UMJETNOST

Bosne i
Hercegovine

1.
Glava idola, Butmir, mlai nenlitik,
oko 3000. god. st. e.
.......... ----------------------- --------~-------------------

 Ureivaki odbor i kolektivni Odgovorni urednik:
recenzent: Mirza FILIPOVI
Hasa:n GRABANOVI,
predsjednik
AlojzBENAC
Mersad BERBER
Miodrag BOGIEVI
ILjubomir CVIJETI I
Veljko KOJOVI
Ivan LOVRENOVI
IHusref REDI I
Mario VUKI

Izdava:
SOUR SVJETLOST, Izdavaka
radna organizacija, OOUR
Izdavaka djelatnost, Sarajevo,
P. Preradovia 3.

Za izdavaa:
Gavrilo GRAHOVAC

Lektor:
Emira TANOVI

Korektor:
Lejla SLA VIt

SVJrnOST
Copyright 1987. SVJETLOST,
Sarajevo

6
 Bosne i
Tekstovi :
Hercegovine
uro BASLER
Azra BEGI
Demal ELI
Zdravko KAJMAKOVI
Likovna oprema:
Miodrag VARTABEDIJAN

,
Fotografije:
Sulejman BALI
uro BASLER
Ilijas BEI .
Sead ERKEZ
Vojislav URI
Fuad GALIJAEVI
Kruno HRKA
.
Du an ILIC
I Velimir JOJI
Zdravko KAJMAKOvr
Hajrudin KARAHASANOVI
Slobodan KRSTANOVI
Branko POPOVI
Miodrag RADOVANOVI
. . .
Ciril Ciro RAJIC
Draf(an RESNER
IRanko ROSI I
Gojko SIKIMI
Ivan TERZI
Milan VUKOVI

7

 v

SADRZAJ

10
Uvod
19
DUBOKO KORIJENJE
20
Lithieum
20
Ceramicum
24
Metallicum
29
AUREAAETAS
30
Doba principata
40
Kasna antika
43
SREDNJI VIJEK
44
Rano doba
46
Romanika
46
Gotika
54
Vizantina
58
Stee i
67
GRADOVI I NASELJA
68
Utvreni gradovi ipodgraa

2. :1. ;I.
Megalitski zid , Gradina u O~aniima Napasti grijeha, bona strana steka iz Glava Minotaura, srednje polje
kod Stoca, helenizam, IV- III stoljee Donje Zgo~eJ Kakanj, XIV- XV st. mozaika u tepidariju privatnog
st. e. kupali~ta . Stolac, druga pol. III st. n . e.

8
 72
Naselja balkansko-orijentalnog tipa
94
Primijenjena umjetnost
97
ETIRI TOKA SAKRALNE UMJETNOSTI
OSMANSKOG PERIODA
98
Islamska umjetnost
112
Postvizantijska umjetnost
124
Zapadni uticaji
136
Umjetnost Jevreja
141
VELIKA PREKRETNICA
142
Arhitektura
Historicizam i eklektika
Secesija
Moderna
154
Likovna umjetnost
174
BIBLIOGRAFIJA

5.
Glava nepoznatog svetitelja, fragmenti
fresaka, XII vijek, crkvina u Paniku
(Bilea), Zemaljski muzej, Sarajevo

9
 srcu SFR Jugoslavije, kao jedna od est
, ' socijalistikih republika, lei Bosna i Hercegovina; po veliini je trea, obuhvata 20,7 % teritorija
i 16,8% stanovnitva zemlje.
Prostor je geografski po mnogo emu nejedinstven - u sredinjem dijelu nalaze se
visoki planinski vijenci dinarskog sistema to se proteu paralelno s Jadranskim morem. U
ovim planinama razvodnica je crnomorskog i jadranskog sliva, od te razvodnice prema sjeveru
do Save zemlja je Bosna, a na jug prema moru stere se Hercegovina. Krevit je taj juni dio,
dolinom Neretve i njenih pritoka otvara se prema Mediteranu, ima .izmijenjenu mediteransku
klimu i vegetaciju. Onaj sjeverni to se gustom mreom vodotokova i dolinama Une, Vrbasa,
Drine i prvenstveno rijeke Bosne sputa prema panonskoj niziji, podruje je umjereno konti-
nentalne i svjee planinske klime, uma, ruda, panjaka ... U jezgru je sarajevskozenika kot-
lina, teite uzdunih i poprenih komunikacija ovih krajeva, kojima se kretao ovjek od najsta-
rijih vremena, a u posljednjem mileniju i teite drutveno-politikog razvoja Bosne i Hercego-
vine u njenom historijskom, ekonomskom i kulturnom identitetu.
Na prostorima Bosne i Hercegovine nisu se samo dijelile vode jadranskog i crno-
morskog sliva; ovdje su se od najstarijih vremena civilizacijski tokovi suprotnih predznaka
susretali i zaustavljali, a velike dravotvorne zajednice sukobljavale i razgraniavale. Od podjele
Rimske imperije na Zapadno i Istono rimsko carstvo, preko barbarskih, bizantijskih i frana
kih, do ugarskih, osmanlijskih, venecijanskih i habzburkih svojatanja i zaposjedanja, ova je
zemlja gotovo bez prekida bila na neijoj granici, krvlju plaana, sabljama dijeljena.
Upravo iz tih razloga i umjetniko blago Bosne i Hercegovine - arhitektura, skulp-
tura, slikarstvo, dekorativne i primijenjene umjetnosti - najveim je dijelom svojevrsno jedin-
stvo suprotnosti. Stvarano i taloeno na marginama velikih kultura i civilizacija koje su ove
prostore zapljuskivale, ali se uglavnom ovdje i zaustavljale, gotovo u cijelosti je u znaku prepli-
tanja esto dijametralno suprotnih uticaja.
Imaginarne teinice od zapadne i centralne Evrope prema Bliskom istoku, Medite-
ranu i Apeninskom poluostrvu, presjecaju bosanskohercegovake prostore, a pravci ljudskih
kretanja na tim smjerovima nuno se probijaju kroz njihove gudure. Jednom primljeni impulsi
zbog toga su se ovdje nerijetko petrificirali, ali i raali nova osebujna shvatanja, esto pretoena
u oblike sasvim neuobiajene za prostore izvan ovih, bosanskohercegovakih.
Tu gdje su se drave sukobljavale, a kulture suprotnih predznaka meusobno pre-
plitale, ivjeli su i ive narodi koji su bili medij njihova mirenja i stapanja. Nebrojeni oblici
historijske koegzistencije prisutni su ovdje od najstarijih vremena, a proli su ko zna koliko
kriza i prilagoavanja do najnovijeg vremena - do zajednitva naroda i narodnosti u socijalisti
koj samoupravnoj Jugoslaviji.

6.
Poklonstvo Kraljeva, oltarska slika,
Kralje va Sutjeska oko 1400. god.

la
,_ ......,...-'"
 ovjek u ovim krajevima: prisutan je od paleolita; nalazita u sjevernoj Bosni ija
se starost procjenjuje na vie desetina hiljada godina, a posebno ona u Hercegovini sa ostacima
izrazito likovnih paleolitskih predstava, povezuju ove krajeve s klasinim pojavama stvaralatva
u starijem kamenom dobu. Mnogobrojna neolitska nalazita, esto svojim oblicima vezana na
suprotne izvore, ndlektuju koji put i komponente povezanosti pojedinih stanita u osnovi dife-
rentnih kultura.
Ostaci mnogobrojnih utvrenih gradina po bosanskohercegovakim brdima, te
grobne gromile ponekad jo netaknute rukom savremenog ovjeka, obino se pripisuju Ilirima,
najstarijoj po imenu poznatoj etnikoj grupaciji koja je nastanjivala ove krajeve. Kulturna i
umjetnika blaga s pojedinih nalazita, koja inae pripadaju bronzanom i eljeznom dobu od
oko 2000. g. st. ere pa do poetka nove, od trajne su vrijednosti za evropsku i svjetsku kulturu i
umjetnost. Plodni kontakti Ilira sa grkim kolonijama na Jadranu u zadnjim stoljeima st. ere
ostavili su niz zanimljivih simbioza.
Pri kraju stare ere prirodna bogatstva zemlje privlae Rimljane. Blizu dvije stotine
godina trajala je agonija borbe Ilira starosjedilaca i Rimljana osvajaa, da bi na koncu ovi
krajevi bili definitivno uklopljeni u rimski imperij. Ostaci rimskih naselja, termi, vila, hramova,
skulptura, umjetniki izraenih predmeta". svjedoe o novom civilizacijskom okviru to su ga
donijeli rimski legionari i koloni, i novoj umjetnosti koja je ovdje nastala u izmijenjenim uslo-
vima. No, to stvaralatvo nije bilo samo rimsko; romanizirano ilirsko stanovnitvo dalo mu je
peat svog duha i svojih tradicija.
U vrtlogu ranog srednjeg vijeka i seobe naroda, ovuda su, uz kraa zadravanja,
protutnjali razni narodi i na kraju je dolo do definitivne smjene ranijeg ivlja novim - slaven-
skim. Iz dugotrajnog procesa simbioze kulturnih tekovina zateenog i doseljenog stanovnitva
nastaje nova romansko-slavenska stvarnost. Plemenske zajednice postepeno se transformiraju
prema kasnijim feudalnim strukturama.
Ime srednjovjekovne Bosne i njen identitet prvi put se eksplicitno javljaju 948. g. u
djelu "De administrando imperio bizantijskog cara Konstantina Porfirogeneta. Njen dravo-
tvorni drutveno-politiki integritet afirmie se od polovine XII stoljea naovamo. Povelja
bosanskog vladara Kulina bana iz 1189. g., danas u Biblioteci Akademije nauka u Lenjingradu,
ne samo da je znaajan diplomatiki spis koji govori o dravnopravnim i drutvenoekonomskim
prilikama svog vremena, ve je ujedno i najstariji dokument pisan ivim, savremenim narodnim
jezikom u itavom slavenskom svijetu. U drugoj polovini XIV st. ova zemlja postaje kraljevstvo
i u to je vrijeme najmonija slavenska drava na Balkanu. Upravo iz tog vremena, od XII do XV
st. sauvani su nam, u veoj ili manjoj mjeri, ostaci kojih tri stotine utvrenih gradova, te
izvjesnog broja palata i crkvenih objekata, koji govore o periferijskim odbljescima mediteranske
i srednjoevropske romanike i gotike, a u nekim sluajevima i njima suprotne bizantijske umjet-
nosti.
Srednjovjekovna Bosna nije bila konfesionalno jedinstvena. Postojala je crkva
bosanska na elu s didom, no koegzistiralo je istovremeno i katolianstvo, i pravoslavlje. Optu-

7.
Enterijer Gazi Husrev-begove damije,
Sarajevo, prostor stereo tom ski
modeliran, neponovljen u drugim
sjinim primjerima. Graditelj Adem
Esir Ali, 1530131. god.

14
 bama zbog bogumilske hereze pravdani su brojni napadi, pljake i pustoenja. Misaoni kom-
pleksi, estetska i likovna shvatanja tog uzajamno tolerantnog srednjovjekovnog bosansko-herce-
govakog drutva nasluuju se iz malog broja sauvanih iluminiranih rukopisa i tekstova. No,
najpotpunije se reflektiraju u stecima - srednjovjekovnim nadgrobnim spomenicima to se u
kojih 70000 primjeraka, u veim i manjim skupinama, nalaze irom zemlje. U njihovim relje-
fima, u natpisima, u kompaktnosti i istovremenoj epskoj raspjevanosti grubo obraene kamene
forme, zrcali sasvim osebujna stvarnost ivljenja u bosanskim gudurama, na periferiji velikih
evropskih kultura.
Polovinom XV st. osmanska sila prodire na podruje Bosne i Hercegovine. Godine
1463. pada bosansko kraljevstvo; formiraju se bosanski, hercegovaki i drugi sandaci kao voj-
noadministrativne jedinice u sklopu Osmanske carevine, dok centralne i sjeverne dijelove
zaposjedaju Maari te osnivaju Jajaku i Srebreniku banovinu. Sve do 1592. g. traju muni i
veoma esti sukobi Osmanlija i Maara na dananjim prostorima Bosne i Hercegovine. U meu
vremenu, u drugoj polovini XVI st. Bosna postaje beglerbegluk, to je najvii vojnoadministra-
tivni rang pokrajine u organizaciji Osmanskog carstva.
Srednj ovjekovno feudalno bosanskohercegovako drutvo je 1463. g. bilo struktu-
ralno razoreno. U novim prilikama dobar dio ranijih feudalaca, posebno niih struktura, dosta se
brzo i uspjeno uklapa u osmanski feudalni timarsko-spahijski sistem. Islamizacija krupnih
razmjera zahvata ove krajeve od samog poetka nove vlasti. Sve to utire puteve novoj civiliza-
ciji, koja je, globalno, islamsko-orijentalna, no koja ovdje, na sedimentaciji specifinih tradicija
srednjovjekovne Bosne, na krajnjoj periferiji Osmanskog carstva, u neposrednom svakodnev-
nom kontaktu s mediteranskim i srednjoevropskim svijetom, nosi osebujne znakove mirenja i
preplitanja suprotnosti. Civilizacijski okviri, naroito urbani, dobivaju svojevrsno bosansko-ori-
jentalnu notu, koja je uz to i regionalno uoljivo izdiferencirana.
Konfesionalni pluralizam srednjovjekovne Bosne u neku ruku se nastavlja, crkva bosanska
nestaje, katolianstvo je u rukama franjevaca koji su za svoj rad dobili posebne
garancije Mehmeda II Osvajaa; u krugu pravoslavlja nie feudalne strukture
se, barem u poetku , takoer uklapaju u novi feudalni sistem, dok se sama
crkvena organizacija vidno oporavlja obnovom Peke patrijarije 1557. g.
Islam, zvanina religija Osmanskog carstva, drutveno i ekonomski je u izra-
zito povoljnom i povlatenom poloaju. U drugoj polovini XVI st. u zemlji e
se, prvenstveno u Sarajevu, pojaviti i posebna enklava jevrejskih izbjeglica iz
-
Spanije, koja e u svojoj izoliranosti, razviti i posebne oblike bivstvovanja i
stvaralatva.
Ova konfesionalna sloenost u poetku je vrlo tolerantna, njeni
pripadnici esto su bliski roaci, pa je tako majstor Tudor, na ikoni
Bogorodice iz XVI st. .koja se danas uva u Umjetnikoj galeriji u
Sarajevu, zapisao da ju je naslikao za kneza Ivana Vukovia-Desisalia
u vrijeme vladavine njegova brata Ferhat-bega.

8.
Minijaturna s kulptura jz juvelirske
radionice, Gradina u Oaniima kod
Stoca, helenizam, III s toJj. st. e.

15
8
d ~l'
 Neki dravnici grade u rodnim krajevima damije, ali i crkve za uspomenu na svoje
majke-kranke. N o, u kasnijim vremenima, u zaotrenim drutveno-ekonomskim suprotno-
stima, konfesionalne razlike postaju predmetom estih manipulisanja, da bi tokom XIX st.
upravo na tim okvirima izrastao nacionalni pluralizam ove sredine.
U takvim okolnostima dio preteno folklornog stvaralatva u tee pristupanim
krajevima razvijao se, manje-vie autohtono od srednjeg vijeka naovamo. Stvaralatvo osman-
skog perioda urbanog, profanog ili preteno profanog karaktera, u sutini je svima zajedniko -
isti su graditelji gradili gradove i mostove, hanove i bezistane, pa ak i crkve i damije. Zato nije
udo da se na Motanici, Ozrenu, Paprai ili Staroj crkvi u Sarajevu javljaju izrazito islamski
arhitektonski, pa i dekorativni detalji, a da se u istonoj Hercegovini javljaju romaninogotiki
zvonici u funkciji minareta uz damije. Stambena arhitektura u jednom gradu bila je puno vie
izdiferencirana po klasnoj pripadnosti vlasnika, nego po konfesionalno-nacionalnim znaaj
kama. Isti su majstori obrade metala izraivali posue, orue, oruje i nakit za potrebe sviju, a
mogli su, po narudbi, da urade pojedine predmete i za sakralne potrebe.
No, ako je rije o svijetu sakralnog, o prostorno-plastinom konceptu bogomolje, o
njenom enterijeru, o fresci i slici, o pismenosti i knjizi koja je za 400 godina osmanske vlasti
uglavnom ostala u domeni svetvenstva, onda konfesionalno-nacionalne diferencijacije postaju
vie nego uoljive. tavie, toliko su razliite, da donekle predstavljaju posebne kulture koje se
meusobno proimaju i istovremeno svjesno diferenciraju, pa tu diferencijaciju reflektiraju i u
profani ivot. U sutinski istom bosansko-orijentalnom civilizacijskom okviru etiri toka kultur-
nog pluralizma nejednakog intenziteta, stvaraju mozainu osnovu kao podlogu novim vrijedno-
stima laicistikog XX stoljea.
Godine 1878. austrougarska vlast smjenjuje osmansku. Novu orijentaciju prema
srednjoevropskim civilizacijskim i kulturnim tokovima u umjetnosti karakterizira prihvatanje za
ono vrijeme karakteristinog historicizma i eklektike, koji poetkom XX st. prelaze u secesiju.
U poetku neznatan broj domaih stvaralaca s vremenom se postepeno poveava i preuzima
inicijative u daljnjim tokovima.
Atentat u Sarajevu 1914. g., prvi svjetski rat, period Kraljevine SHS, kasnije Kralje-
vine Jugoslavije, te drugi svjetski rat, u znaku su zaotrenih drutveno-ekonomskih, klasnih,
nacionalno-konfesionalnih i drugih suprotnosti. U tim grevima, meutim, afirmiu se kretanja
duha i kretanja ljudi progresivne orijentacije; stvara se baza bitno razliitih opredjeljenja koja e
nakon etiri godine faistikog terora i narodnooslobodilake borbe, u novoj socijalistikoj
Jugoslaviji, u zajednitvu svih naroda i narodnosti koji ovdje ive, dati impozantne rezultate na
svim podrujima stvaralatva. Htijenja novih generacija, preobraena u svijet savremenih oblika
bosanskohercegovake umjetnosti, dio su svjetskih kretanja aktuelnog trenutka i istovremeno
logian izdanak dubokog korijenja.

Redakcija

9.
Sveti oresa itijem. ikona, tempera
na dasci, nepoznati domai majs tor,
1574, Stara pravoslavna crkva, tajnie

10.
Ulazak Hristov u Jeru salem , tempera
na dasci, majstor Longin, 1577178,
crkva manastira Lomnice (ekovii)
18
 DUBOKO
KORIJENJE
uro Basler

LITHICUM
90000-34000 mousterien
~4 000- 24 000 aurignacien
24000- 10000 gravettien
Oko 12000 gravura na stijeni II Badnju

CERAMIC UM
5000-4600 stariji neolitik
4600- 3500 srednji neolitik
3500- 2000 mlai neolitik
Neolitizacija Hercegovine poinje oko 6500 god. pr.ll.e.

METALLICUM
2000- 1800 eneolitik
1800- 1500 rano bronzano doba
1500-1300 sred nj e bronzano doba
1300- 800 kasno bronzano doba
800-450 starije eljezno doba
450-0 mlae eljezno doba

ll.
Kremene alatke, sjeverna Bmma, doba
pajeolitika.

19
 LITHICUM

ontinentalni karakter Bosne i mediteran-

ski Hercegovine, upuivali su ve svoje prve stanovnike na
kontakte u divergentnim pravcima. Praovjek U Panonskoj
nizini sjeverne Bosne vezivao se je za srednju i istonu Evropu,
a svoje alatke izraivao od poludragog kamenja, opala, ahata i
jaspisa, uivajui u njihovoj ivoj boji, sjaju i oblicima. Oprani
bistrim vodama prarijeka u koritima Ukrine i Usore, bezbroj
oblutaka nudio se i razigravao njegovu matu, a kvalitet izrae
vina ni danas jo nije izgubio od one prvobitne maginosti koja
je plijenila njegove prve vlasnike.
Kremenim alatkama sa panonskih breuljaka ne bi se, zato,
mogla zanijekati kvaliteta umjetnike tvorevine; u najmanju
ruku vrijednost umjetnikog obrta visokog dostignua. One su
dio ambijenta u kojem se je stapalo isto nebo sa bujnom
vegetacijom breza, topola i vrba izmeu kojih se odvijala sva-
kodnevna igra nadmudrivanja izmeu lovaca i zvijeri.
Mediterancima u Hercegovini je nedostajao tvrd kamen
koji bi se mogao mjeriti sa poludraguljima Panonije. To e i biti
razlog to su alatke tih paleoliana sve drugo samo ne umjet-
nike tvorevine; njihov izbor oblika je suvie skroman a obrada
jednostavna. No, oni se, ipak, nisu distancirali od umjetnosti.
Okrueni bijelim krom, oni su na glatkim stijenama gravirali
likove svojega svijeta - nonalantno, jer nisu robovali ni formi
ni vjerodostojnosti naturalistikog izraza.
U Badnju kod Stoca jedan takav umjetnik je prije 12000
godina ugravirao u stijenu konja napadnutog strelicama
lovaca. Mata mu pri tome nije nedostajala - u pitanju je, dakle,
bilo samo sredstvo izraavanja, a to je ovisilo o darovima pri-
rode i materijalu koji se nudio. Konj iz Badnja, sauvan samo
fragmentarno, je najstariji spomenik paleolitske umjetnosti na
jugoistoku Evrope, a ujedno i najstarija do sada poznata umjet-
nika tvorevina u Jugoslaviji.

