor wodny azotanu srebra AgNO; wydziela na katodzie w czasie 1 s 1,11800 mg srebra. Za 1 om uznano opornogé stupka rteci o jednakowym przekroju, o dlugosci 106,300 cm, o masie 14,4521 g, w temperaturze 0°C i przy cignieniu 760 mm slupka rteci. Za wzorzec napiecia uznano napiecie ogniwa nor- malnego Westona, przyjmujac, #e jego wartosé w temperaturze 20°C i przy poborze pradu ponizej 10 »A wynosi 1,0183 V. Uklad miedzynarodowy wykazywal pewne nieécistogci w zalozeniach a wskutek tego réwniez pewne niedokladnosci. Tak np. moc tracona w oporniku jednoomowym przy przeptywie pradu o natezeniu 1 ampera réwna 1 watowi ,,¢lektryeznemu” réénita sie od 1 wata ,,mechanicznego” © 0,19%o. Dlatego to uklad migdzynarodowy ustapil miejsca nowemu ukladowi absolutnemu MKSA. Nazwa _,,absolutny” uklad MKSA wynika z tego, ze wszystkie jed- nostki pochodne sq wyprowadzone z jednostek podstawowych na podsta- wie praw fizycznych. Druga cecha ukladu MKSA jest jego sp6jno$é, polegajaca na tym, ze miedzy jednostkami fizycznymi zachodza takie sa~ me zaleznosci, jak miedzy wielkosciami fizycznymi w réwnaniach fi- zycznych. Dlatego to we wzorach fizycznych, poza wspétczynnikami wy- nikajacymi ze struktury pola (4.x — w polach o symetrii kulistej, 2x — w polach o symetrii walcowej) badé liczbami takimi jak liczba Avogadro lub stala Faradaya nie wystepuja wspétezynniki liczbowe inne niz jednosé. Podstawiajac w dowolnym wzorze fizycznym wszystkie wielkosei w jed- nostkach ukladu MKSA otrzymujemy wynik w jednostkach tegoz ukladu, wobec czego sa zbedne dodatkowe objasnienia wzoréw dotyczace jednos- tek. Tak np. ilosé ciepla Q wydzielonego w oporniku R przy przeplywie pradu I w czasie t wyrata sie zalenoscia Q=FRt (1-2) Po podstawieniu I, R, t w jednostkach uktadu MKSA, a wiee w amperach, omach i sekundach, otrzymamy wynik w jednostkach ukladu MKSA, tj, w déulach. Chee otrzymiaé wynik w kaloriach, musiclibyémy uzyé wzoru Q = 0,2387 RP t+ 0,4RPt (1-3), Tak napisany wzér nazywamy wzorem przystosowanym, Wymaga on objasnienia poszezegéinych jednostek. Ponizej podajemy jesz~ cze jeden przyklad wzoru przystosowanego (wraz z objasnieniami) do wy- 1) Wprowadzany ostatnio uklad jednostek SI nie rézni sie w zakresie jednostek wielkosci elekrycznych i magnetycznych od ukladu MKSA. 15TABLICA 1-1 Wainiejsze jednostki uktadu MKSA Wielkosé | ‘Wor | Nazwa a | Zoe | m | Metr jest dhugoscig (w temperaturze 0 °C) | migdzynarodowego protorypu metra, okre- | slonego przez Generalng Konferencje Miar | Paryau i praechowywanego w Miedzy- | narodowym Biurze Miar, kg | Kilogram jest_masq_migdzynarodowego prototypu tej jednostki, okreslonego przez Generalng Konferencje Miar w Paryau i przechowywanego w Miedzynarodowym | Blurze Miar. “s | Sekunda jest 1/86400 czeSciq Srednicj | doby stonecznej, zgodnie % okresleniem | prayjetym przez Miedzynarodowa Unie | Astronomiczna A | Amper jest natezeniem pradu elektryez- nego nic ulegajacego Zadnym zmianom, | tory przeplywajac w dwéch przewodach réwnolegiych prostoliniowych 0 dhugosci nieskoriczonej, 0 przekroju okraglym zni- komo malym, umieszezonych w prétni | w odleglosci’ jednego metra od siebie | wytwarza miedzy. tymi praewodami sile | rowna 2-10~' niutonéw na kaédy metr dlugoSci_przewodu. Prad Predkosé