ANALZ UBAT 2017 SAYI: 190

CUMHURBAKANLII
SSTEM
SERDAR GLENER, NEB M
ANALZ UBAT 2017 SAYI: 190

CUMHURBAKANLII SSTEM

SERDAR GLENER, NEB M

COPYRIGHT 2017
Bu yaynn tm haklar SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum
Aratrmalar Vakfna aittir. SETAnn izni olmakszn yaynn
tmnn veya bir ksmnn elektronik veya mekanik (fotokopi,
kayt ve bilgi depolama, vd.) yollarla basm, yayn, oaltlmas
veya datm yaplamaz. Kaynak gstermek suretiyle alnt
yaplabilir.

Kapak Fotoraf: AA
Bask: Turkuvaz Haberleme ve Yaynclk A.., stanbul

SETA | SYASET, EKONOM VE TOPLUM ARATIRMALARI VAKFI

Nenehatun Cd. No: 66 GOP ankaya 06700 Ankara TRKYE
Tel: +90 312 551 21 00 | Faks: +90 312 551 21 90
www.setav.org | info@setav.org | @setavakfi
SETA | stanbul
Defterdar Mh. Savaklar Cd. Ayvansaray Kava No: 41-43
Eyp stanbul TRKYE
Tel: +90 212 395 11 00 | Faks: +90 212 395 11 11
SETA | Washington D.C.
1025 Connecticut Avenue, N.W., Suite 1106
Washington D.C., 20036 USA
Tel: 202-223-9885 | Faks: 202-223-6099
www.setadc.org | info@setadc.org | @setadc
SETA | Kahire
21 Fahmi Street Bab al Luq Abdeen Flat No: 19 Cairo EGYPT
Tel: 00202 279 56866 | 00202 279 56985 | @setakahire
 CUMHURBAKANLII SSTEM

IINDEKILER

ZET  7
GIRI  8
YASAMA VE YRTME LIKISI  10
MECLISIN DENETIM VE BILGI EDINME YOLLARI  12
CUMHURBAKANLII KARARNAMESI  12
CUMHURBAKANININ CEZAI SORUMLULUU  14
CUMHURBAKANI YARDIMCILII VE BAKANLAR  15
KAMU GREVLILERININ ATANMASI VE GREVDEN ALINMALARI  16
CUMHURBAKANININ LKENIN VE
DI SIYASETI HAKKINDA MECLISE MESAJ VERME YETKISI  17
BTE  17
YARGI ORGANLARINA LIKIN DEIIKLIKLER  18
CUMHURBAKANI-SIYASAL PARTI LIKISI  19
SONU  21

EK: CUMHURBAKANLII SSTEMN DZENLEYEN ANAYASA DEKLKLER  23

setav.org 5
ANALZ

YAZARLAR HAKKINDA

Serdar GLENER
Lisans ve yksek lisans eitimini Sakarya niversitesi Kamu Ynetimi Blmnde tamamlamtr.
Doktorasn ayn niversitede Anayasa Yargs Parlamento likileri Ekseninde Trk Anayasa
Mahkemesinin Demokratik Meruluk Sorunu adl teziyle 2010 ylnda tamamlamtr. 2012-2015
yllar arasnda Anayasa Mahkemesinde Raportr/Hakim olarak grev yapan Glenerin balca
alma alanlar anayasa yargs, insan haklar, bireysel bavuru, gei dnemi adaleti ve yarg
politikalardr. Glener, halen Sakarya niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Siyaset Bilimi ve Kamu
Ynetimi Blmnde retim yesi olarak almakta olup Anayasa Hukuku, Trkiyenin Anayasa
Dzeni ve nsan Haklar Hukuku derslerini yrtmektedir.

Nebi M
SETA Siyaset Aratrmalar Direktr olan Nebi Mi, lisans (2003) ve yksek lisans (2005) eitimini
Sakarya niversitesi Uluslararas likiler Blmnde tamamlad. 2012de Trkiyede
Gvenlikletirme Siyaseti 1923-2003 balkl doktora tezini Sakarya niversitesinde tamamlayan
Mi, doktora srecinde bir yl sre ile Belika Katholieke Universiteit Leuvende aratrmac olarak
bulundu. Trkiyede gvenlik siyaseti, demokratikleme, slamclk, Ortadouda demokratikleme
ve Suriye konular zerinde almakta ve Sakarya niversitesi BF Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi
Blmnde dersler vermektedir.

6 setav.org
 CUMHURBAKANLII SSTEM

ZET

Trkiyede siyasal sistemin anayasal dnm uzun yllardr tartlyor. Si-

yasal sistem ve hkmet modelinin deimesi talebi 1970lerden itibaren sa
siyasal parti ve aktrler tarafndan dile getirildi. Deiim talebinin odan
vesayeti parlamentarizm ve zayf koalisyon hkmetlerinin yol at sorun-
lardan kurtulma abas oluturdu. Bu nedenle Trkiyede brokratik vesayeti
ortadan kaldrmak, siyasetin demokratiklemesini salamak, milletin iradesini
ynetime daha iyi aktarmak, siyasal ve ekonomik istikrar salamak, ynetim-
de ift ball sonlandrmak, hzl ve etkin ynetimi yaama geirmek iin
yeni hkmet sistemine ihtiya duyulduu hkmet sisteminin dnmn
savunan aktrlerce yllarca dile getirildi.
Cumhurbakanl sistemi 15 Temmuz FET darbe giriimi sonrasnda
siyaset sahnesinde ortaya kan uzlamann en nemli rn olarak grlebi-
lir. zerinde uzlalan bu sistemin anayasal tasarmnda iki nemli hususun
gz nnde bulundurulduu anlalmaktadr:
lki gemite yaanan siyasal krizlerin bir kez daha yaanmamas iin Analiz
Cumhurbakanl sistemi, Trkiyeye zg baz dzenlemeler iermektedir. Trk tipi
kincisi ise bakanlk sistemini uygulayan lkelerde yaanan sistem ii parlamenter
krizleri amaya ynelik iyiletirme nerilerinden yararlanlmtr. sistemin krk yla
Anayasa deiiklii nerisinde Cumhurbakanl sistemi biiminde ad- yakndr
landrlan yeni hkmet sistemi yasama, yrtme ve yarg ilikilerinin d- tartlan krizini
zenlenmesi bakmndan bakanl hkmet modeline gre hazrlanmtr. amaya ynelik
Rasyonelletirilmi bir hkmet sistemi arayndan hareket eden Cumhurba- ortaya kan
kanl sistemi yasama ve yrtme organnn seimleri, seimlerin yenilenme Cumhurbakanl
biimi, yrtmenin grevleri, yargya ilikin baz dzenlemeler, cumhurbaka- sisteminin
n ve bakanlarn yarglama ve soruturma usulleri, cumhurbakan yardmc- anayasal
lar, cumhurbakannn kararname yetkisi, btenin onaylanmas gibi birok tasarmna
hususta yeni bir anayasa tasarmn ortaya koymaktadr. odaklanmaktadr.

setav.org 7
ANALZ
GIRI
AK Parti ve MHPnin uzlamasnn ardndan AK
Parti teklifi olarak Meclis Genel Kuruluna sunu-
lan ve kabul edilen Cumhurbakanl sistemi
odakl Anayasa deiiklik paketi, Cumhurbaka-
n Erdoann onayyla referandumda halkn
onayna sunulacak. Bu balamda Trk tipi parla-
menter sistemin krk yla yakndr tartlan krizi-
ni amaya ynelik siyasal sistemin dnm
meselesinde sona yaklald. Cumhurbakanl
sistemi her ne kadar AK Partinin uzun dnem-
dir devam eden abalar sonucunda ortaya ksa
da nihayetinde iki partinin uzlamasyla ekillen-
mitir. Dolaysyla uzlama sonucunda ortaya -
kan metin uzlann taraf olan siyasi partilerin
grlerinin tamamn yanstmamaktadr.
Anayasa deiiklii Cumhurbakanl sis-
temi olarak adlandrlsa da tasar bakanlk sis-
temine gre dizayn edilmitir.1 Bu anlamda sz
konusu tasarnn gerekesinden Trkiyedeki
parlamenter sistemde yaanan krizleri amak ve
getirilen yeni sistemin tekrar kriz retmemesi
iin hazrland anlalmaktadr. rnein ba-
kanlk sisteminin tipik zelliklerinden biri olan
yasama ve yrtmenin birbirlerinin grev sre-
lerine son verememeleri hususu Cumhurba-
1
Nebi Mi, AK Partinin nerisinde Siyasal Sistem Tasarm,
Kriter, Say: 8, (Aralk 2016).
8 setav.org
kanl sisteminde farkl bir ekilde dzenlen-
mitir. ABD siyasal sisteminde kilitlenmeleri
amak iin uzun dnemdir tartlan yasama ile
yrtmenin karlkl olarak seimlerini yenile-
yebilmeleri, Trkiye tipi Cumhurbakanl sis-
temine dahil edilmitir. Bylece yasama ve y-
rtme arasnda oluacak bir kriz sonucu sistemin
kilitlenmesi halinde iki organn karlkl olarak
seimleri yenileyebilmesine olanak salayan bir
dzenleme getirilmitir.
Anayasa deiiklii nerisinin genel gereke-
si incelendiinde Trkiyede bugne kadar yapl-
m hkmet sistemine dair tartmalarn bir
zetini bulmak mmkndr.2 Gerekede Anaya-
sa deiikliini ortaya karan ihtiyacn en nem-
li nedenlerinden birinin, 1961 ve 1982 Anayasa-
larnn kurduu vesayet dzeninin ortaya
kard krizleri sonlandrma mecburiyetiyle il-
gili olduu anlalmaktadr. Genel gerekede bu
durumun iki nemli boyutuna deinilmitir:
Bunlardan ilki cumhurbakanna zellikle 1982
Anayasas ile olduka geni yetkilerin verilmesiy-
le parlamenter sistemin snrlarnn almasyla
ilgilidir. kincisi ise 2007 sonrasnda cumhurba-
kannn halkn oylaryla seilmesi dnemine ge-
ilmesiyle sistemde ortaya kan ift ballk soru-
nuna ilikindir. Mevcut hkmet sisteminin
istikrar salamad ve siyasi iktidar zerinde b-
rokratik vesayete sebep olduu gerekede vurgu-
lanan bir dier nemli husustur. Bu sorunlarn
ancak yeni bir hkmet sistemi modeliyle ala-
bilecei zellikle vurgulanmtr.
Sistemin fiili olarak yar bakanlk sistemine
dnmesiyle parlamenter sisteme ynelik -
zmlerin are olmayaca, gemi deiiklik tec-
rbelerinin nda net olarak anlalmtr. Ana-
yasa deiikliinin bakanlk sistemine uygun bir
modelde hazrlanmasnn gerekesi de bu sebebe
dayanmaktadr. Rasyonel bir sistem tasarm ola-
2
1970lerden itibaren Trkiyede siyasal sistemin dnm
tartmalar ve gerekeleri iin bkz. Burhanettin Duran ve Nebi
Mi, The Transformation of Turkeys Political System and the
Executive Presidency, Insight Turkey, Cilt: 18, Say: 4, (Sonbahar
2016), s. 11-29.