12 CERAMICUM
12.
Gravura II stijeni, Badanj kod Stoca, poha neolitika trajala je u Bosni i Hercego-
kasni epigravettien oko 12000. god. vini gotovo tri milenija. Vremenski primat pripada Hercegovini
prije nae ere. gdje se stariji neolitikjavlja ve oko 6500 godina p. n. e. u obliku
impresso kulture to je otkrivena u dolini Trebinjice, na
13. Cairima u Stocu i u Zelenoj peini povie vrela Bune. Srednji
Vaza. Gradina Zecovi u arakovu kod neolitik sa danilskom kulturom otkriven je do sada u skrom-
Prijedora, kasni ebeolitik. oko 1800. nim razmjerima samo na Cairima u Stocu, a mlai sa hvarsko-
god. st. e. -lisiikom kulturom obilno je zastupljen u Velikoj (Ravlia)
peini povie izvora Tihaljine i Lisiiima kod Konjica.
Keramiari u Lisiiima promatraju prirodu, jednako onu
apstraktnu, kozmiku, kao i onu realnu koja ih je okruivala na
dohvat ruke. Vieno i doivljeno oni su prenosili na svoje crno
peene vaze, pojaavajui efekte crtea bojom, osobito cino be-
rom. Tako su se sunce i mjesec nali kombinirani sa predsta-
vama drvea i zemunica - upravo onako kako su to ljudi i u
prirodi doivljavali.
U kontinentalnom dijelu zemlje prilike su bile neto druga-
ije.
Epoha neolitika obdarila je, naime, kulturnu supstrukciju
srednje Bosne spomenicima keramike umjetnosti koja nije
13

20

:naselja Obre I u dolini Trstionice. Lik ovjeka to je ondje
:otkriven pripada tipu cilindrinih statueta, inae tipinih za
14.
Kultni riton , Kakanj, srednji neolitik,
oko 4500. do 3500. god. st. e.
bila nadmaena za cijelo vrijeme prethistorije. Poslije pa1eoli-
ana koji su se saivjeli sa kamenom i za njega vezali svoju
umjetnost, neoliani su osvojili novu materiju: glinu peenu u
vatri.
Poeci figuralne umjetnosti seu duboko u stariji neolitik
starevaku kulturu. Istaknuti nos i dugi vodoravni oni urezi
daju ovoj skulpturi tek osnovno ljudsko obiljeje, ali i upuuju
na ekstrateritorijalni karakter ove umjetnosti koja je bila pori-
jeklom iz Podunavlja. To je umjetnost koja je tek poela traiti
svoj izraz; djelo majstora koji e u glini kao tek osvojenom
elementu traiti mogunost oblikovanja materije koja mora
proi kroz nekoliko faza prije nego to postane definitivno
umjetniko djelo.
U drugom, srednjem razdoblju neolitika srednje Bosne
ini se kao da je naas zatomljen smisao za figurativnost. N osi-
oci kakanjske kulture su neto izrazitiji kao obrtnici, oni su u
izradi posuda podloni strogo odreenim shemama. Karakteri-
stian im je riton na etiri zdepaste noge i s nesrazmjerno
velikom, okomito postavljenom okruglom drkom. Na formira-
nje takvog oblika nesumnjivo su utjecali neki nekeramiki
uzori koji su unaprijed odredili oblik stran tehnolokim osobe-
nostima svjee gline.
Kakanjski ritoni podsjeaju, uz neto mate, na ivotinju
pojakih nogu sa rogovima, a otvor na iroko rastvoreno dri-
jelo. Oblik je bio strogo kanoniziran, moda propisima kulta, pa
na velikom prostoru od sjeverne Italije, preko Dalmacije i
Epira do Egeje, ne postoje nikakve njegove inaice.
Tokom mlaeg neolitika dolazi u Bosni do izvanrednog
procvata umjetnosti osloboene hijeratinih zakona. Njeni
nosioci ive u porjeju Bosne, a prema prvom istraeno m nala-
zitu , u Butmiru, onaje nazvana imenom toga mjesta. Mada su
kasnije otkrivena mnoga druga, pa i bogatija naselja sa ovom
kulturom, Butmir je zadrao neku vrstu primata i nezaobilaz-
nog pojma u identifikaciji kasne faze srednjobosanskog mla-
eg kamenog doba.
U najranijoj fazi butmirske umjetnosti javljaju se figure
grube izrade i poneto spljotenih oblika. One nisu osobito
pomno dotjerivane; njihovi autori se oito nalaze tada jo u
poetnoj fazi velike epohe koja e tek kasnije nadoi.
U srednjoj fazi, kada u dolini Trstionice zapravo zamire
umjetniko stvaralatvo, u Butmiru ono dolazi do nesluenog
razvoja. Figure se izvode sa crnoglaanom povrinom, a ure-
zima i ubodima su naznaeni tetovirani dijelovi tijela, odjea i
obua. Predstavljene su, bez iznimke, enske osobe, krupne i sa
naglaenim elementima materinstva - prave dostojanstvene
matrone.
Keramiari butmirskog naselja nisu, dakako, bili jedini
umjetnici svojega doba. Tada je na itavom Balkanu cvjetala
visoka umjetnost izrade posuda, skulptura i reljefa, a sve to je
u tom pogledu stvarano izvan granica jugoistone Evrope,
daleko zaostaje. Srednja Bosna se nalazi na krajnjem sjeveroza-
padnom rubu tog podruja u kojem je Butmir u neto povlate-
nom poloaju. Treba jo napomenuti da su iskopavanja to su
ondje vrena 1893- 1894. godine bila prva sistematska istraiva-
nja jednog neolitskog nalazita na jugoistoku Evrope, a umjet-
nika djela to su tom prilikom izala na vidjelo, omoguila su

22
prva upoznavanja moderne arheologije sa umjetnikim' dostig
nuima kasnih neoliana,
Butmirska umjetnost srednje faze mlaeg neolitika je
zapravo realistika umjetnost, bez obzira to je umjetnik pone-
kad hipertrofirao neke dijelove tijela: nos, oi ili tjeme. Taj
realizam je i odredio sasvim posebno mjesto butmirske umjet-
nosti u svijetu neolitika. To je, gotovo bi se moglo rei, por-
tretna umjetnost; prenoenje u glinu lika konkretnih osoba.
Postoje u isto do ba skulpture koje su po prenaglaenoj
stilizaciji anatomskih pojedinosti bliske izraevinama iz stari-
jeg neolitika, ali se ini da su one raene za potrebe kulta, pa
stoga kanonizirane u pogledu oblika udova i pojedinosti lica.
To navodi na pomisao da su umjetnici u Butmiru u jedno
vrijeme napustili normiranu kultnu umjetnost stvarajui
neovisnu i niem podreenu formu. Oni su tako postali mala
kolonija slobodnih umjetnika i stvaralaca izvan normi koje je
nametalo drutvo. Bilo je to oslobaanje slino renesansi u
Italiji u XV i XVI stoljeu.
Posebnu skupinu keramiarske umjetnosti neoliana
predstavlja izrada zemljanog posua, neobino matovitog ali
skladnog po oblicima i ukrasu. U itavom razvoju prethistorij-
skog ovjeanstva oni suje doveli do savrenstva u kojem su ih
tek mnogo stoljea kasnije nadmaili Grci. Nakon mnogih
milenija lutalakog ivota paleolitskog ovjeka, neolitski ljudi
upoznali su nain ovladavanja zemljom, da bi se iz nje izvuklo
zrno hrane i uljepao ivot. Tim zaokretom je nastupilo novo
doba u razvoju ovjeanstva, njime su otvorene do tada nepoz-
nate mogunosti korienja te vjeno gaene materije. To
dostignue ne zaostaje po svom znaaju za otkriem vatre u
osvitu starokamenodobnog ovjeanstva, ali i kasnijoj vjetini
talenja metala.
Najstarije keramike posude, one to su izraene u doba
starevako-impresso kulture, povode se svojim oblicima za
prirodnim tvorevinama: one imitiraju oblike plodova prirode, a
po povrini su obraene tipanjem noktima. To je, moda,
prvobitno bio tehnoloki postupak za pojaanje kompaktnosti
zemljane mase, pa se razvio sistem, a sistem je postao orna-
menat.

15.
Vaza, Butmir, mlai neolitik, oko 3000.
god. st. e.

23
 U srednjem neolitiku uestao je urezani ukras, bilo da se
sastojao samo od linija, bilo od rafiranih povrina, trokuta ili
rombova. Dekorateri pri tome nisu odvie precizni - naprotiv,
ovi u biti geometrijski motivi dati su ovlano, ne potivajui
pravilnost likova; vidljivo je tek nastojanje da kompozicija
bude podjednako prekrivena ornamentom.
Keramiari mlaeg neolitika butmirske kulture dovode u
dolinama Bosne i njenih pritoka svoju produkciju do umjetni
kog savrenstva. Kako su se oni u jednom trenutku oslobodili
propisanih parametara u skulpturi, prihvaajui realistiku
interpretaciju svojih modela, slino im je polo za rukom i u
proizvodnji posuda. Njihove izraevine predstavljaju najvii
domet u primijenjenoj umjetnosti neoliana, pa i generacija
koje su nadolazile poslije njih gotovo dvije tisue godina kas-
nije. Spomenik to su ga podigli, jo i danas zapanjuje proma-
traa istim intenzitetom sa kojim je fascinirao svoje poklonike
u ona davna vremena. To nije obina fabrikacija serijskih proiz-
voda, to su skulpture o blikovane prostom rukom, one su svaka
za sebe unikat vrijedan divljenja.
Dominantne su crno glaane zdjele i vaze na nozi s okomi-
tim gustim kanelurama na gornjim dijelovima. Meu dekoraci-
jama preovladavaju spiralni motivi izvedeni u razliitim tehni-
kama: kao reljef, udubljivanjem pozadine ili urezivanjem.
Zauuje bujnost mate koja omoguuje raznovrsne kombina-
cije spletova, svedenih uvijek na krunicu, njene dijelove i
meandre.
Pod konac neolitika genije keramiara slabi a produkcija
opada i gui se u neinventivnoj abloni. Iako jo nisu potpuno
ovladali izradom metala, oni su zapustili proizvodnju keramike
sa kojom su ranije plijenili svoje suvremenike i potomstvo.
16.
Kultna kolica, Glasinac, starije
eljezno doba. METALLICUM
17. ko 2000 godine stare ere gasi se ivot u
Zemljani idol, Ripa kod Bihaa, rano
eljezno doba.
naseljima neoliana. To se obino pripisuje kataklizmi prouzro-
kovanoj invazijom neke nove, tehnoloki i bioloki nadmonije
ljudske skupine. Neoliani su, nije znano na koji nain, ustupili
mjesto novim ljudima kod kojih je proizvodnja metala igrala
odluujuu ulogu.
Polet na polju umjetnike obrade keramikih posuda pred-
stavlja pojava eneolitskih kultura, osobito kostolake i vue
dolske. N akon epohe koju bismo prema karakteristinim
izraevinama mogli nazvati keramikoffi, novi naseljenici
Bosne i Hercegovine nisu samo metalurzi, nego i odlini proiz-
voai zemljanih posuda. OrnamentaIni sustav tih posuda je
specifian do te mjere, da ga je lako mogue odvojiti od ostalih
kultura. Novost u izradi ornamenata predstavlja tehnika braz-
dastih uboda, to je specifinost samo ove epohe. Tim ubodima
su postizana udubljenja koja su kasnije popunjavana bijelom
masom radi pojaanja ornamentalnog efekta. To je njeno
nasljedstvo iz neto starije badenske kulture. Sjajne uglaane
povrine posuda ponekad su ukraene kratkim polumjesea
stim zarezima ili utisnutim udubljenjima krunog, polukru-
nog pa i trokutnog oblika.
Za kostolaku kulturu znaajne su kombinacije raznih
vrsta motiva koji u obliku traka opasuju trbuh ili vrat posuda.
Drke su rijetke, dosta iroke i obino ukraene motivima od
uboda ili dvostrukih crtica, tzv. volujskih stopala.
17

24

 U treoj fazi eneolitika, u doba vuedolske kulture, ukraa-
, vanje posuda izvodi se duborezom irovaenjem, dokje brazda-
sto urezivanje potisnuto u drugi plan. Oito je nastojanje za
I raskonim dekorativnim efektom. To je vrijeme tzv. arhitek-
tonskog stila, karakteriziranog frizovima i metoparna, no i pot-
puno prekrivenim povrinama posuda kalotaskog oblika u
krstasto ralanjene i bijelim inkrustacijama efektno dekori-
rane povrine. Dominantni su geometrijski uzorci sa irokom
lepezom motiva od jednostavnih trokuta ili kvadrata do vrlo
kompliciranih kombinacija, kao to je umetanje rombova u
pravokutnike i sline predodbe.
Pokretanja ljudskih masa u bronzanom dobu nisu, moda,
toliko intenzivna kao to je to bilo u ranije doba, ali je naeti
mir ostao i nadalje polovian. Zbog toga je svaka manja zajed-
nica potraila mogunost samozatite na breuljcima na kojima
je koristei prirodne pogodnosti za odbranu - izgraivala
sistem zemljanih, kamenih i drvenih fortifikacija.
O umjetnosti tog perioda je jedva mogue govoriti. tovie
je i keramika proizvodnja zaputena, jer proizvoai metala
sada trae svoje puteve umjetnikog izraza.
Do VII stoljea bronza i eljezo su koegzistentni, a tek
poslije toga vremena eljezo preuzima primat, preputajui
bronzi domenu nakita i umjetnosti - to ni do dananjeg dana
nije bitno promijenjeno. U kasnom bronzano m dobu Balkanski
poluotok je preplavljen umjetnikim stvaralatvom koga
karakterizira geometrizam, dok je figuraIna plastika u znatnoj
mjeri zanemarena. Od tih geometrizirajuih strujanja nije bila
izuzeta ni sama Grka u kojoj nakon bogate umjetnosti miken-
skog doba dosta naglo nadolazi suhoparni protogeometrijski i
geometrijski stiL
U Bosni se na prelazu iz srednjeg u kasno bronzano doba
zaela autohtona proizvodnja bronzanih objekata uglaane
povrine. To je otprilike vrijeme XIII stoljea st. e. Pada u oi
zavidna tehnika razina izdjelaka i preciznost gravure kao i
pravilan raspored ornamentaInih motiva koji se ritmiki smje-
njuju od spirale do pravolinijskih motiva, koji e u XI stoljeu
biti preneseni i na keramike izraevine. Osobenost ove umjet-
nostije apstraktnost - bjeanje od realnog svijeta. Nema u njoj
ni ljudskih ni ivotinjskih likova, a vegetabilni motivi se jedva
naZIru.
Tek u VII stoljeu zapaa se novi polet ka figuraciji. Sitna
ivotinjska skulptura radi se najveim dijelom ljevanjem u
oblike koji pogoduju amajlijama 'objeenim oko vrata ili na
odjei. Izuzetno djelo sa umjetnikim aspiracijama iz tog ranog
eljeznog doba predstavljaju minijaturna bronzana kolica sa
pticama, otkrivena u jednom tumulu na Glasineu. Izraena su
naturalistiki, dakle sa svim elementima koji ih ine prepoznat-
ljivim i funkcionalnim; ona se mogu kretati. Ni pticama se ne
moe porei vjernost reprodukcije obrisa, makar se umjetnik
oito nije potrudio da izradi sve njihove elementarne dijelove.
Nedostaju im, naime, noge i krila, to u kombinaciji sa kolima
nije ni bilo potrebno jer je pokretanje omogueno na drugi
nain, tokovima. Kolica iz groba na Glasineu podsjeaju na
18
mit kod starih Grka, prema kojemu su due pokojnika kod
Hiperborejaca bile noene labudovima, odnosno u takvom
obliku nastanjavale poljane blaenih.
Antropomorfnu fazu rane ilirske umjetnosti predstavljaju
herrnama slini stupovi iz nekog svetita na gradini Pod kod
18. Bugojna, datirani u VI stoljee stare ere. Bili su po korpusu
Herma iz svetita, Gradina Pod k od ukraeni udubljenim i rafiranim rombovima, a pri vrhu su,
Bugojna, s tarije eljezno doba. 19
26
 19--20.
Kamena urna, Ribi kod Bihaa,
slino kapitelima kod stupova, zavravali predodbama ljud-
mlae eljezno doba.
skih glava izvedenim u dubokom reljefu. Imali su naglaene
obrve, izraajne oi i nozdrve ispod istaknutog nosa, pa usta i
bradu.
Kipovi to su bili otkriveni u sojenikom naselju Ripa kod
Bihaa, modelirani su nezgrapno i oito bez nastojanja da se
vjerno reproducira ljudski lik. Trup je nesrazmjerno velik, dok
su im ruke i noge u obliku patrljka - sasvim zakrljale. Glava je
bez vrata spojena s tijelom, a oi, nos, ui i usta su naznaeni
ubodima, no ipak djeluju impresivno i prepoznatljivo. Nagla-
ene su karakteristike spolne pripadnosti. Izrasline na glavi,
sline rogovima, daju figurama izgled Pana' - glavnog ilirskog
boanstva. Likova ripakog tipa otkriveno je u Bosni i Herce-
govini na vie mjesta, tako na Kekia glavici nedaleko Bihaa i
na Debelom Brdu u Sarajevu.
Ripa pripada podruju Japoda iji se plemenski centar
nalazio u Lici. Oni su kulturno vezani prema sjeverozapadu za
Histre i Venete, a najvii domet u umjetnosti ostvaruju u sami
suton vlastite samostalnosti, prije nego e im Rim nametnuti
svoju uniformnu svjetsku civilizaciju. Leita muljike tople
boje i meke strukture, to se nalaze u okolici Bihaa, omoguila
im je razvoj nove tehnike u obradi kamena: klesanje. Meu
spomenicima su osobito zanimljive urne u obliku kubusa, koje
su sa vanjskih strana ukraavane gravurama.
Ljudski likovi na japodskim urnama podsjeaju po svom
izgledu na umjetnost situla, a preko njih na etrursku umjetnost.
Zbog vremena i prostora u kojem su nastale ove urne nisu
mogle izbjei ni utjecaju keltske latenske umjetnosti, to oso-
bito dolazi do izraaja u nainu prikazivanja odjee i opreme
ratnika, a donekle i likova. Takav utjecaj mogao je pristii u
ovaj kraj dolinom Une iz Panonije, a pojava po sebi mogla bi
biti i odraz injenice da su kod antikih pisaca Japodi smatrani
mijeanim narodom u kojemu je keltska komponenta igrala
naglaenu ulogu. U ovako naizgled kontroverznoj situaciji
nema, ipak, nekakvog protuslovlja. Japodi se nalaze na perife-
riji utjecaja etrurske kulture koja je inae zapahnuta grkom
arhaikom. Ti utjecaji ne zaustavljaju se, meutim, na dolini
Une, oni seu sve do gradine Pod kod Bugojna. Tek junije
odatle, u porjeju Neretve, udomaeni su utjecaji helenizma,
iji su nosioci na donjoj Neretvi bili Daorsi. Njihov glavni grad
21 Daorson na aaniima kod Stoca predstavlja danas najznaaj
niji kulturni centar staroga vijeka u Hercegovini. Tu se osobito
21. istie megalitski zid na Agori, podignut u posljednjoj etvrtini
Kalup iz juvelirske radionice, Gradina IV ili prvim decenijama III stoljea p. n. e., a sastavljen od
II O~aniima kod Stoca, klasino doba
velikih trapezastih blokova kamena sa rustino obraenim
Grke, V-IV stol,j. st. e.
licem i pravilno otesanim spojnim plohama. Oba njegova kraja
flankirana su tornjevima kvadratine osnove, a blie sjevernom
tornju nalaze se iroka i otrim lukom presvedena vrata. Na
javnom mjestu negdje na trgu, nalazio se kip mukarca u
naravnoj veliini, izveden od zelenkastog kamena. Inae su
otkriveni brojni ulomci fine grke keramike gnathia tipa, a
osobito skifosi i oinohoe.
Posebno vrijedno otkrie predstavljaju ostaci juvelirske
radionice sa kompletnim priborom za rad i kalupima za izljeva-
nje i iskucavanje raznih figura: Afrodite, Heliosa, Dionisa,
Nike, Pegaza, lavova, hipokampa i grifona. Neki od kalupa
odaju jo stil kasne grke klasike, pa se mogu datirati u rano IV
stoljee dok su drugi znatno mlai: oni potjeu tek s konca III
ili poetka II stoljea p. n . e.
Grad je bio nasilno razoren sredinom I stoljea stare ere.

28
 AUREA
AETAS
uro Basler

DOBA PRINCIPA TA
oko 50 st. e. - 9 n . e. prva rimska naselja na donjoj Neretvi
9-69 Julijev.~Klaud. dinastija
69-96 Flavijevci
9&-192 Antonini
192-235 dinastija Severa
235-284 vojniki carevi

KASNA ANTIKA
284-480 dominat
480-535 vlast barbara
535-600 Istonorimsko carstvo
 DOBA PRINCIPATA

imska kultura je u svojoj biti amalgam

grke i etrurske kulture, usvojene u posebnom ambijentu
grada-drave Rima, a preko njega z raene na sve provincije
golemog carstva. To je eklekticistika, nauena i naruena
umjetnost, kojoj je nedostajao vlastiti izraz i kontinuitet. Ona,
zbog toga, podsjea na epohu historijskih stilova u XIX sto-
ljeu Evrope, kada su ljudi lakovjerno mislili da mogu raditi i
graditi u bilo kojem stilu , oponaajui preivjele oblike, esto
bez odgovarajueg sadraja i autentinosti duha.
U zaleu provincije Dalmacije I stoljee nove ere je obilje-
eno beskompromisnom penetracijom rimske kulture koju
22
ovamo donose vojnici i kolonisti. Domai ljudi su zbunjeni
naprednom tehnikom koja ih koi u tradicionalnom toku
ivota i privreivanja. Antagonizam prema pridolicama uspo-
rava simbiozu, ali zato stvara plodno tlo za razvoj posebnih
oblika u umjetnosti, poznatih pod nazivom rimska provinci-
jalna umjetnost.
Meu arhitektonskim spomenicima ovoga doba osobito je
znaajan kompleks terasastog svetita u Gracu kod Posuja, a
inio ga je etvrtasti zaravanak na vrhu brijega, kome se prila-
zilo velikim stepenicama. Izmeu ostalih graevina, a njih je
bilo nekoliko, na njemu se nalazio hram posveen preminulom
caru Marku Aureliju i Faustini Mlaoj. Bio je izveden od bijelog
korulanskog mramora na oblik tetrastilnog prostilosa, sa
bogato profiliranim korniom i frizom, na kojemu su u heleni-
stikom maniru bile prikazane krilate Viktorije sa grifonima,
uz poasni natpis iz kojega je vidljivo da je zgrada bila podig-
nuta 183/4 godine. Od nekadanjeg hrama u Voljevici kod
Bratunca sauvano je mnogo dijelova od epistilne nadgradnje
koja je bila sva monolitna. Hramovi, osobito oni to su bili
posveeni dravnom kultu, . su u svakom gradskom nase-
lju. Manja svetita u obliku . graevina otkrivena

22.
Reljef Dijane, Opa ii na Glamo kom
polju, I st. n. e.

23.
Terasasto svetite, Gradac kod
Posuja, I st. n. e.

24.
Kultni reljef Jupitera, Minerve i
Genija, ipovo kod Jajca,
II- III st. D. e.

23
24
30
'1'

