historija obrazovanja

CARSKI DIVAN
KOD OSMANLIJA
Denan HASI
UDK 94(496.02)1520/1640

Saetak: Carski divan je tijelo koje je postojalo od samog poetka Osmanske drave. Bilo je to najznaajnije
dravno-politiko tijelo, na kojem se raspravljala i kreirala kompletna unutranja politika osmanske drave. Pored
toga na Divanu su razmatrana i pitanja iz podruja vanjske politike, dakle odnosa sa drugim dravama, otpoinjanje
ratnih pohoda ili sklapanje mirovnih ugovora. lanovi Divana nisu iskljuivo raspravljali samo o politikim, nego
i pitanjima iz domena ekonomije. Meu probleme kojima su se zanimali spadalo je i pitanje dravne opskrbe
hranom i ogrjevom. Takoer, ovo vijee je sluilo i kao apelaciona instanca kojoj su albe na presude mogli upuivati
svi podanici, bez obzira na vjeru i konfesiju. Carski divan je inio veliki vezir koji je njime predsjedavao od 1475.
godine, kada je sultan prestao prisustvovati sjednicama, a pored njega u sastav Carskog divana su ulazili i: rumelijski
i anadolski kazaskeri, niandija dravni kancelar, defterdar glavno i odgovorno lice za finansije, zapovjednik
carske mornarice i janjiarski aga. Rumelijski beglerbeg je bilo lan Divana od 1536. godine.

Kljune rijei: Carski divan, veliki vezir, kazasker, niandija, defterdar, kapetan-paa, janjiarski aga.

1. Uvod a) Poslijepodnevni divan- Odravao Pored spomenutih divana ije su

U ovom radu se obrauje osman-
ski Carski divan/vijee. Rad donosi,
grosso modo, najvanije informacije
o lanovima Divana, te o mjestu i
nainu njihovog sastajanja. Carski
divan kod Osmanlija je inio veliki
vezir koji je njime predsjedavao od
1475. godine, kada je sultan prestao
prisustvovati sjednicama. Pored njega
u sastav Carskog divana su ulazili
i: rumelijski i anadolski kazaskeri,
niandija dravni kancelar, def-
terdar glavno i odgovorno lice za
finansije, te admiral dravne flote i
janjiarski aga. Rumelijski beglerbeg
je bilo lan Divana od 1536. godine.
U radu nismo detaljno obraivali
vrste divana kod Osmanlija. Naime,
poslije Carskog divana kao najva-
nijeg, jer je bio centralna dravna
institucija na kojoj su rjeavani svi
dravni problemi i krojena dravna
politika, bili su vani i sljedei divani:
ga je veliki vezir u svojoj reziden-
ciji. Poslijepodnevnom divanu
su prisustvovali reisulkutab, prvi i
drugi tezkerdija Carskog divana,
te tezkerdije koji su bili sekretari
vezirskih kancelarija. Veliki vezir je
na ovom divanu rjeavao poslove
koji su bili u njegovoj neposrednoj
nadlenosti. Najvanije predmete
prenosio je na Carski divan.
b) Divan petkom Odravan je u
rezidenciji velikog vezira odravao
petkom ujutro zajedno sa kazaskeri-
ma Rumelije i Anadolije. Na ovom
divanu su razmatrani predmeti iz
erijatskog i obiajnog prava.
c) Divan srijedom Takoer ga
je odravao veliki vezir u svojoj
rezidenciji. Njemu su prisustvovali
kadija Istanbula i kadije tri ista-
nbulska kvarta: Galate, Uskudara i
Ejuba. Svrha divana je bila rjeava-
nje sporova stanovnika Istanbula.
svrhe bile da olakavaju rad Carskom
divanu, takoer su postojali i: Ulufe
divan koji se odravao svaka tri mje-
seca u svrhu podjele plata kapikulu
vojnicima; Galebe divan, koji se
organizovao povodom odreenih
ceremonija i feti; Ajak divan, koji
doslovno znai vijeanje na nogama,
kada se prijestolje postavljalo ispred
Vrata sree i kad su svi prisutni, izuzev
sultana, stajali na nogama, a odravan
je u prilikama primanja inostranih
poslanika, rjeavanja hitnih sluajeva,
i u slinim okolnostima.
Vano je navesti i to da su neke
druge visokopozicionirane osobe
imali svoje vlastite divane poput:
kazaskera, beglerbegova i janjiarskog
age. Drimo iznimno vanim istai i
to da je rahmetli Hazim abanovi
veoma detaljno opisao Divan bo-
sanskog beglerbega. Njegov rad pod
naslovom Bosanski Divan objavljen je

95 Novi Muallim proljee 2015 god. XVI br. 61

 historija obrazovanja
1973. godine, post mortem, u Prilo-
zima za orijentalnu filologiju (knjiga
XVIII-XIX, str. 9-45). Dotini tekst
predstavlja nezaobilazno tivo u svrhu
upoznavanja rada jednog od pokrajin-
skih divana, u ovom sluaju Divana
bosanskog beglerbega.
Osim navedenoga, u ovom radu
je napravljen i kratak pregled histo-
rijskih precedenata carskog divana
kod Osmanlija.
2. Divan
Rije divan moe oznaavati zbir-
ku poezije ili proze, popis, protokol
ili ured. . Iako postoji dvojenje u vezi
s etimologijom rijei, jer jedni izvori
govore da je porijeklom od perzijske
rijei za ludaka ili avola (dev) a drugi
da je nastala od arapske glagola devve-
ne, u znaenju sakupiti sigurno je da
je ta rije ponajprije oznaavala vojni
registar ili popis vojnih trupa (Duri,
1991 : 323; Smailagi, 1990 : 126).
Prvi divan u islamskoj dravi je
ustanovio halifa Omer, r.a., a bio je
poznat kao divanu l-dund (vojni
registar), jer je sluio za registraciju
vojnih trupa i njihovih plaa. Pret-
postavlja se da osnovan 641. godine
(Isto; Isto).
2.1. Emevijski period
Emevije u Damasku su ustanovile
centralni divan pod nazivom Divanu
l-harad, koji je sluio za registraciju
zemljinog poreza. Pod Muavijom, r.a.,
uspostavljen je i divanu l-hatem, ili
ured peata. U ovom uredu su se vrili
prijepisi svakog pisma ili dokumenta,
dok su se originali peatili i odailjali.
Prijepisi su se uvali radi sprjeavanja
krivotvorenja originalnih dokumenata,
a izraivali su se u pisarnici koja se
nazivala divanu r-resail (Duri, 1991
: 323; Smailagi, 1990 : 126).
Emevije su ustanovile, navjero-
vatnije prema bizantinskim uzorima,
i ured koji se bavio rashodima (divanu
n-nefekat), dok se pitanjem zekata i
ura bavio divanu s-sadaka. Takoer,
postojao i ured koji se bavio evidenci-
jom dravnog vlasnitva u gradovima,
nekretninama osobito trgovima (suko-
vi) koji su iznajmljivani narodu. Pod
Novi Muallim proljee 2015 god. XVI br. 61
Emevijama je ustanovljen i ured koji se
bavio proizvodnjom zastava i slubene
odjee, pod nazivom divanu t-tiraz.
Pored toga, Muavija, r.a., je ustanovio
i potanski ured, divanu l-berid (Duri,
1991 : 324; Hiti, 1973 : 231).
Vano je napomenuti da je svaka
pokrajina imala svoje urede za pri-
kupljanje poreza, registraciju vojske
i pisarnicu. Do vremena vladavine
halife Abdulmelika pokrajinski divani
su koristili lokalne jezike: perzijski u
Iraku i Perziji, grki u Siriji, koptski i
grki u Egiptu. Ovaj halifa je prvi poeo
provoditi politiku arabizacije divana. centralne uprave. Divanu l-dej ve
2.2. Abasijski period
Abasije su proirili i usavrili na-
slijeene divane Emevija, te usposta-
vili sredinju administrativnu upravu
funkciju vezira. Pod Ebu Abbas
Es-Sefahom je ustanovljen divan za
oduzetu zemlju Emevija, pod nazivom
divabu d-dija, koji je postao zaduen
za halifina dobra. Takoer, Abasije
su uvele i sljedee divane: musadara
(sluio za evidenciju konfiskovane
imovine, el-aham (bavio se osobljem
u dvorskoj slubi), er-rika (bavio se
molbama i predstavkama), ez-zimam
(ured za kontrolu postojeih ureda),
el-mezalim (ured za razmatranje al-
bi), el-mevali ve l-gilman (bavio se
robovima i klijentima), es-sirr (ured
za povjerljive poslove), el-birr (ured za
voenje poslova vakufa), el-musadarin
(za konfiskovanu imovinu), te neki
drugi manje bitni (Duri, 1991 : 324-
325; Smailagi, 1990 : 127).
Za vrijeme hilafeta El-Mutedida, el-dund) (Smailagi, 1990 : 128).
svi divani su bili organizovani u jedan:
Divanu d-dar, koji je pod El-Mukte-
fijem, reorganizovan u tri divana: el-
Marik, za istone pokrajine; el-Ma-
grib, za zapadne; i es-Savad, za Irak.
El-Mutedid je dodijelio inovnicima
divana dva dana za odmor: etvrtak i
petak, jer od vremena El-Mutesima
bio je samo jedan odmorni dan (Duri,
1991 : 325).
2.3. Eipatski divan
U razvitku egipatskog divana mo-
gue je pratiti faze: Egipat u sastavu
velikog muslimanskog carstva (639-
969), fatimijski hilafet (969-1171), i
period uprave Ejubija I Mameluka
(1171-157) (Gottschalk, 1991 : 327).
U prvoj fazi je sauvana upravna
praksa koju su uspostavili Bizantinci.
Divan kao sredinju upravu su uspo-
stavili muslimani pri osvojenju Egipta.
Za perioda Fatimija, postojao je divanu
l-medlis koji je bio sredinji admini-
strativni centar. Na elu divana je bila
osoba koja je ponajvie bila odgovorna
za dodjelu lena, a njegove odluke su se
zvale defteru l-medlis. Uglavnom su
fatimijski uredi sliili onima abasijskim.
Divanu r-resail je vodio sve poslove
r-revatib je bio zaduen za registraciju
vojske i poslove oko njihovih plaa, te
divanu l-emval, zaduen za dravne
finansije (Gottschalk, 1991 : 328).
U mamelukom periodu je eviden-
tna prevlast vojnie klase nad civilnom.
U njihovoj epohi desile su se dvije
stvari bitne za divan. Sultan Nasir b.
Kalaun ukida funkciju vezira (1310.
god.), a njegove funkcije prebacuje
na etiri osobe: Kontrolora finansija,
glavnog ravnatelja divana, kontrolora
privatnih fondova sultana i dravnog
sekretara. U ovom periodu dolazi do
jaanja ureda za privatne fondove
sultana (divanu l-has) (Smailagi,
1990 : 129; Gottschalk, 1991 : 330).
2.4. Muslimanska panija
U muslimanskoj paniji bila su
vana tri divana: divanu r-resail (drav-
ni sekretarijat), ministarstvo finansija
(divanu l-harad ve l-emval) i mini-
starstvo vojnih poslova (divanu l-dej,
2.5. Iran
Sredinja vlada u Iranu je nosila
naziv divan-i ala, a njena nadlenost
se bitno prostirala na tri oblasti: sa-
stavljanje povelja i dekreta, finansijska
uprava i pravosue. Prve dvije su
spadale u nadlenost vezira, a zadnja
u nadlenost vojne klase. Vladar je
bio centralna politika linost, a imao
je vezire za pomonike.
2.6. Indija
Gaznevije u Indiji su osnovali
sljedee divane: divan-i l-viza-
ra (ured za finansije), divan-i arid
96