Preyspie- szenie N | Niuton jest sila, ktéra w ciagujednej sekundy nadaje masie jednego kilograma przyrost predkosci rowny jednemu me- ‘trowi na sekunde. J Détul jest praca wykonana przez sile row- nq jednemu niutonowi, gdy punkt pr2y- | Jozenia sily przesunat 'sig o jeden metr | jw kierunku jej_dziatania, | Wat jest moca, pray ktérej praca wykona- W | na w ciggu jedne} sekundy jest rowna | jednemu déulowi Wolt jest rédnica porendjaléw elektrycz- | nych miedzy dwoma punktami praewodu | liniowego, w ktérym plynie niezmienia- acy sig prad o natezeniu jednego ampera, gdy moc pobierana migdzy tymi punktami jest réwna jednemu watowi. Om jest oporem elektrycznym miedzy Q | dwoma punktami przewodu, gdy nie- zmienna réénica potencjaléw rowna jed- nemu woltowi, dziatajgca miedzy tymi punktami, wywoluje w tym przewodzie | | prad o nateZeniu jednego ampera, a prze- w0d nie jest drédiem sily elektromotorycane} 16znaczania ilosci ciepla wydzielonego w czasie t w grzejniku o poborze mo- cy P Q= 860 Pt (1-4) przy czym @ — ilosé ciepla, w kcal, P — moc, w kW, t — czas, w h. Jednostki ukladu MKSA okazaly sie w wielu zastosowaniach badé za duze, badé tez za male. Ta sama jednostka moze byé w pewnych przy- padkach za duza, w innych za mala; wyrazanie na przyklad dhugosci fali SwietInej w metrach byloby rownie niewygodne, jak wyrazanie w mo- trach odleglosci migdzy miastami. Dlatego to wprowadzono jednostki ‘pomocnicze ukladu MKSA, utworzone z jednostek podstawowych Przez pomnozenie ich przez odpowiednia potege liezby 10 0 wykladniku calkowitym, dodatnim lub ujemnym. Jednostki pomocnicze sq oznaczane tymi samymi znakami literowymi, co jednostki uktadu MKSA, z dodaniem odpowiedniego przedrostka, Zestawienic stosowanych przedrostkow i od- powiadajacych im mnoznikéw podano w tabl. 1-2. TABLICA 12 Prredrostki 1 odpowladajace im mnoiniki | Zmak | Nazwa Mnotnik Znak Nazwa ‘Mnoénik | le “7 a SS i a 10" de decy fo | G , siga 10° © | centy | 107 M mega 108 mo | mili | we kK kilo 1° =| ows miko 10+ h | hekto ;) le of oa | mano 10+ dk deka | 10 { P 1 piko 10-# | W elektrotechnice rozpowszechniona jednostka pomocnicza dlugosci jest centymetr. Przy konsekwentnym jej stosowaniu, we wszystkich wz0- rach z dziedziny elektrotechniki otrzymamy poprawne i jednoznaczne wyniki, bez potrzeby dodatkowych objasnien wzorow. Nalezy jedynie zwrécié uwage na to, ze przy zachowaniu 1 J jako jednostki pracy jed- nostka sily jest wowczas J IF] = t= 100N W ksigzce niniejszej bedziemy sie postugiwali ukladem MKSA przy uzyciu jednostki podstawowej 1 m lub jednastki pomocniczej 1 em, nie zamieszezajac objasnieh jednostek uzytych we wzorach. Jezeli pewne wielkosci podane sq w temacie zadania w jednostkach innych (np. moc — w kW, pojemnos¢ — w #F), to nalezy je podstawiaé we wzorach w od- powiednich jednostkach uktadu MKSA, a wigc moe w W, a pojemnos¢ w F. 2 Podstawy HlektrotechnikktPODSTAWOWE POJECIA Z NAUKI O ELEKTRYCZNOSCI 2.1, Istota elektrycznosci Wyjasnienie istoty elektryeznogci i whasnosci cial elektrycznych znaj- dujemy we wspélczesnej nauce o budowie materii. Nauka ta nalezy raczej do zakresu fizyki anizeli elektrotechniki, wiee w niniejszym rozdziale po- dajemy jedynie, w znacznym ponadto skrécie, wiadomosci najniezbed- niejsze. Juz