(
,

,
..,
,
25.
Reljef Silvana, Duvanjsko pOQe, I st. n.
e.
26.
tetiri aristokrata plemena Desitijata,
Breza, III st. n. e.
27.
Reljef ene i mukarca II narodnoj
nonji, Priluka kod Livna, III st. n. e.
28.
Bronzana oinohoa, Blagaj-Japra kod
Bos. Novog, I- III st. n. e.
29.
Staklena aa. Blagaj-Japra kod Bos.
Novog, II-III st. n. e.
34
su U Zgoi kod Kaknja, Muiima kod Viegrada, Buturovi
polju kod Konjica i na Paniku kod Bilee. To su bile jedno-
stavne celle ije je proelje bilo ukraeno antama i dva stupa
izmeu njih.
U pogledu likovnih umjetnosti zalee provincije Dalmacije
prati donekle tokove razvoja -rimske umjetnosti na opem
planu. Tako se klasicistiki augustovski stil, karakteriziran
harmonijom oblika, mirnoom izraza i klasino grkim shvaa
njem ljepote, odraava na portretu veterana Gaja Licinija iz
Hardomilja 'kod Ljubukog. Iako samo reljef, Licinijev lik je
izvuen iz edikule do te mjere da djeluje gotovo kao samostalna
skulptura. Mirni izraz lica introvertiranog ovjeka izgubio je
gotovo svaku osobnost, ali i elju zn kontaktom sa promatra-
em. Presaen iz daleke Sinope na Crnom moru u dolinu
Neretve, on ne zna kamo odlazi, pa ga ni .ne zanima oprotaj jer
je usamljen, iako je mnoge godine proveo u brojnom drutvu
vojnika.
Vremenu II stoljea pripada reljef sa prikazom Minerve,
Jupitera i genija-zatitnika grada, otkriven u ipovu. Boica je
prikazana u haljini klasinog grkog uzora i s pokretima koji
podsjeaju na Fidijinu Atenu Partenos, i 4 raenu za hram na
atenskoj Akropoli oko 440. god. st. e. Lice joj je okrenuto
polulijevo, a desna ruka ne pridrava kip krilate Nike, kako je
to izvajao Fidija, nego prinosi na rtvenik mirisni tamjan. Jupi-
ter je prikazan nag sa punim tijelom zrela mukarca niskog
stasa. Obrtnik u provinciji kopirao je u ovom sluaju jedan
veliki uzor: Zeusa Brontiosa. Originalni kip iz kruga kasne
grke klasike izradio je Leohar 370. godine za Olimpiju, odakle
ga je car August prenio u Rim, i 22. godine st. e. postavio u
hramu Jupitera Tonansa na Kapitolu. Od tada on slui kao uzor
mnogim epigonima. Tako su se na reljefu u ipovu nale
zajedno dvije kopije figura iz raznih epoha. Trei lik, nekog
lokalnog genija, veim je dijelom uniten zbog kasnije upo-
trebe ovog kamena za druge svrhe. Genije je prikazan zaveza-
nih nogu da ne bi napustio svoj grad jer su epihorski bogovi u
ilirskim krajevima bili pjeaci, parterna bia.
Vremenu Marka Aurelija moe se pripisati reljef djevojke
Lupe iz Sovia kod Gruda. Haljina od tanke tkanine, uzvitlana,
no ipak priljubljena uz tijelo na mjestima koja otkrivaju nje-
gove ljepote - sve je to osobina naas probuenog helenizma u
doba Antonina. Majstor ovog reljefa je stranac, usamljenik,
maltene putujui klesar bez velike i stalne radionice. Od njega
potjee i reljef Dijane, naen u Imotskom, a blizak mu je i friz
na hramu Marka i Faustine u Posukom Gracu. Slino Lupi iz
Sovia, figure Viktorija 'su na tom frizu predstavljene u mirnom
stavu, no ipak sa heleni stiki uzvitlanom odjeom i naglaenim
ulnim dijelovima tijela. Neobino je to je majstor Lupinog i
Dijaninog reljefa zapisao na njima i svoje ime: Maximinus.
Izrazito rimsko, da ne kaemo itaIsko ime ovog majstora ipak
odaje ovjeka koji je bio blizak nekoj helenistikoj radionici.
Iz istog vremena potjee i reljef Menade iz Zenice, na
kojemu se ponavlja slina scena: kroz uzvitlanu odjeu plesa-
ice, leima okrenute promatraice, naziru se suptilni dijelovi
tijela.
Ukus vremena zapahnuo je i majstore u provinciji, no
njihovi reljefi' su prilino ploni, a teme autohtone. U Priluci na
Livanjskom polju prikazana je tako svojevrsna, ilirska pasto-
29
30.
Podni mozaik. Ilida kod Sarajeva, rala: ena u narodnoj nonji sa preslicom u ruci, a do nje ovjek
III st. n. e. odjeom prilagoen surovoj klimi meu planinama.
Negirajui antiko poimanje reljefa prikazivana su kod
3l.
Hora proljea, dio podnog mozaika, Dalmata domaa boanstva, raena mimo uobiajenih shema,
Stolac, druga pol. III st. n . e. pa ih je samo po sekundarnim elementima inogue prepoznati
kao tvorevine iz I i II stoljea nove ere. To su, prije svih, brojni
reljefi Silvana i Dijane, obino praeni nimfama.
U III stoljeu jaa domai elemenat koji je 212. godine
stekao graansko pravo, pa se time uvrstio meu Rimljane.
Karakteristian predstavnik umjetnosti ovog do ba i podneblja
jest reljef s prikazom etiri desitijatska aristokrata iz Breze.
Njihov ukoeni izraz lica i nerimska odjea najavljuju ve skori
nastup nove epohe u kojoj e umjetnost biti samo jo prividno
antika. Istom vremenu pripada i mramorna statua ene u
naravnoj veliini iz Konjica, od koje se sauvala samo glava.
Fino ovalno lice i zjenice velikih sanjarskih oiju, dijelom
prekrivene gornjim kapkom, znaajke su vremena u kojem je
grki Istok poeo dobivati na duhovnoj premoi u cijelom
carstvu.
Stela sa etiri figure iz Zenice, prva polovina IV stoljea,
odaje ve u punom smislu domau umjetniku atmosferu.
Ovdje nisu bili potrebni nikakvi barbari da bi se dokrajio duh
antike, jer se ukus domaih Rimljana ne razlikuje od stranih
ljudi, pa i barbara koji e u doba seobe naroda preplaviti tlo
Rimske imperije.
Mozaici su prvobitno bili helenski proizvod koji se u Italiji
udomaio tek u I stoljeu nove ere, sa spomenicima u crno bije-
loj tehnici. Takvi su u Bosni i Hercegovini vrlo rijetki> jer se
zemlja nalazila tek u prvim grevima kolonizacije, pa ekonom-
ski preslaba da bi ljudi mogli dobavljati dobre ali skupe maj-
store iz daleka svijeta. Izuzetno je u Putoviima kod Zenice bio,
u dvije dvorane neke zgrade, postavljen u II stoljeu mozaik,
vjerojatno sa temom thiasosa, sveanog ophoda morskih
boanstava, a od ega se samo sauvao lik hipokampa i noga
ovjeka obuenog u sandale.
Villa urbana u Viiima kod apljine bilaje oko polovine II
stoljea ukraena mozaicima geometrijskog tipa. Po bogatstvu
motiva to je do sada izuzetan sluaj u zaleu Dalmacije. Repre-
zentativna je velika mozaika prostirka .u jednoj kui na
32. Ilidi kod Sarajeva, u ijem sreditu se nalazi kvadrat sa kon-
Glava mramornog kipa ene, Konjic, kavno svedenim stranama, okruen sa etiri ovala na uglovima
rano IV st. n. e. i isto toliko trapeza du strana, a sve je to uokvireno beskona
nom pletenicom. U srednjem polju naturalistiki je prikazana
33. nimfa, dok su ribe u medaljonima date u crvenoj boji, a oivi-
Stela sa etiri lika, Zenica, rano IV st. ene tamnocrvenim i crnim nizovima tesela. Mozaik potjee iz
n. e. II ili III stoljea. U tablinumu drugog objekta nalazio se mozaik
sa medaljonom u kojem je prikazan genije kako jae na mor-
34.
Reljef Menade, Zenica, III st. n. e. skoj nemani sa lavljom glavom i apama.
Ekspresionistike tendencije koje se osobito ispoljavaju u
prikazima likova, zatim pojava tree dimenzije u slikama meda-
ljona, kao i slikarska obrada pojedinosti uz ivi pokret likova-
sve to pomae datiranje ilidanskih mozaika u doba Severa,
odnosno u prvu treinu III stoljea. Za ovo doba osobito je
karakteristina podjela polja arolikim pletenicama. Pogreke
u prikazivanju likova, osobito neprirodni pokreti tijela, nije
samo mana ovog umjetnika, nego i znak ope dekadencije
rimske umjetnosti u III stoljeu.

38
 Prilike u Stocu bile su drugaije. To je bilo malo mjesto, ali
bogato tradicijom jo od helenistikog vremena. Tepidarij u
jednom privatnom kupatilu bio je ukraen mozaikom u ijem
je sreditu prikazan Labirint kao kvadratian grad okruen
visokim zidovima i tornjevima na svakom uglu, a polukruno
zasvedenim vratima na svakoj strani. Unutar zamrenih hod-
nika ve poznate sheme ucrtano je kvadratno polje, a ti njemu
poprsje ovjeka s rogovima, velikim oima i uima. Gornji
kapak oiju prekrio je dio zjenice, a tamne, u luk zasvedene
o brve gotovo se srastaju.
Slika je proeta klasicizmom, na to upuuje i izrada por-
treta prostim nijansiranjem bijelih i sivih tonova uz crno pod-
vuene neke pojedinosti. Ima na njemu neega po emu pro-
matra asocira na kratkotrajno buenje klasike u doba cara
Galijena (253-268), ali i neminovna prisutnost tendencija to ih
pokazuje rimska umjetnost u svoje predveerje: povratak ka
crnobijelim efektima.
Personifikacije godinjih do.b a iz druge zgrade u Stocu
danas su esto reproducirani motiv rimske mozaike umjetno-
sti u Bosni i Hercegovini. Mladoj i cvijeem okienoj Primaveri
suprotstavljenaje starija ena, hora zime, umotana u ljubiastu
stolu i pokrivena palom, a okiena granom zrele masline -
simbolom mira. Lica ovih ena izvedena su klasinom jasno-
35. om crtea i slikovito datim pojedinostima. Umjetnik se nije
Reljef s prikazom apostola, dio pluteja, ograniio na igru bijele, sive i crne boje, kao u sluaju Minota-
Dabravine kod Breze, bazilika, VI s t. ura, nego se razigrao kolorima, ali ga mirni izraz lica i podvlae
n. e.
nje obrisa tamnim tonovima ipak otkriva kao majstora iz druge
36.
polovine III stoljea.
Istonogotska fibula, Mihaljevii kod Od mozaika iz suburbane ville na Paniku panju privlai
Sarajeva, V-VIst n. e. onaj u dvorani krinog tlocrta. Njegova opa shema je po
mnogoemu bliska mozaiku sa Horama u Stocu: u oktogonu
37. to je nastao presjecanjem kvadrata prikazan je Orfej sa lirom i
Mogorjelo kod apljine, pogled na ivotinjama koje ga sluaju. Obuen je u zelenu tuniku s crve-
ru~evine. Rano IV st. n. e. nim opasaem, a zaodjenut crvenim ogrtaem. Na rukavu su
mu ucrtana tri kria, po emu se zapaa kranski karakter
38. teme.
Mogorjelo kod apuine, tlocrt. Rano Slika Orfeja odie ve kasnom antikom. Osim zanemariva-
IV st. n. e. nja prirodnih proporcija i boja, na ovoj slici se oito gubi
osjeaj za prostor: slika je postala nerealna jer zmija lebdi u
zraku, a bik je premalen u odnosu na okolicu. To su sada ve
samo simboline predstave ideja kojima se daju oblija naiz-
gled realnih stvorenja, budui da ona moraju neto rei to
nema veze sa njima kao stvorenjima prirode: oni su dio koz-
mosa, sim boli besmrtnosti i vjenosti duha. Karakteristian je i
izbor boja, a osobito predominacija crvenosmeih tonova, to
je u III stoljeu osobito karakteristino za freske u katakom-
bama.
KASNA ANTIKA
vremenu od poetka IV do konca VI sto-
ljea antika kultura preivljavala je znatno preobliavanje
prouzrokovano nekim vanjskim promjenama kao to su
pohodi i naseljavanje barbarskih naroda na teritoriju Rimskog
carstva, ali i promjene u psihi kod samih nosilaca antikog
drutva u odnosu na dravu, religiju i umjetnost.
Od gra,evina iz vremena kasne antike vrijedan je spomena
Mauzolej u Sipovu kod Jajca i utvrena villa na Mogorjelu kod

40
 I I
.1. .I.l L -1 ... 1. Lo -
,,
b

"
-~

I

J
I
I

I
I
I
I
- ...." I
-
'-_Ji.
"O_ - '''
,
38
 apljine. Oba spomenika izvedena su u samom poetku epohe,
uglavnom u klasinim oblicima. Njihova proelja ukraavaju
stupovi korintskog rada u strogim mjernim odnosima. Prom-
jene na novo mnogo su uoljivije u interpretaciji ljudskih
likova, osobito reljefima na stelama iz Blagaja na Sani, Puti-
eva, Ribnika i Zenice. Svima njima je karakteristina plonost
reljefa, tendencija ka shematiziranju ljudskih likova i ukoeni
pogled u prazni prostor ispred sebe.
Iz vremena dominacije Istonih Gota (490-535) osobito su
brojne kranske kultne graevine - bazilike i oratorij i. Neke
od njih ukraene su bogato ornamentiranim oltarskim pregra-
dama, a tematski i stilski se tu mogu razlikovati izrazito kran
ski motivi (kao to su likovi svetaca na plutejima u Dabravi-
nama) od simbolike koja je nadahnuta gnostikim idejama (u
emu prednjai bazilika u Zenici). Arhitektonska dekoracija
ovih graevina ne pokazuje gotovo nikakvu vezu sa klasinim
spomenicima - ona se ve ini kao neka narodna umjetnost u
kojoj je moglo igrati podjednaku ulogu domae poluromanizi-
rano stanovnitvo kao i barbari, osobito istoni Goti sa svojim
tradicijama rezbarenja u drvetu.
Bosanskohercegovake bazilike prilino su izuzetan feno-
men u evropskoj arhitekturi kasnoantikog doba. Zbog toga ih
je teko povezivati sa ve poznatim istodobnim spomenicima u
susjednim krajevima. Ima, naime, u njima neega to vodi
daleko preko granica Evrope, u podruja koja su vrvjela hetero-
doksijama raznih profila i porijekla, izraslih obino meu ceno-
bijatima i njihovim privrenicima. Sigurno je samo da to nisu
vie bili rimski ljudi u uem smislu rijei, nego neki novi
narataj koji se izgraivao na amalgamu razliitih naroda i
kultura.

39. 39
Srebrna fibula. Buko Blato, VII st. n.
e.

40.
Zlatna ogrlica iz groba u bazilici,
Turbe kod Travnika. VI st. n. e.

40

42
 SREDNJI
VIJEK

Basler
uro
RANO DOBA
600-750 rani Slaveni
750-1050 pred romanika

uro
Basler
ROMANIKA
uroBasler
GOTIKA
Zdravko Kajmakovi
VIZANTINA
uro Basler
STEeI
118()-1320 amorfne ploe
1320-1380 pravilni oblici
1380-1500 ukraeni spomenici
poslije 1500 propadanj e

43

Euharistij ske ptice, Z(;I.vala, IX st.
42.
Bogorodica s djetetom, reljef, Vidotak
kod Stoca, rani srednji vijek.
44
RANO DOBA
S laveni su po svom dolasku na dananji teri-
torij Bosne i Hercegovine potraili prva zaklonita u ruevi-
nama rimskih zgrada, a kasnoantike refugije upotrijebili kao
svoja uporita za najnuniju odbranu. Njihovi rani tragovi
otkriveni su nedaleko Bijeljine, u Vrbljanima kod Kljua i na
gradinama oko zapadno bosanskih velikih polja. Neto kasnije
oni su izgraivali svoja primitivna utvrenja u nizinama, to
narod danas naziva gradite. Jedno takvo gradite, zatieno
zemljanim nasip om i palisadama, nalazi se u dolini Ukrine nie
Detlaka kod Dervente, drugo u Mahovljanima kod Banje Luke.
Broj otkrivenih objekata predromanikog stila nije velik.
Meu njih spada crkva na Paniku kod Bilee, jedna od crkava u
Zavali, na Vidotaku kod Stoca i u Vrutcima kod Sarajeva. Sve
su one imale pravokutno svetite i lezene na vanjskim licima
zidova. Crkva na Paniku bila je u Xll stoljeu oslikana fre-
skama, a ona u Vrutcima jo i opremljena kamenim namjeta-
jem sa pleternim ornamentom. Prema nesigurnim podacima, u
Rogaiima kod Blauja bila je izgraena estoapsidalna
kruna graevina, po emu bi se i ona mogla uvrstiti u ovaj
skup, ali ciborij to se u njoj nalazio, potjee iz neto mlaeg
vremena. Kasnoj predromanikoj epohi mogue je pripisati
ostatke crkve u Lisiiima, sa malenom apsidom i dvije konhe
11. e.
u istonom zidu, a lezenama na vanjskom licu.
Kameni reljef Bogorodice s Isusom iz crkve na Vidotaku
kod Stoca predstavlja jedini do sada poznati primjer likovne
umjetnosti ranog srednjeg vijeka, ali ga je teko poblie dati-
rati.
U ovo doba osobito je razvijen umjetni obrt, pogotovo
zlatarstvo. Mnoina nakita to je prilagan mrtvacima, jedan je
od uvjerljivih dokaza o visokoj kulturi vremena i ekonomskim
mogunostima drutva. Meu najstarije primjerke spada nau-
nica tipa s obrnutom piramidom iz Velike Kladue i Kablia
Malog kod Livna, obje iz VII stoljea, a porijeklom iz bizant-
skih, odnosno mediteranskih zlatarskih radionica. S konca
VIII stoljea potjee kopa kestheljskog tipa od pozlaene
bronze sa Duvanjskog polja. Karolinkog porijekla je nalaz
pojasne opreme sa Mogorjela kod apljine, datirane u VIII ili
poetak IX stoljea. Tome krugu pripada i nalaz elj ezne kope
uz kri iz Rusanovia na Glasincu. Najvei dio nakita moe se
svrstati u dvije kulturne skupine: u dalmatinsko-hrvatsku i
panonsku, bolje poznatu kao bjelobrdsku. Nakit prve skupine
javlja se ve od IX stoljea, a pojedini oblici seu uretardiranim
oblicima sve do u XII i XIII stoljee, s tim da mu podruje ide
sve do Drine. este su jednostavne karike, naunice s koljen-
cima, sa jednom ili vie jagoda, kao i naroskani tipovi. Sve su
one raene u tehnici filigrana i granulacije. Poznatija su nalazi-
ta: Grborezi, Kabli, Cipulji kod Bugojna i Mogorjelo kod
apljine. U tome nakitu zrcali se jo po posljednji put kasno an-
tika tradicija, posredstvom bizantskog zlatarstva to je zrailo
iz romanskih gradova u dalmatinskom tematu, makar su ga
tada ve proizvodili slavenski majstori.
Izvanredan primjerak franakog juvelirstva predstavlja
jeziac pojasne kope, izraen od bakrene legure sa pozlatom i
natpisnim aplikacijama u srebru. Ukraen je u tehnici rovae-
nja geometrijskim i biljnim ornamentom, a na tri mjesta i
42
 ivotinjskim prepletom insularnog stila. Izradio ga je kovinar
TETGIS u VIII stoljeu, u ranom karolinkom dobu, ali sa
izvjesnim elementima kasnomerovinke tradicije.

ROMANIKA

omaniki impulsi pristizali su u Bosnu i

Hercegovinu sa Jadrana i podruja Ugarsko-hrvatske drave.
Budui da su te oblasti i same predstavljale periferiju Zapada,
one su inile svojevrstan fIlter u ekspanziji stila, ukusa i ideja.
Bosna se, osim toga, nastojala politiki izolirati od teritorija
kojim je gospodarila kua Arpadovia , to se takoer odraa-
valo na intenzitetu kontakata. Slino ostaloj Evropi, u ovim
krajevima je fond spomenika romanikog stila okrnjen mno-
gim gubicima.
U punini stila bila je izgraena mlaa crkva u Vrutci-
ma kod vrela Bosne, crkva na mjestu kasnijeg samostana
sv. Nikole u Milima, dananjim Arna-
utoviima kod Visokog, starija crkva
kod tornja sv. Luke u Jajcu, u Koluniu
kod Bos. Petrovca, Bijeloj kod Konjica, sv. Petra
u Zavali, a osobito benediktinska opatija sv. Petra u Polju kod
Trebinja, dananjem ievu. Predromanika crkva na Paniku
kod Bilee bila je u XII stoljeu oslikana u italobizantijskom
maniru. Neznatni fragmenti fresaka romani kog tipa, to su
otkriveni u ruevinama crkve sv. Stjepana u Vrutcima, govore
za isto vrijeme.
U ovu skupinu spomenika spadaj u i dijelovi ciborija iz
crkve u Hogaiima kod Blauja, plo a s palmetom i dralo-
vima sa Carevog polja kod Jajca, kapiteli iz Sarajeva i Kreeva,
kao i baza stupa iz Rmanja na Uni. Posebnu skupinu ine
objekti opreme iz starije crkve kod tornja sv. Luke u Jajcu, tako
skulptura lava-nosaa stupa i jo neki fragmenti. Posebno lijep
primjer romanike skulpture predstavlja bronzani korpus iz
Mujdia koji zbog naina ukraavanja odjee podsjea na
francuske izraevine XII stoljea. Duh romanikog stila bio je
u Bosni i Hercegovini do te mjere uvrijeen, da se jo i u
narednim s toljeima radilo i gradilo u tom maniru, pa je pone-
kad teko razluiti izvorne oblike od onih to su bili infiltrirani
u gotike objekte kao arhaizirajui elemenat. Primjer takvih
nastojanja su dva spomenika u Jajcu: bifora na tvravi iz XIV i
toranj sv. Luke iz druge polovice XV stoljea.

GOTIKA

ajstarija graevina gotikog stila na

43.
podruju koj i danas pokriva Bosna i Hercegovina je nekada-
Bronzano raspelo, Mujdii k od Jajca,
XII st. nja dominikanska crkva sv. Antuna, danas Fethija damija u
Bihau. Podignuta je oko 1266. godine, uskoro po promaknuu
44. mjesta u status slobodnog kraljevskog grada (1262. godine).
Staroslavenski nakit Crkva sv. Nikole u Milima kod Visokog bila je etrdesetih
godina XIV stoljea izvedena povie ruevine maloas spome-
nute romanike graevine. Zgrada se sastojala od irokog
etvrtastog prostora za vjernike i izduenog kora sa trostranim
zavretkom prema istoku. Uglovi su bili pojaani kontraforima,
a prozori ilj ato zasvedeni i ipkasto perforirani. Veina drugih
crkava imala je pravokutni kor, tako crkva sv. Marije u Srebre-
L-__________________________________________________ ~44

46
 nici, Zvorniku, Olovu i Jajcu, te sv. Katarine u Kreevu i sv.
Grgura u Kraljevoj Sutjesci. Sve su one pripadale tipu propov-
jednikih crkava i bile su prema propisima reda jednostavno
opremljene.
Prisne veze sa Dalmacijom zapaaju se osobito na spome-
nicima u Jajcu, tako dijelovi bogato skulptiranih fijala iz crkve
sv. Marije, koje se prema nekim elementima m ogu pripisati
krugu Bonina iz Milana (1429), a poblie nepoznata zgrada na
tvravi bila je ukraena na nain koji podjsea na opus Andrije
Aleija (1430-1504).
Toranj sv. Luke je tipian za specifino bosanski, ali i
dalmatinski tradicionalizam. Podignut je izmeu 1461. i 1463.
godine kao graevina sa romanikim gabaritom, ali mu gotiki
prozor u prizemlju i otri svodovi u unutranjosti otkrivaju
pravu pripadnost. To je, uostalom, jedini originalni srednjovje-
kovni toranj u unutranjosti Balkanskog poluotoka.
U pogledu profane arhitekture osobito su znaajne dvije
kraljevske rezidencije: Bobovac i Jajce. U opremi Bobovca
vidljiv je neposredan utjecaj madarske dvorske umjetnosti
kasnog XIV i XV stoljea, dok je dvor u Jajcu izveden sav u
oblicima dalmato-mletake kasne gotike. Na nekoliko objekata
u Bobovcu zapaa se tzv. mekani stil Parlerove kole iz vre-
mena oko 1400. godine, a meu izvanredno lijepe spomenike
spadaju nadgrobne ploe bosanskih vladara iz dvorske kapele.
N a tlu Bosne i Hercegovine s a uvano je iz vremena gotike
vie spomenika likovnih umjetnosti i umjetnikih obrta.
Veina ih se uva u franjevakim samostanima Kraljeve Sutje-
ske, Kreeva i Fojnice . Bogati i literarno poznati inventar samo-
stana u Srebrenici, Zvorniku, Olovu i Visokom, nepovratno je
uniten u doba bekog rata 1683-1699. godine, a kreevska
riznica je znatno oteena u poaru samostana 1765. godine.
U Kraljevoj Sutjesci uva se dio gotiko g krilnog oltara sa
slikom Poklonstvo kraljeva na jednoj, a Kristove muke na
drugoj plohi. Prva strana, dakle, pripada radosnom ciklusu i za
prilike kada je oltar bio otvoren, a druga alosnom ciklusu,
kada su krila bila zatvorena. Majstor sutjekog preklopnog
oltara potjee iz neke kole sa jugoistoka Evrope, moda iz
tajerske, a djelo je mogue datirati u rano XV stoljee. U istoj
riznici uva se jo i lijepi srebreni kale, iz druge polovice XIV
ili ranog XV stoljea. Dio srebrenog, gravurama ukraenog
45. kalea iz Kreeva - nedostaje mu originalna aa - doima se kao
Kazula s prikazom ra s p ea , riznica djelo iz istog vremena.
franjevakog samostana u Kraljevoj
Srebreni pacifikal u Kreevu zanimljiv je zbog graviranih
I Su(jesci , XV st.
medaljona na krajevima krakova, u kojima su prikazane osobe
46. odjevene tipino za XV stoljee. Kasnogotike elemente odaje
Prikaz donatora, Hrvojev misal, oko srebrena i pozlaena kustodija, te srebrena kadionica u istoj
1405107. god. riznici. Zlatna vitka kasnogotika pokaznica to se uvala u
riznici samostana na itu u Rami, unitena je u poaru crkve
47. za vrijeme drugog svjetskog rata. Od nje se sauvala samo
Pacifika}, riznica franje va kog fotografija.
samostana u Kreevu, XV st. Kazula sa prikazom Raspea , Marije i Ivana u sutjekoj
riznici, podsjea na dalmatinske vezove XV stoljea. Tipino
48. gotiki oblikovani Korpus, isprelamano dranje figura u pod-
Goti ki kale jz riznice franjeva kog
noju kria i karakteristino naborana odjea (dijelom nevjeto
sam ostana, Kraljeva S utjeska,
XlV- XV st.
restaurirana u novije vrijeme), predstavlja izuzetno vrijedan
primjer srednjovjekovnog veza.
49. Velik broj kalea kasnogotikog stila u Kraljevoj Sutjesci,
Kustodija, riznica franje vakog Fojnici i Kreevu mogue je tek jednim dijelom datirati u XV
L -__________________________________________________- J 46
samostana u Kreevu , XV- XVI st.
48

50
50.
Toranj sv. Luke, Jajce, sred. XV st.
5l.
ajnika Krasnica, ikona, tempera
na drvetu, rad nepoznatog cari-
gradskog majstora, poetak XIV
vijeka, srpskopravos}avna crkva
tajnie
52
stoljee dok je drugi njihov dio blii XVI, pa i poetku XVII
stoljea.
Od velikog kamenog kria sa Glamokog polja, danas u
Zemaljskom muzeju, sauvao se je samo donji dio sa nogama
Isusa koje su prikovane jedna preko druge, a izvajane naturali-
stiki, sa pregibom svojstvenim gotici i kasnijim manirima. U
polju proirenog postamenta prikazane su u visokom reljefu
dvije osobe: lijeva od njih je vea i obuena u bogato naboranu,
u pasu usko stegnutu haljinu, a pregrnuta otvorenom peleri-
nom. Druga figura je jednako obuena, samo to joj o pojasu na
uzici visi predmet slian torbi. U desnoj ruci ona dri sveti Gral,
a u lijevoj otvoren svitak, moda evanelje. Prema ikonograf-
skim pravilima to su Marija i Ivan. Realistiki tretirana odjea
podsjea na nain odijevanja to je bio uobiajen u kasnom
srednjem vijeku, zapravo posljednjim decenijama XV stoljea,
tako da se tu ve osjea dah rane renesanse. Istom vremenu
pripada i bronzano vedro iz Kraljeve Sutjeske, otkriveno na
Bobovcu, a koje svojim ukrasima podsjea na Korvinovu rene-
sansu.
Izmeu nekoliko rukopisa iji su iluminatori kolovani na
Zapadu, istie se Divoevo evanelje iz prve treine XIV sto-
ljea, kao i Mletaki zbornik - raskoni rukopis u kojem se na
zastavicama kao zaseban ornamentaini motiv istiu krune
Kotromania i anujski ljiljani. Dva rukopisa su izuzetno vri-
jedna: Hvalov zbornik i Hrvojev misal. Oba su pisana u Splitu
za potrebe hercega Donjih krajeva i kneza splitskog Hrvoja
Vukia Hrvatinia.
Hvalov zbornik je irilski rukopis na 353 lista pergamene,
pisan 1404. godine u Splitu rukom krstjanina Hvala. Kodeks
sadri dijelove Biblije, neke apokrifne pjesme i manje teoloke
rasprave, a bogato je ukraen minijaturama, zastavicama, inici-
jalima, pojedinanim figurama, zaglavljima i portretima.
Oblikovala su ga dva iluminatora. Onaj to je radio likove
apostola s Isusom, Raspee, Bogorodicu na prijestolju, pa inici-
jale s ljudskim figurama i jo neke ornamente, izvodi to na
modroj podlozi sa neto zlata na okvirima i haljinama. Lica su
mu ljubiastoruiaste boje sa jarko crvenim obrazima, a kon-
ture likova i draperija zacrtane su crnom bojom. Umjetnik je
pod jakim utjecajem gotikog tafelajnog slikarstva. On je
opremio i Hrvojev misal.
Drugi od njih je tipini minijaturist. Njegovi likovi stavljeni
su na zlatnu pozadinu i umetnuti u arhitektonski okvir. Inkarnat
imje ruiast, a kose crvene. Po svom stilu ovaj majstorje tipini
predstavnik dalmatinske gotike kole XV stoljea.
Luksuznije opremljen od Hvalova zbornika je Hrvojev
misal, pisan glagolicom izmeu 1405. i 1407. godine za crkvu sv.
Mihovila u Splitu (ili Omiu). Pisao ga je pop glagolja Butko
na 247 pergamentskih listova, a ilustrirao onaj maloas spome-
nuti iluminator Hvalova zbornika, koji se u ovom svom djelu
izrazitije predstavlja kao uenik neke toskanske gotike radi-
onice kasnog XIV stoljea. Njegovo su djelo alegorije mjeseci,
simbolini prikazi na poecima tekstova o muci Kristovoj i
likovi svetaca. Inicijali su ukraeni lisnatim viticama, te gla-
vama apostola i Isusa. Slike su izvedene vrlo ivom crvenom,
zelenom i modrom bojom, uz pozlatu nekih mjesta. Crtei su
jasni, a pokreti figura prirodni. Meu simbolima evanelista
osobito se istie lav sv. Marka, a glava sv. Ivana data je reali-
stiki - to je osobitost firentinske kole.