(ured za vojna pitanja), divan-i risala
(ured za vjerske stvari i zadubine),
divan-i ina (ureda za prepisivanje
i ovjeravanje dokumenata i pove-
lja), divan-i mezalim (apelaciona
instanca), divan-i iraf 8ured koji je
primao izvjetaje od ostalih ureda).
Sa dolaskom Mongola na vlast sultan
je bio na elu ope i poreske uprave,
a pomagali su mu etiri visoka slu-
benika: vekil (prvi ministar), vezir
(ministar finansija), bahi (ministar
vojnih poslova), i sadr (glavna osoba
za vjerska i vakufska pitanja). Pod
Ekberom carstvo je podijeljeno na
pokrajine (subah), a svakom je uprav-
ljao subahdar odgovoran caru. U
dravnoj upravi su sluili slubenici
(fevddar). Godine 1596. u svakoj
pokrajini je bilo uspostavljen po jedan
divan namijenjen ubiranju poreza.
3. Mjesto, vrijeme i
protokol sastajanja lanova
osmanskog Carskog divana
Na samome poetku Osmanske
imperije, Carski divan/Carsko vijee
se sastajao u mjestu gdje se nalazio i
sultan. Prvo mjesto zasjedanja Car-
skog divana je bilo u Bursi, prvoj
prijestolnici Osmanske imperije,
a zatim u Edirnama. Nakon to je
sultan Fatih osvojio Istanbul, Carski
divan je zasjedao u njemu (Yetkin,
2012 : 359). U poetku, zasjedanja
Carskog divana su se odravala sva-
kog dana, ali od poetka 16. stoljea
su svedena na svega etiri dana:
subota, nedjelja, ponedjeljak i utorak
(Isto). Takav raspored odravanja
sjednica Carskog vijea se zadrao
do polovine 17. stoljea. Od tada se
1
Topkapi palata dvorac izgraen za
vrijeme sultana Fatiha. Njegov najvei
dio je podignut u 16. i 17. st. Tokom
stoljea dodavani su mu pojedini di-
jelovi. U njemu se je ivio sultan sa
porodicom i svitom, ali tu su bile sta-
cionirane i odreene kancelarije. Sultan
Abdulmedid je prvi sultan koji se
preselio u Dolmabahe (vie: Ortayli,
2009 : 118).
2
Vrta sree (bab-i seade) su bila mjesto gdje
je sultan primao podanike i udijeljivao
im pravdu.
97
sjednice Carskog divana odravaju
ponovo pet puta sedmino.
to se tie konkretnog mjesta
odravanja sjednica, Carski divan se
sastajao u drugom dvoritu Topkapi
palae1 izmeu Srednjih vrata i Vrata
sree2, i to u zgradi pod nazivom
Kubbealt (pod kubetom, kupolom)
izgraenoj po naredbi sultan Su-
lejmanovog velikog vezira Maktul
Ibrahim-pae3. Na toj zgradi se nalaze
tri kubeta, kupole. Prije nego to je
izgraena ta zgrada, Carski divan
se sastajao u drugoj zgradi koja je
sa izgradnjom nove ponijela naziv
Eski Divanhane, u znaenju Stara
divanhana (Smailagi, 1990 : 131;
Yetkin, 2012 : 360).
Tri kubeta/kupole nisu samo
simbolinog karaktera. Svaka od
njih natkriva pojedinu prostoriju sa
specifinom svrhom. Prva kupola
natkriva salu koja je predviena za
odravanje sjednica Carskog divana.
Ova sala je specifina po prozoru
prekrivenim drvenom reetkom i
zavjesom s unutranje strane. Taj
prozor, ija se unutranjost ne vidi
spolja, u palai Kasr- adil (Palaa
pravde) ili Kasr- sultani (Sultanova
palaa), bio je namijenjen za sultana
koji je skriven mogao, slobodno u
svako eljeno vrijeme, da slua ta se
zbiva na sjednici. Naime, sultan je sve
do 1475. godine lino prisustvovao
sjednicama. Od te godine, sultan
Fatih, ali i naredni sultani su mogli
biti u toku dogaanja na sjednicama,
posmatrajui ih iza tog prozora. To
ne znai da oni vie nisu prisustvovali
sjednicama, dapae, prisustvovali su im
onda kada se vijealo o veoma bitnim
stvarima. U literaturi se kao razlog
3
Ibrahim-paa, (prema nekim izvorima
porijeklom Bonjak) bio je veoma bli-
zak sultanu Sulejmanu Zakonodavcu
jo od djetinjstva. Za ivota je nosio
nadimak magbul (sretni) ali zbog smrti
pogubljenjem kojeg je naredio sultan
Zakonodavac, dobio je nadimak maktul
(pogubljeni) pod kojim e ostati poznat
i do naih dana. Dunost velikog vezira
je obavljao 12 godina, 8 mjeseci i 18
dana (1523-1536). Njegovoj smrti je
doprinijela njegova samovolja i zaobi-
lazak konsultacija sa drugim vezirima
historija obrazovanja
sultanovog povlaenja sa sjednica
navodi jedna anegdota, za koju iz
nama dostupnih izvora ne saznajmo
da li je historijski utemeljena, a koja
veli da je jedne prilike doao neki
seljak ili dervi na sjednicu radi tube,
te ne mogavi raspoznati sultana,
upitao je ko je meu njima sultan.
Veliki vezir Gedik Ahmed-paa je
sugerisao sultanu Fatihu da se ne
pojavljuje u budunosti na sjednicama
kako bi izbjegao bilo kakve neprilike
i neugodnosti (Smailagi, 1990 :
131; Ortayl, 2009 : 173). U sultan
Fatihovoj Kanunnami se ne navodi
razlog sultanovog povlaenja. U njoj
stoji da je sultan Fatih predsjedavanje
Divanom prepustio velikom veziru
odredbom moja asna osoba sjedi
iza zastora (pirli, 2004 : 186).
Pod drugom kupolom je sala na-
mijenjena za konsultacije lanova Car-
skog divana sa pomonim osobljem.
Izmeu te dvije sale stacionirana je
radna prostorija, odnosno kancela-
rija za pisare, prevodioce i njihovog
efa (reislkttap)4. to se tie tree
preostale kupole, ona je natkrivala
defterhanu (Yetkin, 2012 : 360). Od
18. stoljea, sjednice Carskog divana
su se uglavnom odravale u rezidenciji
velikog vezira, ali je sultan Mustafa
III 1766. godine izdao naredbu da se
barem jednom sedmino zasjedanja
odravaju u njegovom dvoru jer je
prvenstvena namjena Carskog divana
bila da sultan saslua albe onih ko-
jima je uinjena nepravda (Inaldik,
2003 : 141).
lanovi Carskog divana bi po
klanjanju sabah-namaza u Aja Sofiji
prelazili u mjesto zasjedanja, Topkapi
palau. Ulazili su na Carska vrata
pri donoenju znaajnih odluka. Bio
je prvi veliki vezir koji je imenovan sa
poloaja hasodabae. Obavljajui funk-
ciju velikog vezira bio je istovremeno
i beglerbeg Rumelije (v.: Alajbegovi,
2000 : 33; Inaldik, 2003 : 149; Ipirli,
2004 : 193, 279).
4
Reisulkuttab, pod nadzorom velikog ve-
zira, je vodio i vanjske odnose Osmanske
imperije i ostvarivao kontakte sa stranim
poslanicima, sve dok nije uspostavljeno
Ministarstvo vanjskih poslova, 1837.
godine (pirli, 2004 : 239).