rak sunulan Anayasa deiikliinin kukusuz ek-
sikleri, aksayan ynleri ve tartmal yanlar ola-
caktr. Ancak ileriki dnemlerde yaanacak
aksaklklarn sistem ii dzenlemelerle almas-
nn mmkn olduu da gz nnde bulundu-
rulmaldr.
Anayasa deiiklii nerisi daha ok hk-
met sistemini ieren dzenlemeleri kapsamakta-
dr. Bu anlamda yasama ve yrtme organnn
seimleri, seimlerin yenilenme biimi, yrtme-
nin grevleri, yargya ilikin baz dzenlemeler,
cumhurbakan ve bakanlarn yarglama ve so-
ruturma usulleri, cumhurbakan yardmclar
ve cumhurbakannn kararname yetkisi, devlet
btesinin hazrlanmas gibi alanlarda anayasa
deiikliine gidilmitir. Devletin niter nitelii,
yasama organnn yaps, Anayasa Mahkemesinin
grevi ve ye seimleri gibi alanlarda herhangi
yeni bir dzenlemeye gidilmemitir.
nerideki en nemli deiiklik parlamen-
ter sistemden kaynaklanan yrtmedeki ift
balln kaldrlmasdr. Deiiklikle devletin rlmtr. Ayrca Komisyon ncesi metinde
ba olan cumhurbakan ayn zamanda yrt-
me yetkisine sahip olurken cumhurbakan yar-
dmclar, bakanlar ve st dzey kamu grevlile-
rinin atanmas ve yine bakanlklarn kurulmas,
kaldrlmas, grev ve yetkilerinin belirlenmesi
cumhurbakannn grev ve sorumluluu kap-
samna sokulmutur. Ayrca mevcut Anayasada-
ki Cumhurbakan seilen kiinin varsa parti-
siyle iliii kesilir hkm de kaldrlmtr. Ocak aynn ikinci yarsnda sonulanm ve AK
Bylece deiiklikle halk tarafndan dorudan
seilen cumhurbakannn iinden geldii siya-
sal gelenekle ilikisinin dzeyini belirleme im-
kan domutur. Bunun dnda cumhurbaka-
nnn cezai sorumluluunun da geniletilmesi
sz konusudur.
te yandan parlamentonun ileyiinde de
eitli deiikliklere gidilmektedir. Milletvekili
says 550den 600e kmakta, seilme ya 18e lecektir. Cumhurbakanl sisteminin anayasal
inmektedir. Cumhurbakanl ve milletvekillii
seimlerinin be ylda bir ve ayn zamanda yapl-
mas ngrlrken kanun teklif etme yetkisi
bte kanunu hari sadece meclise verilmekte-
setav.org
CUMHURBAKANLII SSTEM
dir. Sistemin tkanmas durumunda ise
cumhurbakan ve meclise karlkl seim yenile-
me yetkisi verilmektedir.
20 Aralkta Anayasa Komisyonunda gr-
lmeye balanan teklif yksek tansiyonlu top-
lantlar ve tempolu grmeler sonunda 29 Ara-
lkta kabul edilmitir. 21 maddelik teklif
Komisyon grmeleri sonrasnda 18e d-
rlm, nerinin ilk halinde yer alan yedek mil-
letvekillii kurumu kaldrlm, Hakim ve Sav-
clar Kurulunun (mevcut HSYK) ye says
Adalet Bakanl Mstearnn Kurula girmesiy-
le 13 kii olarak dzenlenmitir. Cumhurba-
kanlna aday olmak iin doutan Trk olma
art Trk vatanda olmak eklinde deitiril-
mi, cumhurbakan yardmclar ve bakanlarn
Trkiye Byk Millet Meclisinde (TBMM) ye-
min etmesi metne eklenmi, cumhurbakanna
Anayasann merkezi idare balndaki 126.
maddesi kapsamnda merkez ve tara tekilatla-
rn kararname ile kurma yetkisi metinden ka-
cumhurbakannn TSKnn Bakomutanln
temsil edecei belirtilirken Komisyonda yaplan
deiiklik sonucunda cumhurbakannn bu
yetkiyi TBMM adna kullanaca aklamas
eklenerek yeniden dzenlenmitir.
9 Ocakta ise TBMM Genel Kurul gnde-
mine gelen teklifin maddelerinin grlmesine
geilmitir. Mecliste gerekleen grmeler
Partinin 18 maddeden oluan Trkiye Cumhu-
riyeti Anayasasnda Deiiklik Yaplmas Hak-
knda Kanun Teklifi 339 oyla kabul edilerek
yasalamtr. Bundan sonraki srete ise Kanun
Cumhurbakan tarafndan onaylanp referan-
dumda halkn onayna sunulacaktr.
Bu almada Cumhurbakanl sisteminin
anayasal tasarmnda ne kan ynlerine deini-
erevesinin ortaya kmasndan itibaren sistem
deiikliine itiraz eden evreler, Anayasa deiik-
liklerini parlamenter bir bak asndan analiz
etmektedir. Bu balamda bakanlk sistemine
9
ANALZ

gre dizayn edilen Cumhurbakanl sistemi Cumhurbakan ile TBMM Seimlerinin

yanl bir dzlemde tartlmaktadr. rnein ya- Zamanlamas
sama ve yrtme ilikilerinde denge ve denetim Bakanlk sistemlerinde kat kuvvetler ayrln
mekanizmalar tartlrken yeni sistemde gveno- salayan nemli bir zellik, yasama ve yrtme
yu ve gensoru gibi hususlarn niye olmad sor- organlarnn birbirinden ayr yaplan seimlerle
gulanabilmektedir. Ya da bakanlk sistemlerinde belirlenmesidir. Dorudan millet tarafndan se-
yrtme emirleri olarak adlandrlan bakann ilen bir yrtme organ olan bakan ile yine
dzenleyici ilem yapma yetkisi parlamenter millet tarafndan seilen bir yasama organnn
sistemlerdeki kanun hkmnde kararname ile varl bu ayrln balca nedenidir. Her iki or-
kartrlmaktadr. Benzer ekilde sistemin tkan- gann seimlerinin birlikte mi yoksa farkl za-
mas halinde, yasama ve yrtme organnn bir- manlarda m yaplaca bu noktada nem
birlerinin seimlerinin yenilenmesine karar verme kazanmaktadr.3
mekanizmas, parlamenter sistemdeki cumhur- Seimlerin zamanlamasnn bakann yasa-
bakan ya da devlet bakannn parlamentoyu tek ma organndaki ounluk desteine olan etkisini
tarafl feshetme yetkisi ile ayrt edilememektedir. deerlendirirken iki farkl yaklam mevcuttur:
Bu anlamda elinizdeki alma Cumhurbakanl Bunlardan ilki bakanlk seimleri ile yasama or-
sistemini bakanlk hkmeti modelini merkeze gan seimlerinin birlikte yaplmasnn yrtme
alarak tartmay amalamaktadr. ve yasama arasnda kilitlenmeleri nleyecek bir
mekanizmann olumasnda etkili olduunu sa-
vunmaktadr. Her iki seimin ayn anda yaplma-
YASAMA VE YRTME snn hem bakann hem de yasama organndaki
LIKISI ounluun ayn siyasi grten gelmesiyle so-
Bir hkmet sistemine karakter kazandran te- nulanabileceini ifade etmektedir. Bylece ba-
mel husus yrtme ile yasama organ arasndaki kanlk sistemlerinde topal rdek olarak adlan-
ilikinin niteliidir. Bu nitelik yrtmenin yasa- drlan ve istikrarszla yol aan bir durum ortaya
ma organ zerinde, yasama organnn da y- kmayacaktr.
rtme zerinde kullanabilecei yetki ve grevle- kinci gr ise farkl zamanlarda gerekle-
rinin erevesi iinde belirlenmektedir. Biri tirilen seimlerin, bakan ile yasama organ o-
yrtme dieri yasama ilevi stlenen bu organ- unluunun farkllama ihtimalini artrdn sa-
lar arasnda birbirini etkileme kapasitesinin faz- vunmaktadr. zellikle iki turlu bir bakanlk
lal sistemi parlamentarizme yaklatrrken her seiminin varl durumunda bu hususun daha
ikisi arasnda kat bir ayrln varl ise siste- da belirginleebilecei belirtilmektedir. Bu yakla-
min bakanlk modeli ile anlmasn salamak- m savunanlar yasama ve yrtme arasnda
tadr. AK Parti tarafndan Meclise sunulan Ana- denge ve denetleme sisteminin daha iyi ileyece-
yasa deiiklii teklifi bu anlamda tipik bir ini ne srmektedir.
bakanlk modelidir. fade etmek gerekir ki e zamanl seim
TBMMye sunulan Anayasa deiiklii ilkesi yasama ve yrtme arasnda bir kilitlen-
nerisinde cumhurbakannn meclisteki o- me yaanmasn nlemek amacyla nerilen bir
unluk desteini etkileyebilecek faktrler asn- yntemdir. Bu yaklam ayn anda yaplacak
dan da nemli hususlar yer almaktadr. Bunlar seimlerle bakan ve onu destekleyen bir o-
Cumhurbakanl ile parlamento seimlerinin unluun yasamada hakim olaca varsaymna
zamanlamas ve cumhurbakannn seim usul
olmak zere iki faktr zerinden aklamak 3
Bu konuya ilikin deerlendirmeler iin bkz. Serdar G-
lener, Bakanlk Sistemlerinde Denge ve Denetleme, (SETA Rapor,
mmkndr. stanbul: 2016), s. 17-19.