Na jednoj cijeloj stranici prikazan je donator Hrvoja na

konju, opremljen na nain talijanskih vitezova XIV stoljea.
Ovi i mnogi drugi rukopisi predstavljali su u svoje doba
umjetniko blago na tlu Bosne i Hercegovine, ali se ve vie
stoljea nalaze izvan domovine - u tuem svijetu.

VIZANTINA

izantijski uticaji strujali su Bosnom i

Humom iz dva osnovna smjera: istonog, preko graninih srp
skih zemalja, i junog, maestralnog, iji su se talasi odbijali od
52 jadranskih litorala oko Kotora, Dubrovnika i Zadra, a ponekad
su preko ovih releja stizali vizantijski impulsi iz daleke Vene
cije i Apulije. Jaina ovih strujanja zavisila je od veoma sloe
nih okolnosti u pojedinim razdobljima. Nakon procvata u rani-
jim epohama umjetnost vizantijskog stila e ovdje treperiti i
e .. fa CII L"A"i trnuti tokom karolinkog doba, neto jae e prosvjetliti u
c: otonskom vremenu da bi se razbuktala u XII i XIII stoljeu. Za
J; lit vrijeme latinskog carstva, bie gotovo zagaena, ali e se obno-
viti sa nejednakim intenzitetom tokom XIII, XIV i X V stoljea
&11 da bi se snano rasplamsala nakon 1463. godine, u turskom
RL periodu.
Ako su srpske zemlje na istoku i hrvatske na zapadu Bosne
N J:j-Jj stajale pod dominantnim uticajem vizantijske odnosno evrop-
ske kulture, onda se po zakonima meuzavisnosti pojava,
e nil D podrazumijeva da je umjetnost stare Bosne - koja je smjetena
izmeu Hrvatske i Srbije - morala biti stilski dualistina. Duali-
stina ne zato to su se ovdje javljali izrazito isti vizantijski ili
nlJ~t
zapadni oblici, ve to su se oni meusobno proimali, stvara-
jui simbiozne izdanke i plodove. Umjetnika djela mijeanog
lllf1 E li stila postala su vremenom sinonim za domai izraz posebno
omiljena za ljude ovog podneblja. Ukoliko su takva djela bila
sretnije nakalemljena na domae romansko-slovensko deblo, a
takvih je upravo najvie, onda stojimo pred rezultatima koji
predstavljaju najdragocjeniji, autentini doprinos naih ljudi
jedinstvenom umjetnikom fondu Evrope. U ranim epohama,
52. od V do XII vijeka, bie to bogata plastika brojnih bosansko-
Slikani inicijal, Divoevo jevaneJje, hercegovakih bazilikarnih crkava, koja se, upravo zbog svoje
prva polovina XIV vijeka, manastirska osebujnosti, veoma teko ue datira, a u zrelom srednjem
riznica, Cetinje vijeku to su steci. Na primjer, sjedite katolike trebinjske
biskupije u samostanu sv. Petra u Crnau kod Trebinja imalo je
53. bazilikalnu crkvu iz XII vijeka sa vizantijskom osnovom u vidu
Kraljevska porodica , porodini upisanog krsta. U XII vijeku uz nju je podignuta manja triko-
portret kraJja Duana, freska, hosna crkva, ija je zavisnost od istonih uzora jo uoljivija.
nepoznati majstor, oko 1343. god., Meutim, obje crkve imale su ranoromaniku nadgradnju,
crkva manas tira Dobruna
mobilijar i benediktinsku organizaciju enterijera.
Tragove vizantijske umjetnosti jasnije slijedimo ve od XII
stoljea, najprije u jugoistonim oblastima i Humu. Ukrasna
ploa sa afrontiranim ibisima, pronaena u Carevom Polju kod
Jajca (XII v.), obiljeava sjeverne staze njenih uticaja. Ipak, u
Humu, gdje sujugoistoni da ci snanije strujali iz Dubrovnika
i Kotora, oni su najprisutniji. Krajem XII vijeka negdje u ovim
oblastima, bie prepisano uveno, vizantijsko-romanikim ilu-
minacijama ukraeno Miroslavljevo jevanelje.
Du Popovog polja oko Trebinja, Bilee i Gacka postoji na
desetine manjih preromanikih crkvica sa ponekim vizantij-
53
54
 skim detaljem (Zavala). Neke od njih bile su oslikane freskama,
a kako je taj ivopis izgledao pokazuju nam sauvani fragmenti
iz Panika (Bilee) - iz sredine XII vijeka. J asno izraen vizantij-
ski stil i grki naslovi stoje ovdje u simbiozi sa preromanikim
slikarstvom Dubrovnika i Apulije, onako kako smo to ve
vidjeli u Kutima kod Herceg Novog. Majstori ovog slikarstva
bili su domai ljudi ili iz kruga grkih slikara, koji su se u
gradovima na obali Jadranskog mora ilavo odravali sve do
XV vijeka kada ih zamjenjuju italogrki zografi.
Nakon relativno skromnijeg fonda iz prethodnog vijeka, u
XIV stoljeu imamo niz znaajnih spomenika ovog stila. U
prvoj polovini vijeka njega e kroz iluminirane rukopise njego-
vati Manoilo Grk, autor dva rukopisna jevanelja na perga-
54 mentu: Manoilovog (Mostarskog) i Divoevog, uraenog za
Divoa Tihoradia, vlastelina iz sjeveroistonih krajeva Bosne.
U ovom drugom rukopisu, sada u Cetinju (Manastir), Manoilo
je svoj irilski tekst okitio brojnim figuralnim i zoomorfnim,
krupnim inicijalima, koje je autor, vjerovatno kotorski Vizanti-
nac, preuzeo iz kruga romanikih motiva i ugradio ih, uz sop-
stvene transformacije, zajedno sa svojim vizantijskim zasta-
vama i stilizovanim naslovima, u novu jedinstvenu cjelinu.
Jezik te cjeline je vizantijski sa mnotvom romanikih rijei.
U istom vremenu nastaje mauzolej na crkva u Crkvini kod
Gorada od koje su sauvane samo temeljne zone i znatno
monumentalnija crkva manastira Dobruna kod Viegrada.
Obje su bile oslikane freskama istog srpsko-vizantijskog stila,
a ona u Dobrunu jo uvijek uva dragocjenu kolekciju istorij-
skih portreta. Na junom zidu naslikan je ktitor crkve upan
Pribil sa sinovima Stefanom i Petrom i zetom Stanom protove-
stijarom, dok je na suprotnom zidu predstavljena vladarska
porodica, tada jo uvijek samo kralja Duana, koji je drao u to
vrijeme i oblast Drine. Ovaj ivopis ulazi u krug jedinstvenog
fresko slikarstva koje se njegovalo u zapadnijim oblastima
srpske zemlje.
Iz ranog XIV vijeka potie i dvostruka litijska ikona " aj
nike Krasnice sa predstavom Bogorodice sa Hristom, na licu,
i polufigurom J ovana Pretee, na naliju. Ona je, moda, naj-
ljepa i najstarija slika sauvana u izvornom stanju u Bosni i
Hercegovini. Nastala je kao reprezentativna ikona u ambicioz-
nim carskim ateljeima u Carigradu. Ne bez razloga nju je u
cjelini 1868. godine okovao srebrenim, raskono ukraenim
!imom, sarajevski zlatar Risto Andri, utroivi na nju 20 kg.
srebra i neto zlata. .
etrnaestom vijeku pripadaju znaajni iriliki iluminirani
Jevaneli s t Luka, minijatura, rukopisi kao to su Giljferdingov apostol, Mletaki zbornik,
Siloanovo etvorojevanelje, kraj XIV Vrutoko, Nikoljsko, Kopitarovo, Daniievo, aj niko, Beo-
vijeka, Muzej srpskopravoslavne gradsko (tree), Srekovievo, Dovoljsko, SofJjsko, Batalovo i
crkve, Sarajevo Pripkovievo jevanelje, koje je prepisao Tvrtko Pripkovi iz
sela Gomiljana kod Trebinja. Iako su svi ovi rukopisi nastali
pod dogmatskim okriljem crkve bosanske, oni ipak u stilu
iluminacija, pismu i organizaciji teksta slijede iskustva iriIske
knjige istog vremena. To se odnosi ak i na one rukopise koje
su iluminirali gotiki slikari sa Primorja, kao to je Hvalov
zbornik.
Na alost, u Bosni se danas nalaze samo etiri rukopisa iz
XIV vijeka: Cajniko, Siloanovo jevanelje, N omfnkanon iz
Stare crkve u Sarajevu i Minej za septembar iz Zitomis!ia.
Siloanovo jevanelje (Sarajevo) pisano je lijepim ustavnim

56
pismom i raskono je ukraeno ornamentima i portretima j eva-
nelista, datim na punim stranicama sa zlatnom pozadinom.
Broj rukopisa iz XV stoljea samo je neto vei: Besjede svetih
otaca iz Gomionice, Slubenik iz Stare sarajevske crkve, aj
niki Oktoih (I. IV glasa), etverojevanelje (V-S), Trebnik i
Zlatoust. Svi oni pisani su kitnjastim kaligrafskim pismom i
ukraeni su na tradicionalni nain zastavama, dekorativnim
naslovima, inicijalima, vinjetama i pokojom minijaturom. Ipak,
najznaajniji meu njima je Radoslavljev zbornik, pisan
izmeu 1443. i 1451. godine za Gojsaka krstj anina. Bogato je
iluminiran a izmeu ostalog na posljednjoj stranici, uz kolofon,
pisar Radoslav krstjanin ostavio je i svoj autoportret. Svi nave-
deni rukopisi XV stoljea nalaze se u zbirkama Bosne i Herce-
govine osim posljednjeg koji se uva u Vatikanu. 55
Tvrtkovim krunisanjem 1377. godine za kralja Srbije i
Bosne i prikljuenjem njegovom kraljevstvu zapadnih oblasti
Srbije u kojima su se nalazile znaajne bogomolje i manastiri-
Mileeva, Davidovica i Banja Pribojska - dolo je i do intenziv-
nije orijentacije Bosne na srpskovizantijsku umjetnost. Ona se
osjea u nekim oblicima dvorskih titula, na nonji, u rukopi-
sima, sve do izvjesnih ikonografskih shema u dekorativnom
sistemu steaka. Ipak, najdosljedniji vizantinizmi javie se na
sakralnim spomenicima vlastelinske porodice Kosaa - Hra-
nia. Gospodari Drine podigli su krajem XIV ili poetkom XV
vijeka, uz sastav Tare i Pive, relativno veliku crkvu sv. Stje-
pana, kojaje bila bogato ukraena simbioznom kasnogotikom
i moravskom arhitektonskom p lastikom. Krstoobrazna osnova,
zidani ikonostas, priprata iznad koje je bila kula - zvonik (na
preslicu) i freske sa irilinim naslovima ubjedljivi su znaci da
je epanpoljska bogomolja oponaala uvenu Mileevu nad
grobom sv. Save - toponimskim dijelom titule Hercega Stje-
pana, sinovca ktitora crkve, Sandalj a Hrania. Herceg je 1454.
godine podigao u Sopotnici na Drini jo jednu krstoobraznu
crkvu rake osnove, presvoenu gotikim svodom, iji su
dovratnici bili ukraeni moravskim prepletom a zidovi oslikani
freskama srpskovizantijskog stila. Trei hram ove porodice
podignut je iznad epanpoljske crkve pod njihovim stonim
gradom Sokolom. Ova crkva je, kao i sopotnika, relativno
dobro sauvana. Ima bogato razueni zidani ikonostas, namije-
njen freskama i nisku kupolu na trompama kao uticaj turskog
graditeljstva iz ve osvojene Srbije. U naosu jo uvijek stoji
steak sljemenjak iznad praznog groba namijenjenog Hercegu, upan Pribil sa sinovima (detalj),
koji je umro u Novom 1466. godine, nakon pada njegove ktitorska kompozicija, freska,
Drine pod Turke. U Drini je ostao prazan, nezavren i nepoznati majstor, oko 1343. god.,
neukraen mauzolej. etvrtu sauvanu crkvu Kosae su podi- crkva manastira Dobruna
gle u Savini kod Herceg Novog. U drugoj polovini XV vijeka
nju je oslikao dubrovaki i kotorski slikar Lovro Dobrievi, i
to na grki nain, prilagodivi svoje ranorenesansno slikar-
stvo nekim vizantijskim stilskim i ikonografskim normama i
ispisavi na freskama iriline tekstove. Freske otkrivene ispod
sloja iz XVI stoljea, oigledan su primjer na koji se nain ovdje
ostvarivala koegzistencija istonog i zapadnog slikarskog isku-
stva.
etiri sauvane crkve porodice Kosaa, posebno najstarija
epanopoljska, posluile su u kasnijem periodu kao obrazac
posebnog drinskog tipa hrama kojije u varijacijama graen u
Bosni, Srbiji i na Frukoj Gori sve do XVII stoljea.

57
 Iz nepoznatog vremena, ali svakako iz predturskog, je naj-
starije jezgro dananje Stare srpske crkve u Sarajevu.
Pravi procvat umjetnosti vizantijskog stila na ovom pro-
storu uslijedie ipak tek u osmanskom periodu, izmeu 1463. i
1878. godine.

STEeI

eu spomenicima kulturne batine na

sjeverozapadu Balkana posebno mjesto pripada kamenim nad-
grobnim spomenima iz srednjeg vijeka. Oni su osobito brojni u
Bosni, a pogotovo Hercegovini; tu im je zapravo domovina.
Narod ih naziva skupnim imenom mramorovi, prema grkoj
rijei mnimourion, odnosno latinskoj memoria - to u oba
sluaja znai uspomenu, spomenik. U doba kada su bili postav-
ljani na grobove, oni su nazivani bilig , dakle obiljeje (groba),
to je i opet u smislu spomenika. Rjeju steak se kod naroda
II Hercegovini naziva samo usko i visoko stojee kamenje, ali
je u XIX stoljeu taj naziv prihvaen u nauci kao opi pojam .
Osnovni su im oblici ploa, sanduk i sarkofag.
Obiaj obiljeavanja grobova amorfnim ploama uveden je
u Bosni i Hercegovini negdje u XII stoljeu, moda u vrijeme
Kulinova banovanja (1180-1204). Prvi uredno obraeni i pra-
vilno oblikovani steci nisu stariji od dolaska na vlast bana
Stjepana II Kotromania oko 1320. godine, a prvi reljefi i gra-
vure nanose se od vremena vladavine kralja Tvrtka I, kada se
na njih urezuj u II veem broju i natpisi. Pojava i razvoj umjet-
nosti steaka vezana je, dakle, za politiki i privredni razvoj
drave, ali i za specifinu duhovnu atmosferu u zemlji tokom
razvijenog srednjeg vijeka.
56. U pogledu ukrasa, arhitektonski motivi predstavljaju naj-
Steak, Ravanjska vrata na Kupresu, brojnije zastupljenu vrstu ornamenta. Meu njima se istiu
XlV- XV st. predstave arkada sa stupovima, osobito u Hercegovini, gdje se
susreu i motivi slini udubljenim maevima poredanim jedan
57. do drugoga. Kri je predstavljen u razliitim varijantama. Izd-
Tri posljednje stvari ovjeka: smrt, sud vojiti se moe oblik kod kojega je umjesto gornjeg kraka prika-
i ivot vjeni. Proelje steka iz Donje zan krug, to je slino egipatskom hijeroglifu ANKH u znae
Zgoe, Kakanj, XIV- XV st.
nju ivota, a u srednjem vijeku to je simbol planete Venere,
dakle one narodne zvijezde Danice ili Veernjice. Na
podruju izmeu Ljubukog i Sinja susreu se kombinacije od
vie krieva kao i svastika, simbol ivota, odnosno sanvastika,
simbol smrti.
Iz kasnog vremena, druge polovice XV stoljea, potjeu
ukrasi u obliku polukugli, takozvane jabuke. Taj ornamenat
presauje se onda i na rane niane. Brojni su ukrasi mjeseca i
rozeta, to je obligatan pratilac Raspela u romanikoj umjetno-
sti. Neto rjei su krinovi koji se obino susreu u zapadnoj
Bosni i susjednim oblastima Dalmacije.
Spirale su osobito zastupljene u Podrinju i oko Olova.
Brojni su prikazi maeva sa titovima, ali znaci na njima ne
moraju biti heraIdikog porijekla, budui da su to u najvie
sluajeva polumjesec i rozete, a taj motiv bi mogao da potjee iz
orfikog kulta.
Od ivotinja su zanimljivi jeleni, osobito kombinirani u
scene lova sa jahaima i hrtovima. Prikazi turnira i kola vezani
su uglavnom na podruje kra, a sami jahai su bez granica -
L -________________________________________________ ~ 57

58
58.
Nekropola steaka, Radimlja kod njih se susree gotovo na itavom podruju steaka. Ispreple-
Stoca, XV st. tene zmije, ponekad s krilima, javljaju se u zaleu Stona i
Neuma.
Steke nije mogue promatrati odvojeno od duhovnih
strujanja to su proimali zemlju u srednjem vijeku, dakle, nije
ih mogue odvojiti od idejnih kompleksa koji su u XII stoljeu
doveli i do formiranja zajednice pod nazivom Crkva bo-
sanska .
N eki motivi, tako lov na jelena, pa prikazi turnira, igranja
kola i povorke jahaa, mogu biti svrstani u profanu svakida-
njicu, ali ima strunjaka koji smatraju da oni nose u sebi
duboku neoplatoniku poruku o sukobu dobra i zla, pravde i
nepravde, svjetla i tame. Umjetnost se na prvi pogled ini
rustinom, a to je stil - nain obrade i izraavanja. Majstori se
inae preesto odaju kao vrsni poznavaoci svoga posla.
Tvorci steaka su domai ljudi; nekima od njih znamo i
59 imena, no ipak je teko otkriti sve neposredne uzore za poje-
dine likovne izraaj e prebogate fantazijom, figurama i sce-
nama. Uoljive su tek neke regionalne osobenosti , to bi se
moglo nazvati kolama. Tako se u srednjem Podrinju izdvaja
Ludmer sa sasvim specifinim oblicima spomenika i orname-
nata. Okolica Olova ima takoer svoj sti1, a ukrasi na Radim-
lji su sasvim osebujni. Te razlike nisu samo odraz opredjeljenja
ili umjenosti majstora, oni su odraz nekih specifinih zajed-
nica. Tako je za Ludmer karakteristina loza koja potpuno
prekriva plohe, no i prikazi pokojnika. U sreditu panje olov-
skih klesara su velike spirale kojima su osobito ukraene eone
strane sljemenjaka. Majstori Radimlje posveuju osobitu pa-
nju bordurama punim tajnih simbola , uz likove ljudi i ivotinja
koji su kod njih osebujno konturirani.
Igranje kola inspirirano je obiajima ovog podneblja, i nije
ga mogue poistovjetiti sa prikazima mrtvakog plesa u isto-
dobnoj Evropi. Kolo na stecima bi se, moda, moglo objasniti i
kao kozmiki simbol zodijaka, a mrtvaki ples u franjevakim
59. crkvama je najobinija skolastika naiva.
Steak na Visoici, XV st. Nije udo to su se, izolirani od svijeta, tvorci steaka
posluili romanikim likovnim predodbama da bi na nadgrob-
60. nim spomenicima izrekli svoju poruku koju su inae neki od
Nekropola steaka, Dugo polje na
Blidinju, XIV- XV st.
njih uvali u strogoj tajnosti pred stranim ljudima, pa se zbog
toga umjetnost steaka ne bi mogla nazvati romanikom u uem
61. smislu rijei. Majstori steaka su se, dakle, samo posluili likov-
Turnir sa igranjem kola, Borje kod nim izrazima kasne romanike udovoljavajui tako eljama
IJubu~kog, XV st. poruilaca da materijalnim elementima iskau svoje apstraktne
poruke.
62. Moglo bi se lako pomisliti, da je umjetnost steaka privile-
St.ak, Radimlja kod Stoca, XV st. gij heretika, ali je do XIII stoljea to bila umjetnost cijele, dakle
i pravovjerne Evrope, za to su dokaz brojne slino ukraene
crkve u svijetu. K tome jo nisu ni svi ljudi u Bosni i Humu bili
istoga miljenja. Na vladarskim dvorovima i kod franjevaca
gradilo se u XIV i XV stoljeu u punini gotikog stila i itala
djela Tome od Aquina. Bila su to, oito, dva svijeta, neposredno
koegzistentna, bliska na dohvat ruke, ali idejno tako daleka da
je neki zajedniki jezik bio potpuno iskljuen. Ovako diver-
gentni svjetonazori formirali su dvije skupine ljudi istog jezika
i istih osjeaja, ali oprenih u dogmatskim razmiricama, to ih
je dovelo do politike rascjepkanosti.
Epoha steaka imala je, ipak, i svoje vremenske granice.
Od sredine XV stoljea zapaa se i kod privrenika Crkve
L -________________________________________________ ~OO

62
 bosanske proces unutranjeg raspadanja, pospjeenog turskim
osvajanjima. Lieni svojih patrona, oni su siromaili, a umjet-
nost im je lagano zamirala u agoniji nesposobnosti da se prila-
gode vremenu i prilikama. Njihova materijalna osnova se je
tanjila. To je i bio razlog da je ova umjetnost lagano padala u
zaborav. Ne treba nas uditi taj zaborav u koji tone umjetnost
steaka. Pismenih ljudi bilo je malo, pa su vladala pravila svete
uspomene, miropomazane tradicije nakiene fantazijom izmi-
ljenih bia i zbivanja koja sa stvarnou nisu imala mnogo
zajednikog. Nadnaravnost je potisla racionalnost.
Ovaj nama danas nerazumljivi svijet izaziva divljenje inspi-
racijom uzbudljive ljepote umjetnikog izraza, a moda i nesh-
vaanjem onoga to se zapravo htjelo rei . To snovienje to se
63 izvija iz kamena, nije uvijek mogue odgonetnuti jer se ini kao
rijei nekog danas zaboravljenog jezika. Racionalizam nauke
kae ipak da je to batina pradjedova stare Bosne, ali izmeu
realne dananjice i tog apstraktnog svijeta postoji nepremostiv
jaz nerazumijevanja.
Umjetnost steaka zbunjuje u mnogoemu, a osobito po
kompoziciji tijela i sadraju predodbe. To su udovita obliko-
vana u mati osebujnih ljudi.
Usporeujui simboliku steaka sa prethodnicama kao to
je romanika umjetnost XII i XIII stoljea u Evropi ili vrlo
srodna umjetnost u Armeniji i Gruziji jo od VII stoljea nada-
lje, mi se nalazimo u dilemi pitanja pravovjerja ili krivovjerja
onih ljudi koji su nas obdarili ovom vrstom spomenika.
Sigurno je samo jedno: umjetnost steaka je slina zrakama
sunca koje je davno sjalo, pa utonulo ispod horizonta, a mi
danas vidimo samo jo njegov odsjaj. Promatrajui taj odsjaj,
teko je shvatiti stvaraoce i vrijeme tih spomenika, u kojem se
vjera, iz razumljivih razloga, vie bavila tumaenjem nagrada za
dobra djela i kazni za nedjela, a manje kompliciranim i za
tadanjeg ovjeka teko shvatljivim konstrukcijama babilon-
skog tornja skolastike teologije.