w roku 1881 wysungt Helmholtz hipoteze istnienia w przyrodzie pewnej najmniejszej, niepodziemej porcji elektrycznosci, W dwa lata poéniej Thomson stwierdzil dogwiadczalnie istnienie elektronéw, a Mili- kan wyznaczy! tadunek elektronu e) = — 1,602+10-* kulomba. Milikan stwierdzit rowniez, ze wszelkie ladunki elektryczne, dodatnie i ujemne, wystepuja w przyrodzie w calkowitych krotnogciach tadunku elementar- nego. Byto to potwierdzeniem hipotezy Helmholtza o ziarnistej budowie ladunku_elektrycznego. Obserwacja ruchu elektronéw w polu elektrycznym i w polu magne- tycznym doprowadzily do wniosku, ze elektrony zachowuja sie tak, jak gdyby mialy mase mo = 9,107-10-*! kg, a wiec mase 1837 razy mniejsza niz masa atomu wodoru. Z innych dogwiadczen przeprowadzonych, np. nad dyfrakeja wigzki elektronéw przy przechodzeniu przez siatke 0 ocz- kach rozmiaréw rzedu atomu wynika, ze elektron mozna uwazaé za bar- dzo skondensowana porcje energii falowej, lecz istota elektronu nie jest jeszcze zbadana. Dalsze badania budowy atomu doprowadzity do odkrycia protonéw i neutronéw. Proton ma mas¢ 1836 razy wieksza niz masa elektronu i dodatni tadunek elektryczny, rowny co do bezwzglednej wartosci ladun- kowi elektronu. Neutron jest elektrycznie obojetny, a jego masa jest row- na w przyblizeniu masie protonu. W roku 1932 odkryto jeszcze istnienie pozytronéw. Masa pozytronu réwna sie masie élektronu, a jego la-" dunek elektryezny jest dodatni i réwny co do bezwzglednej wartosci ta- dunku elektronu. Stan naelektryzowania danego ciala zalezy od tego, czy liczba elektro- now w tym ciele jest w nadmiarze, czy tez w niedomiarze w stosunku do 18zawarte] w nim liczby protonéw. Wlasnoéci elektryczne ciat zalezq w du- zej mierze od struktury samej materii, & wiec od wzajemnego powiazania elementarnych skladnikow materi. 2.2, Budowa materii a whasnosci elektryczne ciat Materia posiada budowe ziarnista, przy czym najdrobniejszymi ziar- nami materi sq czasteczki, skladajace sie kaida z jednego albo kilku ato- mow. W sklad atomu wchodza: jadro, zawierajgce pewng liczbe protonéw oraz neutronéw i krazace wokét jadra elektrony w liczbie réwnej li¢zbie protonéw, a wyrazajace} sie iezba porzadicowa danego pierwiastka w ukla- dzie Mendielejewa. Orbity po ktérych odbywa sie kratenie elektronéw nie sq plaskie. Ruch elektronéw ma charakter przestrzenny, przy czym tworza one cog w rodzaju powlok elektronowych 0 réznych oddaleniach od jqdra (Tabl. 2-1). Im bardziej odlegla jest powloka od jadra, tym wiekszy jest TABLICA 21 Najwigksze liczby elektronéw w grupach i podgrupach Oznaczenie | ae on n= 1 a. | 3 i 4 1 lo | 0 {4 o| 1 Fy Najwicksza liezba | 1 elektronéw w pod- | grupie 2] 2]{ 6! 2} 6 | 10 | 4 ‘Najwigksza_Igcana | liczba elektronéw i ww powloce 2) 8 18 | 32 poziom energetyczny elektronu (Tabl. 2-2). Elektrony staraja sie zaja¢ moéliwie najnizszy poziom energetyczny, totez najpierw zostajqa wypelnio- ne powloki elektronowe blizsze jqdra, a dopiero potem dalsze. Elektrony w warstwie zewnetrznej sq juz dosé stabo przyciagane przez jadro i wsku- TABLICA 22 Kolejnosé pozioméw energetycznych w odosobnionych atomach - | Liczba | | wantowan| 1 hs | Liceba | kwantowa 7 | 2 tek tego latwo ulegaja wplywom zewnetrznym. Liczba