Novi Muallim proljee 2015 god. XVI br. 61
 historija obrazovanja
(Bab-i hmayun)5 i na konju ili do
Vrata mira (Bab-i selam) 6 ispred
kojih su morali sjahati i kroz njih
proi pjeice. Projahati na konju
kroz njih je bila povlastica sultana,
ali je on mogao ponekad dozvoliti
i nekome drugom da projae kroz
njih. Rijetko vien presedan nainio
je sultan Mahmud I dozvolivi Ivaz
Mehmed-pai da tuda projae zbog
pregovora sa Habsburgovcima koji
je plodonosno urodio Beogradskim
mirom (Ortayl, 2009 : 175), 18. sep-
tembra 1739. Na ulazu u divanhanu
lanove je doekivao voa oruane
pratnje (avuba) i upravitelj vratara
(kapclar kahyas) (Smailagi, 1990
: 131). Nain zasjedanja Carskog
divana je bio protokolisan i popraen
predvienom ceremonijom. lanovi
bi zauzeli svoja, protokolom odre-
ena mjesta, i na nogama bi ekali
velikog vezira. On bi zadnji ulazio
i to bi oznaavalo poetak sjednice
(Ortayl, 2009 : 176).
Prije nego to bi sjeo, veliki vezir
bi se okrenuo desno i nazvao selam,
a zatim bi to ponovio okrenuvi
se prema onima na lijevoj strani.
Kada bi sjeo, ponovo bi pogledao
desnu, a zatim i lijevu stranu, ali
sada ne nazivajui selam, ve hairli
jutro i poetak dana (sabahlarnz
hayir olsun). Prisutni bi horski, ali
tiho, odgovorili na selam i pozdrav
velikog vezira, a zatim bi posjedali.
Mjesto velikog vezira, poznato po
imenu sedir7 je bilo u proelju, i
to odmah ispod sultanovog prozora
(Kasr- sultan/adil). S njegove de-
sne strane su sjedili veziri, a s lijeve
kazaskeri. Niandija i defterdar su
sjedili naspram velikog vezira, i to
prvi s desne, a drugi s lijeve stra-
ne. Netom poslije otpozdrava
velikom veziru i sjedanja lanova
Carskog divana, u salu bi uao glavni
sekretar (reislkttab) te poljubio
skute velikog vezira i odloio bi,
obino ureenu, konu torbicu za
predstavke koje veliki vezir upuuje
sultanu (telhis kesesi). Ponovno bi
Carska vrata (Bab- hmayun) su vrata na
5 6
koja je ulazio sultan. Ona predstavljaju
ulaz u samu dravu.
Novi Muallim proljee 2015 god. XVI br. 61
prinio usnama skute velikog vezira,
te bi se dostojanstveno povukao. Po
njegovom povlaenju u salu bi uao
divitdar sa jednom kesom koja je bila
namijenjena za novac koji je drava
izdvajala za konvertite u islam i
uboge siromahe. Njegovo naputanje
prostorije bi znailo poetak sjednice
(Yetkin, 2012 : 360). Nakon sjednice,
bivale su postavljene tri sofre: jedna
za velikog vezira, druga za vezire
kubeta, a trea za kazaskere (pirli,
2002 : 142).
Po zavretku objeda, sultan bi
primao lanove Divana u odaji (arz
odas) iza Vrata sree da odobri njihove
odluke. Prvi bi ulazio janjiarski aga, a
po njegovom naputanju odaje ulazili
bi kazaskeri. Potom bi dolazio veliki, i
ostali veziri, te defterdari i niandije.
Ovaj redoslijed pokazuje da je drava
poivala na vojnoj moi i islamskoj
vjeri i pravu (Inaldik, 2003 : 145;
pirli, 2004 : 191). Ukoliko bi se
radilo o kompleksnom pitanju, sultan
bi pozivao i neke druge strunjake
koji nisu bili lanovi Divana, kako bi
doprinijeli to kvalitetnijem rjeenju
problema. Kao podloga navedenom,
ilustrativan je primjer kojeg navodi
Ibrahim Peevija u svojoj znamenitoj
Historiji. Naime, dogaaj se desio za
vrijeme vladavine sultana Sulejmana
Zakonodavca, tanije novembra 1527.
godine. Sultan Sulejman je na svome
dvoru okupio lanove Carskog divana,
te kadije i ejhulislama Kemalpaazade
emsudin Ahmeda, poznatijeg kao
Ibn-i Kemal, da zajednikim napori-
ma donesu erijatski propis i presudu
o jednome ovjeku po imenu Kabiz
koji je tvrdio da je Isa, a.s., vei od
Muhammeda, a.s., te obilazio mejhane
i zabluivao narod. Nakon sasluanja
Kabiza, ejhulislam je donio fetvu
da je on svojim tvrdnjama izaao iz
okrilja islama, te ga pozvao da se po-
novno vrati u istu vjeru islam. Kabiz
je odbijao porei svoje nauavanje
te je istrajavao u svome nevjerstvu.
ejhulislam se obratio kazaskerima
da donesu konanu presudu nakon to
Vrata mira (Bab-i selam) predstavljaju ulaz
u palau Topkapi, gdje se danas nalaze
naplatne kuice (Ortayl, 2009 : 175).
su se uvjerili da je Kabiz otpadnik od
islama. Kazaskeri su presudili pogu-
bljenje (Alajbegovi, 2000 : 120-122).
4. Prvi predsjedavajui
lan Carskog divana: veliki
vezir (sadr- azam)
Na samom zaetku Osmanske
imperije jedan vezir je vaio za vr-
hovnog vojnog zapovjednika i naj-
vieg dravnog funkcionera poslije
sultana. Tu instituciju su Osmanlije
preuzeli od Selduka. Prva osoba na
toj poziciji je bio brat drugog sultana
Orhana, Alaeddin, imenovan 1326.
ili 1328. (Smailagi, 1990 : 663). Tek
u periodu vladavine sultana Murata
I (1359-1389) taj broj e se pove-
ati na dva ili eventualno tri vezira.
Tada se javlja potreba da se jedan
izmeu njih postavi kao glavni ili
veliki vezir (vezir-i azam). Najee
upotrebljavani pojam sadr- azam
postaje frekventan u upotrebi tek
od 17. stoljea (Yetkin, 2012 : 360).
Veliki vezir je najznaajnija linost za
Osmansku imperiju poslije sultana.
Njega imenuje sam sultan i to pu-
tem linog dekreta, hat-i humajuna
(hatt- hmayun) kojeg je osobno
pisao svojom rukom (Sat, 2011 :
1719). Veliki veziri su birani iz reda
uleme, sve do imenovanja na mjesto
velikog vezira andarli Kara Halil
Hajreddin-pae., za vrijeme Mura-
ta I. On je bio komandant vojske,
te e od tada veliki veziri polahko
poeti preuzimati vojne poslove u
svoje ruke, te biti birani iz vojnog
sloja (Uzunarl, 1988 : 118, 119).
Tokom 18. stoljea veliki veziri nisu
birani iz vojnog sloja (seyfiye), ve iz
klase dravnih birokrata (kalemiye).
Veliki vezir je imao svoje prebiva-
lite pod sljedeim nazivima: Bab-i
asafi, Bab-i ali, Vezir kaps, Paa kaps
(Yetkin, 2012 : 360; pirli, 1991 :
378). Veliki broj slubenika je radio
unutar njegove rezidencije. Brojka
momaka i djevojaka, mukaraca i
ena, koji su radili za velikog vezira
Danas ova rije u savremenom turskom
7
znai: kau, kanape, otoman (Bayhan,
2006 : 528).
98