63.
Prikaz pokojnika na steku iz
Opravdia kod Bratunc3, XV st.

66
 GRADOVI
I NASELJA
,
Demal Celi

UTVRENI GRADOVI IPODGRAA

XII- XV st.

NASELJA BALKANSKO-ORIJENTALNOG TIPA

XVI-XIX st.
PRIMIJENJENA UMJETNOST ,
67

64.
Jajce, pos:ljednja prijestolnica
bosanskih kraljeva. Kraljevski portal
na tvravi, XV stoljee.
68
UTVRENI GRADOVI
IPODGRAA
tvreni gradovi Bosne i Hercegovine
nastaju u vremenu od XII do XV st. , bilo da su tada utemeljeni,
bilo da su obnovljeni i dograeni na fortifikacije ranijih vre-
mena. Graeni su na prirodno zatienim mjestima: na gre-
benu povie sastavaka dvaju potoka ili rijeka, u jakoj okuci
vodotoka, na strmoj glavici brda, na planinskim visovima. Ovi
gradovi-utvrde ine najvaniju grupu arhitektonskih spome-
nika srednjeg vijeka, a esto sadre u svojim strukturama ne
samo antiku ili ak ilirsku fazu, ve i kasnije dogradnje i
preinake iz dugog osmanskog perioda pa, koji put, i dogradnje
austrougarskog vremena. Stolac ili Zvornik, na primjer, svje-
doe o kontinuitetu fortifikacija od blizu dva milenija.
Broj ovakvih utvrenja u Bosni i Hercegovini cijeni se na
oko 300; no, u posljednjih stotinjak godina neka su do temelja
poruena, dok se ponegdje kule i bedemi jo visoko izdiu i
krune visove bosanskohercegovakih pejsaa.
Samo mali broj utvrenja arheoloki je istraen, i gotovo u
svim sluajevima je utvreno dugo trajanje odbrambenog
sistema na istom mjestu, sa vie faza pregraivanja i adaptacija.
Raspored gradova uvjetovanje prvenstveno odbrambenim
potrebama, a graenje im je vezano za prirodno najbolje zati-
ene poloaje. Kako su doline rijeka u veini sluajeva i pravci
nadiranja eventualnog neprijatelja, to je razumljiva i koncen-
tracija utvrda u pojedinim slivovima. Tako se u slivu Drine
istiu: Pavlovac, Viegrad, Srebrenica, Zvornik... u slivu
Bosne Hodied, Visoki, Bobovac, Travnik, Vranduk, Maglaj,
Doboj, Teanj, Dobor ... slivu Vrbasa pripadaju Jajce, Sokol na
Plivi, Boac, Banja Luka ... , slivu Sane Klju iKamengrad.
Sliv Une je izuzetno gusto posut gradovima-utvrdama meu
kojima su: Biha, Sokolac, Ostroac, Cazin, Peigrad, Velika
Kladua, Podzvizd, Vrnogra, Buim, Krupa itd. U graninom
podruju prema Savi nalaze se Srebrenik i Gradaac. Meu
stotinjak utvrenih gradova Hercegovine svakako su najzna-
ajniji Blagaj, pa Mostar, Poitelj, Ljubuki, Vidoki grad (Sto-
lac), Trebinje itd.
Prostorni koncept srednjovjekovnog grada-utvrde teko bi
bilo svoditi na bilo kakve primarne eme - osnovni elementi
bedemi i kule, rasporeuju se tako da prate konfiguraciju
terena, obezbjeujui svojim zagrljajem prostor, teko pristu-
paan, koji se relativno, najlake mogao braniti. Kule u unu-
tranjosti prostora - glavni i esto poetni dijelovi utvrde, pa
ugaone i pobone po njegovim obodnim pozicijama, pa kapi-
kule, vorne su take odbrane, a njihov je raspored, od sluaja
do sluaja sasvim razliit, diktiran konkretnom situacijom lo-
kaliteta.
Veliina prostora bedemima srednjovjekovnih gradova
kree se od koje stotine do 1000 kvadratnih metara, a tek u
manjem broju primjera taj prostor znatnije prelazi povrinu
jednog hektara. Manji gradovi su uglavnom obezbjeivali nase-
lja i putne pravce, vei su bili centri nekadanjih upa i lokalnih
feudalnih gospodara, a najvei su kraljevske rezidencije, kao
to je to sluaj s Bobovcem, ili su bili sjedita najkrupnijih
feudalaca (Jajce, Bora, Blagaj).
Veina gradova-utvrda dobili su svoj konaan oblik dogra-
ivanjima kroz vie faza. Takvim njihovim postepenim ire-
64
 njem prostor opasan bedemima nije mogao ostati jedinstven, a
dodavanje novih graevnih cjelina i prikljuivanje meupro
stora, svaki put u okvirima mogunosti konfiguracije terena na
konkretnom prostoru, davalo je bitno razliite prostorno-pla-
stine i estetske kvalitete svakom gradu.
Bedemi su im iri u temeljima, a iz razloga efikasnije
odbrane esto su bili deblji na dijelovima grada koji je bio
direktnije izloen udaru neprijatelja. Osim toga, bedemi starijih
faza bili su tanji i nii od napr. onih iz XV stoljea.
Gradska vrata esto su bila u posebnoj kapi-kuli, rjee
direktno u bedemu. Neki vei gradovi imali su i po dvije kapije,
to i danas vidimo na Jajakom gradu (Banjaluka i Travnika
kapija) ; osim toga, bilo je za sluaj opasnosti tajnih izlaza. Grad
je na pojedinim dijelovima mogao biti obezbijeen usjecima,
jarcima, hendecima, a ispred ulaznih kapija obino je bio hen-
dek i na njemu pokretan drveni most.
U svakom gradu bila je bar jedna ili vie cisterni, u veim
gradovima bile su palate za stanovanje feudalnih gospodara,
neki su imali i crkvu, a u osmansko doba gotovo svi su dobili
damiju.
Srednjovjekovni gradovi-utvrde stilski pripadaju romanici
i gotici, no, stilski detalji su slabo sauvani, osim toga, mijeaju
se i javljaju sa retardacijama. Za starije gradove, odnosno ranije
faze, karakteristian je jednoprostorni ob or i zdepasta kula,
dok se kasnije javljaju sloenije prostorne cjeline, poveane
visine, zaobljenja na kulama ...
U osmansko doba, naroito od kraja sedamnaestog vijeka,
mnogi gradovi se obnavljaju i pregrauju prema uslovima
novije ratne tehnike, a neki se i nanovo izgrauju. Vidoki grad,
toliko oronuo i razruen da ga 1664. g. putopisac Evlija elebija,
prilikom proputovanja kroz Stolac, nije ni primijetio, izrasta u
mono utvrenje sa dvanaest kula, arsenal to ga je Ferhad-
-paa Sokolovi u drugoj polovini XVI st. sagradio na uu
Crkvine u Vrbas, dograuje se u moni banjaluki Katel ...
itava naselja ili njihovi dijelovi, opasuju se utvrdama, kao to se
to desilo s Trebinjem, s Poiteljom, sa sarajevskim Vratnikom.
Javljaju se tabije, odnosno bastioni u obliku niske poligonalne
kule, iznutra potpuno nasute, a namijenjene za smjetaj topova. '
Jo krajem XIX st. strateki znaaj pojedinih srednjovje-
kovnih gradova-utvrda opredjeljuje njihove sudbine. Austro-
-Ugarska vlast do temelja rui pojedine gradove koji su leali
blie vievjekovnoj granici dva carstva, a istovremeno se uvr
uje blie granicama Srbije i Crne Gore, dograuje svoja utvr
enja u kompleksima Vido k og grada, Zvornikog grada, Bijele
65. tabije u Sarajevu. Uz to itavim sistemom svojih utvrda, na
Vranduk, srednjovjekovni grad, novim lokalitetima, kruni visove i okruuje gradska naselja.
spominje se prvi put 1410. g. U XVIII Takva jedna fortica austro-ugarske vojske danas je uklop-
st. sjedi~te kapetanije. ljena u rjeenje spomen-parka Vraca u Sarajevu: sa njenih
zidova vie od deset hiljada imena rtava faistikog terora
66. svjedoe o trajnim slobodarskim opredjeljenjima ove zemlje i
Srebrenik, grad u kome je ban Stjepan njenih naroda.
Kotromani marta 1333. g. izdao
povelju - darovnicu Dubrovanima,
sjedite Srebrenike banovine NASELJA BALKANSKO-
1464-1512. g., strateko uporite sve do -ORIJENTALNOG TIPA
iza 1835. g.
okom XIV i XV st. najee u vidokrugu
srednjovjekovnih utvrda, dolo je do razvoja urbanih naselja,
varoi i trgovita. Tragovi su im slabo sauvani, a o njihovom

70
65

66

67.
Gradaac ,srednjovjekovni grad
obnovljen u XVIII st. Dominira kula
Husein-kapetana Grada~evia, Zm~a
od Bosne.
68.
Hutovo ti Hercegovini. Oko sredinje
kule: koju su 1717. g. na krae vrijeme
zauzeli Afleani, u XVIII st. sagraeni
bedemi, ostale kule i opkopi.
72
izgledu moemo zakljuivati samo na osnovu arhivskih poda-
taka.
Trg na kome se obino nalazila i crkva, te bunar ili etrnja,
okruen kuama trgovaca i radnjama zanatlija, bio je u sredi-
tu. Tu se vrila razmjena dobara; obavljali odreeni sudsko-
-upravni poslovi i slino. Strani trgovci, prvenstveno Dubrov-
ani, u tim naseljima su imali ne samo kue, ve i itave
kolonije.
U naseljima su postojale gostionice i svratita za prihvata-
nje putnika, zgrade za potrebe carinarnica, a u nekim i dvorovi
feudalne gospode. Kulturna arita bili su franjevaki samo-
stani (u Visokom, Kreevu, Kraljevoj Sutjesci, Fojnici itd.)
izgraeni obino dalje od centra.
Od polovine XV st. poinje transformacija zateenih nase-
lja i stvaranje novih urbanih struktura po elastinoj emi koju
sa Istoka donosi nova osmanska vlast. Rezultate te urbanizacije
vidimo dobrim dijelom sauvane do danas, a njihova kulturno-
-historijska i umjetnika vrijednost ogleda se prvenstveno u
preplitanju zateenih domaih valera, orijentalnih utjecaja, te
oslabljenih utjecaja suprotne mediteranske i srednjoevropske
strane.
Tipina stara bosanskohercegovaka naselja, kao to su
staro Sarajevo, Mostar ili Travnik, organizirana su uz vodu.
J edna od komunikacija priblino je paralelna s rijekom, druga
preko mosta na rijeci presijeca vodotok i povezuje suprotne
obale. Na raskr u tih regionalnih puteva lei arija . Bitan
centralni dio svakog naselja, srce grada, pojam koji etimoloki i
ne znai drugo do etiri toka - dakle, raskre.
Na presjecitu je, prije svega, prihvatilite za karavane,
vojsku, putnike;namjernike, barem jedan han ili vie hanova i
karavansaraja. Stavie, hanovi su esto nastajali i prije izgrad-
nje mosta, dok se rijeka jo gazila, o emu govore pisani
dokumenti.
Poslije dugog i napornog putovanja putnik se morao ne
samo odmoriti, ve i osvjeiti i okupati, zato je u blizini graen i
hamam, javno kupatilo koje produava tradicije rimskih termi i
uklapa se u islamsku obavezu kupanja.
Za idejnu povezanost i religiozne potrebe u centru je i
damija; jedna ili vie damija, koje su po svojoj funkciji bile i
bogomolje, i narodni univerziteti i politiki centri. U drutvu
organiziranom na teokratskim principima naselje nije ni moglo
dobiti status kasabe dok nije imalo bar jednu damiju.
No, poto su na ovim prostorima ivjeli ne samo sljedbe-
nici islama, ve i pravoslavni i rimo-katolici, poto su ovdje od
druge polovine XVI st. nali azil i Sefardi, bjeei od panske
inkvizicije, to se u istoj urbanoj strukturi, u skromnijim obli-
cima, pojavljuju i muslimanske bogomolje. Upravo Sarajevo,
gdje ve vie od etiri stoljea etiri nacionalno-konfesionalne
grupacije koegzistiraju, svojevrstan je fenomen ne samo zajed-
nikog ivljenja ve i sasvim bliskih prostornih odnosa hra-
mova raznih religija.
Most, damija, han, hamam ... ine jezgro oko kojega se
brzo formira itav splet ulica i uliica s nizovima duana pojedi-
nih zanatlija, te neto solidnijim gradnjama - magazama - za
potrebe uskladitenja robe i trgovine. Takvo zanatsko-trgo-
vako jezgro - ariju - imalo je svako iole organizovano nase-
lje. U velikim arijama grade se i posebne robne kue -
bezistani. U kasnijim vremenima pojavljuju se i tzv. daire -
I l !

67

68

69.
Avio-snimak Mostara sa
srednjovjekovnim kulama i Starim
mostom ~to,
poput spone, veie dvije
obale Neretve u osebujnu urbanu
sintezu Mediterana i Orijenta.
70.
Poitelj, utvreni grad nad Neretvom
XIV/XV st. sa damijom iz XVI, sahat-
-kulom, medresom, hanom i
hamamom iz XVII, te stambenom
arhitekturom preteno iz XVIII i XIX
stoljea.
76
kompleksi solidno graenih skladita za robu, relativno obezbi-
jeenih od provale i poara.
Objekti obrazovanja i kulture obino su se nalazili uz bogo-
molje, pa se tako i oni esto uklapaju u strukturu arije.
J edino tekije, centri orijentalnog misticizma, najee nastaju
na periferiji naselja.
Valja napomenuti da se u arijama proizvodilo i trgovalo,
da su tu bili razni profani i sakralni objekti, no, u arijama nije
bilo mjesta za stan i porodini ivot. Puno odvajanje rada i
stanovanja, pa ak i oblikovana diferencijacija arhitekture kue
od one javnog karaktera, bitna je karakteristika starih bosan-
skohercegovakih naselja.
Vaan elemenat u formiranju nekih naselja je administra-
tivnoupravni. Rezidencije nosioca vlasti slabo su sauvane, ali
se neke znaajke jasno uoavaju. Konurbacija dananjeg Sara-
jeva na zateenim strukturama srednjovjekovne Vrhbosne
polovinom XV stoljea, nosi u sebi koncept grada-rezidencije, a
iz same rijei saraj (dvor) kasnije je izvedeno i ime grada. Ovdje
je Isa-beg Ishakovi izmeu zateenih srednjovjekovnih nase-
lja organizirao jezgro grada na sljedei nain: sagradio je most
na Miljacki (kasnije Careva uprija), postavio damiju, hamam,
dvor, kasarnu i hipodrom na lijevoj obali, a na desnoj - blizu
srednjovjekovnog trga i kolonije dubrovakih trgovaca, u oso-
vini mosta i damije - podigao veliki Kolobara-han u koji e
svraati karavane, kao i izvjestan broj duana, to je zajedno s
hanom inilo nukleus budue najvee arije u ovom dijelu
Carevine. Rezidencije nosilaca lokalne vlasti nerijetko su bile u
unutranjosti preuzetih srednjovjekovnih utvrda, to se lijepo
vidi na primjeru kule Husein-kapetana Gradaevia u Gra-
dacu.
Od kraja XVI st., pa do XVIII, mnoga naselja dobivaju
gradske satove, smjetene na visoke sahat-kule.
Dijelovi grada namijenjeni stanovanju okruuju ariju.
Jedna mahala (stambeni mikrorajon) ima u svom jezgru manju
damiju ili mesdidu, uz damiju mekteb (osnovna kola), pa
esmu, groblje, pekare, trgovinu ivenim namirnicama, a sve
je to sluilo potrebama etrdesetak do pedeset individualnih
porodinih kua. J edno} ariji u gradu odgovarao je esto
veliki broj mahala.
Veina sauvanih starih mostova, a sauvano ihje pedese-
tak, nastali su tokom XVI st. i neki su remek-djela graditeljstva.
U simbiozi terenskih uslova i do kraja loginih konstruktivnih
pristupa, nad duboko usjeenim vodotocima graeni su
mostovi na jedan luk-prelomljen ili polukruan, poput onog na
uu Zepe, poput Kozje uprije, kod Sarajeva, mosta u Klep-
cima kod Capljine ili mostarskog Starog mosta; obratno, na
iroko razlivenim rijekama nastali su dugaki mostQvi to se u
ritmu otvora, koji se prema sredini poveavaju, diu do pre-
loma nivelete na sredini i potom sputaju na drugu stranu.
Takav je most u Planditu kod Blauja, stari mostovi u centru
Sarajeva, mostovi u Stocu i Blagaju, pa onaj kod Trebinja.
Na mjestu ranijeg srednjovjekovnog mosta, izmeu dvije
kule na Neretvi u Mostaru, 1566. g. je izraen dananji Stari
most; za tu gradnju dobavljen je iz Stambola jedan od najboljih
saradnika Kode Mimar-Sinanovih, izvrsni Mimar Hajrudin.
L -______________________________________________________- " 70
71

71.
Most Mehmed-pae Sokolovia, na
Drini u Viegradu, djelo Koda Miroar
Sinana iz 1571-77. g., dinovski biser
kome je nebeski svod koljka , kako
je pjevao pjesnik Nihadi iz XVI s t.

78
 72.
Arslanagia most kod Trebinja,
Elegantni kameni luk, to je uporeivan s dugom i to je, ostvarenje nepoznatih graditelja
rasponom i visinom stoljeima izazivao divljenje, sa dvije kule i 1572-74. g.; zbog izgradnje
brojnim objektima preteno privrednog karaktera, to su se hidroakumulacije na Trebinjici
postepeno oko mosta aglomerirali, jedan je od najuzbudljivijih pomjeren 3,5 km nizvodno 1972. g.
prostorno plastinih fenomena u ovom dijelu Evrope.
Nekolike godine kasnije, u vremenu od 1571. do 1577.
godine, glavni graditelj Carstva Koda Mimar Sinan, na zahtjev
velikog vezira Mehmed-pae Sokolovia, u Viegradu gradi
upriju na Drini. Most na jedanaest lukova, sa silaznom ram-
pom na lijevoj obali, ukupne duine kojih 300 metara, bio je
dinovski biser kome je nebeski svod koljka, kako je pjevao
savremeni pjesnik Nihadi, tvorevina koja e etiri stoljea kas-
nije inspirirati nobelovca Ivu Andria za vrhunsko literarno
ostvarenje Na Drini uprija .
Nekako u isto vrijeme kada je graen viegradski most,
nastaje na Trebinjici , najveoj rijeci-ponornici u naim kraje-
vima, uveni Arslanagia most. Nigdje neponovljena kompozi-
cija sa dva velika luka u sredini i vie manjih lukova uz obale
dijelom postavljenih u dvijeetae, snano se doimlje posmatraa.

79

73
73.
Sahat-kula u Mostaru, XVII st.,
zadubina Fatime kadune ari,
primjer retardiranih UtiC;UB gotike.
74.
. udesni svod. Stari most u Mostaru,
raspona oko 30m, djelo Mimara
Hajrudina iz 1566. g.
L -________________________________________________
80
* * *
Brojne karavane su u naseljima i gradovima traile preno-
ite za ljude, robu i stoku. Nastajali su hanovi, svojevremeni
hoteli i moteli, nuni objekti za prihvatanje transporta u relaci-
jama kontinenata, nekad u istoj ar iji i po vie njih.
Najjednostavniji han je jednoprostorna graevina sa
dovoljno irokim ulazom da moe proi natovoren konj. Povi-
ena estrada sa nizom kamina uz zidove, sluila je putnicima za
odlaganje robe, za spremanje veere i odmor. Lijep primjer
ovakvog hana sauvan u Poitelju, sagraen je 1664. g. , a prije
nekoliko godina je adaptiran kao turistiki restoran. Mnogo
ee su graeni hanovi na sprat; takvi u svojoj unutranjosti
esto imaju priblino kvadratian atrij sa esmom ili vodosko-
kom, uokolo su sa svih strana trijemovi za istovar i utovar robe,
iza trijemova magaze za njen smjetaj i staje za konje, dok su na
spratu sobe za spavanje i kafana. Od sarajevskih hanova ovog
tipa sauvan je, odnosno dosta pedantno restauriran , Moria
han sagraen krajem XVI ili poetkom XVII stoljea. Moria
hanje bio svojevrsno politiko arite u glavnom gradu Bosne i
Hercegovine: centar Moria bune u XVIII st. i sjedite Narodne
vlade u danima otpora austro-ugarskoj okupaciji 1878. g.
* * *
Hamami Gavna kupatila) dio su komunalne opreme bez
kojeg se nije moglo zamisliti bolje organizovano naselje. irom
zemlje bilo ih je u velikom broju, no sauvana su svega etiri
u Sarajevu, Mostaru, Stocu i Poitelju, te jedan polusrueni
hamam u Blagaju. U dekreendu prostora pod veim i manjim
kupolama i svodovima odravale su se standardne kompo-
nente starog kupatila neznatno varirane od sluaja do sluaja.
Zanimljiv primjer kunog hamama sauvan je u kompleksu
tekije na Vrelu Bune kod Mostara.
Izgradnja hamama bila je uslovljena prethodnom izgrad-
njom vodovoda. A vodovodi su snabdijevali vodom jo i mno-
gobrojne esme po raskrima i trgovima, u dvoritima javnih
objekata, pa i privatne kue . Poneka stara kamena esmajo se
moe vidjeti po Sarajevu, Mostaru, Jajcu, Banjaluci. Mnogo
vie panje stari su majstori posveivali adrvanima (vodosko-
cima), naroito onim u dvoritima damija, sa pomno obra-
enim detaljima.
* * *
Sahat-kule, tornjevi sa satom osnove, graeni
kvadratine
su obino u blizini glavne damije. Ima ih dvadesetak u Bosni i
Hercegovini, veina ihje iz XVII i XVIII stoljea. Neke od njih,
poiteljska i mostarska na primjer, oito koriste retardirane
romanike i gotike motive, a trebinjska ak barokne. Neke
svojom robusnou pomalo podsjeaju na fortifikacije poput
one u Livnu, dokje ona uz Begovu damiju u Sarajevu, moda
u najveoj mjeri, rezultat poimanja oblika sredine u kojoj je
nastala.
Neposrednoj proizvodnji i prodaji sluili su duani i
magaze; mada pojedinano ne znae domet u arhitekturi, oni
su u neku ruku modularni elementi starih arija to funkci-
onalno i vizuelno povezuju hanove, hamame, kole i bogo-
molje.
~7 4
 Daire u Sarajevu - ona u Halaima koja se danas koristi
kao turistiki restoran, ili ona uz Staru pravoslavnu crkvu u
kojoj je smjeten Crkveni muzej - zapravo su skup magaza oko
zajednikog dvorita sa jedinstvenim ulazom.