tych elektronéw decyduje 0 wlasnosciach chemicznych i elektrycznych danej substancji. Gay liczba elektronéw w warstwie zewnetrznej wynosi jak to bywa w przypadku metali 1 do 3, elektrony te sq tak lugno zwiazane z jadrem, 2 19Ze wskutek oddzialywania sasiednich atoméw moga opuscié wlasny atom i poruszaé sie swobodnie w przestrzeniach wewnatrzatomowych. Z tego powodu sq one nazywane elektronami swobodnymi. Ich liczba crientacyjnie jest tego samego rzedu, co liczba atoméw metalu. Elektrony swobodne tworza w ciele jak gdyby ,,gaz elektronowy”: poruszaja sie one ruchem bezwladnym z predkoscia rzedu 10'—108 km/s, przy czym srednie ich polozenie nie ulega zmianie. Jezeli metal zostanie poddany dziataniu pola elektryeznego, na ruch beztadny elektronéw naktada sie ruch upo- rzadkowany w kierunku oddziatywania sit pola. Powiadamy wowczas, ze w metalu plynie prad elektryczny. Ciala odznaczajace sie opi- sanymi wyzej wlasnosciami nazywamy przewodnikami elek- tryeznymi I kategorii, sam za$ rodzaj przewodnictwa nazy- wamy przewodnictwem elektronowym, poniewaé nognika- mi ladunku elektrycznego sq w tym przypadku lektrony. Istniejq ciata, ktorych elektrony, sq w przeciwiestwie do metali Scigle zwigzane z jgdrem. Odznaczajq sie one wieksza liczba (6 i wiece}) elektronéw w powloce zewnetrznej. W tego rodzaju ciatach nie ma swo- bodnych elektronéw, wiec ladunki elektryczne (w stanie niezjonizowanym) nie moga sie przemieszezaé. Sq to ciata nieprzewodzace nazywane elektro- izolacyjnymi. W fizyce sq one znane pod nazwa dielektryk6w. Idealne materialy elektroizolacyjne w rzeczywistosci nie istnieja; wszystkie one w pewnym stopniu przewodaa. Ich przewodnosé jest ok. 1017 do 10% razy mniejsza niz przewodnosé metali. Do najlepszych izolatoréw zaliczamy bursztyn, ebonit, mike, a z cieczy — oleje izolacyjne. 2-1. Struktura p6tprzewodnikéw: a) wiazania kowalentne, b) powstawanie elektronu swobodnego i ,,dziury” pételektronowej Pogrednie miejsce miedzy przewodnikami a dielektrykami zajmuja pol- przewodniki, rozpowszechniajace sie w'ostatnich latach w wielu galeziach elektrotechniki i radiotechniki. Atomy najbardzicj znanych polprzewod- nikow, jak wegla, germanu i krzemu maja w zewnetrznej powloce elek- tronowej po 4 elektrony. Kazdy z czterech elektronéw powtoki zewnetrz- nej znajduje sie pod dziataniem sasiedniego atomu. Tego rodzaju wiazanie, nazywane wiazaniem kowalentnym, przedstawiono schema- tycznie na rys. 2-1. W atomie pélprzewodnika clektrony sq zwiazane z jad- rem luzniej niz w atomie dielektryka, wobec czego pod wplywem energii ciepInej elektron moze oddzielié sie od atomu, stajac sie elektronem swo- odnym. W wyészej temperaturze oddzielenie sie elektronu na skutek 20energii cieplnej jest tatwiejsze, i dlatego przewodnosé polprzewodnikow, w przeciwienstwie do metali, wzrasta ze wzrostem temperatury. 'W przewodzeniu pélprzewodnikéw biora udzial ‘nie tylko elektrony swobodne, lecz takze puste miejsca powstale na skutek oderwania sie elek- tronow, zwane dziurami poelektronowymi. W polu elek- trycanym dziury poelektronowe przesuwaja sie w kierunku zgodnym z kierunkiem natezenia pola przez dobieranie elektronéw z sasiednich atomow. Przewodnosé polprzewodnikéw czystych chemicznie (np. czyste- go germanu) jest bardzo mala. Mozna ja powiekszyé przez dodanie nie- wielkiej ilogci (ulamek procentu) substancji np. fosforu, arsenu lub antymonu, ktorej atomy maja w warstwie zewnetrznej 3 lub 5 elek- tronéw. Ulatwia to tworzenie sie swobodnych elektronow lub powsta- wanie dziur. 