varirala je od 500, pa ak bi dostizala
i 2000 (Sat, 2011 : 1724).
U njegove dunosti je spadalo
suenje u ime sultana, voenje vojnih
pohoda, sklapanje mirovnih ugovora
sa drugim dravama, nadziranje dr-
avnih ustanova, te na njegov prijedlog
je Carski divan vrio imenovanja
beglerbegova (abanovi, 1973 : 13).
Meu njegovim dunosti naroito
mjesto su zauzimale kontrole trgo-
vaca, zanatlija, cijena, brodogradilita,
iznimno znaajnih vakufa. U kontrolu
je izlazio sa pratnjom u kojoj se na-
lazio i kadija. Kontrola (kola kmak)
se vrila srijedom, nakon audijencije
kod velikog vezira. Kod onih lica
kod kojih bi se nale nepravilnosti
u radu, odmah bi bivali kanjavani,
to je imalo velikoga utjecaja na rad
trgovaca i zanatlija (pirli, 2004 :
195). Ukoliko bi iao u boj bio bi
vrhovni komandant. Tokom pohoda
bi mu bio nadjenut poasni naziv
serdar- ekrem (asni komandant)
(Yetkin, 2012 : 362). U boju je bio
samostalan glede donoenja odluka.
Njegove ovlasti bi dostigle vrhunac
te je mogao vriti smjene s poloaja
i nova naimenovanja bez ikakvih
problema (Inaldik, 2003 : 148). Jed-
nom rijeju kazano, veliki vezir je bio
apsolutni zastupnik sultana.
Kao posebna odlika njegovog do-
stojanstva dodjeljivao mu se sultanski
peat (mhr-i hmayun) u zlatnoj
vreici sa bisernom vezicom od kojeg
se nije odvajao zbog njegove izuzetne
vrijednosti. ak bi ga skrivao prije od-
laska na poinak (Sat, 2011 : 1719).
Sultanski peat je imao simboliku
predavanja drave u emanet velikom
veziru. Njegov odnos prema peatu je
zapravo odnos prema dravi. Oduzi-
manje tog peata je znailo smjenu s
poloaja (Inaldik, 2003 : 148).
Ako bi veliki vezir umro prirod-
nom smru, bio pogubljen8, poginuo,
8
Interesantno je da i u sluaju da je veliki
vezir osuen na pogubljenje, nikome
se nije dozvoljavalo da ga vrijea. To
se smatralo uvredom drave i kazna se
izvravala nad tom osobom diskretno
(pirli, 2004 : 202).
9
Aka je bila osnovno plateno sredstvo i
99
smijenjen ili na neki drugi nain razri-
jeen s poloaja, na njegovo mjesto bi
uobiajeno dolazio drugi, trei ili neki
drugi vezir (Sat, 2011 : 1719). Kao
i svi drugi podanici carstva, i veliki
vezir je morao potovati protokol
posjete sultanu. Uglavnom bi sultana
posjeivao subotom i utorkom, i to
nenaoruan i najavljen.
Osmanska drava je predstav-
ljala jednu od najureenijih i najor-
ganizovanijih drava svijeta. Njena
ureenost se ogledala i u zakonima
koji su normirali uniforme i naine
odijevanja njenih slubenika. Norme
oblaenja su se odnosile i na sulta-
na, te niko unutar administracije u
pogledu toga nije bio izuzetak. to
se tie odijevanja, veliki veziri su do
perioda vladavine sultana Mahmu-
ta II (1808-1839) stavljali na glavu
saruk u obliku piramide sa ravnim,
vodoravnim vrhom, visine etrdesetak
centimetara (kallavi tlbend) na koji
se omotavao tulbent, tj. tanko indijsko
platno izraeno od pamuka. Oko pasa
su zadijevali bode ureen raznovrsnim
dragim kamenjem prefinjene obrade
koji je uglavnom bio sultanov poklon.
Zaogrtali su se krznenim ogrtaem
(Sat, 2011 : 1721). to se tie krzna,
veliki veziri su nosili samurovinu kao
i ostali uglednici i dostojanstvenici
(Karaca, 2002 : 569). U okviru reformi
provoenih u doba sultana Mahmuta
II, svi slubenici Osmanske imperije,
izuzev sloja islamskih uenjaka (ilmiye),
su prema novousvojenom Zakoniku
odijevanja (Kyafet kanunu) morali
zamijeniti stare uniforme novim. Veliki
veziri su, umjesto navedene, morali
odijevati pantalone i sako evropskog
kroja, a na glavu stavljati fes. Reid
Mehmed-paa je prvi veliki vezir koji
je odjenuo novouvedenu uniformu
(Sat, 2011 : 1721).
Prvi dokument koji je naglasio
ulogu velikog vezira bila je sultan
osnovna raunska novana jedinica kod
Osmanlija do kraja 17. stoljea. Njena
vrijednost esto se mijenjala. U poetku
(14. st.) imala je vrijednost 1,15 grama
srebra, a 1580-ih 0,68 grama srebra
(Gnjatovi, 2012 : 88).
10
Kod Muvekkita stoji Zurnazemi (Had-
historija obrazovanja
Fatihova Kanunnama. U njoj je nave-
den i njegov godinji prihod u visini
1.200.000 aki9 (Isto : 1723). Ta cifra
nije bila statina, jer su sultani esto
nagraivali njima odane velike vezire,
ali se deavalo i da im imetak bude
konfiskovan i predat u carsku riznicu.
Kada je odlazio u penziju, veliki vezir
je prema sultan Fatihovoj Kanunnami
dobijao godinje 150.000 aki. Od
sedamnaestoga stoljea je bio obiaj da
se mu tom prilikom dodijeli zemljite
u lini posjed (pirli, 2004 : 197).
to se tie broja osoba koje su vr-
ile dunost velikog vezira, u literaturi
nalazimo podatak da ih je bilo 218 u
295 naimenovanja, jer pojedine osobe
bi se nale jedanput na toj poziciji
za perioda svoga ivota, dok bi neke
dva, tri ili vie puta, vrile tu funkciju
(Sat : 1724). Mehmed Said-paa
(1838-1914) je ak u devet navra-
ta obnaao funkciju velikog vezira.
andarli Kara Halil Hajreddin-paa
je obavljao dunost velikog vezira
pune 22 godine (1364-1387), to je
i najdui period vrenja ove funkcije.
Albanac Zurnazen Mustafa-paa10
bio veliki vezir samo etiri sahata
(Hadihuseinovi, 1999 : 355), to je
i najkrai period vrenja te funkcije.
Sultanovim ukazom (hatt-
hmayun), 30.03.1838. godine, uki-
da se naziv sadr- azam i uvodi novi
bavekil (Yetkin, 2012 : 368), koji
moe korespondirati sa dananjim
pojmom premijer. Nakon smrti
sultana ponovno je u opticaj vraen
prethodni naziv.
5. Veziri kubeta
(kubbealt vezirler)
Kao to smo i spomenuli, Osman-
ska imperija je u poetku osnivanja
imala samo jednog vezira. Za vrijeme
vladavine sultana Murata I bivaju
dva ili eventualno tri, od kojih je
ihuseinovi, 1999 : 355), a ispravno
je Zurnazen, u znaenju: svira zurne.
Izabran je na funkciju velikog vezira,
05/03/1656. za vrijeme sultana Mehme-
da IV Avdija, i u istome danu je i
smijenjen. Prije toga je obavljao funkciju
admirala flote.
Novi Muallim proljee 2015 god. XVI br. 61
 historija obrazovanja
jedan glavni. Ubrzo e se i ovaj broj
promijeniti. Poslije velikog, ostali