* * *
Bezistani su sluili uglavnom za prodaju skupocjenih
uvoznih tekstila, a radilo se tako da je svaki prodava na svom
boksu vodio posao za svoj raun.
Dva sauvana bezistana u Sarajevu ujedno predstavljaju
dvije razliite prostorno-arhitektonske koncepcije ove vrste
graevina. Stariji, Gazi Husrev-begov, nastao je u prvoj polo-
75 vini XVI st., ima karakter zasvedene ulice, duine kojih 109
metara, na koju se s obje strane povezuju boksovi - duani, iji
su bavasti svodovi okomito postavljeni na glavni svod.
Drugi od sauvanih sarajevskih bezistana, poznat pod nazi-
vom "Brusa-bezistan , sagraen je 1561. g., a po svili iz Brusa
dobioje svoje ime. Za razliku od prethodnog, ovdjeje realiziran
jedinstven prostor dvoranskog tipa, sa dva masivna zidana
stupca u sredini, lukovima podijeljen u est jednakih kvadrat-
nih polja, a svako polje pokriveno je kupolom.
Bezistan ispod Sulejmanije damije u Travniku, iz 1757. g.,
skromnije je arhitektonsko ostvarenje, no povezivanje ove pro-
fane funkcije sa bogomoljom dalo je u rezultatu zanimljivu
arhitektonsku kreaciju.

75.
Gazi Husrev-begov bezistan, robna
kua za uvozni tekstil graena u prvoj
polovini XVI st. Longitudinalna
gradnja pod svodovima bazilikalnog
koncepta.
76.
Brusabezistan u Sarajevu jz 1561 . g.
* * *
Bez obzira na snane orijentalne utjecaje pojedini dijelovi
zemlje, u svom arhitektonskom izrazu, ostali su jo od srednjeg
vijeka regionalno izdiferencirani. Ta diferencijacija vidljiva je
prvenstveno na stambenoj arhitekturi, a sa te arhitekture onaje
dobrim dijelom preneena i na javnu.
Tako u centralnoj Bosni, u uslovima surove klime i velikih
snijenih padavina, u krajevima bogatim prije svega drvetom i
zemljom ilovaom, pod oslabljenim utjecajima alpskih strujanja
i ne ba snanim impulsima sjugoistoka, u okvirima mogunosti
domaeg graditelja, nastaju zatvoreni kubini volumeni pod
visokim etverovodnim krovovima pokrivenim indrom, kao
sutinska forma koja se dalje razvija i diferencira. Neki dijelovi
J ajcai Travnika, centralni dio Kreeva, dio Varea, neka sela, npr.
Vranci i Oevije kod Kreeva, dijelovi Kraljeve Sutjeske ...
svjedoe i danas o takvim regionalnim stremljenjima.
Naprotiv, na prostorima jugozapadne Bosne i gotovo
itave Hercegovine, u drugaijim klimatskim uslovima, tu gdje
se odvajkada na kamenu gradilo kamenom, tu gdje su se uvijek
osjeala strujanja kulturnih utjecaja s Mediterana, arhitektura
se kontinuirano izraava masivnim kamenim zidom, kubusom
s malo otvora, te dvovodnim ili etverovodnim niskim krovo-
vima, pokrivenim cijepanom kamenom ploom . Takvo je jez-
gro Mostara, drevni Poitelj, Stolac ili Trebinje.
U Sarajevu, glavnom gradu bosanskog sandaka, te Foi,
dakle u dva grada koji su leali na glavnoj komunikaciji to je
ove krajeve vezala sa Carigradom, utjecaji s Istoka bili su
snaniji nego po drugim regijama; suprotno klimatskom dik-
tatu pojavljuju se razuene prostorne kompozicije, te niski,
eremitom pokriveni krovovi.
~ __________________ ~ ______________________________ ~76

82
,
77
77.
Ulica u Kreevu stipinom
srednjobosanskom arhitekturom, s
doksatima j visokim drvenim
krovovima. Objekti, veinom jz XIX
st. svjedoe o kontinuitetu
srednjovjekovnih tradicija.
84
Samo je po sebi razumljivo, da se u meuprostorima javilo
i niz prelaznih arhitektonskih oblika i kombinacija.
Navedena tri regionalna arhitektonska izraza, to ih prije
svega karakteriziraju materijali, oblici krovova i vrste pokrova,
izdiferencirali su ne samo stambenu arhitekturu pojedinih
regija, ve i kompletne slike naselja; domai graditelji su istim
elementima oblikovali kue za stanovanje, proizvodne objekte,
graevine javnih sadraja, pa i bogomolje. Standardna rjeenja
javnih sadraja u osmanskoj arhitekturi Bos na i Hercegovina je
koristila u ogranienom broju, umjesto toga, najrazliitiji sadr-
aji uklapani su u oblike regionalne arhitekture. I tako, mnoga
naselja jedva imaju poneku graevinu s karakteristikama kla-
sinog osmanskog stila.
Sarajevo, sa svojih sedamdesetak kupola preteno iz esna-
estog stoljea , sa velikim brojem minareta, s niskim etvero
vodnim krovovima, okovima i kamerijama, uprkos s nanim
transformacijama u posljednjih sto godina i danas snano pre-
nosi svijet oblika, dijelom preuzetih sa Istoka, ali generalno
definiranih na spoju jezgra Balkana s kulturama Orijenta.
Sauvani primjeri stare stambene arhitekture znatno su
mlai od arhitekture javnih objekata. No, korijeni shvatanja
upravo takvih oblika stanovanja neos porno su vrlo stari.
Seoska kuaje na ovim prostorima do poetka XX st. ostala
slabo razvijena. No, ovisno o klimatskim i topografskim uslo-
vima, raspoloivim materijalima (drvo, ilovaa i neobraen
kamen) i lokalnoj graditeljskoj tradiciji (sistemi brvnare, bon-
druka, nabijene zemlje, suhozida i zida u krenom malteru), ta
kua se od najstarijih vremena vidno izdiferencirala po regijama.
Njeni rudimentarni oblici su jednodjelna dinarska brvnara
pod visokim krovom od indre, a u Hercegovini jednodjelna
kamena kua pokrivena kamenom pl oom , sa ognjitima u
sredini i otvorenim krovitima pod koja se die dim. Derivati
ovih rudimentarnih oblika su tzv. dvodjelne i viedjelne pri-
zemne brvnare, odnosno viedjelne kamene prizemnice. U tim
gradnjama, u generalnim crtama, prepoznajemo jo predhisto-
rijska prostorna rjeenja.
U evoluciji navedenih oblika, na kosom terenu, razvila se
drvena i kamena kua nad magazorn, a na podrujima visokih
drvenih krovova pojavio se i ardak meu rogovima . U
nekim razvijenijim seoskim sredinama javlja se i spratna kua s
prepu stom - seoska ardaklija, a u drugim opet kamena
spratna kua, odnosno kameni ardak.
U klasnoj strukturi drutva, selu i seoskom stanovnitvu
suprotstavljen je sitni feudalac - spahija; on ima na svom
posjedu kulu na tri-etiri boja (u pjesmi na devet bojeva),
obino sa po jednom prostorijom na svakom katu; iz kule
nadgleda okolinu i iz nje se po potrebi brani.
No, feudalac se u osmansko doba postepeno preseljava u
grad, gdje kao i ostali graani, ivi u kui kojaje gradska, akojaje
nastala ukrtavanjem starijih regionalnih tipova stambene arhi"
tekture sa utjecajima koji su uglavnom dopirali sa jugoistoka:.
I u toj gradskoj stambenoj arhitekturi dominiralo je drvo, a
logika drvene konstrukcije vodila je prema tektonskom izrazu,
za razliku od stereoternije kupolastih oblika monumentalnih
javnih sadraja. Upravo ovaj dio bosanskohercegovake arhi-
tekture nepregledno je polje preplitanja utjecaja islamskog
orijenta, srednje Evrope i Mediterana, to se sve skupa prela-
malo kroz prizmu stvaralakih poriva domaeg ovjeka.
 Za stare kue Sarajeva i Foe karakteristini su otvoreni
trijemovi prema unutranjim dvoritima, zidovima opasane
kaldrmisane avlije prema ulicama i vrtovima, te niski krovovi na
,etiri vode pokriveni eremitom. Svrzina kua iz XVII st., koja
danas sa kompletnom opremom enterijera slui kao depandans
Muzeja grada Sarajeva, pa Djerzelezova i Saburina kua u istom
gradu, Avdagia kua u Foi i druge, lijepi su primjeri ovog tipa
bosanskohercegovake stambene arhitekture.
U simbiozi orijentalnih i alpskih utjecaja kue centralne
Bosne po pravilu su zatvorene u vrstu kubinu formu, bez
zidovima opasanih avlija, bez trijemova u prizemljima, bez
otvorenih kamerija idivanhana.
Krlakova kua u Jajcu, Eminbegovia u Tenju, Duspa-
78
rova u Kraljevoj Sutjesci ili Pozdereva u Cazinu, primjeri su
varijantnih rjeenja u okviru ovog srednjebosanskog tipa.
N a podruju Hercegovine kua opet postaje razgibana,
tlocrti razueni, a visokim zidovima opasane avlije, kaldrmi-
sane oblucima, pune vode, zelenila i cvijea, intimno se pove-
zuju s dubokim hajatima, kao i s poluotvorenim krilima i
jazlucima na spratu. Zanimljive cjeline ove vrste nalazimo u
Stocu, posebno u kompleksu zvanom Begovina, zatim u Bla-
gaju u aglomeraciji Valagia kua, dok meu pojedinanim
primjerima treba svakako spomenuti Bievia oak, Kajta-
zovu i Muslibegovia kuu u Mostaru, Gavran-Kapetanovia
konake - danas Umjetniku koloniju u Poitelju, Resulbego-
via kuu u Trebinju. Ovdje su bez sumnje prisutni mediteran-
ski utjecaji, posebno oni iz Dubrovnika.
Uza sve diferencijacije tipova, ima svakako i puno zajed-
nikih karakteristika ove stambene arhitekture.
Za razumijevanje naina ivljenja i umjetnosti enterijera
ovih kua karakteristino je ureenje tipine sobe. Svaka soba
ima dva osnovna elementa od odluujueg znaaja za njenu
uporabljivost: jedno je seija ili minderluk, iroka i niska nepo-
kretna klupa, koja se protee ispod prozora du dva ili ak tri
zida; drugo su tzv. mu sandre - komplet ugraenih ormara,
smjeten uza zid do ulaza, izdiferenciran prema namjeni na
duekluk za spremanje posteljine, na hamamdik ili banjicu (tj.
mini-kupatilo), prostor za pe uz banjicu, te jedan ili vie dolafa
- ormaria za spremanje raznih potreptina. Pod i plafon su od
drveta, zidovi malterisani, bijelo okreeni. Prostor se bogato
opremao tekstilom, a podovi se u potpunosti zastirali ilimima. 78.
Unoenjem mangale sa arom i priborom za kafu, ovakva Magaze kraj Starog mosta u Mostaru,
soba postajalaje salon - prostor za razgovor i puenje. Postavlja- kraj XVIII, poetak XIX st. Kamena
gradnja, svodovi, mali polukruno
njem sofre, niske sinije ili demiriije na nogarima, taj isti prostor zasvedeni otvori, eljezni kapci j
pretvarao se u trpezariju. Pospremanjem sobe i vaenjem i raz- demiri ... odraavaju strah od provala
mjetanjem posteljine iz duekluka, lako se pretvarao u spavau i poara, ali i utjecaje arhitekture
sobu. Jednostavnim funkcionalnim rjeenjima, ove kueinspiri Medi teran8.
sale su mnoge savremene arhitekte u njihovim traenjima.
Unutranjost stambenih prostorija bila je esto dekorirana
drvorezom, posebno po vratima, stropovima, musanderama i
dolafima, stupovima i gredama.
Kultura stanovanja u gradovima Bosne i Hercegovine bila
je dostigla zavidan nivo s puno finih pojedinosti i bogatom
opremom. Arhivski dokumenti govore o luksuznom tekstilu,
ak o zlatnom i srebrnom posuu. Kod putopisaca XVI i XVII
st. moemo nai zanimljivih zapaanja, kao kod mletakog
poslanika Katarina Zena koji kae da u Sarajevu svaka kua
ima ardak ... ili kod Francuza Poulleta, koji govori o stano-
,

85
\ I
\

l

79.
Kompleks kua porodice Velagi u
Blagaju, XVIII/XIX st. Kamena
gradnja i pokrov od ploe
karakteristini za kue na
hercegovakom tlu.
BO.
Krlakova kua u Jajcu, XVIII-XIX
st. U klimatskim i drutveno-
-ekonomskim uslovima centralne
Bosne kue su kubina oblikovane, s
visokim drvenim krovitima na kojima
se snijeg ne zadrava.
Bl.
Svrzina kua u Sarajevu, XFII st.
Primjer stambene arhitekture
bosansko-orijentalnog tipa s puno
poluotvorenih prostora okrenutih
prema intimi avlija.
84
B2.
Dusparina kua u Kraljevoj Sutjesci.
Kontinuitet srednjovjekovnih tradicija
u stambenoj arhitekturi centralnih
dijelova zemlje u ovakvom primjeru
nalazi svoj puni izraz.
B3.
Rezbareni strop (ia) iz
ulhanumine kue u Stocu, poetak
XIX st.
B4.
Dio musandera graanskog enterijera
u kombinovanoj drvorezbarskoj
tehnici. Etnografsko odjeljenje
Zemaljskog muzeja u Sarajevu.
89
 vima u vrtu ispred visoka vodoskoka, o veoma lijepo izgra-
enim sobnim oblogama, ilimima, jastucima od brokata i
atlasa. I neto, to je posebno upalo u oi ovom putniku XVII
stoljea : stanovi osoba koje pripadaju boljem staleu posvema
su slini onima prostog naroda . Pavle Rovinjanin zapaa
brojna velika ogledala u kui koju je posjetio.
Svakako mnogo toga do danas je izgubljeno. Ipak, u Etno-
lokoj zbirci i prenesenim enterijerima u Zemaljskom muzeju,
te u Svrzinoj i Despia kui u Sarajevu, u Resulbegovia kui u
Trebinju, u Bievia oku u Mostaru i nekim drugim muzej-
ski tretiranim enterijerima nai emo potvrdu elje za stambe-
nim enterijerom, ije su ne samo funkcionalne ve i umjetnike
vrijednosti neosporne.
Valja rei da gradska stambena kultura iz perioda osmanske
dominacije nije samo muslimanska, i da je klasni karakter ove
kulture daleko vie prisutan nego bilo koji drugi. Sidili sarajev-
skog suda sauvali su nam popise ostavina mnogih umrlih gra-
ana, od visokih funkcionera, preko zanatlija i trgovaca, do siro-
tih ljudi poput pekara Laze iz Latinluka i samohranih ena. Sve te
ostavine govore o sutinski istom inventaru u kuama koje su po
nainu gradnjei materijalu bile sline. Dovoljnojeuporediti osta-
vinu trgovca Hadi J ove Selaka sa ostavinom sarajevskog muse-
lima Smail-bega Denetia (s kraja XVIII, odnos no poetka XIX
st.), pa da vidimo na obje strane domae i uvozne ilime, brusali-
-jastuke, atlas-jorgane, brojna ogledala i satove, puno bakrenog,
pa i srebrnog i pozlaenog posua. Ima tu i knjiga i raskonog
oruja. Deneti ima biblioteku od preko 90 rukopisnih djela i
itavu malu oruanu. Selak ima pravu pinakoteku - zbirku od
preko 60 ikona , od kojih su neke dostizalevrijednost manje kue.
J edino po ikonama ova se dva inventara bitnije razlikuju.
Utjecaji stambene kulture zapadnoevropskog civilizacij -
skog kruga prodiru do nas u veoj mjeri tek po austro-ugarskoj
okupaciji.

85.
Minijatura iz jednog prepisa Divana
(zbirke pjesama) perzijskog pjesnika
Hafiza Sirazija, XVI st. Danas u Gazi
Husrev-beg ovoj biblioteci u Sarqjevu.

86.
Dio kaligrafs kih zapisa iz ulaznog
prostora Hadi Sinanove tekije u
Sarajevu. Tekija je iz 1638. g. , a zapisi
se veinom povezuju za linost
sarajevskog pjesnika i kaligrafa
Muhameda Mejlije iz XVIII st.

87.
Jedna od devet minijatura iz
astrolokog s pisa ne poznatog autora
XV ili XVI st ., danas u Orijentalnom
institutu u Sarajevu.

86 87

90
 l
:i.
( .....:...7l"
/..~-
,_S"C
 .
-'"~ 1~;J'i
r O.
IM"- ..v ,\
1 1 (t(P~
. "'
1f'1'r e
 88.
Prepis Kur'ana s bogatom
ornamentalnom dekoracijom. uva se
PRIMIJENJENA UMJETNOST
u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u
Sarajevu. rvorezba se dijelom naslanja na srednjo-
1.jekovne tradicije. Prihvatajui podsticaj e orijentalne umjet-
nosti, ovi krajevi daju svoj doprinos drvorez bi ve na objektima
javne namjene (vrata i stropovi po damijama i tekijama, ikono-
stasi po crkvama). N o, naroito je prisutna u enterijerima boljih
gradskih kua. Upotrebom raznih vrsta drveta, te raznih
motiva i tehnika od intarzije, preko duboreza do perforacije,
izraajni rjenik je koristio prave cik-cak linije, krugove, kva-
drate iromboide ... , zatim rozete, zvijezde, heksagrame, izu-
zetno ptice i zmije, sasvim rijetko druge ivotinje, ljudski lik
(ora s plugom u Rizvanbegovia kui u Stocu). Orijentalni
tretman "bez poetka i kraja prihvaen je utoliko to se ele-
menti reaju, ali se ni zalanavaju. Koritene su i razne povi-
89 jue i lozice s listovima i cvjetovima, zatim tordirano ue,
empres ili bor te vrevi i vaze s cvijeem.
Najljepi primjeri drvorezbe iz Jajca, Srebrenice, Sarajeva,
s Bune kod Mostara, preneeni su u Etnografsko odjeljenje
Zemaljskog muzeja u Sarajevu. No, mnogo toga nalazi se jo
"in situ po pojedinim kuama Sarajeva, u Begovini i ul
hanuminoj kui u Stocu, u Kajtezovoj i Muslibegovia kui u
Mostaru, u Resulbegovia kui u Trebinju itd. Ima primjera s
godinom izvedbe, pa i potpisom majstora.
Razvoj umijea izrade ilima pod utjecajem je Orijenta, no
sve do austro-ugarske okupacije ostaje u domenu kune radi-
nosti. Za izradu se koristila vuna domae ovce, za bojenje
preteno biljni sastojci, dok je ukras bio prilagoen moguno
stima primitivne tehnologije tkanja. Koristila se prava i cik-cak
linija, meander, trokut i romb; motivi iz oblasti flore i faune
veoma su stilizirani, da se teko mogu identifikovati. Boje su
tople, dominantna je crvena, pa prirodna bijela i crna, a samo u
akcentima zelena, uta, plava ...
Paralelno sa domaom izradom, stoljeima su se uvozili
orijentalni ilimi, naroito manji komadi; lijepih i vrlo vrijed-
nih primjera iz Male Azije i Perzije ima u muzejskim zbirkama,
u mnogim damijama, pa i po privatnim kuama.
- su u kuama tkale razna gruba i fina platna za odjeu
Zene
i kunu opremu. Pirlitanjem, tj. unoenjem stiliziranog, tehnici
89. tkanja prilagoenog ornamenta, izvedenog nitima u boji, ve u
Nekoliko karakteristinih oblika procesu tkanja, neke tkanine su i ukraavane.
bakrenog posua iz kolekcija Mnogo ee je u intimi doma ena vezla na tkaninama.
Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Treba razlikovati seoski vez od gradskog, vez ene to ga izvodi
na erefu i tkanom platnu, od onog to ga je na svom duanu
,izvodio zanatlija na ohi, svili i kadifi (tzv. terzijski vez). Prim-
jena veza najea je na dijelovima nonje, na enskim kou-
ljama, na boama, jastucima, pekirima i mahramama, na
evrmama i jaglucima, te na svatovskim darovima. Vezlo se
finim, bojenim svilenim i pamunim koncem, te zlatnom i
srebrnom niti.
Obradom metala bavilo se niz zanata po bosanskohercego-
vakim arijama, kao to su kovai, bravari, noari, sabljari,
pukari, ljevaoci bronze (zildije), zlatari (kujundije), obra
ivai bakra (kazandije) i drugi. Njihovi proizvodi - posebno
oruje, nakit, posue - dio su intime ovjekove, te dobrim
dijelom i vrijedna djela primijenjenih umjetn9sti.
U veim centrima, Sarajevu, Foi, Cajniu, Fojnici,

. 94
Mostaru, Travniku, Gornjem Vakufu itd. majstori kovinarskih
zanata, bijahu brojni, pa su zato ponegdje nastajale itave ulice
pod nazivima Kovai, Kujundiluk, Kazandiluk i sl. .
Umjetnikom izradom hladnog oruja bavili su se noari
(biakije) koji su izraivali sjajne i nadaleko poznate duge i
male noeve, handare i jatagane. U povezanom procesu od
iskivanja sjeiva i izrade drki od kosti, do okivanja balaka
umjetniki obraenim srebrom, tauiranje sjeiva srebrnom ili
zlatnom icom i izrade korica od drveta ili koe prevuenih
iscizeliranim srebrnim limom. Koriteni su motivi iz orijental-
nog dekorativnog inventara, balak i korice esto sujo ukraa-
vani koraljima i poludragim kamenjem u boji. Na sjeivima
noeva i handara, tehnikom tuiranja, rjee graviranjem, neri-
jetko su bila ispisivana imena majstora, eventualno i ime vlas- 90
nika, te godine izrade, pa i kakva apotropejska fraza. Svoja
imena, na alost, bez drugih podataka, naroito su esto upisi-
vali sarajevski i foanski majstori, ili su udarali igove s ime-
nima, pa su nam tako poznati Hasan-kalfa (1780), Osman (1804),
Sulejman (1805), Husein (1810) i mnogi drugi.
Vatreno oruje, duge i male puke, izraivali su tufekdije
(pukari) iz Foe, Fojnice i drugih centara. Meu dugim
pukama posebnu panju privlae deferdari s kundacima
dekorativno obraenim u sedefu i metalnim dijelovima izveze-
nim srebrnom icom. Male puke - peanke, ledenice, zlatke -
esto su bile presvuene bogato cizeliranim, ponekad pozlae
nim srebrenim limom. Potpisi majstora na vatrenom oruju su
rjei; jednu kuburu s mesinganim okovom u Muzeju grada
Sarajeva, izradio je Sadri Ali, dok je na drugoj zlatnom icom
tuirana godina izrade 1733.
Bosanskohercegovaki zlatari (kujundije) svojim radom
se istiu jo od Srednjeg vijeka, a tradicija se, uz preuzimanje
orijentalnih motiva, nastavila do danas. Materijal je zlato i
srebro, te biser, drago i poludrago kamenje, a tehnike koje se
koriste jesu cizeliranje (iskucavanje, kalemluk) i filigran - mre-
asto pletenje i oblikovanje predmeta od tanke srebrne ili
zlatne ice. Preko dvadeset vrsta nakita - kopi, toka, prstenja,
minua, lanaca, ogrlica, narukvica i sl. sa velikim brojem
podvrsta - proizvodili su ovi majstori, koji na alost nisu obia
vali da svoja djela potpiu (s izuzetkom nekih radova koje im je
poruivala crkva i o kojima se govori na drugom mjestu). 90.
Mnoga njihova imena poznata su iz raznih popisa, pa tako Hladno i vatreno oruje umjetnike
znamo da je sarajevski esnaf kujundija 1777. g. brojao preko izrade, proizvodi bosansko-
hercegovakih m;ustora iz raznih
200 lanova. E. C. Arseven navodi da je Bosna i itavom dijelova zemlje. Danas u Etnografskoj
Osmanskom carstvu davala najbolja djela u tehnici filigrana. zbirci Zemaljskog muzeja u SarUevu .
Obradom bakra bavile su se kazandije; oni su oblikovali
oko 70 vrsta raznih predmeta, i u oblicima ibrika, buhurdara, 9l.
asa, mangala, svijenjaka i drugih proizvoda esto ostvarivali Vjete kujundije (zlatari) u gradovima
plastine vrijednosti neprolazne ljepote. Osnovnu formu izraivali su nakit u raznim
obino bi kalajisali (rjee posrebrili ili pozlatili), a osim toga tehnikama. Primjeri iz zbirke
ukraavali je iskucavanjem (kalemluk), auriranjem (muebak) Zemaljskog muzeja u Sarajevu.
i osobito mnogo graviranjem (savat).
U tehnici graviranja esto su na posuu pored ornamentaI-
nih ara izvedene razne apotropejske fraze, ime majstora, ime
vlasnika, godina izrade. Na ibricima, sahanima, asama, taso-
vima iz zbirki Zemaljskog i Gradskog muzeja u Sarajevu nala-
zimo imena kazandije Mustafe s poetka XVIII st., pa Ibra-
hima, Ahmeda i drugih.