10 setav.org

dayanmaktadr. Bu yorum bir noktaya kadar
doru olmakla birlikte e zamanl yaplan bir
seimde paral bir parlamento ile karlama
olasl her zaman mevcuttur. Ayrca iki turlu
bir seim sisteminde bakann ilk turda seile-
memesi durumunda seimler e zamanl ol-
mayacaktr.
AK Parti ve MHP tarafndan hazrlanan
Anayasa deiiklii taslanda hem cumhurba-
kan hem de parlamento seimlerinin ayn tarih-
te yaplmas ngrlmektedir. Bakanlk sistem-
lerinde yasama organ ounluu ile bakann
farkl siyasal geleneklerden gelmesi blnm
hkmet durumuna neden olmas bakmndan
bir anlamda sistemin istikrar salayc karakterini
zedeleme riski tamaktadr. Yukarda da ifade
edildii zere bu durum rtk bir parlamentariz-
mi ortaya karabilir ki bu da istikrar ve ngr-
lebilirlii nceleyen bir sistem asndan ciddi
sorun olacaktr. Bu nedenle bakanlk sistemi a-
sndan seimlerin ayn tarihte yaplmas, siyasal
sisteme istikrar kazandrlmas noktasnda nem-
li katklar sunabilir.
Seimlerin e zamanll ile birlikte d-
nlmesi gereken bir dier husus yasama ve
yrtmenin karlkl olarak birbirlerini yeni-
leyebilmesidir. Bu durum kimi yazarlar tarafn-
dan fesih biiminde adlandrlmaktadr. Oysa
bundan anlalmas gereken her iki organn da
birbirinin seimlerini karlkl olarak yenileye-
bilmesidir. Bakanlk modellerinde genellikle
bakann tek tarafl olarak meclisin seimle-
rine karar vermesi sz konusu deildir. Ayrca
tek tarafl feshin arlkl olarak parlamenter
sistemlere zg bir zellik olduu belirtilmeli-
dir.4 Trkiye tipi Cumhurbakanl sisteminde
cumhurbakan tek tarafl olarak yasama orga-
nn feshedememektedir. Yasama organnn se-
ime karar vermesi durumunda kendisi de sei-
me gitmektedir. Bu durum yasama organ iin
de ayndr.
4 Star Ak Gr, 1 Ocak 2017.
Cumhurbakan Badanman kr Karatepe: Bakanlk
Sistemi in 4 Ayr Model Hazrladk, Haber Trk, 19 Aralk 2016.
setav.org
CUMHURBAKANLII SSTEM
Bakanlk sistemlerindeki en byk sorun-
lardan birini yasama-yrtme arasnda ortaya
kmas muhtemel kilitlenmeler oluturmak-
tadr. eitli tecrbelerde grlebilecek olan bu
durum, ayn anda greve balayan ve ayn anda
grevleri sona ermesi gereken bakan ve parla-
mento asndan ciddi krizlere neden olma po-
tansiyeli tamaktadr. Bu nedenle karlkl bi-
imde seimlerin yenilenebilmesi imkannn
varl nemlidir. Bu yetkinin meclis tarafndan
kullanm bete ounlukla gerekletirilebi-
lirken cumhurbakan asndan herhangi bir
arta balanmamaktadr. Cumhurbakan kar-
snda te ikilik ounluk, meclisin sahip oldu-
u yetkiyi keyfi kullanamamasn salayabilecek
bir say olarak dnlmelidir. Bu durum mec-
listeki ounluun cumhurbakannn siyasi ge-
leneinden farkl bir izgiden gelmesi duru-
munda ok daha riskli olabilecek sonular
engellemek adna atlan bir adm biiminde
dnlebilir.5
Cumhurbakannn Seim Usul
Cumhurbakannn yasamadaki ounluk des-
teini belirleyecek dier bir husus cumhurba-
kannn seim usuldr.6 Yaplan aratrmalara
gre bakanlk sisteminde bakann seiminin
tek turlu ya da iki turlu olmas, yasama organ-
na seilecek olan temsilcilerin bakann iinden
geldii siyasi ounluktan olup olmamasn etki-
lemektedir. Her iki modelin de kendi iinde baz
olumlu ve olumsuz ynleri bulunmaktadr. Her
eyden nce tek turlu forml, tesadfi sonularn
ortaya kmasn engellerken adaylarn olduka
dk bir oy oranyla seilebilmesi ihtimalini
ortaya karmas nedeniyle demokratik merui-
yetin sorgulanmasna sebep olabilmektedir. Ay-
rca siyasal kutuplama ve paralanml artran
bir etkiye de sahip olabilmektedir. Oysa iki turlu
5
Serdar Glener, Anayasa Deiikliinde Aslnda Ne Nedir?,
6
Glener, Bakanlk Sistemlerinde Denge ve Denetleme, s. 19.
11
ANALZ

modelde, ikinci tura genellikle ilk turda en fazla

MECLISIN DENETIM VE
oyu alan iki aday katlmaktadr. Bu ekilde siyasal
alann kutuplamas ve paralanmasnn nne BILGI EDINME YOLLARI
geilebilmesi adna bir aday zerinde birden faz- Parlamento ile cumhurbakan arasndaki ilikiyi
la siyasal eilimin birleerek uzlamas mmkn belirleyen dier bir unsur parlamentonun bilgi
olabilmektedir. Ancak bu sistemi uygulayan baz edinme ve denetim yollardr. neride drt te-
lkelerde halkn yakndan tand ve siyasetin mel yoldan bahsedilmektedir ve 98. madde ile
dndan gelen popler figrlerin bakan aday 106. maddede bu yollar meclis aratrmas, ge-
olarak ortaya kt ve hatta seimleri kazand nel grme, meclis soruturmas ve yazl
da grlmektedir. sorudur. Meclis aratrmas, belli bir konuda bil-
gi edinmek iin yaplan incelemeyi; genel
gorusme, toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilen-
diren belli bir konunun Trkiye Byk Millet
AK Parti ve MHP tarafndan hazrlanan Meclisi Genel Kurulunda gorusulmesini; Meclis
Anayasa deiiklii taslanda hem soruturmas, cumhurbakan yardmclar ve ba-
kanlar hakknda 106. maddenin 5, 6 ve 7. fkra-
cumhurbakan hem de parlamento lar uyarnca yaplan soruturmay; yazl soru,
seimlerinin ayn tarihte yaplmas yazl olarak en ge on be gn iinde cevaplan-
ngrlmektedir. mak zere milletvekillerinin, cumhurbakan
yardmclar ve bakanlara yazl olarak soru sor-
malarn ifade etmektedir. Meclis aratrmas, ge-
nel gorusme ve yazl soru nergelerinin verilme
AK Parti nerisinde iki turlu bir seim for- ekli, ierii ve kapsam ile aratrma usullerinin
ml benimsenmitir. Bu uygulama 2007 Ana- Meclis Ic Tz ile dzenlenecei hkme ba-
yasa deiiklii referandumunda kabul edilen lanmaktadr. Mevcut sistemde, olan denetim me-
sistemin aynsdr. Dolaysyla bu seim usulnde kanizmalarndan gensoru hari dier hususlar
bir deiiklie gidilmemitir. Buna gre Cum- korunmaktadr. Gensoru ise parlamenter siste-
hurbakanl seimleri iki turlu bir seim sistemi min doasndan kaynaklanan bir mekanizmadr.
ile yaplacaktr. lk turda salt ounluun sala- nk yrtme organ yasamaya kar sorumlu-
namamas durumunda ikinci tura gidilecek ve ilk dur. Cumhurbakanl sisteminde ise yrtme
turda en fazla oyu alan iki aday yaracaktr. By- dorudan halka kar sorumludur.
lece ikinci turda ounluu elde eden adayn ze-
rinde (ilk turda az oy alm olsa bile) uzlann
salanmas mmkn olabilecektir. Bu da yukar-
CUMHURBAKANLII
da belirtilen demokratik meruiyeti glendirici KARARNAMESI
bir tabloyu ortaya karabilir. Fakat iki turlu se- Karlatrmal rnekler incelendiinde bakanlk
im sistemlerinin popler fakat siyaset d isim- sistemlerinde yrtmenin ba olan bakana uy-
lerin de seimleri kazanabilmelerine olanak sa- gulamak istedii politikalar hayata geirebilmesi
layaca dikkate alnmaldr. Bu duruma imkan iin yrtme emirleri olarak adlandrlan d-
verecek dzenleme teklifte yer almaktadr. Son zenleyici ilem yapma yetkisinin verildii gr-
seimlerde en az yzde 5 oy alm partilerin ya da lebilir. ABD rneinde Anayasa ile bakana do-
en az yz bin semenin imzas ile cumhurbakan rudan byle bir yetki verilmemesine ramen
aday gsterilebilecei kural bu duruma imkan Anayasann 2. maddesine dayanlarak bu yetki-
veren bir dzenlemedir. nin bakanlar tarafndan kullanld sylenebilir.