2-2. Wigzania jonowe chlorku sodu: a) atom Na i atom Cl, b) czasteczka NaCl Czasteczki wielu substancji ztozonych (zwiazkéw chemicznych) maja tzw. wiqzania jonowe. Wchodzace w sklad czasteczki atomy 0 ma- jej liczbie elektrondw w warstwie zewnetrznej oddaja tatwo te elektrony innym atomom czasteczki, majacym w warstwie zewnetranej_wicksza liczbe elektronéw. Wyjasnimy to na przykladzie czasteczki chlorku sodu (soli kuchennej). Na rys. 2-2a przedstawiono obrazowo rozmieszczenie clektronow w poszczegéInych warstwach atoméw chloru i sodu, a na rys. 2-2b rozmieszezenie elektronow w czasteczce NaCl. Atom sodu traci sw6j elektron zewnetrzny na rzecz chloru, stajgc sie jonem dodatnim, podezas gdy chlor, dobrawszy jeden elektron, staje sie jonem ujemnym. Miedzy obydwoma jonami wystepuje sila przyciagania F. W cialach stalych’jony nie moga sie przesuwaé, totez ciata te, nawet w przypadku jonowych wiazan czasteczek, nie przewodza. Jesli jednak ciala stale o strukturze jonowej rozpuscimy w wodzie, alkoholu lub acetonie, stana si¢ one przewodnikami elektrycznymi. Przewodnictwo ich, zwane przewodnictwem jonowym, polega na rozszczepianiu czasteczek na jony i przemieszczaniu sie jonéw dodatnich w kierinku na- tezenia pola, a jondw ujemnych — w kierunku przeciwnym. Niektore ciala o strukturze jonowej, przy ogrzaniu do wysokiej temperatury hib w sta- nie roztopionym przewodza, bez udzialu substancji rozpuszozajqcej. Przewodnictwu jonowemu towarzysza zmiany chemiczne, czego nie obserwujemy przy przewodnictwie elektronowym, charakterystyeznym dla metali. Ciala przewodzace mozemy zatem podzielié na: a) przewodniki I kategorii, nie ulegajace przy przeptywie pradu elektrycznego zadnym zmianom chemicznym; : b) przewodniki II kategorii, ulegajace przy przeplywie pradu elektrycznego zmianom chemicznym; przewodniki ‘te nazywamy powszechnie elektrolitami. 212.3, Eadunek eléktryezny i jego pomiar Postulat Maxwella W znanym od dawna procesie elektryzowania dielektrykow przez po- cieranie (np. bursztynu lub ebonitu weina, szkla skéra itp.) istotna role odgrywa samo zetkniecie ciat pocieranego x pocierajacym. Przy zetknie- ciu sie ich z soba pewna liczba elektronéw przechodzi z atoméw jednego ciata do atoméw drugiego, tak ze w warstwie atoméw przy powierzchni jednego ciala powstaje niedobér elektronéw i cialo to wykazuje stan na- elektryzowania dodatniego, natomiast cialo drugie, o nadmiarze elektro- néw, wykazuje stan naelektryzowania ujemnego. Przez tarcie mozna naelektryzowaé rowniez przewodniki, jezeli sie je zaopatrzy w rekojeéci izolacyjne. Po polaczeniu naelektryzowanego prze- wodnika z ziemia za pomoca innego przewodnika (np. drutu metalowego), stan naelektryzowania bardzo szybko zanika. Podobnie zanika on przy dotknieciu réka naelektryzowanego przewodnika przez czlowicka sto-. jacego na ziemi, poniewad cialo ludzkie jest rowniez przewodnikiem. Tworzace sie na powierzchniach stycznogci dwéch ciat podwéjne war- stwy ladunkéw elektryeznych