95
 v

CETIRI TOKA
SAKRALNE
UMJETNOSTI
OSMANSKOG PERIODA

Demal eli
ISLAMSKA UMJETNOST
Zdravko Kajmakovi
POSTVIZANTIJSKA UMJETNOST
Zdravko Kajmakovi
ZAPADNI UTICAJI
Demal eli
UMJETNOST JEVREJA
91 L -_ _ _ _ _ __ __ _ _ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ ~

97

92
92.
Ferhadija u Banjaluci, zadubina
Ferhat-pae Sokolovia iz 1579180.
godine, prostorno-plastinom
kompozicijom se bitno odvqja od
drugih monumentalnih dam.ija svog
vremena.
93.
Alada u Foi, zadubina Hasana
Nazira iz 1550-51. g. djelo Mimara
Ramadan-age (iz kruga Koda Mimara
Sinana). Tip male monumentalne
damije, remek-djelo arhitektonske i
slikarske dekoracije.
98
Stanovnici Bosne i Hercegovine u doba osmanske vladavine bili su
udrueni u etiri konfesionalne skupine: islamsku, pravoslavnu,
katoliku i jevrejsku. Pripadnici drugih eventualnih konfesija nisu
ovdje bili toliko brojni da bi mogli organizirati pravno priznatu
zajednicu. Pripadnici islama bili su, prema obiajima vremena, u
prednosti prema drugima.
D ISLAMSKA UMJETNOST
rve damije u Bosni i Hercegovini podiu
se polovinom XV stoljea, tako Careva u Sarajevu i Turhan-
Emin begova u Ustikolini, a u velikom broju grade se u XVI
stoljeu, obino sredstvima pojedinih dravnika purijeklom iz
ovih krajeva, ili bolje stojeih graana.
Svojim arhitektonskim i prostorno-plastinim vrijedno-
stima istiu se damije pod kupolom. One se uglavnom osla-
njaju na prostorno rjeenje koje je u tursko-islamskoj arhitek-
turi bilo uobiajeno jo mnogo prije nego to je osmanska vlast
i islamizacija uhvatila korijene u Bosni i Hercegovini. Pri tome
nerijetko odraavaju lokalne specifinosti i kreativan doprinos
domaih maj stora.
Osnovnu arhitektonsku formu damija ine kubus, kapota
i valjak. Kubina osnova preko trompa, sfernih trouglova ili
pandantiva, prelazi u poligonaIni tambur koji podrava kupolu.
Veina ovih damija sa sjeverozapadne strane ima trijem sa tri
kupolice to ih nose etiri stupa povezana prelomljenim luko-
vima. Minaret je uvijek jedan, desno od ulaza, s jednom ere-
fom (galerijom), zavren visokim unom i ukrasnim alemom. U
unutranjosti su: mihrab, simbol autoriteta smjera pri mplitvi,
minber, visoka propovjedaonica sa koje se petkom i na bajram
govori masi, te kjurs, katedra za povremena predavanja. Obje-
dinjavanju ovih u sutini razliitih sadraja odgovarao je pro-
stor bez unutranjih napetosti, a kocka kao temeljni oblik i
prostor bez usmjerenja, najbolje je zadovoljavala. Mahfil u uglu
desno od ulaza, empora pomou koje visoki prostor damije
dobiva mjerilo ovjeka, upravo kombinacijom visokog i
niskog, humanizira prostorne odnose.
Meu tridesetak ovakvih damija istiu se: Gazi Ali-paina
iz 1560/61 , Ferhadija iz 1561162, Careva iz 1565/66, sve u Sara-
jevu; Balagua iz 1514 g. i Lala-paina iz 1567. u Livnu, Karad-
oz-begova iz 1557. i Koski Mehmed-paina iz 1618. u Mostaru,
Hadi Alijina iz 1562. u Poitelju, Sinan-bega Boljania iz 1570.
u ajniu, Jusuf-paina (iz druge polovine XVI st.) u Maglaju,
Husejnija iz 1824. u Gradacu. Prostorno-plastinim rjeenjem
dvije damije pod kupolama izdvajaju se od osnovnog tipa, pa
emo se na njima posebno zadrati.
Gazi Husrev-begova damija u Sarajevu, najznaajniji je
islamski sakralni objekat u ovakvim krajevima, znaajan -
tavie - opti razvoj stila klasine osmanske arhitekture. Osni-
va joj je bosanski namjesnik Gazi Husrev-beg, akronogram
nad ulazom daje godinu gradnje 1530/31. Kako novija istraiva-
nja pokazuju, graditelj joj je Adem Esir Ali, rodom iz Tabrisa,
zarobljenik u ratu Selima 1. s Perzijancima, potom graditelj
carigradske Selimije i glavni graditelj Carstva (bamimar).
Ostvareno je sloeno arhitektonsko rjeenje, u kome se cen-
tralni prostor kvadratine osnove, pokriven golemom kupolom
na pandantivima, produava u prostor mihraba pod polukupo-
93
 lom, te desno i lijevo od ulaza u dva bona prostora takoer pod
kupolama. Izbalansirani prostorni odnosi, te majstorski plasi-
rana, suzdrljiva, ali efektna prostorno-plastina obrada, istiu
oblikovne vrijednosti mihraba, min bera i kjursa, kao imahfila
smjetenog uz glavni ulaz. irina objekta uslovila je trijem sa
pet kupola, to je opet jedinstven sluaj u Bosni i Hercegovini.
Ferhadija damija u Banjaluci, najvrednijije spomenik ove
vrste u Bosanskoj Krajini, a podigao ju je, 1579. g. bosanski
begler-beg Ferhad-paa Sokolovi. I ovdje je rjeenje neuobia
jeno: centralni kvadratini prostor nadkriven kupolom na pan-
dantivima, produuje se u prostor mihraba podpolukupolom,
te u dvije bone ladj e presvedene nekom vrstom ukrtenog
bavastog polusvoda. Fini detalji mihraba i min bera, te asime-
trian mahfil uz sjeverni i istoni zid, obogauju i dinamiziraju
prostor. Trijem sa etiri stupa i tri kupolice, te visok, vitak
minaret, upotpunjavaju kompoziciju koja u cjelini zvui lako-
om i gracioznou.
Kupole pokrivene olovom zahtijevale su umjenost gradi-
telja i materijalnu mo . Zato je prostor bosanskohercegovake
damije mnogo ee pokriven atorastim krovom, dok je
pokrov, ovisno o regiji, od eremita, indre ili kamene ploe.
Stropovi su s pokrovom od dasaka, ponekad s dekorativno
naglaenim centralnim dijelom, koji put iskoritenim za obli-
kovanje neke vrste unutranje kupole. Primjere vidimo u Taba-
ici i Saria damiji u Mostaru, u Handanij i u Pruscu, u Ferha-
diji u Tenju, dok u sarajevskoj Magribiji nalazimo bavast
svod raen u drvetu. Trijemovi su im od drveta, dok sama
gradnja varira od zidanja fino obraenim klesanicima i
pedantno uraenih stilskih detalja, do kamena lomljenjaka i
erpia. Prisustvo do maeg graditelja i suprotnih civilizacij -
skih utjecaja opaa se na najveem broju objekata, o emu
govore mnoge pojave od romaniko-gotikih reminiscenci na
primjer na potkupolnoj Vuijakovia damiji u Mostaru, preko
nekih hercegovakih damija kod kojih se u funkciji minareta
javlja toranj kvadratine osnove, pa do bosanskih damija s
drvenim minaretima, ili ak damija-brvnara po zabitim kraje-
VIma .

..

~9~4__-=============================~~~~
100
__~95
94.
Detalj sa Kurumlija-medrese (XllI Damija obino ima svoje dvorite - harem, u tom dvoritu
st.). esto stoji adrvan (vodoskok) pod posebnim paviljonom na

95.
Gazi Husrev-begova damija iz 1530131.
g., Kurumlija-medresa iz 1537. (u
prednjem planu), te sahat-kula iz XVII
st. (desno) -spomeniko jezgro
sar<uevske arije.
96
96.
Konator-damija, Travnik, XVIII st.
A1anje damije po Bosni esto s u imale
drvene munare, a po nainu gradnje
dio su anonimne folklorne arhitekture.
97.
Damija Hasan-pae Predojevia u
Plani kod Bilee (XVI st.), kao j Stara
damija u Bilei, Seferagina u Dabrici
i jo neke po Hercegovini imaju toranj-
-minaret, to govori o starijim tradi-
cijama j mediteranskim uticajima.
98.
Atrij Kurumlija - medrese u
Sarajevu, 16. st.
stupovima, pa u zidu esma ili niz esa ma. Osim toga, uz
damiju se nalaze i obrazovne institucije istog osnivaa - u
prvom redu mekteb (osnovna kola), pa medresa (via,
odnosno visoka kola), pa eventualno biblioteka ...
Mektebi su bili obino prizemne zgrade i iz niza razloga
slabo su se sauvali.
Medrese imaju, meutim, sloenija arhitektonska rjeenja i
pokazuju tenju ka monumentalnom izrazu. U pravilu su se
sastojale od jedne vee predavaonice - derahane i izvjesnog
broja soba za nastavnike i sluaoce. Panju u prvom redu
privlai sarajevska Kurumlija, zadubina Gazi Husrev-begova,
sagraena 1537. godine, a ime je dobila po olovnom pokrovu
njenih kupola. Zanimljiva je koncepcija Kurumlije, sa monu-
mentalnim ulaznim portalom u centru simetrine kompozicije,
sa atrijem opkoljenim zasjenjenim trijemovima, sa adrvanom
usred atrija, s predavaonicom koja oblicima i proporcijama
podsjea na manju potkupolnu damiju, s dvanaest jednakih,
solidno graenih kabineta, sa 24 kupole i 12 visokih dimnjaka.
U sutini mali objekt velike arhitektonske vrijednosti, bio je od
svog osnutka do pod kraj XIX st. najvie uilite u Bosni i
Hercegovini, u kome su se gajile osnovne discipline klasinih
univerziteta - teologija, pravo i filozofija.
Za razliku od koncepta sa atrijem u sredini, kakav je ostva-
ren kod Kurumlije, manje medrese - u Mostaru ili u Poitelju
- graene su tako da su predavaona i sobe za ake grupisane s
dvije strane dvorita. Tlocrt se razvije u obliku slova L, a
predavaona je smjetena asimetrino. Dvorite se sa slobodnih
strana uokviruje zidom i eventualno povezuje s damijom.
U nastavku spomenimo i tekije, objekte koji slue dervi-
kim redovima za stan ejha i sakupljanje dervia. Hadi Sina-
nova tekija u Sarajevu, nastala 1638. g. najvredniji je sauvani
spomenik ove vrste i jedan od posljednjih primjera klasine
osmanske arhitekture u ovom gradu. Razvija se s dvije strane
prostornog, kamenim zidom ograenog dvorita; otvoreni dvo-
rini prostori prelijevaju se u duboke trijemove do pojedinih
unutranjih sadraja. Zidana je klesanim kamenom s relativno
malo otvora, to objektu u cjelini daje ozbiljan i monumentalan
Izraz.
U samom dvoritu postoji nekoliko grobova ejhova ove
tekije, dok je njen osniva Hadi Sinan-aga, sa enom, sahra-
njen u turbetu sjeverno od tekije.
Kaligrafski obraene plohe i kaligrafski detalji posebna su
vrijednost poluotvorenih i zatvorenih prostora ove tekije.
Zanimljiv, no bitno drugaiji spomenik iste vrste je tekija u
Blagaju na vrelu Bune. ini se da je utemeljena jo krajem XV
stoljea, no dijelovi koji su sauvani temeljito su preureeni
polovinom XIX st. u duhu provincijskog turskog baroka, pa je
sauvani spomenik i najizrazitiji primjer takvih stilskih htijenja
na tlu Hercegovine.
Uz damije, uz tekije, na grobljima, esto emo nai
poneko turbe (mauzolej). Podignuta su prvenstveno na grobo-
vima osnivaa damija i drugih uglednih linosti, obino su od
kamena, pod kupolom su ili vievodnim krovom, zatvorenog ili
otvorenog tipa. Zatvoreno kameno turbe, heksagonaIne ili
oktogonalne osnove, presvedeno kupolom, najm6numentalniji
je oblik ovih grobnica, a meu najvrednije spadaju Gazi

102
 97

Husrev-begovo i Gazi Murad-begovo kraj Begove damije u

Sarajevu, Ferhad-paino i Halil-paino u Banjaluci, te Defter-
dar-paino u istom gradu. Drugi uobiajen oblik je otvoreni
paviljon sa etiri ili vie stubova, spojenih lukovima koji nose
. kupolu. Turbe kraj Alada-damije u Foi, Hadi Sinan-agino
kraj njegove tekije u Sarajevu, pa dva turbeta na sarajevskom
Alifakovcu, primjeri su ove vrste mauzoleja - kamenog balda-
hina. Olakan oblik iste vrste jesu turbeta sa kupolama od
prozrane iane mree na konstrukciji od kovanog elj eza u
Travniku i Mostaru.
Damije, medrese, tekije, turbeta, esto su brino obra-
ivani u svakom detalju, pa je zato arhitektonska plastika,
slikana zidna dekoracija, te kaligrafija, esto prisutna na ovim
objektima. Islam je uglavnom iskljuio figurativnu umjetnost,
a nagonski poriv ljudski da se izraava plastinom formom
usmjerio na apstrakciju. U arhitekturi prvenstveno stereoto-
matskih oblika, u njenom konkavu - prostoru, u konveksu kao
njegovoj posljedici, traio se izraz putem apstraktnih efekata,
harmonijom i odnosom dijelova, ritmom punog i praznog, svi-
jetla i sjene, proporcijama oblika i masa, te hijerarhijom masa.
U geometrijskoj apstrakciji monumentalne arhitekture, detalj
raen u mekanim vrstama kamena najbolje tumai te porive i
njihove domete.
Uz razne vijence i profile, esto se koristio ploni geome-
trijski reljef, geometrijska perforacija na ploama od mekanog
kamena, te reljef sa stiliziranim elementima vegetabilnog pori-
jekla.
Ploni geometrijski reljef nalazimo na mihrabima i mimbe-
rama, na ogradama mahfila i erefa, a geometrijsku perforaciju
na ploama koje zatvaraju luni dio donjeg reda damijskih
prozora ili itave prozore gornjeg reda (npr. na Roznamediji-
noj damiji u Mostaru).
Reljef sa stiliziranim motivima vegetabilnog porijekla se
javlja relativno rijetko, a na zavidnoj umjetnikoj razini na
foanskoj Aladi. Kamena ploa koja ini zavrni dio mihraba u
ovoj damiji jedinstvena je po zamisli i ljepoti izvedbe: cen-
tralno mjesto zauzima krupan, stilizovan cvijet nara, izmeu
ijih se latica probijaju drugi, sitniji cvjetii; oko ovog motiva
prostiru se bokori rua, sitnijih cvjetia i li a, izmeu kojih se
opet prepliu vrijee, a sve skupa se podreuje strogo simetri
nom rasporedu. Na slian nain rijeena je i reljefna dekoracija
i nekih drugih elemenata AIade.
Prostornu arhitektonsku plastiku susreemo u obradi baza
i kapitela stupova, kod oblikovanja prelaza kvadrata u poligon
ili u krug, a naroito kod rjeavanja nie mihraba, raznih drugih
nia, kod raskonijih portala, kod oblikovanja prelaza munare
9"
u erefu .. . Osnovni plastini elemenat je stalaktit; onje gotovo
obavezan u obradi mihrapske nie, koja pri vrhu svog vertikal-
nog dijela, preko manje-vie karakteristinih vorova, prelazi u
trougaone forme tzv. bademastih stalaktita; stalaktiti se dalje
prema vrhu skupljaju i suavaju, koriste se visuljci i druge
varijacije, dok se ne popuni udubljenje koje ini nia. Portali
damija i nekih drugih javnih objekata takoer su esto rjea-
vani uz primjenu stalaktita, a najbogatije primjere vidimo na
Gazi Husrefbegovoj damiji i Kurumliji medresi. Bogate sta-
laktitne kapitele nalazimo na Karadozbegovoj damiji u
Mostaru, na damiji u Poitelju, u foanskoj Aladi. Izvanrednu
arhitektonsku plastiku, izvedenu u bogatoj i matovitoj igri

103
 stalaktitnog dekora, sreemo koji put na prelazu munare u
erefu. Primjera ima naroito u Mostaru, na Karadozbegovoj,
aria, Roznamedijinoj i Lakiia damiji, zatim u Poitelju.
Memorijalna plastika drugi je oblik apstraktnog plastinog
izraza. U okvirima ikonok!astinog islama oslanjajui se dije-
lom na plastiku steaka, a dijelom na forme koje je ins piri sala
tursko-osmanska kultura, Bosna i Hercegovina od polovine XV
st. na ovamo gradi poseban svijet nadgrobnog kamenja.
Temeljna forma je stup, dva stupa obiljeavaju grob, s tim,
da onaj vie glave, naroito ako se radi o mukarcu, obino nosi
stiliziran oblik turbana ili kape kao bitan elemenat poruke o
linosti ukopanog. Najstariji, iz XV i XVI st. , tzv. ehitski
niani, po obliku, uklesanim ukrasima i natpisima, bitno se
razlikuju od osmanskih nadgrobnih spomenika; na njima
vidimo simbole luka i strijele, polumjeseca, jabuke, rozete,
sjekire, tubastog maa , bajraka ... Ima tu i ptica (soko), i konja,
pasa, i lavova, i zmija, posebno ljudskih ruku, pa i itava
ljudska figura. N a nekima od njih nalazimo natpise bosanskom
irilicom - po pismu i nainu izraavanja, kao i sauvanim
imenima, jasno je da su to domai ljudi: Mahmut Brankovi
to pogibe u boju despotovu, dva Radilovia - Ahmat i
Hasan, Soliman Okopica, Radivoj Oprai ... Ovi su spome-
nici autohtona tvorevina bosanskohercegovakog tla.
Paralelno sa ehitskimjavljaju se i tzv. skopski niani , od
bijelog mramora s turbanima i enskim kapama, s arapskim
natpisima rasporeenim u kvadratna polja. Mali su, (zbog tran-
sporta), a najstariji primjeri nalaze se u Sarajevu iz 1544. i u Foi
iz 1546. g. Pod utjecajem ovih niana, domai majstori rade
sline nadgrobnike, veih dimenzija u domaem krenjaku , no
bez natpisa. Tek od XVII st. pojavit e se na njima islamska
epigrafika.
U velikom broju sauvani su niani XVIII i XIX st. Po
materijalu i dekorativnim elementima izdiferencirani su po
regijama. Dok su u Sarajevu i okolini suzdrljivi u dekoraciji, u
Hercegovini i Bosanskoj krajini bogato su ukraeni uz izraeno
prisustvo narodne ornamentike. Na podruju Glamoa i Livna,
pored regionalnih specifinosti, zapaene su i kolosalne dimen-
zije niana. - Niani su oznaavali pol, ali i drutveni poloaj
umrlog to se odrazilo u razliito oblikovanom turbanu. Otuda
nazivi: ulemanski niani, derviki (u vie varijanti ovisno od i
kom redu i rangu pripadaju), aginski, painski, zatim niani
trgovaca, posjednika, te pripadnika esnafa (uglavnom ednijih
dimenzija). enski niani ponekad imaju kapu, u Krajini stilizi-
rane pletenice, a najvie ih je bez posebnih simbola. Krono-
grami, esto u stihovima kaligrafski tretirani, ine sa osnovnim
oblikom u sutini nerazdvojnu cjelinu.
Enterijeri javnih objekata bili su esto ukraeni zidnim
slikarstvom i kaligrafijom. Majstori slikari i kaligrafi esto su
dobavljani s Istoka; istovremeno su domai umjetnici radili ne
samo kod kue, ve odlazili i na Istok i tamo se afirmisali. U
pojedinim objektima otkriveno je i vie slojeva zidnog slikar-
stva (npr. u sarajevskoj Ferhadiji 7 slojeva) iz raznih faza. Na
alost, tehnika rada al-secco bila je takva da su nam se sauvali
relativno skromni ostaci.
99.
Muslimanska nekropola u Jakiru kod
Glam oa . Dominira Ba~iev maet,
visok blizu 4,5 m sa natpisom jz 1798. g .
L-________________________________________________ ~99

104
 100

Daleko najvredniji fragmenti tog slikarstva iz polovine

XVI st. sauvani su u foanskoj Aladi. Slikarska dekoracija
ispunjavala je kalotu kupole, povrine trompi i sfernih trou-
glova, no u velikoj je mjeri stradala. Od sauvane slikane orna-
mentike posebno je zanimljiva ona iznad prozora donjeg reda u
unutranjosti damije, zatim deset kitnjastih rozeta izmeu
prozora i tri buna u obliku bademastih medaljona. Istiu se
dvije izvanredne ornamentalne povrine u formi mihrab-serd-
ada (molitvenih ilima) pod trijemom damija; kao i na reljef-
noj dekoraciji mihraba, pojavljuju se stilizirani cvjetovi nara,
prepleti vrijea sa liem i sitnijim cvjetovima - ruama i karan-
filima. U ukupnoj kompoziciji dva ornamentaIna sistema -
rumi i hataji - prepliu se i meu so bno dopunjuju.
Ne zna se ko su kreatori ovih dekoracija, a pretpostavlja se
da bi mogli biti Perzijanci. Visoku ocjenu ovih dekoracija dao
je 1664. g. poznati putopisac Evlija Cele bija, nazvavi ih rav-
nim Behzatovu , Manijevu i ahkulovu kistu. (Vrhunski maj -
stori istonjake dekoracije prve polovine XVI st.).
Za XVII s t. karakteristi na je dijelom ouvana dekoracija u
Koski Mehmed-painoj damiji u Mostaru. Bujnost vegetacije
kao da se sasuila, a sekundarna podjela povrina mihraba po
trokutastoj i romboidnoj shemi kao da oslikava tjeskobe u koje
je ova umjetnost zapadala. Slian, sve vie ematizovan tret-
man nastavlja se i u XVIII st. uDizdarevu mesd idu i Esme-
-sultan damiji u Jajcu, pa u travni koj Sulejmaniji. No, isto-
vremeno, tokom XVIII st., ranija vrlo disciplinirana ornamen-
taIna stilizacija ustupa mjesto realistinijem tretmanu esto
domae flore: to su motivi razgranatih stabala s liem i plodo-
vima, ernpresi, cvijee II vazama, tavie razrezane lubenice . ..
Lakoa umjetnikog izraavanja postignuta je leernom impro-
vizacijom, a slikarski tretman prenesen je ponekad i na eksteri-
Jere.
Od XVIII st. naovamo ponegdje se javlja i arhitektonska
veduta, naivno tretirana poput predstave Meke i Medine u

100. 101
Nekropole niana po Sarajevu j
okolini, s nadgrobnim spomenicima
od XV do XX st. , svojevrsne su
galerije apstraktne plastike.