veziri e biti najznaajnije osobe u
administraciji Osmanske imperije.
Ovi veziri su u u doba sultana Sulej-
mana dobili naziv veziri kubeta, jer
je tada izgraena sala sa tri kupole/
kubeta za sjednice Carskog divana,
a po kojoj su oni dobili naziv. Da bi
neko stupio na dunost jednog od
ovih vezira morao se dokazati dobrano
vjetim i sposobnim kao sandakbeg
ili beglerbeg (Yetkin, 2012 : 368). Prvo
bi bio imenovan za zadnjeg koji je
nazivan mali vezir (kk vezir), te
bi zaslugama i trudom mogao napre-
dovati do mjesta prvog. Dokument iz
1536. godine ovlauje i beglerbega
Rumelije da sudjeluje na Divanu. U
vezire kubeta su prvenstveno spadali:
niandija, defterdar, kapetan-paa i
janjiarski aga (Smailagi, 1990 : 664).
Veziri kubeta su pali u sjenu tokom
18. stoljea, i to u vremenu kada su se
efektivni dravni poslovi poeli obav-
ljati u rezidenciji velikog vezira. U prvi
plan su izbila trojica velikodostojnika
iz neposredne blizine velikog vezira, i
to: ehaja-beg, opunomoenik velikog
vezira za politika i vojna pitanja;
au-baa, koji je u Carskom divanu
primao albe i sudske tube; reisul-
kuttab, sekretar Carskog divana. Iako
potonji nije bio lan Carskog divana
imao je znaajnu ulogu. U drugoj
dekadi sedamnaestoga stoljea, ova
tri zvaninika e dostii status vezira,
a da bi u devetnaestom stoljeu po
istom redoslijedu postali: ministar
unutranjih poslova, ministar pravde
i ministar vanjskih poslova (Inaldik,
2003 : 156). Broj ovih vezira se mi-
jenjao vremenom, da bi na kraju 16.
stoljea izaao na jedanaest. Godine
1731., ova institucija je ukinuta (Yet-
kin, 2012 : 369).
5.1. Niandija (tevkii)
Savremenim rjenikom kazano,
niandija je obnaao funkciju kan-
celara ili dravnog tajnika (Smailagi,
1990 : 457). On je potvrivao da
nareenja i pisma koja alje Carski
divan odgovaraju utvrenoj praksi i
da ne odstupaju od dravnih akata.
Na pojedina dokumenta je stavljao
Novi Muallim proljee 2015 god. XVI br. 61
tugru sultanov monogram da bi
im dao pravosnanost. Takoer je
vrio pripremu odredaba i zakona, a
i koncipiranje teksta kanuna vreno
je u njegovoj kancelariji (Kari, 2005
: 147), pa se zbog toga u literaturi
oslovljavao i kao muftija kanuna.
Niandija je imao pravo da se samo-
inicijativno pojavljuje pred sultanom
i njemu je lino odgovarao. Kadija bi
mu mogao suditi samo u domenu
graanskih parnica (Inaldik, 2003
: 146). Sultan Fatihova Kanunnama
zapovijeda da niandija mora biti
svrenik carskih Dahil ili Sahn- ma njenom slovu, nijedna aka nije
seman medresa, odnosno morali su
poticati iz reda pravno obrazovanih
profesora. ak je i defterdar mogao
biti unaprijeen u rang niandije
zbog njegovog vrsnog poznavanja
finansijskog sistema drave (Yetkin,
2012 : 372; Smailagi, 1990 : 457).
Da bi izotrili i unaprijedili svoja
znanja i umijea, oni su esto kori-
stili pisarske prirunike od kojih su
zasigurno najstariji oni koji potiu
od Abasija. Radi ispomoi u radu i
ouvanju struke, u svoje kancelarije
su primali egrte i pripravnike. Prema
jednoj uredbi iz 1732., nalae se da
kancelarijsko osoblje Carskog vijea
ima pedeset pisara katiba, dvadeset
egrta i trideset pripravnika. Poslije
pisareve smrti, na njegovo mjesto
bi dolazio njegov sin ukoliko je bio
osposobljen za tu slubu, u protiv-
nom dolazio bi jedan od pripravnika.
Sultan je lino davao odobrenje da se
novopeenom kandidatu izda carska
diploma (Inaldik, 2003 : 158). Da
je bila ovo cijenjena funkcija i astan
poloaj svjedoi i nekoliko velikih ve-
zira koji su prije unaprjeenja obavljali
dunosti niandije. Jedan od tih je bio
i veliki vezir ije prethodno zanimanje
se zadralo kao sastavni dio njegova
imena, Niandi Ahmet-paa (1740-
42). Niandija je pored funkcije
velikog vezira mogao biti unaprjeen
i u beglerbega (abanovi, 1973 : 13).
I sljedei sluaj e vrsto posvjedoiti nosti su nalagale osnivanje posebnog
izuzetan poloaj niandije. Naime,
veliki vezir Mehmed-paa Sokolovi
nije donosio nijednu vaniju odluku
bez prethodne konsultacije sa svojim
povjerljivim pisarom Ferudinom koji
je kao niandija slubovao od 1578.
do 1581. godine (Inaldik, 2003 :
160). Godine 1838., sluba niandije
je ukinuta i prisjedinjena slubi def-
terdara (Yetkin, 2012 : 374).
5.2. Defterdar
Defterdar je osmanski naziv za
glavnog finansijskog funkcionera.
Kanunnama sultana Fatiha je ukazala
na znaaj defterdara kao visokog
funkcionera, koji je pod kontrolom
velikog vezira, odgovoran za sultanove
finansije (Smailagi, 1990 : 118). Pre-
smjela izai iz blagajne bez njegova
odobrenja (Inaldik, 2003 : 149).
Defterdar je mogao biti naimeno-
van u beglerbega (abanovi, 1973 :
13), ili u niandiju (Yetkin, 2012 :
372). Ova znaajna funkcija je naj-
vjerovatnije kod Osmanlija osnovana
krajem 14. stoljea (Yetkin, 2012 :
375) a oni su je preuzeli od Selduka
koji su za istu funkciju koristili izraz
mustevfi (Isto; Smailagi, 1990 : 118).
Pored ukazivanja na znaaj funk-
cije o kojoj govorimo, sultan Fatihova
Kanunnama donosi podatak o posto-
janju dva defterdara, od koji je jedan
nadreen, odnosno glavi (badefterdar).
Srazmjerno irenju drave i broj def-
terdara se poveavao (Yetkin, 2012 :
375). Takoer, u Kanunnami sultana
Fatiha se navodi da je defterdar duan
isplanirati i napisati godinji budet,
te ga dostaviti na uvid i odobrenje
sultanu. Stupanjem na vlast sultana
Bajazita II (1481-1512) glavni def-
terdar (badefterdar) bavio se prven-
stveno Rumelijom, te je uslijed toga
dobio i naziv rumelijski defterdar.
Tada se postavlja i anadolski koji se
bavio finansijama Anadolije. Sultan
Selimovim (1512-1520) osvajanjem
Sirije imenuje se posebni defterdar
(defterdar- Areb ve Acem) sa sjeditem
u Halepu ije nadlenosti su uklju-
ivale arapske i azijske provincije.
Tokom 16. stoljea, objektivne okol-
defterdarskog ureda (kk- sani) za
Istanbul (Yetkin, 2012 : 375).
Krajem 16. stoljea, sa osmanskim
napredovanjima u Maarskoj osniva
se posebni ured za podunavske zemlje.
100