12 setav.org

Yrtme emirleri (executive order) ad verilen bu
kararnameler birer dzenleyici ilem olmakla bir-
likte eitli kurumlar meydana getirmek, baz b-
rokratik sreleri dzenlemek ya da deitirmek
ve yasama organ tarafndan karlan kanunlarn
yrtlmesi salamak adna nemli birer ara
olarak deerlendirilmektedir.7
Mecliste kabul edilen teklifte cumhurbaka-
nna kararname yetkisi verilmektedir. Anayasann
104. maddesinde yaplmas planlanan deiiklik
erevesinde cumhurbakan, yrtme yetkisine
ilikin olarak kararname karabilir. Ayn madde-
de karlacak kararnamelerin istisna alanlar da
saylmaktadr. Buna gre kararnameler;
Anayasann ikinci ksmnn birinci ve
ikinci blmnde yer alan temel haklar, kii hak-
lar ve devleriyle drdnc blmde yer alan
siyasi haklar ve devlerini dzenleyemez.
Anayasada mnhasran kanunla dzenlen-
mesi ngrlen konularda cumhurbakan karar-
name karamaz.
Kanunda aka dzenlenen konularda ka-
rarname karlamaz.
Kanunlarla atan Cumhurbakanl ka-
rarnamesi hkmleri mevcut olursa kanun h-
kmleri uygulanr.
TBMM ayn konuda kanun karrsa ka-
nun uygulanr.
Saylan bu istisnalarn kararnamelerin ere-
vesini izmek ve yrtmenin, yasama yetkisinin
asliliine zarar vermemesi adna olumlu olduu
ifade edilmelidir. Zira kararnamelere yneltilen
en temel eletiri yrtmenin, yasamann asli bir
yetkisi olan yasa yapma gcn de facto bir bi-
imde eline geirme imkan tanmasdr. Mevcut
parlamenter sistemde Bakanlar Kurulunun sahip
olduu KHK karma yetkisi ile benzer bir stat-
de deerlendirildii iin byle bir karmda bu-
lunulmaktadr. Parlamenter sistemde, Bakanlar
Kurulu sahip olduu KHK yetkisini TBMMden
ald bir yetki kanununa dayanarak kullanabil-
mektedir. Ancak mevcut sistemde yrtmenin
7
Glener, Bakanlk Sistemlerinde Denge ve Denetleme, s. 54.
setav.org
CUMHURBAKANLII SSTEM
sahip olduu KHK yetkisinin zellikle OHAL
rejiminin uyguland dnemlerde, kanunlarda
deiiklik yapma veya bunlar kaldrma yetkileri-
ni de ierdii gz ard edilmemelidir. Oysa neri-
de getirilen dzenlemenin daha dar bir erevede
yer ald, cumhurbakannn kararname kar-
ma yetkisinin yrtmeyle ilgili iler ile snrland-
rld dikkat ekmektedir.8
Bu noktada eletiri getirilen bir husus, cum-
hurbakan tarafndan karlacak kararnamelerin
hangi snrlar iinde kalacann mulaklk ierdi-
ine yneliktir. Anayasann 104. maddesinde sz
konusu belirsizlie k tutabilecek bir dzenleme-
ye rastlanmaktadr. Bu da karlatrmal rnekler-
de ska karmza kan temel hak ve zgrlklere
kararnameler yoluyla zarar verilmesi olaslna
kar alnan nlemdir. Dzenlemede, cumhurba-
kan tarafndan karlan kararnamelerin Anaya-
sada yer alan kiinin hak ve devleri ile siyasi hak-
lar ve devler ksmndaki herhangi bir hak ve
deve ilikin olamayaca aka belirtilmektedir.
Uygulamada Cumhurbakanl kararname-
lerinin Cumhurbakanl brokrasisini yani y-
rtme organn dzenleyici bir yetkiye sahip ola-
ca dnlebilir. Bu durum Anayasann 106.
maddesinde de hkm altna alnmaktadr. Buna
gre Cumhurbakanl kararnameleri ile cum-
hurbakan yardmclar ve bakanlarn atanmas
da mmkn olabilecektir. Meclisin iinden ya da
dndan atanacak bakanlarn saylar, bakanlk-
larn adlar, tekilat yaplar ile grev ve yetkileri
de bu kararnameler ile dzenlenebilecektir. Bu
adan bakldnda bakanlklara ilikin her trl
dzenlemenin kararnameler yoluyla yaplabilece-
i sylenebilir.
Kararnamelerin yargsal denetiminin de
Anayasa Mahkemesine ait olduu grlmektedir.
zellikle kanunlar ile kararnameler arasnda or-
taya kmas muhtemel olan baz uyumazlklar
da dnldnde bu denetim daha anlaml bir
hale gelmektedir.
8
Haluk Alkan, Cumhurbakanl Sistemi Yasama Alann
Daraltyor Mu?, Star Ak Gr, 28 Ocak 2017.
13
ANALZ
neride kararnamelerde ancak yrtme yet-
kisinin kullanlabileceine dair ak bir hkm
kullanlmasna ramen zellikle yasama-yrtme
arasndaki hassas dengenin bozulmamas adna
hangi dzenlemelerin yrtmeye dair olacann
tespiti bu noktada nem kazanmaktadr. Ancak
idari tekilata dair ilgili kanuni dzenlemelerde
yaplacak deiikliklere koyulacak net ibareler-
le, bu yetkinin snrlar ve erevesinin izilmesi
mmkn olabilecektir.
Dzenlemede cumhurbakan kararnamele-
rinin OHAL dnemlerinde de karlabilmesi
ngrlmektedir. Mevcut sistemde cumhurba-
kan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu
tarafndan karlmas ngrlm olan OHAL tamsaysnn yarsndan bir fazlasnn verecei
kanun hkmnde kararnameleri ile ama ynn-
den benzerlik tayan Cumhurbakanl karar-
nameleri, Anayasann OHAL ynetimi bal-
n tayan 119. maddesinde dzenlemektedir.
Olaanst hallerde Cumhurbaskan tarafndan
OHALin gerekli kld konularda ve 104. mad-
denin 17. fkrasnn ikinci cmlesinde belirtilen
snrlamalara tabi olmakszn karlabilecektir.
Kanun hkmndeki bu kararnameler Resmi Ga-
zetede yaymlandklar ayn gn Meclis onayna
sunulacaktr.
CUMHURBAKANININ
CEZAI SORUMLULUU
Parlamenter sistemlerde yrtmenin iki bal
karakteri, cumhurbakann siyaseten sorum-
suz klarken bakanlar kurulunu yrtmenin
sorumlu kanad olarak kabul etmektedir. Oy-
saki bakanlk sistemlerinde yrtmenin tek
bal olmas ve dorudan millet tarafndan se-
ilmesi, makamn siyaseten olduu kadar di-
er konularda da sorumlu klnmasn zorunlu
hale getirmektedir. Bu sorumluluk arlkl bi-
imde cezai sorumluluk olarak ortaya kmak-
tadr. Hatta ou zaman bakann feshedilme-
sine imkan veren bir denge ve denetleme arac
olarak da deerlendirilmektedir. Sulandrma
(impeachment) olarak da adlandrlan bu aracn
14
Anayasann 105. maddesinde dzenlendii
grlmektedir. Burada ifade edilmesi gereken
nemli bir husus, sulandrma mekanizmas-
nn kapsamnn olduka geni olmasdr. Mev-
cut parlamenter sistemde cumhurbakannn
sahip olduu geni grev ve yetkilere ramen
vatana ihanet dnda bir cezai sorumluluu
bulunmazken; neri ile gelen dzenlemede
kiisel fiillerden kaynaklanan sular da dahil
olmak zere cumhurbakannn sulandrlma-
sna neden olabilecek kapsamn geniletilmi
olmas dikkat ekicidir.
105. maddeye gre cumhurbakan hak-
knda bir su iledii iddias ile TBMM ye
bir nergeyle soruturma almas istenebilir.
Meclis nergeyi en ge bir ay iinde grp
ye tamsaysnn bete nn gizli oyuyla so-
ruturma almasna karar verilebilir.
Soruturma almasna karar verilirse mec-
listeki siyasi partilerin, gleri orannda komis-
yona verecekleri ye saysnn kat olarak
gsterecekleri adaylar arasndan, her siyasi parti
iin ayr olarak ve ad ekme usulyle kurulacak
15 kiilik bir komisyon soruturma yapacaktr.
Komisyon, soruturma sonucunu belirten rapo-
runu iki ay iinde Meclis Bakanlna sunacak
fakat soruturmann belirtilen srede bitmeme-
si durumunda Komisyona bir aylk yeni ve ke-
sin bir sre verilecektir.
Rapor, Meclis Bakanlna verildii gn-
den itibaren 10 gn iinde datlacak ve da-
tmdan sonraki 10 gn iinde de Genel Kurul-
da grlp sulanan kii TBMM ye
tamsaysnn te ikisinin gizli oyuyla Yce
Divana sevk edilebilecektir. Yce Divan yarg-
lamas ay iinde sonulandrlacak, sonu-
landrlamamas durumunda bir defaya mah-
sus olmak zere aylk ek sre verilecek ve
yarglama bu sre iinde tamamlanacaktr.
Cumhurbakannn ancak seilmeye engel bir
sutan dolay ceza almas durumunda grevi
sona erecektir.
setav.org

Bu sistem, mevcut uygulama ile karla-
trldnda cumhurbakannn yarglanmasn
kademeli bir sisteme balamaktadr. Bu durum
sistemin bakanlk modeline yaklat dikka-
te alndnda kabul edilebilir gzkmektedir.
Mevcut sistemde cumhurbakan, yrtmenin
sorumsuz kanadn meydana getirmekte ve yal-
nzca vatana ihanetten dolay yarglanabilmek-
tedir. Dolaysyla hem sorumluluk alan genile-
tilmi hem de yrtmenin icrac kanad haline
dnm olan cumhurbakannn yarglanma
usulnn bu ekilde dzenlenmesi makul kar-
lanabilir. neri ile cumhurbakannn yar-
glanmasnn yalnzca vatana ihanetten dolay
deil dier birok sutan da yaplabilecei, cezai
sorumluluunun geniletildii de unutulma-
maldr. Bylece cumhurbakannn siyasi so-
rumluluunun halk tarafndan, hukuki sorum-
luluunun ise meclis tarafndan iletilmesi sz
konusu olacaktr.9
CUMHURBAKANI
YARDIMCILII VE
BAKANLAR
neride hkmet sistemine dair yaplan kkl
deiikliin nemli sonularndan bir dierini
de cumhurbakan yardmcl kurumunun
ihdas edilmesi oluturmaktadr. Cumhurba-
kannn yrtmenin ana aktr olmas planla-
nan bu yeni sistemde, cumhurbakan dnda
iki nemli makamn varl dikkat ekmekte-
dir. Bunlar cumhurbakan yardmcl ve ba-
kanlardr.
Bakan yardmcl birok bakanlk siste-
minde olan bir makam olarak bakanlk ofisinin
nemli unsurlarndan biridir.10 zellikle bakan-
lk koltuunun herhangi bir nedenden dolay
9
Mehmet Uum: Bu Deiiklik Bir Reform Srecini Balat-
maktadr, Haber Trk, 21 Ocak 2017.
10
Karlatrmal rneklerde bakan yardmclarnn konu-
muna ilikin olarak bkz. Nebi Mi vd., Dnyada Bakanlk Sistemi
Uygulamalar, 2. Bask, (SETA Rapor, Ankara: 2016).
setav.org
CUMHURBAKANLII SSTEM
boald durumlarda ona vekalet edecek yetkile-
re sahip olmas bunun balca nedenlerindendir.
Anayasann 106. maddesinde Cumhurba-
kan yardmclar, Cumhurbakanna vekalet ve
bakanlar bal altnda cumhurbakan yardm-
cl dzenlenmektedir. nerideki bir dier
nemli husus yine karlatrmal rneklerden
farkl olarak birden fazla yardmcya imkan veri-
yor olmasdr. Bununla birlikte cumhurbakan
yardmcl makamnn stlendii en nemli i-
levin dnyadaki rneklerle uyumlu olduu belir-
tilmelidir. Dzenlemeye gre Cumhurbakanl
makamnn herhangi bir nedenden dolay boal-
mas halinde seimlere kadar cumhurbakan yar-
dmcs, cumhurbakanna vekalet edecek ve
cumhurbakanna ait yetkileri kullanacaktr. Bu-
nun dnda cumhurbakannn hastalanmas
veya yurt dna kmas gibi (geici) sebeplerle
grevini yerine getirememesi durumlarnda da
yerine cumhurbakan yardmcsnn vekalet et-
mesi planlanmaktadr.
Cumhurbakan yardmclarnn seim usu-
lne bakldnda karlatrmal rneklerden
ciddi bir farkllk grlmektedir. nk bakan-
lk sistemi ile ynetilen birok rnekte yardmc-
lk makam bakan ile birlikte seilmektedir ve
sz konusu dzenleme, gerektiinde bakana ait
yetkileri kullanacak olan bu makamn demokra-
tik meruiyeti asndan nem tamaktadr.
neri bu konuda seim yerine atama usuln
benimsemitir. Kanaatimizce neri cumhurba-
kan yardmclarnn meruiyetlerini millet tara-
fndan dorudan seilen cumhurbakanna ek-
lemlemeyi uygun grmektedir. Bu nedenle
milletin setii cumhurbakan tarafndan do-
rudan atanan, ona kar sorumlu olan ve gerekti-
inde grevden alnabilen bir makamn varln-
da bir saknca grlmemelidir. Ayrca millet
tarafndan cumhurbakanyla birlikte ayn anda
seilen bir cumhurbakan yardmcsnn ifte
bir meruiyet krizi domasna neden olma riski
de gz ard edilmemelidir.11
11
Nebi Mi, Bakanl Anayasa Teklifi, Trkiye, 15 Ocak 2017.
15
ANALZ
Cumhurbakannn yrtme organ olarak
yetki ve grevlerini yerine getirebilmesi asndan
dier nemli makamn bakanlklar olduu sy-
lenmelidir. neri, bakanlar da cumhurbakan
yardmclar ile ayn balk altnda ele almaktadr.
Bakanlar, cumhurbakan tarafndan atanp, g-
revden alnabilirler ve cumhurbakanna kar
sorumludurlar. Hem yardmclar hem de bakan-
lar, TBMM yeleri arasndan atanrlarsa bu ye-
lik grevleri sona ermektedir.
Anayasann 104. maddesinde yaplmas
planlanan deiiklik erevesinde
cumhurbakan, yrtme yetkisine
ilikin olarak kararname karabilir.
106. maddeye gre hem cumhurbakan
yardmclar hem de bakanlarn cezai sorumlu-
lua sahip olduklar grlmektedir. neri bu
makamlarn sorumluluklarnn iletilmesinde
cumhurbakannnki ile ayn usul benimse-
mitir. Fakat Cumhurbakanl makam iin-
de yer alacak her iki kurumun cezai soruturma
usullerinin bu makamn ba olan cumhurba-
kan ile ayn usullere tabi olmas eletiriye ak
bir husustur. Bu ekilde tm makamlarn sta-
tsel bir biimde eitlendii algs oluabilecek-
tir. Teklifi hazrlayanlar bu eletirilere, bakanla-
rn cumhurbakan tarafndan atanmas
sebebiyle, cumhurbakan ile siyasi bir hesap-
lamann arac olarak bakanlarn siyasi yargla-
malara konu olabilecei endiesinden hareketle
konunun bu ekilde hazrland eklinde ce-
vap vermektedir.12
12
Abdulhamit Gl (rportaj), Cumhurbakanl Sistemi En
Rasyonel Model, Kriter, Say: 9, (Ocak 2017).
16
KAMU GREVLILERININ
ATANMASI VE
GREVDEN ALINMALARI
Karlatrmal rnekler incelendiinde birok sis-
temde devlet bakannn st dzey kamu yneti-
cilerini atama ve grevden alma yetkisi bulun-
maktadr.13 Bunlar arasnda bykeliler, valiler,
Merkez Bankas bakan gibi birok kamu grev-
lisi yer almaktadr. Bu rneklerde dikkat eken
nemli bir rnt, bakann yapt atamalarn
yasama organnn onay ile gerekletirilmesidir.
Anayasa deiiklii nerisinin hkmet siste-
mine ilikin nemli balklarndan bir dierini
cumhurbakanna st dzey kamu grevlilerini
atama yetkisinin verilmesi oluturmaktadr. Sz
konusu yetkiyi veren 104. maddede bu grevlile-
rin kimler olduuna dair net bir ereve bulunma-
maktadr. Fakat daha nce yaplan baz kanuni
dzenlemelerden yola klarak baz tahminlerde
bulunmak mmkn olabilir. rnein daha sonra
Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilen 3149
sayl st Kademe Yneticilerinin Yetitirilmesi
Hakknda Kanunun14 2. maddesi bu tanmn
mustesar, mustesar yardmcs, genel mudur,
baskan, kurul baskan, genel mudur yardmcs,
daire baskan, buyukelci, vali, kaymakam, bolge
muduru olarak atanabilecek kamu grevlileriyle
Devlet Personel Bakanlnn teklifi ve Bakanlar
Kurulu kararyla tespit edilecek diger ust kademe
yneticilerini kapsayacan belirtmektedir.
Grld zere brokrasinin zellikle st
kademesinde yer alan bir pozisyonun cumhur-
bakan tarafndan atanmas olaslk dahilindedir.
Bunlar dnda kalan st kademe yneticilerinin
de cumhurbakan tarafndan belirlenmesi mm-
kn olabilir. Bu kapsamda kararname karma
yetkisinin varl ile birlikte dnldnde
cumhurbakannn bu yneticileri kararname ile
belirlemesi de sz konusudur.
13
Glener, Bakanlk Sistemlerinde Denge ve Denetleme, s. 17-19.
14
Resmi Gazete No: 18640, 19 Kasm 1985. Ayrca bkz.
Ahmet nl, Yeni Dzenlemeye Gre st Dzey Kamu Yneti-
cilerinin Atama Usul Nasl Olacak?, Yeni afak, 12 Aralk 2016.
setav.org