maja, jak zobaczymy w dalszym ciagu, istotne znaczenie w nicktérych dziedzinach elektrotechniki. Wiasciwosé przyciagania przez ciala naelektryzowane lekkich przcd- miotéw, jak np. skrawkéw papieru, brylek rdzenia z galgzek bzowych itp. nasuwala przypuszczenie, ze w przestrzeni otaczajacej ciala naelektryzo- wane powstaje pole elektryczne objawiajqce sie dziataniem sit na owe lekkie przedmioty. Dalsze badania tych zjawisk wykazaly, ze dwie brylki (kulki) z rdzenia bzowego, zawieszone na jedwabnych nitkach i umieszezone blisko siebie, odpychaja sie, jezeli zostaly uprzednio zetknie- te z tym samym naelektryzowanym przedmiotem. Jezeli natomiast jednej kulki bzowej dotkniemy laska szklang potarta uprzednio skéra, a drugic} — owa skora, to stwierdzimy oddaliwszy wymienione przedmioty, ze obie kulki sie prayciqgaja. 2-3. Elektryzowanie preta metalowego przez wplyw 1 — pret metalowy; 2— podstawka izolujaca; 3 — laska szklana; 4 — kulka z rdze- nia bzowego zawieszona na jedwabnej nitce Z powyiszych dogwiadczen wynikaja dwa wnioski: a) ciata elektryzuja sie przez dotknigcie ich przedmiotem naelektry- zowanym; b) ciata naelektryzowane jednakoimienne odpychaja sie, natomiast naelektryzowane réinoimienne — przyciqgaja sie. Przewodniki mozna naclektryzowaé nie tylko przez zetknigcie czy potarcie. Wystarczy zblizyé do przewodnika umieszezonego na izolacyjnej podstawee (rys. 2-3) pret naelektryzowany, aby stwierdzié za pomocq 22naelektryzowanej kulki z rdzenia bzowego, ze oba korice przewodnika wy- kazuja r6znoimienne ladunki elektryczne. Ten sposdb elektryzowania nazwano elektryzowaniem przez wply wlubinfluencje. Poniewaz po oddaleniu preta od przewodnika nie stwierdzamy stanu naelektryzowania tego ostatniego wnioskujemy, ze zblizenie don naelek- tryzowanego preta spowodowato przemieszczenie sie w przewodniku pew- néj liczby swobodnych elektronéw z jednego jego konica na drugi. Po odda- Ieniu preta elektrony rozmieszczajq sie znéw rownomiernie w calym prze- wodniku. 2-4, Urzadzenie wykazujace roz- 2-5. Doswiadezalne stwierdzenie in mieszczanie sig ladunkéw na po- dukowania sig ladunku na osionie wierzchni przewodnika metalowej 1 — naczynie metalowe; 2 — pod- 1 — naczynie metalowe; 2 — pod- stawka izolujaca; 3 — lopatka meta- stawka izolujaca; 3 — metalowa lowa z rekojescia izolujaca pokrywa z rekojescia izolujaca; 4 — cialo metalowe naelektryzo- ‘wane Po dotknieciu przewodnika naclektryzowanym uprzednio pretem, a nastepnie po oddaleniu preta, pozostaje na przewodniku ladunek elek- tryczny, roziozony na catej powierzchni. Latwo wykazaé, ze ten ladunek elektryezny wystepuje jedynie na powierzchni przewodnika. W tym celu naczynie metalowe (rys. 2-4) 0 dowolnie grubej Sciance umieszezamy na izolacyjnej podstawce i elektryzujemy to naczynie w dowolny sposéb. Nastepnie dotykamy zewnetrznej gcianki naczynia lopatka metalowa za- opatrzong w uchwyt izolacyjny. Mona wowczas stwierdzié, (np. za pomo- cq elektroskopu), ze lopatka zostala naelektryzowana. Jeésli natomiast do- tkniemy lopatka wewnetrznej scianki naczynia, to stwierdzimy, Ze lopatka nie zostala naelektryzowana. Odwrotnie, dotykajac naclektryzowang to- patka wewnetrznej écianki nienaelektryzowanego naczynia, stwierdzimy po wyjeciu lopatki, ze