Ovaj potonji ured je bio kratka vijeka.
Istovremeno se dogaaja podjela ureda
defterdara za arapske i azijske pro-
vincije, tako da se dobijaju poduredi
za Dijarbekir, Erzurum, Tripoli u
Siriji, Damask i neke druge gradove.
Godine 1584. dolazi do odvajanja
posebnih finansijskih ureda za ejalete
Sivas i Karaman, koji su dotad bili u
nadlenosti anadolskog defterdara
(Isto : 376).
Defterdari su Carskom divanu
prisustvovali etiri puta sedmino.
Jedino utorkom nisu prisustvovali jer
su sa vezirima imali sastanak sa sul-
tanom na kome su podnosili izvjetaj
o stanju finansija. Ukoliko bi sultan
zahtjevao da ne prisustvuju sastanku,
oni bi svoj izvjetaj predali velikom
veziru. Prema protokolu, defeterdar
se sastajao sa velikim vezirom svake
srijede. Preuzevi, poetkom 17. sto-
ljea, sve poslove oko finansija u svoje
ruke, badefterdar je, po potrebi svako
vee, ili dva, tri puta nedjeljno izvje-
tavao velikog vezira o finansijskom
stanju drave. 1840. godine (1256.
h.g.) naziv defterdar zamijenjen je
novim ministar finansija (pirli,
2004 : 207).
5.3. Kapudan- derya (Zapovjednik
mornarice kapetan-paa)
Genitivna veza kapudan- derya
je sastavljena od rijei capitan pori-
jeklom iz italijanskog jezika, koja je u
osmanski jezik ula sredinom petna-
estoga stoljea (Bostan, 2001 : 354), i
osmanske rijei perzijskog porijekla,
derya u znaenju mora. Sve do 1534.
godine kada je Barbarosa Hajreddin-
paa stupio u slubu sultana i dobio
beglerbegluk airskog ejaleta (Cezair
beylerbeyi), zapovjednik carske morna-
rice je imao status sandakbega. Od
tog dogaaja, sjedite zapovjednika
mornarice bit e u Aliru a istovre-
meno e mu pripasti titula pae i
beglerbegluk alirskog ejaleta (Isto).
Uivat e rang vezira i prisustvovati
Carskom savjetu/divanu.
Osnivanje osmanske flote se vee
za vladavinu sultana Bajazita I i go-
dinu 1390. Prvi zapovjednik flote je
bio Sarida, sandakbeg Galipolja.
101
Osmanska flota je bila usidrena u
Galipolju sve dok Barbarosa Haj-
reddin-paa nije imenovan alirskim
beglerbegom i kapudan-paom.
Za kapetan-pau, pri njegovom
izboru, nije bio uvjet da se razumije u
pomorstvo. Bilo je dovoljno da bude
imuan kada bi u trenucima ope
oskudice, kada centralna riznica nije
u stanju izdvojiti novac za gradnju
brodova i odravanja brodogradili-
ta, lino mogao osigurati potrebna
sredstva, uglavnom iz vlastitog imetka.
Usto je trebalo da posjeduje liderske
sposobnosti. Kroz historiju moemo
vidjeti da su dunost zapovjednika
mornarice obavljali i oni koji uope
nisu proli kroz nju, poput velikih
vezira Veli Mahmud-pae i Tavil
Mehmed-pae Sokolovia (Ortayl,
2009 : 150).
Naziv kapudan- derya ili kapudan-
paa se koristio u upotrebi sve do 1867.
godine kada je osnovano Ministarstvo
pomorskih poslova (Bahriye nezareti),
to je izazvalo velike nemire i proteste,
tako da je i tadanji kapetan-paa
Kajserli Ahmed-paa uestvovao
u puu protiv sultana Abdulaziza
(1861-1867) (Isto).
U veini sluajeva kada elimo
provjeriti koliko je cijenjena neka
funkcija pogledamo koliko je plaena.
Da je zapovjednik mornarice kod
Osmanlija bio cijenjena funkcija i
astan poloaj kazuje nam njegovo
godinje primanje koje se u poetku,
dok je sandakbeg Galipolja bio ka-
petan flote, kretalo oko 550.000 aki
(Bostan, 2001 : 355), a to odgovara
skoro polovini godinjeg primanja
velikog vezira. Godinja primanja
Mehmed-pae Sokolovia i Sinan-
pae, zapovjednika flote iz 16. stolje-
a kada su kapetani uivali poloaj
beglerbega alirskog ejaleta, kreu
se oko 700.000 aki. Ovaj iznos je
tokom 17. stoljea dostigao 885.000
aki, plus 70.000 kurua 11 koje je
11
Kuru je teio 20 grama. Sadravao je 60%
srebra i 40% bakra (Gnjatovi, 2012 : 88).
12
Iltizam je uzimanje u zakup drav-
nih prihoda/poreza. Ova ustanova je
uvedena posredstvom velikog vezira,
Bonjaka Rustem-pae.
historija obrazovanja
zapovjednik mornarice imao doda-
vanjem pojedinih otoka u iltizam12.
Ovaj dodatak je povean na 300.000
kurua krajem 18. stoljea (Isto).
Galija kapudan-pae se izdvajala od
ostalih galija sa tri bajraka i tri fenjera
(Isto). Neprijatelji su meu galijama
razlikovali kapudan-painu upravo po
ta tri fenjera i bajraka (Alajbegovi,
2000 : 405).
Godine 1867. i ova institucija je
ukinuta, a uspostavljeno je Ministar-
stvo za pomorstvo (Bahriye Nezareti).
Pomorske snage su stavljene pod
komandu naelnika za pomorstvo.
Iako se u narednim godinama ak u
nekoliko navrata vraala institucija
kapetan-pae, ministarstvo koje je
osnovano 1880. godine nastavilo
je postojati do kraja 1927. godine
(zcan, 2004 : 506).
5.4. Janjiarski aga (yenieri aas)
Osmanska imperija je bila za-
snovana na timarskom sistemu. 13
Da bi taj sistem mogao uspjeno
funkcionisati u praksi, bilo je nuno
da centralna uprava raspolae takvim
aparatom moi, kojim moe da ubije-
di svakoga pojedinca da se pokorava
dravi i njenim normama. U tu svrhu,
sultan je u svojoj neposrednoj blizini
organizovao sebi direktno potinjen
vojni mehanizam stajae najamniar-
ske vojske janjiare14. Oni su inili
najvei dio tkz. centralne vojske. U
poetku su preteno regrutovani iz
reda zarobljenika, a kasnije i putem
devirme. Za vrijeme sultana Orhana
(1324-1362) njihov broj se kretao
oko 1000, a bili su plaeni i regruto-
vani samo za vrijeme ratnih pohoda
(Beydilli, 2013 : 450). Njihov ropski,
potpuno zavisni poloaj naspram
sultana, uinio ih je upotpunosti
odanima sultanu. Njihova dunost
je bila da predano slue sultanu i
da uvijek budu uz njega prisutni
(Sueska, 1965 : 38).
13
O timarskom sistemu vidjeti vie u:
Mustafa Imamovi, (2006). Historija
Bonjaka. Sarajevo: Bonjaka zajednica
kulture Preporod.
14
Janjiar (tur. yeni eri) znai novi vojnik.
Novi Muallim proljee 2015 god. XVI br. 61
 historija obrazovanja
Janjiari su bili organizovani u
zaseban odak sa sjeditem u Ca-
rigradu. Ovaj odak je bio potpu-
no zatvorena organizacija, u ije se
poslove nije smio mijeati niko sem
sultana i velikog vezira. Za njih je
vaio ak i poseban kazneni sistem,
koji je primjenjivan putem njihovih
starjeina. U poetku, oni se nisu
smjeli eniti i zasnivati porodice, i
bili su potpuno odvojeni od ostalog
stanovnitva uivali su eksteritori-
jalnost (Isto : 39). Na elu njihovog
odaka nalazio se general sa titulom
yenieri aas (janjiarski aga), koji
je imao svoju rezidenciju u glav-
nom gradu i vlastiti ured (divan)
na kojem se raspravljalo o poslovi-
ma janjiarskog odaka (Smailagi,
1990 : 293). Nakon gaenja ovog
odaka, rezidencija janjiarskog age
je pripala ejhulislamu. Danas je u
toj zgradi stacionirano Istanbulsko
muftijstvo (Ortayli, 2009 : 133). Ja-
njiarski aga je bio u istom rangu sa
sandakbegom. Do kraja 16. stoljea,
mogao je biti unaprjeen na poloaj
beglerbega ili kapetana flote. Kako
je od pomenutog vijeka janjiarski
aga mogao dobiti titulu vezira, bilo
je onih koji su dostigli ak i do ranga
velikog vezira. Do 1593. janjiarskog
agu je naimenovao sultan, a od tada
je to preneseno na velikog vezira
(zcan, 2004 : 435).
Ovaj odak e poeti slabiti kon-
cem 16. stoljea. Od 1582. godine,
u janjiarski odred se primaju djeca
dvorskih spahija jer nisu bili ospo-
sobljeni da naslijede poloaje svojih
oeva. Ogromna navala u janjiarski
odred svakojakih elemenata, koji su
uglavnom traili zaklon od plaanja
poreza, rezultovala je naglim pora-
stom broja janjiara. Godine 1566.
bilo je ukupno 48.316 plaenika na
kojih se troilo 126.409.000 aki
godinje. Broj plaenika 1596. godine
je porastao na 81.870, a njihove plate
su iznosile 251.280.000 aki godinje.
Do 1609. njihov broj je dostigao
15
U poetku su kadije mogli biti neogranieno
dugo u jednom istom mjestu. Kasnije se
mule imenuju na godinu, a kadijski se
mandat krati sa 24 na 20 mjeseci, zatim na
Novi Muallim proljee 2015 god. XVI br. 61
91.209, a njihove plate 310.800.000
aki (Sueska, 1965 : 57).
Porast broja janjiara, plus njihova
aljkavost i nestrunost optereivala
je dravu, prvenstveno centralnu
blagajnu. Uslijed neblagovremenih
isplata, janjiari poinju dizati bune.
Prva buna je podignuta netom nakon
stupanja na prijesto sultana Selima II.
Tokom 17. stoljea, zbog neredovnih
plata, janjiari se poinju baviti raznim
zanatima i trgovinom, a istovremeno
zadravajui status janjiara. Voeni
njihovim primjerom, mnogi gradski
stanovnici se prijavljuju formalno
u janjiare, istovremeno zadrava-
jui svoje zanate. Iako nisu primali
plate zbog pripadnosti janjiarskom
korpusu, deavalo se da i podmiuju
janjiarskog agu kako bi im uvao
status janjiara, jer su bili osloboeni
plaanja poreza i odreenih dadbina
(Isto : 58).
Prema sultan Fatihovoj Kanunna-
mi, dnevnica janjiarskog age je iznosila
prvotno 450, a zatim 500 aki (Beydilli,
2013 : 457). Osim plate on je uivao
i godinji prihod od 8.000 kurua i
zeamet od 50.000 aki na obali Du-
nava. Janjiarski odak je u konanici
ukinut 1826. godine, a namjesto nje je
uvedena redovna, stalna vojska. Ova
novouspostavljena vojska je nazvana
Pobjedonosna muslimanska vojska
(Asakir-i Mansure-i Muhammediyye)
(zcan, 2004 : 434, 492).
5. Kazaskeri Predstavnici
pravosua u Osmanskoj imperiji
Glavne djelatnosti osmanske
vlasti su se sastojale od tri odvo-
jena dijela: politikog, pravosud-
nog i finansijskog (naldik, 2003
: 146). Pored njih kao zaseban sloj
dostojanstvenika, egzistirao je sloj
uleme (ilmiye), koji je bio veoma
bitan unutar Osmanske imperije.
Predstavnici pravosua su bili ru-
melijski i anadolski kazasker. Da
bi jedan svrenik medrese dobio
18 mjeseci i naposlijetku na 1 godinu. Po
Kanunnami iz 1676. uvrijeilo se imenovati
kadije na 20 mjeseci (Pai-Vuki, 2007 :
45, fn. 119).
mjesto kadije bilo je potrebno da
ima odgovarajuu diplomu (idazet).
U 15. i 16. stoljeu se od kandidata
zahtijevalo da je svrenik sultan
Fatihove ili sultan Sulejmanove
medrese (Ortayl, 2009 : 163). Kadija
u jednom mjestu nije mogao ostati
vie od jednu i pol ili eventualno
dvije godine kako se ne bi srodio
sa stanovnitvom, a to bi moglo
uzrokovati gubitkom potrebne moi
i autoriteta15 (Isto : 164). Za ovje-
ravanje sudskih isprava kadije su
se koristile osobnim peatom jer
sudnice nisu imale posebnih, insti-
tucijskih peata. Kadijski peat je
bio promjera cca 1,5 cm. Na njemu
je obino bilo ispisano kadijino
ime, godina izrade i neka pobona
sentenca (Pai-Vuki, 2007 : 81).
Institucija sudstva (kudat) je bila
jedna od najbitnija institucija u
Osmanskoj imperiji, ali i u islam-
skom svijetu. Neki historiari tvrde
da je hazreti Omer prvi izvrio ime-
novanje kadija u svakoj pokrajini,
kao posebnog dravnog slubenika
nadlenog iskljuivo za rjeavanje
sporova i primjenu prava (Kari,
2005 : 69). Osmanski kadija je, pored
toga to je bio sudija, istodobno bio i
notar i nadzornik vakufa, dananjim
rjenikom kazano gradonaelnik.
Zapovijedao je odredima zaduenim
za uspostavljanje i odranje reda
andarmerije (zabta), gradskih
nadzornika (subalar), te nonih
uvara reda (asesbalar). Kontro-
lor zanatlija (esnaf) muhtesib je
bio takoer podreen i odgovoran
kadiji (Ortayl, 2009 : 161). Bio je
odgovoran i za nadzor nad vakuf-
skim objektima, te za starateljstvo
nad maloljetnim i nesposobnim
licima. Kao nosilac sudske vlasti i
poznavalac erijata i zakona, kadija se
odlikovao znatnom nezavisnou od
upravnih vlasti. On, u okviru svojih
stvarnih sudskih nadlenosti, nije
morao traiti sankciju svojih odlu-
ka od pae, niti bilo kojega drugog
organa, dok su svi oni morali da se
konsultuju sa kadijom ukoliko se
radilo o odlukama i postupcima iz
domena prava. Ukoliko bi se pae
ogluile na upozorenja kadije da
102