CUMHURBAKANININ
LKENIN VE
DI SIYASETI HAKKINDA
MECLISE MESAJ VERME
YETKISI
Bakanlk sistemlerinde kat ayrln nemli so-
nularndan biri, yasama ve yrtme arasndaki
etkileimi salayan aralarn saysnn azldr.
Yasama ve yrtme organlarnn birbirlerini etki-
leme kapasitesini azaltan bu durumun baz me-
kanizmalar yoluyla yumuatlmas sz konusu
olabilmektedir. Bakan tarafndan Kongreye
mesaj verilmesi de bunlardan biridir.
Devlet bakanlarnn mesaj vermesi yalnzca
bakanlk sistemlerine zg kabul edilmemelidir.
rnein Fransa, talya, Norve, Portekiz, Yuna-
nistan ve Hollanda gibi bakanlk sistemiyle y-
netilmeyen lkelerde de devlet bakanna parla-
mentoya mesaj gnderme yetkisi anayasal olarak
verilmitir.15 Yasama organna mesaj gnderme,
bakanlarn yasa teklif etme(me) yetkisi ile bera-
ber dnlmesi gereken bir yntemdir. Bu yn-
temin etkinlii, bakanlarn kanun teklif edeme-
dii sistemlerde yasamay etkileme arac
olmasyla ilgilidir. zellikle yasal dzenlemeye
ihtiya duyulan alanlarda bakann yasama orga-
nna gnderdii mesajlarla sreci etkileme imka-
nna sahip olduu grlmektedir.
Birok rnekte devlet bakanlarna verilen
bu yetkinin sz konusu Anayasa deiiklii ne-
risinde yer almas, tasarlanan hkmet sistemini
bakanlk modeline yaklatrma amacna yne-
lik bir dzenleme olarak yorumlanabilir. te
yandan hem kanun teklifinde bulunma yetkisi
olmayan cumhurbakan ile yasama organ ara-
sndaki etkileimi artrma abasna hem de y-
rtme ile yasama arasnda var olan kat ayrln
yumuatlmasna hizmet edecek bir ara olarak
dnlebilir.
15
Kemal Gzler, Devlet Bakanlar, (Ekin Yaynevi, Bursa), s.
143-145.
setav.org
CUMHURBAKANLII SSTEM
BTE
Hkmet sistemlerinde denge ve denetleme ba-
lnda incelenen nemli bir mekanizma olan
bte zellikle yasama ile yrtme arasndaki
iliki asndan belirleyici bir karaktere sahiptir.
Genellikle btenin hazrlanmas aamasnda y-
rtme organ, onaylanmas aamasnda ise yasa-
ma organ yani parlamentonun yetki sahibi oldu-
u kabul edilmektedir. Her iki organn da
yetkisinin kapsam hkmet sisteminin parla-
menter veya bakanlk olmasna gre farkllk
gstermektedir.
Anayasa nerisinin 5. maddesi, btenin
onaylanmasn TBMMnin grev ve yetkileri ara-
snda saymaktadr. 15. madde ise btenin hazr-
lanmas grevini cumhurbakanna vermektedir.
Buna gre cumhurbakan bte kanun teklifini,
mali ylbandan en az yetmi be gn nce
TBMMye sunmakta, butce teklifi de Butce Ko-
misyonunda gorusulmektedir. Komisyonun elli
be gun icinde kabul edecegi metnin Genel Ku-
rulda gorusulmesi ve mali ylbasna kadar karara
baglanmas hkm altna alnmaktadr. Ancak
nerilen hkmet sistemine bte konusunda
katk yapan asl dzenlemeye bu maddenin ikin-
ci paragrafnda rastlanlmaktadr:
Bte kanununun sresinde yrrle ko-
nulamamas halinde, geici bte kanunu
karlr. Geici bte kanununun da kar-
lamamas durumunda, yeni bte kanunu
kabul edilinceye kadar bir nceki yln bt-
esi yeniden deerleme oranna gre artr-
larak uygulanr.
nerinin getirdii dzenlemenin yasama-
yrtme aksnda ska tkanklklara yol ama
riski tayan btenin kabul konusuna olduka
etkili bir zm olduu sylenebilir. Bugn ABD
dahil birok bakanlk sisteminde bakan ile par-
lamento arasnda ortaya kabilecek bylesi bir
tkankln nasl alaca konusunda ciddi tar-
tmalarn olduu hatrlandnda,16 cumhurba-
16
Bkz. Yavuz Atar, Neden Cumhurbakanl Sistemi?, Star
Ak Gr, 21 Ocak 2017.
17
ANALZ
kan tarafndan hazrlanan btenin parlamento
tarafndan kabul edilmemesi durumunda, bir
nceki yln deerleme oranna gre geici bir
btenin hazrlanmas tkanklar giderici bir -
zm yolu olarak sunulmaktadr.
YARGI ORGANLARINA
LIKIN DEIIKLIKLER
Anayasa deiiklii nerisinde hkmet sistemi
ile dorudan ilgili olmamakla birlikte yarg or-
ganlarn yakndan ilgilendiren deiikliklerin de
olduu sylenebilir.
Anayasann 9. maddesinde yer alan Yarg
yetkisi, Trk Milleti adna bamsz mahkeme-
lerce kullanlr ibaresinin bamsz ve tarafsz
biiminde dzenlenmesi planlanan deiiklikle-
rin banda gelmektedir. Gerekletirilen bu de-
iiklikle yarg yetkisinin vazgeilmez zellii
olan tarafszln da anayasal bir vurguya sahip
olmasnn salanmas olduka olumlu bir geli-
me olarak deerlendirilmelidir.
Anayasa deiiklik nerisinde askeri yarg
organlarnn kaldrlmas da nemli bir adm ol-
mutur. zellikle yarg dzeninde btnln
salanmas adna ska gndeme gelen bu dei-
iklikle askeri mahkemelerin yan sra Askeri Yar-
gtay ve Askeri Yksek dare Mahkemesi gibi
yksek mahkemelerin de Anayasadan karlma-
s salanmaktadr. Anayasann 142. maddesinde
yaplan deiiklik; disiplin mahkemeleri hari,
sava halinde asker kiilerin grevleri ile ilgili ola-
rak iledikleri sulara ait davalara bakmakla g-
revli askeri mahkemelerin kurulmas durumu is-
tisna olacak biimde, askeri mahkemelerin
kurulmasn yasaklamaktadr.
Askeri yargya dair yaplan bu dzenleme
uzun sredir planlanm hatta 15 Temmuz son-
ras srete AK Parti, CHP ve MHPnin arasnda
oluturulan Anayasa Uzlama Komisyonunun
da gndeminde yer almtr. Bu komisyon drt
maddesi askeri yargnn kaldrlmasna ilikin ol-
mak zere yedi maddelik bir deiiklik nerisi
zerinde almtr.
18
HSYKnn ismindeki yksek kelimesinin
karlmas, ye saysnn 13 asl yeye indiril-
mesi ve iki daire eklinde almas, ngrlen
bir dier deiiklik olarak dikkat ekmektedir.
Kurulun iki yesi, nitelikleri kanunda belirtilen
yksekretim kurumlarnn hukuk dallarnda
grev yapan retim yeleri ile avukatlar arasn-
dan; iki yesi birinci snf olup birinci snfa ay-
rlmay gerektiren nitelikleri yitirmemi adli yar-
g hakim ve savclar arasndan; bir yesi birinci
snf olup birinci snfa ayrlmay gerektiren nite-
likleri yitirmemi idari yarg hakim ve savclar
arasndan cumhurbakan tarafndan seilecek-
tir. Kalan ye Yargtay yeleri, bir ye Dan-
tay yeleri, iki ye nitelikleri kanunda belirtilen
yksekretim kurumlarnn hukuk dallarnda
grev yapan retim yeleri ile avukatlar arasn-
dan TBMM tarafndan seilecektir. Kurulun
TBMM tarafndan seilecek yeliklerine ilikin
bavurular, Meclis Bakanlna yaplrken Ba-
kanlk bavurular Anayasa ve Adalet Komisyon-
lar yelerinden kurulu karma komisyona gn-
derecektir. Komisyon her bir yelik iin
aday, ye tam saysnn te iki ounluuyla
belirlerken birinci oylamada aday belirleme ile-
minin sonulandrlamamas halinde ikinci oyla-
mada ye tam saysnn bete ounluu ara-
nacaktr. Bu oylamada da aday belirlenemedii
takdirde her bir yelik iin en ok oyu alan iki
aday arasnda ad ekme usul ile aday belirleme
ilemi tamamlanacaktr. TBMM, Komisyon ta-
rafndan belirlenen adaylar arasndan her bir ye
iin ayr ayr gizli oyla seim yapacaktr. Birinci
oylamada ye tamsaysnn te iki ounluu,
bu oylamada seimin sonulandrlamamas ha-
linde ikinci oylamada ye tam saysnn bete
ounluu aranacaktr. kinci oylamada da ye
seilemedii takdirde en ok oyu alan iki aday
arasnda ad ekme usul ile ye seimlerinin ta-
mamlanaca belirtilmektedir.
Bunlar dnda HSK yeleri drt yl iin se-
ilebilecekken sresi biten yelerin bir kez daha
seilebilmesi mmkn olacaktr. Yaplan deiik-
likle ye saysnn azaltlmas sz konusudur. Bu
setav.org