stracita ona calkowicie sw6j ladunek na rzecz na- czynia, Powtarzaniu tego procesu (przy kazdorazowym elektryzowaniu Jopatki przed jej wlozeniem do wnetrza naczynia) towarzyszy staly wzrost stanu naelektryzowania naczynia. To samo naczynie zaopatrujemy w przykrywe metalowa (rys. 2-5), wyposatong u gory w rekojegé izolacyjna, a u dotu w haczyk do zawiesza~ nia réznych przedmiotow. Na nitce jedwabnej zawieszamy ciato o tadunku 23,qi wktadamy je do nienaclektryzowanego naczynia (rys, 2-5). Stwier- dzamy, ze naczynie wykazuje na zewnetrznej powierzchni tadunck elek- tryezny jednakoimienny z ladunkiem q bez wzgledu na to, czy wiozone cialo dotyka cay nie dotyka wnetrza naczynia. Po wyjeciu ciata z naczynia nie wykazuje ono zadnego tadunku, jeéli tylko nic dotkneto uprzednio wewngtrznej Scianki naczynia, natomiast w przypadku jezeli jej dotkneto, stan naelektryzowania naczynia sie nie zmienia. W tym ostatnim pray. padku ciato stracito calkowicie swoj tadunek na rzecz naczynia. ' Wynika stad watny wniosek: na zamknietej ostonie metalowej otaczajqce} naelektryzowane ciato o tadun- ku q indukuje sie od strony wewnetrzne} rownowa- zacy go ladunek — q (przeciwnego znaku), a od strony zewnetrznej taki sam tadunek q (jakie ma dane ciato). Eadunek elektryezny mozna mierzyé za pomoca znanego z fizyki prayrzadu, zwanego elektrometrem, zaopatrzonego u gory we wspomniane naczynie meta. lowe z przykrywa (rys. 2-6). Jezeli wewnatrz naczynia umiescimy kilka cial 0 r6%- nych tadunkach, stwierdzimy, ze wychylenie wska- zowki elektrometru nie zalezy od wzajemnego poloze- nia tych cial, ani od tego, czy ktéres z nich dotknelo Scianki naczynia, Swiadezy to 0 tym, #e urzadzenie po- wyzsze mierzy rzeczywiscie wielkosé fizyezna, zwana jadunkiem elektryeznym. Podziaike elektrometru, przystosowang do pomiaru ladunku, mozemy sporzadzié w prosty sposob. Dotyka- my wewnetrznej Scianki naczynia cialem, naelektryzo- 2-6. ieee wanym pewnym okreslonym tadunkiem elektrycznym, Domiara ladenka Przyietym za ladunek poréwnawczy i notujemy wychy- “elektrycznego lene wskazowki przyrzadu. Powtarzajac kolejno pro- 1 — elektrometr; ces, uzyskamy zadanq podzialke w krotnosciach tadun- ‘eioug MERE. Ku pordwnawezege. ; wa; 3 —" cata .2@ pomoca opisanego urzadzenia tatwo potwierdzié metalowe naelek- doswiadezalnie prawo zachowania tadunku, ‘tryzowane —_znane pod nazwa postulatu Maxwella, Mozna je sformulowaé w nastepujacy spos6b. Jezeli dany uktad ciat lub pojedyncze ciato nie oddaje na zewnatr: ani nie otrzymuje ladunkéw elektrycznych, to taczny tadunek elektryceny takiego uktadu lub ciata nie ulega zmianie. Z postulatu Maxwella wynikaja nastepujace wnioski: a) jezeli jedno ciato elektryzuje drugie przez przewodnictwo, to traci ono tyle tadunku ujemnego (elektrondw), ile go drugie ciato zyskuje oraz na odwrét; b) prey wytwarzaniu tadunkéw elektrycznych 2a pomoca tarcia po- wstajq tadunki dodatnie i ujemne rowne co do bezwzglednej wartosci. 2.4. Prad elektryczny. Jednostki pradu i ladunku elektryeznego Ladunku elektrycznego nie mozemy bezposrednio zaobserwowaé ani poréwnywaé go przy pomiarze z jakims wzorcowym ladunkiem jedno- stkowym. Ladunek elektryezny mierzymy najezegciej nie w stanie sta- tycanym, lecz podczas jego przeplywu. 24