neto nije u skladu sa pravom, Porta
bi ih mogla sankcionisati (abanovi,
1973 : 19,20). Bitno je napomenuti
da su uz provedbu erijata kadije
posjedovale ovlasti da provode i
primjenu kanuna, svjetovnih zakona
obiajnog porijekla, koji su trebali
biti usklaeni sa erijatom, a koje
su proglaavali sultani. Osmanski
zakonik (Kanun-i osmani) obuhva-
ao je kazneno, zemljino i porezno
pravo, ureujui pitanja koja su
ostala izvan obuhvata erijatskog
prava, od oporezivanja do dvorskog
ceremonijala, od plata slubenicima
do naina njihovog napredovanja
(Pai-Vuki, 2007 : 36; Kari, 2011
: 27). Takoer, u nadlenosti kadije
je spadao i nadzor nad tritem. U
njegovom prisustvu su se odreivale
cijene (narh)16 pojedinim artiklima,
poglavito prehrambenim (Sueska,
1965 : 50). Ukoliko se nalazila i
tvrava u mjestu stolovanja kadije,
on je bio odgovoran za postavlja-
nje njenoga zapovjednika (dizdar)
(Ortayl, 2009 : 164). Njegova du-
nost na terenu je bila da sve odluke
centralne vlasti budu blagovremeno
i pravilno sprovedene (Sueska,
1965 : 51).
Na elu svih kadija carstva nalazili
su se rumelijski i anadolijski kaza-
skeri, u ije nadlenosti je spadalo i
predlaganje lica za vrenje kadijske
slube u nekom kadiluku. Sultan je na
kazaskerov prijedlog imenovao kadiju
te izdavao povodom naimenovanja
ukaz/berat u kome su se ukratko
navodile njegove ovlasti, dunosti
i dnevna plata (Pai-Vuki, 2007 :
37). Kazaskeri se ponekad u literaturi
jednim imenom nazivaju sadreyn
efendiler ili sadr- Rumeli, odnosno
sadr- Anadolu (pirli, 2002 : 140).
Nakon njih najvii kadijski rang je
bio mulla koji je dobijao namjetenje
u velikim osmanskim sreditima u
koja su spadala prijestolnice i veliki
dravni centri (Gado-Kasumovi,
2008 : 7). Instituciju kazaskera su
Osmanlije preuzele od Selduka. Ova
institucija nije bila uspostavljena u
samome poetku Osmanske imperije,
ve kada je ona poela jaati i iriti
se, tj. za perioda sultana Murata I.
103
U literaturi se navodi da je prvi ka-
zasker imenovan 1361. ili 1363. Za
kazaskera je imenovan kadija Burse
Halil Hajreddin-paa. Rumelijski
kazasker je imenovan za vrijeme
sultan Fatihove vladavine (pirli,
2002 : 141; pirli, 2004 : 325). Ka-
zaskere je do kraja sedamnaestoga
stoljea imenovao ejhulislam uz
pristanak i odobrenje velikog vezira
(Kari, 1997 : 173). Uloga kazaskera
na Carskom divanu je prvenstveno
bila da iznose erijatske propise o
temi o kojoj je vijeano, jer Osman-
ska imperija je drava koja je svoju
politiku filozofiju crpila iz islama
(Kari, 2011 : 23).
Poloaj kazaskera je spomenut i u
sultan Fatihovoj Kanunnami. Vanost
poloaja kazaskera se ogleda i u tome
to su sjedili na Carskom divanu
lijevo od velikog vezira, a naspram
vezira kubeta koji su na Carskom
divanu zauzimali poloaj odmah po-
slije velikog vezira. U Kanunnami se
spominje i njegova dnevnica u visini
500 aki. U tom periodu dnevnica
kadije u manjim kadilucima iznosila
tek 25 aki, to daje jasniju sliku o
visinii njegove dnevnice. (Ortayl,
2009 : 164). Prema izvjetaju o godi-
njem budetu za hidretsku 974-75
godinu (1567-68) stoji da je godinja
plata rumelijskog kazaskera iznosila
205.980 aki, a anadolskoga 203.016
aki (pirli, 2002 : 141). Ukoliko
te iznose podijelimo na dvanaest
mjeseci koliko broji jedna godina,
dobijemo mjeseni iznos za prvoga
17.165, a za drugoga 16.918 aki.
Na osnovu toga zakljuujemo da je
dnevnica rumelijskog iznosila 572,
a anadolskoga 563 ake. Ovaj iznos
nije bio statian i mijenjao se tokom
povijesti.
U 19. stoljeu e znaaj kadije
poeti znatno opadati, a naroito od
1826. kada je ukinut red janjiara.
Kadija je svoje odluke sprovodio uz
pomo jedinica reda u koje su spadali
i noni uvari, gradski nadzornici koji
Narh: sluebno odreivanje najvie
15
cijene neke robe, bilo da sa radi o
prodaji na malo (oturakc) ili na veliko
(getrc). Pri tome se uzimala u obzir
historija obrazovanja
su svojevremeno pripadale janjiar-
skom odaku. Tako su kadije prestale
vriti finansijske i kontrolorske funk-
cije, kao i funkciju gradonaelnika.
Kako se neto kasnije i uprava nad
vakufima organizovala kroz poseb-
no ministarstvo, kadije su izgubile
jo jednu funkciju koju su do tada
obavljale. I konano, formirani su
sudovi u administrativnom smislu
(kazneni sudovi) ime su kadijske
pravosudne ovlasti ograniene na
podruje graanskog prava (Ortayl,
2009 : 168-169).
6. Zakljuak
Carski divan je bilo tijelo koje je
postojalo od samog poetka Osman-
ske drave. Bilo je to najznaajnije
tijelo jer su se na njemu raspravljale
sve stvari vezane za dravu i rjeavali
svi njeni problemi. Razmatrana su i
pitanja odnosa sa drugim dravama,
kao i otpoinjanje ratnih pohoda ili
sklapanje mirovnih ugovora. lanovi
Divana nisu samo raspravljali o poli-
tikim pitanjima. Takoer, ovo vijee
je sluilo i kao apelaciona instanca
kojoj su albe na presude mogli
upuivati svi podanici, bez obzira
na vjeru i konfesiju. Carsko vijee
je u pravom smislu rijei bilo tijelo
koje je upravljalo dravom. Sjednice
su praene odreenim protokolom.
In summa, rad Carskoga divana
se svodio na rjeavanje politikih,
pravnih i ekonomsko-finansijskih
pitanja imperije. Funkcioniranje
Carskog divana mijenjalo se u razli-
itim periodima Osmanske imperije,
a bez pretjerivanja u njenom zlatnom
dobu Carski divan bio jedan od
najorganizovanijih i najspecifinijih
dravno-politikih tijela u svijetu.
Do sredine 17. stoljea bio je glavni
izvrni organ osmanske drave, kada
njegov znaaj poinje slabiti. Nakon
reformi s poetka 19. stoljea, poste-
peno, po zapadnom modelu prerastao
je u kabinet vlade.
platena mo naroda, ali se gledalo i
da proizvoai steknu dobit od 10 do
15 ili ak 20%, zavisno od sirovine i
uloenoga truda.
Novi Muallim proljee 2015 god. XVI br. 61
 historija obrazovanja