ekilde Kurulun hantallktan kurtarlmas ama-
lanmaktadr. Ayrca seilecek yelerin bir ksm-
nn cumhurbakan, dier ksmnn TBMM tara-
fndan seilmesi sz konusudur ki hem seilmi
bir cumhurbakan hem de meclis tarafndan se-
ilecek yelerin, Kurulun demokratik meruiye-
tini artrc bir etki yapaca aktr.
Meclisin Kurula setii yelerin seim usul
de demokratik teamller asndan mecliste uz-
lamann aranmasn salayc bir etki dourma
potansiyeli tamaktadr. lk iki turda aranan ni-
telikli ounluklarn salanamamas durumunda
yelerin nc turda, ikinci turda en fazla oyu
alan iki aday arasnda ekilecek kura ile belirlen-
mesi, mecliste ounluuna sahip siyasal eili-
min istedii aday setirmesinin de nnde bir
engel olarak deerlendirilebilir.
Askeri Yksek dare Mahkemesi ve Askeri
Yargtayn kaldrlmas ile beraber Anayasa Mah-
kemesinin ye kaynanda da bir eksilme meyda-
na gelmitir. Mevcut durumda 17 olan ye says
bu iki yksek mahkemenin kaldrlmas ile 15e
indirilmektedir.
Vesayet dnemlerinde skynetimde kolluk
yetkileri askeri makamlara verilip skynetim
mahkemeleri kurulduundan inisiyatif askere
gemekteydi. Bu sebeple olaanst ynetim
usul olarak sadece OHALe yer verilmesinin ta-
rihsel bir nemi de bulunmaktadr. neride ayr-
ca YA kararlar yarg denetimine almakta, Jan-
darma Genel Komutan MGK yeliinden
karlmakta ve TSKy Devlet Denetleme Kuru-
lu denetimi dnda brakan hkm kaldrlmak-
tadr. Bununla TSK zerindeki sivil denetimin
artrlmas amalanmaktadr.17
CUMHURBAKANI-
SIYASAL PARTI LIKISI
Demokratik hkmet sistemlerinde devlet baka-
n ve siyasi parti ilikisine ynelik genellenebilecek
bir ereve bulunmamaktadr. lkelerin siyasi
17
Uzun, Trkiyenin Eskimeyen Gndemi Yeni Anayasa: Ne-
rede Kalmtk.
setav.org
CUMHURBAKANLII SSTEM
kltrne gre devlet bakan ve siyasi parti iliki-
si ekillenmektedir. Ayrca devlet bakan ve cum-
hurbakann siyasi parti ilikisi, lkelerin hk-
met sistemine gre farkllklar arz etmektedir.18
Parlamenter sistemlerde cumhurbakan genelde
sembolik yetkilere sahiptir. Siyasal parti yesi ol-
malarnn nnde bir engel bulunmamaktadr.
Ancak teaml gerei partiler st bir pozisyonu
benimseme eilimindedirler. Batda yer alan par-
lamenter sistemlerdeki cumhurbakanlarnn siya-
sal parti yeliklerinin sonlandrlacana ilikin
anayasal bir dzenlemeden bahsedilemez. Ancak
baz Batl parlamenter sistemlerde cumhurbaka-
nnn parlamento yesi olmasnn yasaklanmas-
nn yan sra gelir salayc herhangi bir kamusal
veya zel grevin de cumhurbakan tarafndan
stlenilmesine anayasal olarak izin verilmemekte-
dir. Baz yorumlara gre anayasalardaki bu tr
kamusal veya zel grev erhinin parti yeliini
de kapsad savunulmakta ancak bu argman si-
yasal pratikte dikkate alnmamaktadr. Dolaysyla
cumhurbakannn parlamento yelerince seildi-
i parlamenter sistemli cumhuriyetlerde bile cum-
hurbakannn genellikle siyaset kkenli ve bir si-
yasal parti yesi olduu grlmektedir. Ancak
parti yeliini etkin olarak kullanmamaktadr.
Bakanlk sistemlerinde dorudan halko-
yuyla veya ABDdeki gibi Seiciler Kurulu
(Electoral College) vastasyla seilen devlet ba-
kannn mensup olduu siyasal parti ile iliii-
nin kesileceine dair anayasal hkmlere veya
kriterlere genelde rastlanlmamaktadr. Dolay-
syla bakanlk sistemlerinde bakann bir parti
yesi hatta ou lke rneklerinde o partinin
doal lideri olmas, sistemin olaan karakteri
olarak deerlendirilmektedir. Bakanlk sistemi
ile ynetilen lkelerde bakan ve partisi arasn-
daki ilikinin boyutu lkeden lkeye farkllklar
gstermektedir. rnein bakanlk sisteminin
k noktas olarak kabul edilen ABDde bakan
18
Bu konu ile ilgili geni bir erevenin ortaya konulduu bu
kitapta yer alan ilgili almaya baklabilir. Nebi Mi ve M. Erkut
Ayvaz, Demokratik Hkmet Sistemlerinde Devlet Bakan/
Cumhurbakan Siyasal Parti likisi, s. 281-320.
19
ANALZ
partilerden birinin adaydr. Dolaysyla bir siya-
sal partinin yesidir yani partilidir. Ancak
ABD bakannn mensup olduu partininchair-
person denen genel bakanl ise baka birisi ta-
rafndan yrtlmektedir.
Yar bakanlk sistemlerinde cumhurbakan-
larnn mensup olduklar siyasal parti ile iliikleri
kesilmemektedir. rnein yar bakanlk sistemi
olan Fransada cumhurbakan partisiyle son de-
rece yakn ilikiler ierisindedir. Partisindeki po-
litikalarn gidiatn belirleyen ve ynlendiren en
etkin siyasal aktrdr. Dier hkmet sistemleri-
ne kyasla yar bakanlk sisteminde salkl bir
siyasal etkileimin ve bunun da tesinde siyasal
parti ilikisinin mevcudiyeti, istikrarl bir yneti-
min srdrlebilirlii asndan olduka nem
arz etmektedir. nk bakanlk ve parlamenter
sistemlere kyasla yar bakanlk sisteminde y-
rtme ve yasama ilikileri ve dolaysyla yrtme
ve siyasal parti ilikileri karmak bir yapya sa-
hiptir. Muhtemel anlamazlklarn farkl or-
gan arasnda yani cumhurbakan, yrtme ve
parlamento arasnda oluma ihtimali yksektir.
Yar bakanlk ya da bakanlk sistemlerinde
partisiz bir adayn byk organizasyonlar ve har-
camalar gerektiren bir seim kampanyasn r-
gtleyebilmesi ve baaryla sonulandrabilmesi
olduka zordur. Ayrca herhangi bir siyasi parti-
nin aday olmayan bakann yrtme ile ilgili i-
lerde yasamann desteini almada zorluk yaama-
s muhtemeldir. Herhangi bir partinin desteini
alamayan bir bakan ise etkin bir ynetim ger-
ekletiremez.19
Trkiye siyasal hayatnda cumhurbakanla-
rnn partisi ile iliiinin kesilecei dzenlemesi
1961 Anayasas ile getirilmitir. Sz konusu d-
neme kadar cumhurbakanlar partilidir. 1982
Anayasasnn 101. maddesinin son fkrasnda,
Cumhurbakan seilenin varsa partisi ile iliii
kesilir ve Trkiye Byk Millet Meclisi yelii
19
Bkz. David J. Samuels ve Matthew S. Shugart, Presidents,
Parties and Prime Ministers, (Cambridge University Press, New
York: 2010).
20
sona erer dzenlemesi getirilmitir. Her ne ka-
dar 1961 Anayasas sonras cumhurbakanlar-
nn siyasi partisi ile iliiinin kesilmesi bir ta-
rafszlk gerekesi olarak sunulsa da emekli
askerler ya da cunta liderlerinden seilen cum-
hurbakanlar ideolojik rtme balamnda
vesayet mekanizmasn koruyan tarafta yer al-
mlardr. Bir siyasi partinin aday olarak seilen
Turgut zal ve Sleyman Demirelin de siyasete
uzak olmadn belirtmek gerekir. rnein
Turgut zal Cumhurbakan olduu dnemde
kendisine bu konu ile ilgili yaplan eletirilere u
ekilde cevap vermekteydi:
Ben nasl inkar ederim. ANAP kurdum.
Cumhurbakan olunca SHPliyim diye-
mem ki. Onun iin Cumhurbakan siyasi
partilerce aday gsterilen adaylardan halk
tarafndan seilsin.20
Cumhurbakanl sistemini dzenleyen
Anayasa deiiklii teklifinde, Anayasann 101.
maddesindeki, Cumhurbakan seilenin, varsa
partisi ile iliii kesilir ibaresi kaldrlarak cum-
hurbakanlarnn partili olabilmesinin n al-
d. Seilecek cumhurbakannn partisi ile iliki-
sinin dzeyinin siyasetin dinamikleri etrafnda
ekillenmesine imkan tannd. Bylece isteyen
cumhurbakan partisinin bakan, isteyen sade
bir yesi olabilecek, isteyen de hibir partinin
yesi olmayabilecek.
Cumhurbakan ve siyasal parti ilikisine
ncelikle Trkiyenin siyasal kltr ve parti sis-
temi asndan bakmak gerekiyor. ncelikle
cumhurbakannn iinden kt partisinin ba-
kan olmad durumda tekrar bir ift ballk
krizi yaanmas muhtemeldir. Parti bakan ile
cumhurbakannn siyasal ajandalarndaki farkl-
lk, sistemde yeni tkanmalara yol aabilecektir.
Parti bakan isterse, meclis grubunu etkileyerek,
bakann yrtme iin ihtiya duyduu kanunla-
r engelleyebilecektir. Dier taraftan eer parti-
nin genel bakan parti zerinde cumhurbaka-
nndan daha etkinse, anlamazlk durumunda
20
zal Yeni Bir Trkiye nerdi, Milliyet, 30 Kasm 1990.
setav.org
 CUMHURBAKANLII SSTEM