Alajbegovi, Ibrahim Peevija, (2000).
Historija: 1520-1576. vol. I, (preveo,
predgovor napisao i biljekama po-
pratio Fehim Nametak). Sarajevo:
El-Kalem & Orijentalni institut.
Duri, A. A. (1991). Diwan. The Encyclo-
pedia of Islam (New Edition). Edited
by: B. Lewis, Ch. Pellat and J. Schacht,
vol. II. Leiden: E. J. Brill.
Bayhan, akir, (2006). Bonaka Szlk.
Ankara: s. n.
Beydilli, Kemal, (2013). Yenieri. slm
Ansiklopedisi, c. XLIII. stanbul: Tr-
kiye Diyanet Vakf.
Bostan, dris, (2001). Kapudan Paa.
slm Ansiklopedisi, c. XXI. stanbul:
Trkiye Diyanet Vakf.
Gado-Kasumovi, Azra, (2008). Mulla
u Bosanskom ejaletu. Anali Gazi
Husrev-begove biblioteke, knjiga XXVII-
XXVIII. Sarajevo: Gazi Husrev-begova
biblioteka.
Gnjatovi, Dragana, (2012). Sarafi Prvi
menjai novca u Srbiji, Bankarstvo, br.
6. Beograd: Udruenje banaka Srbije.
Gottschalk, H. L. (1991). Diwan: Egypt.
The Encyclopedia of Islam (New Edition).
Edited by: B. Lewis, Ch. Pellat and
J. Schacht, vol. II. Leiden: E. J. Brill
Hadihuseinovi, S. S. Muvekkit, (1999).
Povijest Bosne. vol. I, (preveo Abdulah
Izvori i literatura
Polimac i dr.). Sarajevo: El-Kalem &
Gazi Husrev-begova biblioteka.
Hiti, Filip (1973). Istorija Arapa od naj-
starijih vremena do danas, II izdanje,
prijevod s engleskog: P. Pejinovi,
Sarajevo: Veselin Maslea.
Imamovi, M. (2006). Historija Bonjaka.
Sarajevo: BZK Preporod.
Inaldik, Halil, (2003). Osmansko carstvo:
Klasino doba 1300 1600. (prevela s
engl. M. Mihajlovi). Beograd: Utopija.
pirli, Mehmet, (2002). Kazasker.
slm Ansiklopedisi, c. XXV. stanbul:
Trkiye Diyanet Vakf.
pirli, Mehmet, (2004).Osmansko drav-
no ureenje. Historija Osmanske drave
i civilizacije. vol. I, pr. E. hsanolu. Sa-
rajevo: Orijentalni institut & IRCICA.
Kari, Fikret, (1997). Studije o erijatskom
pravu. Zenica: Bemust.
Kari, Fikret, (2005). Historija erijat-
skog prava, (tree dopunjeno izdanje).
Sarajevo: Fakultet islamskih nauka.
Kari, Fikret, (2011). Religija i pravo,
kratak uvod. Sarajevo: Connectum.
Karka, Filiz, (2002). Krk. slm Ansi-
klopedisi, c. XXVI. stanbul: Trkiye
Diyanet Vakf.
Ortayl, lber, (2009). Drukije razumi-
jevanje Osmanlija, (s turskog preveo
Salmir Kaplan). Sarajevo: Connectum.
zcan, A. (2004). Organizacija vojske kod
Osmanlija. Historija Osmanske drave
i civilizacije. vol. I, pr. E. hsanolu. Sa-
rajevo: Orijentalni institut & IRCICA.
Pai-Vuki, Tatjana, (2007). Svijet Mustafe
Muhibbija, sarajevskoga kadije. Zagreb:
Srednja Europa.
Sat, hsan, (2011). Sadaret ten
Bavekalete Sadrazamlk. Turkish Stu-
dies Dergisi, volume 6/3 Summer 2011.
Ankara: Alko Dijital Bask Merkezi.
Smailagi, Nerkes, (1990). Leksikon islama.
Sarajevo: Svjetlost.
Sueska, Avdo, (1965). Ajani Prilog izu-
avanju lokalne vlasti u naim zemljama
za vrijeme Turaka. Sarajevo: Nauno
drutvo SR Bosne i Hercegovine.
abanovi, Hazim, (1973). Bosanski
Divan. Prilozi za orijentalnu filologiju,
knjiga XVIII-XIX. Sarajevo: Orijen-
talni institut.
Uzunarl, . Hakk, (1988). Osmanl
Tarihi. c. I. Ankara: Trk Tarih Kurumu
Basmevi.
Yetkin, Aydn, (2012). Divan- Hu-
mayn. The Journal of Academic Social
Scince Studies ( JASSS). volume 5, issue
5, October 2012. Adyaman: Adyaman
University Department of Turkish
Language and Literature Faculty of
Arts and Sciences.

Summary

THE IMPERIAL COUNCIL THE OTTOMANS
Denan HASI
The Imperial Council is a body that existed from the very
creation of the Ottoman state. It was the most significant
political organ of the state, it discussed all the state issues
internal as well as relations to other states. Imperial Council
. was the organ where decisions of going to a war were brought
as well as peace treaties signed with other states. Members
of the Council (Divan) did not discuss only state matters
. but things like supplies of food or firewood for instance.
. This Council also served as a court of Appeal, where all the
citizens regardless of class or religion could appeal agents

any judgment. The Council was presided by the Grand Vizier
. since 1475, when Sultan abandoned this practice, the other
5741 members comprising the council were: kadiaskers (military
: judges) for Rumelia (the European provinces) and Anatolia
(the Asian provinces), nishangy (state chancellor), deftedar
(treasurer responsible for state finances) , the Commander
in chief of Ottoman navy and the Agha of the Janissaries.
.6351 . The beylerbey of Rumelia Eyalet also became a member of the
Council in year 1536.
: Key words: the Imperial Council, Grand Vizier, kadiasker,
. nishangy, deftedar, the Agha of Janissars.

Novi Muallim proljee 2015 god. XVI br. 61 104