cumhurbakann partiden ihra etme ihtima- sanda yer alan partiler tarafndan dile getirildi.
libile gndeme gelecektir. 1970lerde koalisyon hkmeti dnemlerinin
Cumhurbakannn ayn zamanda parti ba- oluturduu siyasi istikrarszl amann bir yolu
kan olmas parti disiplini, seim kampanya- olarak balatlan tartmalar, yrtmeye etkin-
s, oy verme davran ve milletvekillerinin lik kazandrma argman ile gerekelendirildi.
adaylk sreci gibi birok faktr dorudan Etkin ynetim, siyasal istikrar ve temsilde
etkilemektedir. Partisinin bakan olmayan bir adalet konularna odaklanan siyasetiler, Trk
cumhurbakan, kendi partisinin meclis grubu tipi parlamenter sistemin krizini amak iin nce
zerinde disiplin salayamayacandan, alaca seim sistemini deitirmeye yneldiler. Ancak
kararlarda srekli dier muhalefet partileriyle de yaplan her seim sistemi deiiklii, siyasal ya-
pazarlk yapmak zorunda kalacaktr. Bu da y- pnn daha da paralanmas ve krlganlamas
netilebilirlik ve siyasal istikrar asndan sorun sonucunu dourdu.
oluturacaktr. Seim sisteminde yaplan deiikliklerin kal-
Dier taraftan partisi ile daha gl ba c bir zm retmediini gren, siyasi aktrler,
olan cumhurbakanlarnn, semenin sanda ikinci bir aray olarak daha kkl bir deiikliin
gitmesi ve parti tekilatnn kampanya srecine gerekliliini grerek hkmet sisteminin bakan-
daha etkin katlmndabelirleyici rol olacaktr. lk sistemi ynnde deitirilmesini nerdiler.
Bakann kamuoyundaki poplaritesi ve halk Bakanlk sistemine ynelik ilk aray 1980 Dar-
nezdinde kabul edilii, cumhurbakanl ma- besine giden srete, cumhurbakanlarnn halk
kamnn en nemli kurum olarak halk nezdinde tarafndan seilmesi nerisi etrafnda tartld.
meruiyetini artracaktr.Parti grubu, parti ba- Ancak vesayeti yap ve siyasi bloklar kendi iktidar
kan ve cumhurbakan arasnda semen eilimi- alanlarna, cumhurbakannn halk tarafndan se-
nin blnmesi ise sistemin brokrasi karsnda ilmesinin zarar vereceini dndkleri iin, bu
krlganln artracaktr. Dier taraftan kabine balamdaki zm araylar srekli ertelenmek
yelerini bakan atam olsa bile parti bakan- zorunda kald. Ancak konjonktrel olarak tekrar
nn gl olmas durumunda parti ii ynelimler eden her siyasi krizde, bakanlk sistemi youn
farkllaacaktr. olarak tartlmaya devam etti. 1980lerin sonun-
da Turgut zal bakanlk sistemini, savunurken,
koalisyon hkmetlerinin etkin bir ynetimi en-
SONU gellediini iddia etti. Trkiyenin toplumsal yaps
Trkiyede ok uzun dnemdir tartlan, siya- ve siyasal sosyolojisinin siyaseti paralandn ne
sal sistemin dnm tartmalarna ynelik srerek, parlamenter sistemin de bu durumu ko-
zm araylarnn sonuna yaklald. AK Par- laylatrdn vurgulad. Dolaysyla da bakanlk
ti ve MHPnin uzlamas ile Cumhurbakanl- sistemine geilmesi durumunda Trkiyenin b-
Sistemi olarak adlandrlan hkmet sistemi tnlnn daha iyi salanacana inand.
TBMMde kabul edildi. Cumhurbakann ona- 1990larn ikinci yarsnda ise daha nce-
ynn ardndan referandumla halk oylamasna gi- den Turgut zaln bakanlk savunusuna kar
dilmesi planlanmaktadr. Referandumda anayasa kan Cumhurbakan Sleyman Demirel, ben-
deiikliklerinin halk tarafndan kabul edilmesi zer argmanlarla bakanlk sistemini savundu.
durumunda, krk yla yakndr siyasetin nemli Merkez sa ve soldaki siyasi paralanml, par-
bir gndemini oluturan bu meselede yeni bir d- lamenter sistemin ynetim dinamiine balad.
neme geilmi olacak. Ynetilemezlik sorununu amann aresi olarak
Siyasal sistemin deimesi gerektiine y- yrtmenin bann halk tarafndan seilmesi
nelik argmanlar, 1970lerden itibaren siyasetin gerektiini savundu. Recep Tayyip Erdoan ise

setav.org 21
ANALZ

siyasi hayatnn her dneminde, Trkiye tipi Cumhurbakannn yzde 50 oyla seilme
parlamentarizmin vesayet odaklarnn mdaha- zorunluluu, siyasetin merkezinin genilemesi
lesine imkan hazrladn vurgulad. Erdoana ve glenmesine imkan salayan bir siyasal kl-
gre hzl karar alma, halka dorudan hesap ver- tr mmkn klacaktr. Bu anlamda getirilen
me ve brokratik vesayeti geriletmek iin bir an seim sistemi ile siyasette uzlama ve ortaklama
nce bakanlk sistemine geilmeliydi. Sorumlu- seimlerde milletin desteini almak iin gerek
luklar ve yetkileri iyi tanmlanm bir ynetim art olacaktr.
yapsyla uzun dnemli istikrar yakalanabilirdi. Cumhurbakannn dorudan millet tara-
Ekonomik ve siyasi istikrar yakalam bir hk- fndan 5+5 olarak en fazla iki dnem seilecek ol-
met modeli ise demokratiklemenin pekimesi mas, tek adam ynetimi eletirilerini en batan
ve derinlemesine imkan verecekti. anlamszlatrmaktadr. Dier taraftan yrtme-
Erdoann uzun dnem, Trkiyenin ba- nin bann dorudan halk tarafndan seilmesi,
kanlk sistemine gemesi gerektiine ynelik s- yrtmenin arlk merkezini atanm brokrasi-
rar sonu verdi. AK Parti teklifi ile TBMMye den seilmi yrtmeye doru kaydracaktr.
sunulan deiiklik nerisinin gerekesinden anla- Cumhurbakanl sisteminde yasama ve
ld ekliyle Trkiyenin gemite yaad siya- yrtme birlikte gl bir yapya kavuacaktr.
sal problemler ve kriz halleri gz nnde bulun- Bu anlamda yasama ve yrtme arasndaki i ie
durularak, siyasal sistemin dnmn ieren gemilik, belirsizlik, ift ballk ve ikbal beklen-
anayasa deiikleri yaplmtr. Yine gerekeye tileri zerinden ortaya kabilecek dizayn siyase-
bakldnda deiikliin bakanl siyasal sisteme tinden kaynaklanan hkmet krizlerinin yaan-
gre tasarm yaplrken dnyada bu sistemin iyi ma ihtimali azalmaktadr. En nihayetinde yeni
uygulamalarndaki modellerden yararlanld sistemde siyasal istikrarn sreklilii, ekonomik
sonucu kmaktadr. Bu balamda AK Partili istikrar beraberinde getirecektir. Her iki alanda
yetkililer tarafndan deiiklik rasyonelletirilmi ortaya kan istikrar ise demokrasinin derinle-
bir siyasal sistem olarak savunulmaktadr. mesi ve pekimesini srekli klacaktr.
Cumhurbakanl sistemi, yasama yrtme Cumhuriyet dneminde bugne kadar 6 kez
ve yarg organlarnn snrlarn bakanl bir siya- referandum yapld. Cumhurbakanl sistemini
sal sisteme gre belirlemektedir. Seimlerin yapl- ieren Anayasa deiiklii referandumu da 7.si
ma ekli ve yenilenme art, sistemin kriz retmesini olacak. Bu ayn zamanda AK Parti dneminde
engellemeye ynelik en nemli mekanizmalardan yaplacak 3. referandumdur. Bugne kadar Trk
biri olarak kurgulanmtr. Meclisin yrtmeyi toplumu krizleri nleyici, deiimi ngren, si-
denetim grevi bte zerinden, meclis aratrma- yaseti demokratikletiren ve milleti ynetimde
s, grmesi ve soruturmas mekanizmalar ile sz sahibi yapan tm deiiklikleri onaylayan bir
dzenlenmitir. oy verme davrannda bulunmutur.

22 setav.org

EK:
CUMHURBAKANLII
SSTEMN DZENLEYEN
ANAYASA
DEKLKLER
Anayasann 9. maddesindeki yargnn bam-
szlnn yanna tarafszlk ilkesi eklenmitir.
Milletvekili says nfus artna uygun olarak
550den 600e karlmtr. Milletvekili seil-
me ya dnyadaki eilimlere uygun olarak
25ten 18e indirilmitir. Milletvekili olma ni-
teliklerinden ykml olduu askerlik hizme-
tini yapmam olanlar ibaresi askerlikle iliii
olanlar eklinde deitirilmitir.
Yrtme yetkisi Cumhurbakanna verilmi,
Babakanlk ve Bakanlar Kurulu kaldrlmtr.
Cumhurbakan ve yasama organ olan TBMM
seimlerinin e zamanl olarak ayn gn ve be
ylda bir yaplmas kararlatrlmtr. Cumhur-
bakannn mevcut sistemde olduu gibi iki
turda seilme usul ise korunmutur.
TBMMnin grevlerinin dzenlendii Anaya-
sann 87. maddesi yeniden dzenlenmitir.
Kanun Hkmnde Kararname karmak iin
yetki verme grevi metinden karlmtr.
Cumhurbakanl sisteminde yrtmeyi tem-
sil edecek cumhurbakan kanun teklif edeme-
yecei iin kanun tasars kavram da kald-
rlmtr.
Anayasann 98. maddesinde yaplan deiik-
likte TBMMnin yrtmeyi denetleme meka-
nizmalarndan olan meclis aratrmas, genel
grme ve meclis soruturmas korunurken,
soru mekanizmasnn sadece yazl biimde
kullanlmas esas benimsenmitir. Parlamenter
sistemlere zg bir mekanizma olan gensoru
ise Cumhurbakanl sistemine uygun olarak
kaldrlmtr.
setav.org
CUMHURBAKANLII SSTEM
Anayasann 101. ve 102. maddeleri birletiri-
lerek cumhurbakannn adaylk ve seim usu-
l yeniden dzenlenmitir. Cumhurbakan
seilenin, varsa partisi ile iliii kesilir ibaresi
kaldrlarak cumhurbakanlarnn partili ola-
bilmesinin n almtr. Cumhurbakannn
grev sresi be yl olarak dzenlenmitir. Ayn
kiinin en fazla iki kez seilebilecei kural ge-
tirilmitir. Cumhurbakannn, yrtmenin
ba olarak ayn anda yasamann yesi olama-
yaca kurala balanmtr.
Krk yan am, yksekrenimini yapm,
milletvekili seilme yeterliliine sahip Trk va-
tandalarnn aday olabilecekleri dzenlenmi-
tir. Son seimlerde en az yzde 5 oy alm par-
tilerin ya da en az yz bin semenin imzas ile
cumhurbakan aday gsterilebilecei kural
getirilmitir. Seimler, ilk turda yzde 50den
fazla oy alann seilecei, hibir adayn yzde
50yi geememesi durumundaysa seimleri iz-
leyen ikinci pazar gn en fazla oyu alan ilk iki
adayn yaraca yeni bir turun yaplaca ek-
linde dzenlenmitir.
Anayasann 104. maddesinde gerekletirilen
deiiklik ile cumhurbakannn devletin ba
olmasnn yannda yrtme yetkisine sahip ol-
duu belirtilmitir. Cumhurbakan yardmc-
lar ve bakanlarn cumhurbakan tarafndan
kararname ile atanaca kural getirilmitir.
Cumhurbakanna yrtmeye ilikin olarak
dzenleyici ilem yapma yetkisi verilmitir.
Cumhurbakanlarnn kararname yetkisi ola-
rak ifade edilen bu dzenlemenin erevesi u
ekilde izilmitir: Cumhurbakanl karar-
namesi, temel haklar, kii haklar, siyasi haklar
ve devler alanlarnda karlamaz. Kanunda
aka dzenlenen alanlarda cumhurbakanl
kararnamesi dzenlenemez Cumhurbakanl
kararnamesi ile kanunlarda farkl hkmler
bulunmas halinde kanun hkmleri uygula-
nr.TBMM ayn konuda kanun karmas du-
rumunda cumhurbakanl kararnamesi h-
kmsz kalr.
23
ANALZ
Kanun tasars hazrlayamayan cumhurbaka-
nnn balaycl olmayan, mesaj yolu ile
yasa deiiklii isteinde bulunabilmesinin
n almtr.
Anayasann 105. maddesinde gerekletirilen
deiiklik ile cumhurbakannn cezai sorum-
suzluu kaldrlmtr. Greviyle ilgili olan
veya olmayan eylemlerinden dolay sorumlu
olduu, meclis tarafndan sulanp Yce Di-
vanda yarglanabilecei dzenlenmitir. Mec-
lis ye tam saysnn salt ounluu ile soru-
turma almas istenebilecei ve bete
ounlukla soruturma alabilecei kararlat-
rlmtr. Hakknda soruturma almasna
karar verilen Cumhurbakan seim karar ala-
maz kural getirilmitir. Yce Divanda seil-
meye engel bir sutan mahkum edilen Cum-
hurbakannn grev sresinin sona ermesi
kural getirilmitir.
Cumhurbakannn birden fazla cumhurba-
kan yardmcs atayabilecei ve kendine veka-
let edecek cumhurbakan yardmcsn belir-
leyebilecei Anayasann 106. maddesi ile
kurala balanmtr. Cumhurbakan tarafn-
dan atanan ve grevden alnabilen bakan ve
cumhurbakan yardmclarnn yasama yesi
olmas durumunda vekilliklerinin sonra erece-
i hkm getirilmitir.
Yrtme yelerinin siyasi sorumluluklarnn
cumhurbakanna kar olduu ve cezai so-
rumluluklarndan kaynakl olarak meclis so-
ruturmas yoluyla Yce Divana sevk edilebi-
lecei kurala balanmtr. Bakanlklarn
kurulmas ve kaldrlmas; grevleri, yetkileri
ve tekilat yaplarnn cumhurbakanl karar-
namesi ile dzenlenecei belirlenmitir.
Cumhurbakan ve TBMMnin karlkl ola-
rak seimlerin yenilenmesine karar verebile-
cei Anayasann 116. maddesi ile karara ba-
lanmtr. Cumhurbakanl ve meclis
seimlerinin yenilenmesine cumhurbakan-
nn tek bana, TBMMnin ise ye tam say-
24
snn bete ounluu ile karar verebilecei
kural getirilmitir. Bu durumda yasama orga-
n ya da bakan seimlerin yenilenmesine ka-
rar verdiinde seimler tekrar e zamanl ola-
rak yenilenecektir. Cumhurbakannn ikinci
dneminde meclis tarafndan seimlerin ye-
nilenmesine karar verilmesi halinde Cumhur-
bakan bir defa daha aday olabilecektir.
Anayasann 142. maddesinde gerekletirilen
deiiklik ile disiplin mahkemeleri ve sava
hali dnda askeri mahkemeler kaldrlmtr.
Anayasann 159. maddesinde yaplan deiiklik
ile Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun
(HSYK) yaps yeniden tasarlanmtr. Kurulun
ismindeki yksek kelimesi karlrken ye se-
im usul deitirilmitir. Mevcut hkme ben-
zer ekilde Kurulun bakan olarak Adalet Baka-
n belirlenirken Adalet Bakanl Mstear da
Kurulun tabii yesi kabul edilmitir. Kurulun
ye says 22den 13e indirilmitir. Daire says
ise 3ten 2ye drlmtr. ye seimleri, 11
yeden 4nn Cumhurbakan, dier 7 yenin
de meclis tarafndan nitelikli ounlukla seil-
mesi eklinde tasarlanmtr.
Bte ile ilgili 161-164. maddeler arasnda yer
alan hkmler sadeletirilerek ve Cumhurba-
kanl sistemine adapte edilerek tek bir madde-
de toplanmtr. Bte kanununun cumhurba-
kan tarafndan hazrlanp meclise sunulmas
kural getirilmitir. Bte kanununun mecliste
zamannda kabul edilmemesi durumunda gei-
ci bte kanununun karlmas, karlamama-
s durumunda ise yeni bte kanunu kabul edi-
linceye kadar bir nceki yln btesinin yeniden
deerleme oranna gre artrlarak uygulanmas
kural getirilmitir
Kolluk yetkilerinin askeri makamlara getii
skynetim usul kaldrlm ve sadece olaa-
nst hale yer verilmitir.
YA kararlar yarg denetimine alm, Jan-
darma Genel Komutan MGK yeliinden -
setav.org

karlm ve Trk Silahl Kuvvetlerini Devlet
Denetleme Kurulu denetimi dnda brakan
hkm kaldrlmtr.
Cumhurbakanl sistemi ve dier deiiklik-
lere uygun olarak Anayasa maddelerindeki ge-
rekli kelime ve ibareler deitirilir, eklenir ve
metinden karlrken sisteme uygun olarak
baz maddelerin yrrlkten kaldrlmas hk-
me balanmtr.
setav.org
CUMHURBAKANLII SSTEM
Anayasaya eklenen geici madde ile deiikli-
in yrrle girmesiyle ilk genel seim ve
Cumhurbakanl seiminin 3 Kasm 2019da
gerekletirilecei, yrrle giren deiikliin
gerektirdii TBMM tzk deiiklii ve di-
er kanuni dzenlemelerin alt ay iinde yapl-
mas, HSK ye Seimi Kanununun yrrle
girmesinden itibaren otuz gn iinde gerek-
letirilmesi askeri yargnn drt ay ierisinde
kaldrlmas kurala balanmtr.
25
T
rkiyede siyasal sistemin anayasal dnm uzun yllardr tartlyor. Siya-
sal sistem ve hkmet modelinin deimesi talebi 1970lerden itibaren sa
siyasal parti ve aktrler tarafndan dile getirildi. Deiim talebinin odan
vesayeti parlamentarizm ve zayf koalisyon hkmetlerinin yol at sorunlardan
kurtulma abas oluturdu. Bu nedenle Trkiyede brokratik vesayeti ortadan kal-
drmak, siyasetin demokratiklemesini salamak, milletin iradesini ynetime daha
iyi aktarmak, siyasal ve ekonomik istikrar salamak, ynetimde ift ball son-
landrmak, hzl ve etkin ynetimi yaama geirmek iin yeni hkmet sistemine
ihtiya duyulduu hkmet sisteminin dnmn savunan aktrlerce yllarca
dile getirildi.
Cumhurbakanl sistemi 15 Temmuz FET darbe giriimi sonrasnda siyaset sah-
nesinde ortaya kan uzlamann en nemli rn olarak grlebilir. zerinde uz-
lalan bu sistemin anayasal tasarmnda iki nemli hususun gz nnde bulundu-
rulduu anlalmaktadr:
lki gemite yaanan siyasal krizlerin bir kez daha yaanmamas iin Cumhurba-
kanl sistemi, Trkiyeye zg baz dzenlemeler iermektedir.
kincisi ise bakanlk sistemini uygulayan lkelerde yaanan sistem ii krizleri ama-
ya ynelik iyiletirme nerilerinden yararlanlmtr.
Anayasa deiiklii nerisinde Cumhurbakanl sistemi biiminde adlandrlan
yeni hkmet sistemi yasama, yrtme ve yarg ilikilerinin dzenlenmesi bakmn-
dan bakanl hkmet modeline gre hazrlanmtr. Rasyonelletirilmi bir hk-
met sistemi arayndan hareket eden Cumhurbakanl sistemi yasama ve yrt-
me organnn seimleri, seimlerin yenilenme biimi, yrtmenin grevleri, yargya
ilikin baz dzenlemeler, cumhurbakan ve bakanlarn yarglama ve soruturma
usulleri, cumhurbakan yardmclar, cumhurbakannn kararname yetkisi, bte-
nin onaylanmas gibi birok hususta yeni bir anayasa tasarmn ortaya koymaktadr.

ANKARA STANBUL WASHINGTON D.C. KAHRE

www.setav.org