101.
Grupa nadgrobnih s pomenika iz
Cazinske krajine. Vrst"fI kamena i
lokalna klesarska tradicija doprinijeli
su osebujnim oblicima nadgrobnika
ovog kraja. L-__________________________________________________
~
1
0
3
106
102.
aka adrvana pred A lada-diamijom
u Foi iz 155D-51. g. Plemenita
osnovna forma i flni reljefni detalj
:upuuju na izuzetnog majstora kome,
meutim, ne znamo ime.
103.
Detalj slikane zidne dekoracije iz
trijema A1ade u Foi.
104
104.
Stalaktitno erefe na minaretu
Xaraozbegove damije u Mostaru iz
1557. g. Prostorno-geometrijski
tretman ovakvog arhitektonskog
detalja posebno je na nekim
mostarskim minaretima izveden
virtuoznim umijeem.
105.
Dva turbeta na groblju A1ifakovac
(XVIII st.) dominiraju prostranom
nekropoiom.
108
Miinoj damiji u Sarajevu samoukog slikara Hadi Mustafe
Faginovia, ili onih suhoparnih primorskih pejsaa u kupoli
dershane poiteljske medrese.
Kaligrafija je sastavni dio zidne dekoracije, esto s orna-
mentom jedinstveno komponovana. U okvirima ikonoklasi
nih nazora islama, jedino je pisana rije imala pravo da asocira
na pojmove transcedentnog.
Zbog toga su sakralni objekti puni natpisa na kojima je
gotovo nemogue odvajati sadrajnu vrijednost od dekorativne
uloge. Izvanredna rozeta u kupoli Alade u Foi (dijelom resta-
urirana poslije rata), rozete i drugi oblici stilizacija natpisa u
Hadi Sinanovoj tekiji u Sarajevu i itava mala antologija kali-
grafskih vjetina u ulaznom prostoru iste tekije, radovi Muha-
meda Mej lij e i nekog ejh-Ahmeda, oba iz XVIII st., imena
boija, Muhamedova i prvih kalifa ukomponovana u krunim
oblicima po zidovima damija, samo su dio ove, uglavnom
dekorativne kaligrafije.
Drugi dio ine epigrafski natpisi, obino smjeteni nad
ulaze u objekte, te na nadgrobne spomenike. Dokumentarno-
-faktografska vrijednost ove kaligrafije neosporna je: pruaju
podatke o objektima i linostima za koje su vezani.
Osvrnimo se jo na prepisivanje i opremu knjiga, njihovo
dekorisanje i korienje. Veliki broj rukopisa iz mnogobrojnih
javnih i privatnih biblioteka Bosne i Hercegovine danas je
skoncentrisan II Gazi Husrcv-bcgovoj biblioteci II Sarajevu;
biblioteka raspolae sa oko 9000 rukopisnih djela, od kojih
izvjestan broj potjee iz XII i XIII st., a preko stotinu iz XIV i
XV st. Ovdje su i mnoga djela bosanskih pisaca koji su stvarali
na orijentalnim jezicima, ili su pisali arapskim pismom na
svom maternjem jeziku. Znaajne kolekcije orijentalnih ruko-
pisa posjeduje i Orijentalni institut u Sarajevu, a u manjoj mjeri
i neke druge javne i konfesionalne zbirke. Tematika knjiga i
105
rukopisa vrlo je raznolika (od teologije, prava i filozofije, preko
raznih naunih disciplina, do poezije), no u estetskom smislu,
kaligrafIjom i iluminacijom panju naroito privlae pojedini
raskono izvedeni prepisi Kur'ana, nekih zbirki poezije, te razni
fermani, berati, diplome i slina akta. Pojedini sauvani prim-
jeri nastali su u ovoj sredini, drugi su doneseni iz kulturnih
centara Istoka.
Na rukopisima obino nalazimo nefigurativnu dekoraciju
ornamentalnog karaktera. U prepisima Kur'ana posebno su
ukraavane prve dvije strane, te zaglavlja pojedinih poglavlja.
Tzv. Sokolovievi duzovi - 22 sveska od prvobitnih 30 - spa-
daju u remek-djela kaligrafije i dekoracije knjige XVI st., a
nalaze se u spomenutoj Gazi Husrev-begovoj biblioteci. Du-
zovi iz banjaluke Ferhadije takoe iz XVI st., prepis Kur'ana
Dafera sina Muhamedova iz Prusca, uraen 1680. g. ili onaj
Huseina Bonjaka iz 1755. g. primjeri su kaligrafskih i orna-
mentalno-vegetabilnih varijacija visokog dometa. Iz XIX st.
potjeu dva izuzetna primjera iluminiranih prepisa Kur'ana, i
to jedan nekog Dagistanija iz 1859. g. (kaligraf spominje origi-
nale XII st. koji su mu sluili za ugled), te drugi kojije pripadao
Fadil-pai erifoviu, a potjee iz 1870. g.
I drugi rukopisi esto imaju dekorativno uraena zaglavlja,
tzv. unvane, zatim zastavice i cvjetne ornamente na marginama
i sl.
Posebnu panju zasluuje minijaturno slikarstvo u nekim
naunim i poetskim djelima. Fragment astrolokog spisa,
 --
106
nepoznatog autora iz XV ili XVI st., danas u Orijentalnom
institutu, sadri devet minijatura s tumaenjem pojedinih zna-
kova zodijaka preko itave strane. Hafizov Divan, zbirka perzij-
ske poezije iz XVI st. u Gazi Husrev-begovoj biblioteci, ima pet
minijatura preko itave strane, a odlikuju se ivom matom i
slobodom izraza.
Ova sredina je dala osmanskoj minijaturi nekoliko izuzet-
nih slikara-minijaturista. Spomenimo Matraki Nesuha, umro
1547. g. (koji je u svojim minijaturama obradio neke pohode
Sulejmana Velianstvenog i tako ostavio, izmeu ostalog, i
najstarije likovne predstave nekih gradova svijeta). Tvrdi se da
su porijeklom iz naih krajeva i slikari Kasim, Mehmed,
Husein, Iskender, Hasan, Ferhad, a svakako i najvei turski
minijaturista XVI st., ilustrator uvene Hunername (u Top-
-kapi muzeju), Osman Ali Naka, prelomna linost u razvoju 107
osmanske minijature, ustad (to znai uitelj) iji se utjecaj 106.
osjetio na ovoj vrsti slikarstva sve do XVIII st. Turbeta pod lipom u Travniku,
Aktivnosti na prepisivanju, opremanju i povezivanju XVIII st.
knjiga bile su u Sarajevu veoma razvijene, o emu svjedoe ak
dvije ulice knjigovezaca u ariji - Veliki i Mali mudeliti. 107.
Koni povezi knjiga, sa utisnutom ornamentikom u zlatotisku, ejh-Jujino turbe u Mostaru. Mustafa
koji su ovdje raeni ne zaostaju za onim iz velikih orijentalnih Ejubovi - ejh Jujo (1651 - 1707. g.),
centara. istaknuti je mislilac koji je ostavio 27
djela jz raznih oblasti filozofije, prava i
teologije.

109
108.
Detalj mihraba (molitvene nie) iz
Alada-damije u 1<'oi, 1551. godine,
jedinstven je po svojoj staJaktitnoj,
kaligrafskoj, plona-geometrijsko} i
f1oralno-vegetabi1noj dekoraciji.
109.
Tekija na vrelu Bune u Blagaju iz XV
ili XVI st. - rezbareni i polihromirani
strop i z XIX st. primjer je tzv. turskog
baroka.
110.
Minber (propovjedaonica) jz foan ske
A1ada-damije. Ustaljen oblikovni
tretman obogaen je kvalitetnim
geometrijskim i floralnim reljefnim
dekorom.
111.
Mahlil (kor) u A1ada-damiji u Foi,
1550151. g.; ugao sa stalaktitnim
kapiteiom i perforiranom kamenom
ogradom.
112.
Bogorodica sa Hristom , anelima i
prorocima. Prijestona ikona, tempera
na dasci, majstor Longin, 1577- 78,
crkva manastira Lomnice (ekovii)
112
POSTVIZANTIJSKA
UMJETNOST
mjetnika djelatnost kod Srba u osman-
skom periodu poinje ve krajem XV ili poetkom XVI vijeka,
ali u dvjema razliitim istorijskim okolnostima i oblastima. Na
jugoistoku poinje krajem XV i poetkom XVI vijeka oko
Trebinja, a na sjeveru i zapadu nastaju u isto vrijeme velike
crkve u Paprai, Tavni, Gomionici i Martin Brodu (Rmanj).
Crkve u Martin Brodu i Gomionici zajedno sa srednjodalmatin-
skim hramovima u Krki i Krupi, ine posebnu varijantu pravo-
slavnih bogomolja koje nastaju u zapadnim oblastima zemlje,
daleko od matikih uzora. Obiljeene su karakteristinim iro-
kim i nadvienim sredinjim dijelom u funkciji podnoja
kubeta, jednostavnim valjkastim kupolama i zidanim ikonosta-
sima. Obje su prosvoene bavastim svodom i oslikane fre-
skama. Slikarstvo Rmanja, na alost, sauvano je samo u
skromnim ulomcima dok je gomioniko, otkriveno 1982.
godine u kupoli koja je jedina bila oslikana, izuzetno visokih
likovnih kvaliteta. Otkriem rmanjskih i gomionikih fresaka
ostvaruju se do sada teko vaspostavljani kontinuitet izmeu
srpskog ivopisa iz vremena Despotovine i onog koji nastaje
nakon obnove Patrijarije 1557. godine.
Velika trikonhosna i troapsidalna kupolna crkva u Paprai
slijedi moravske graditeljske tradicije, a neto manja kupolna i
krstoobrazna crkva u Tavni bliska je provincijalnim hramo-
vima u zapadnim oblastima Srbije. Kao Gomionica i Tavna je
imala freske samo u kupoli - znak tekih okolnosti u kojim one
nastaju. Papraka crkva bila je u potpunosti oslikana (izuzev
priprate) rukom nepoznatih majstora, prethodnika velikog sli-
kara Longina. Te freske sauvane su samo u fragmentima, a
one u Tavni gotovo su potpuno unitene.
Sa obnovom crkvenog graditeljstva najugu, oko manastira
Tvrdoa, krenulo se krajem XV vijeka kada se primjeuje
aktivnost dubrovakih zidara na izgradnji nekih seoskih
crkava (Lug kod Trebinja). U prvom desetljeu XVI vijeka
sagraena je reprezentativna potku polna crkva manastira Tvr-
doe koja je bila ukraena renesansnom dekorativnom plasti-
kom. Tvrdoki kalueri uputie u Dubrovnik 1502. godine
jednog svog bratstvenika, Marka Stefanova, koji ui slikarstvo
u ateljeu Matka Milovia. On e se kasnije, 1509. pojaviti kao
prepisiva i iluminator Tvrdokog oktoiha, sada u Savini. N a
jednom Ustavu potpisao se kao "Marko zograf. Sve dok se ne
pronae stariji prepisiva, oporoj i pionirskoj ruci Marka Stefa-
nova pripadae ast prvog obnovitelja prepisivake djelatnosti
u turskom periodu u Bosni i Hercegovini. Marko je svakako
pomogao Dubrovaninu Vicu Lovrovom, koji je, kao i njegov
otac Lovro uSavini, na grki nain oslikao freskama tvrdo-
ku crkvu 1510. godine. Ovim inom bio je zatvoren krug
izuzetno velikih napora zahumske eparhije na izgradnji Tvr-
doa, iji e klerici i monasi teiti odravanju kontinuiteta
ukinute Pe ke patrijarije, nastavljajui se u dravnopravnom
smislu na batinu koju im je ostavio Hercegov mitropolit.
David i snaan kult Mileeve koja se nalazila unutar ove epar-
hije. Sve do tekog stradanja manastira krajem XVII stoljea,
kada su ga Venecijanci oborili lagumima, Tvrdo e odravati
primat kao najznaajniji kulturnoumjetniki i nacionalni cen-
tar pravoslavnog naroda u Hercegovini.
112
 il3

113.
Proroci Sofronije i Aron , freska,
nepoznati majs tor, prva polovina XVI
vijeka, crkva manastira Gomionice
(Banja Luka)

114.
Roenj e Hristovo i jevanelist Marko,
freske u kupoli majs tora Longina, oko
1578, crkva manastira Lomnice
(Sekovii)

114

114
 .,


I

"I
"'
.,.
,.\. I

r
(:
lt:

 Uporedo sa velikim radilitem u Tvrdou, tih godina sagra-
eno je ili obnovljeno na desetine malih seoskih crkvica u
Hercegovini: rustina troapsidalna u Talei, jednobrodne u
Gomiljanima i Zaplaniku (sve tri oslikane freskama); javlja se u
dokumentima i peinska crkva u Zavali, prepravlja se dobri-
evski hram, grade se seoske crkve i obnavlja se oronula krsto-
obrazna crkva u Trijebnju (1532. g.).
Prvi povoljni trenutak pod Turcima iskoriten je i za
nabavku slika. Pojedine slikarske radionice u Dubrovniku i u
drugim gradovima na obali, orijentisale su se na rad za pravo-
slavne kupce. Krajem XV ili poetkom XVI vijeka nastalo je
nekoliko ikona ovih majstora koje se uvaju u zbirkama Sara-
jeva, itomislia, Mostara i Livna. Najljepa mequ njima je
uvena mostarska Bogorodica Umiljenija, sada u Zitomisliu,
rad nepoznatog dubrovakog slikara. Istovremeno iz primor-
skih gradova poinj u da pristiu i ikone italokritskih slikara,
djela pred Turcima izbjeglih Grka i Kriana koji dre ateljeje u
Veneciji ili u gradovima pod njenom zastavom. Batinei u
svojim djelima kult i semiotiku energiju arhitipa starih "sve-
tih grkih ikona - u vrijeme kadaje Vizantija ve mrtva, te kao
takva nije vie suparnica Vatikana - italogrki slikari, obdareni
talentom ali i poslovnou, znali su da svojim umjereno arhai
nim ikonama brzo osvoje trite gotovo cijele hrianske
Evrope, a posebno pravoslavnog i konzervativnijeg katolikog
svijeta - onih vjernika koji svoja boanstva nisu prepoznavali u
modernom renesansnom ili baroknom slikarstvu Italije. Nji-
hove ikone preplavie Bosnu i Hercegovinu. Ovdje se nalaze
djela mnogih poznatih majstora, od Nikole Rica, sina Andriji-
nog, sa kraja XV i poetka XVI vijeka rDeizis, Sarajevo, Stara
srpska crkva], J ovana Mangafe [sv. Georgije, Visoko, 1620],
Emanuila Kaliakija [Bogorodica iz Visokog, XVII v.], Emanuila 115.
Cana [Bogorodica, Teanj, XVII v.], Konstantina Cana [Sara- Bogorodica sa Hristom vojvode Ivana
Desisalia, tempera na dasci, Tudor
jevo, Hrist i Bogorodica, XVII v.], Emanuila Lampardosa [Pi-
Vukovi, 1568, Umjetnika galerija,
eta, Ozren, XVI-XVII v.], do sasvim kasnih slikara XVIII v.
Sarajevo
Dimitrije Fojkali. Tada i ova linija vizantijskog slikarstva za-
mire.
Slike su nabavljane preteno prilikom poslovnih putova-
nja srpskih trgovaca na zapad. Tek poneki italogrki slikar
boravio je u Bosni. Tako je u Sarajevu poetkom XVIII v. jedan
italokrianin nadomjestio sa etiri kompozicije bone strane
Radulovog ikonostasa u Staroj srpskoj crkvi.
Najljepe i najstarije ikone italogrkih slikara uvaju se u
zbirkama pravoslavnih crkava u Sarajevu, Mostaru, Livnu i
Tenju. Ponekad se u njima pronau kasnogotike i ranorene-
sansne slike znamenitih italijanskih majstora kao to su dvije
Nikola di Pietra u Mostaru i Bogorodica sa Hristom iz Visokog,
obje iz XIV vijeka.
Poetkom XVI vijeka u centralnoj Bosni manje se gradilo.
Obnavljana je nedatirana Stara srpskopravoslavna crkva u
Sarajevu i druge sagraene u ranijem vremenu. Ali, ako se nije
moglo graditi mogle su se prepisivati knjige, slikati ikone i
njegovati umjetniki zanati, posebno zlatarstvo. Iz 1508. godine
potie " ivot sv. Save Srpskog od Domentijana kogaje prepi-
sao dijak Vladislav "u domu Spasovu (Muzej stare crkve u
Sarajevu). U Paprai se 1513. godine javlja prepisiva pop
Oliver, a u Sarajevu 1516. pop Vuk. Njihovi istorijski autorski
zapisi na. kraju jevanelja koje su prepisali, pisani sa literarnim
ambicijama i nadahnuem, vjerno slikaju teke prilike u kome
115~ ______________________________________________________ ~

117

116.
Bogorodica Hipeilotera, tempera na
dasci, Emanuij Ka1liaki, XVII vijek,
pravoslavna crkva, Visoko
118
rade: Ovdje je strah, ovdje je skrb, ovdje je bijeda velika -
kae pop Oliver na jevanelju koje se uva u aj nikoj crkvi.
U raznim zbirkama Bosne i Hercegovine uva se oko 35
rukopisnih knjiga iz XVI vijeka. Najstarija, sa kraja XV ili
poetka XVI, vijeka, je Gomioniko iluminirano jevanelje, a
najljepe je Zitomisliko (po XVI v.) Ukraeno je krupnim
zastavama i zoamorfnim inicijalima, kao i jevanelje br. 220
(Sarajevo, Stara crkva) u kojem preovlauju prepletene deko-
racije. Ipak, najpopularnije je Leontijevo jevanelje Stare
sarajevske crkve. Njega je ukrasio krupnim portretima jevan
elista slikar greni Leontije, potpisan ispod minijatura.
Tri godine iza popa Olivera, 1519, proradie u Hercegovoj
crkvi u Sopotnici Goradanska tamparija, prva u Bosni i
Hercegovini.
Drugi, znatno iri talas obnove nastupie pedesetih godina
XVI vijeka, tanije od 1557., i trajae do 1600., kada je patrijarh
Makarije, roak velikog vezira Mehmed pae Sokolovia, obno-
vio Peku patrijariju i ostvario vru saradnju sa Osmanskim
carstvom, koje je tada na vrhuncu moi, te omoguio znaajne
graditeljske i umjetnike poduhvate. Izmeu 1557. i 1594-95.
godine podignuto je nekoliko znaajnih pravoslavnih crkava
koje odmah zatim prerastaju u manastirske centre. Na planini
Ozrenu kod Graanice izgraena je crkva sv. Nikole, a u Vozu-
oj i Gostoviu kod Zavidovia i Liplju kod Teslia njene
bliznakinje. Sve etiri su djelo jedne izdvojene domae grupe
vjetih graditelja, te predstavljaju poseban arhitektonski tip
pravoslavnog hrama u Sjeveroistonoj Bosni. U osnovama one
su saeto krstoobrazne sa spolja petostranim apsidama, deko-
rativnim kupolama koje poivaju na etiri snana stupca, neto
uim pripratama te pokojim orijentalnim detaljem kao to su
islamski lukovi iznad prozora i nia. Skladno su proporcioni-
sane i relativno vjeto razigrane u nivoima. Tamburi kupole
ponekad su ukraavani spolja vegetabilnom folklornom orna-
mentikom crvene boje. Polihrani efekat na fasadama postignut
je naizmjeninim ubacivanjem raznobojnog lokalnog kamena.
Nepoznati graditelji ovih crkava, ukoliko to nije jedan ovjek,
ulaze u krug najboljih arhitekata svoga vremena, onih koji su
jo uvijek pamtili iskustva starih majstora.
Tani datumi podizanja ovih crkava jo uvijek nisu poz-
nati, ali sve one uglavnom postoje ve osamdesetih godina XVI
vijeka.
Na podsticaj svetenstva gradili su ih seoske zajednice i
lokalni predvodnici. Ozren je jo uvijek u izvornom stanju,
LipIje i Vozua su to samo veim dijelom a Gostovi je danas u
ruevinama.
U istom vremenu dva monaha, smerni Akakije i Gena-
dije, sagradili su Lomnicu (ekovii) i Motanicu (Bosanska
Dubica). One su djela sasvim novih majstora. Lomnica ima
osnovu u obliku upisanog krsta i slijepu, spolja nevidljivu
kupolu. Osnova Motanice je trikonhosna, kao i kod Paprae,
te se preko spomenika na Frukoj Gori vee za !'noravsko
graditeljstvo. Orijentalni portali na zapadnoj i junoj fasadi i
ovdje su svjedok neposrednog uticaja Turaka. Moglo bi se ak
tvrditi da su motaniki majstori prethodno izveli i neke da-
mije u Bosni.
Dvadesetak godina nakon podizanja sjeverobosanske
crkve one su dobile svoj fresko dekor. Prva je oslikana Lom-
nica. Oko 1578. godine, tada najbolji srpski zograf, peki monah
 ,, ,
Inf

116
,
117
117.
Sv. Nikola, ikona, tempera na dasci,
nepoznati majstor iz radionice
m;ustora Kozme, oko 1641, crkva u
elebiu (Foa)
118.
Deizis, tempera na dasci, Andrija
Rajevi, oko 1641, Muzej
srpskopravos]avne crkve, Sarajevo
Longin, ivopisao je najvie zone hrama, ali je, iz nepoznatih
razloga, naglo prekinuo rad i otputovao. Njegov posao zavrie
tek trideset godina kasnije, 1608., nova grupa slikara koja je
doputovala iz Makedonije, dva J ovana, Nikola i Georgije, tajfa
koja je bila na znatno niem umjetnikom nivou od Longina.
No, ipak, zahvaljujui i njihovom djelu, Lomnica danas pred-
stavlja najvredniju i najraznovrsniju galeriju starog slikarstva
srpsko -vizantijskog stila u Bosni i Hercegovini. U njoj se pored
fresaka petorice slikara uva i originalni Longinov ikonostas sa
trinaest ikona, meu njima i izuzetno vrijedne dvije prestone,
zatim krst sa Raspeem i dveri sa pozlaenim duborezom i
ikonama, djela nepoznatih ali znaajnih rezbara i slikara iz XVI
vijeka, i jedan intarzirani, bogato ukraeni nalonj za knjige,
dokaz da se i ova vjetina njegovala u Bosni.
Izmeu 1557. i 1600. godine, u Hercegovini je znatno manje
graeno. Tada su obnavljane ili podizane samo manje seoske
crkve, kao to su Aranelovo i Mostai kod Trebinja, a od
znaajnih se zavrava crkva manastira itomislia. Isto se to
moe rei i za oslikavanje crkava - freske dobija samo mala
seoska crkva u Sreviima kod Gacka.
Meu blizu stotinu ikona koje su nastale u ovom vremenu
sauvane su i dvije izuzetnih umjetnikih vrijednosti. U Sara-
jevu se uva ikona Bogorodice, rad Tudora Vukovia-Desi sa-
lia iz 1568. godine. Druga, nepotpisana ikona sv. ore sa
scenama iz njegovog ivota, uva se u ajnikoj crkvi, a nasli-
kana je 1574. godine.
Trei period u razvoju srpskovizantijske umjetnosti pod
Turcima u Bosni i Hercegovini mogao bi se ograniiti sa 1600 i
1700 godinom. U ovom vremenu se veoma malo zida, a,]i se ivo
radi na oslikavanju i ukraavanju hramova. U drugoj deceniji
XVII vijeka tada veoma cijenjeni slikar, hilandarski monah
Georgije Mitrofanovi, oslikae crkve u Dobrievu i Zavali
(1619).
Nepoznati zograf ukrasie 1609. crkvu manastira itomi-
slia. Od ovih fresaka, prosjenog kvaliteta, sauvana je samo
scena Blagovijesti i ktitorski natpis. Zograf Vasilije, skromne
nadarenosti i iskustva, rustikalni sljedbenik Mitrofanovia,
ukrasio je 1623. godine freskama crkvu u Mostaima. U Bosni
tada nastaju freske u manastiru Ozrenu. Pop Stahinja iz
BudimIje ovdje je oslikao rutinerskim ivopisom naos, a 1608.
godine nepoznati, neto bolji slikar, ukrasio je pripratu. Iste
godine, kako smo ve naveli, dovreno je i ivopisanje Lom-
nIce.
Bosanskohercegovake freske imaju istaknuto mjesto u
fondu postvizantijskog slikarstva u Jugoslaviji. Najznaajniji
fresko ansambl dvojice najveih srpskih slikara turskog vre-
mena upravo se ovdje nalazi. J edine, sigurno ustanovljene,
Longinove freske mogu se vidjeti u Lomnici, a najznaajnije
freske cjeline Mitrofanovievih zidnih slika nalaze se u Dobri-
evu i Zavali. U Foi se uva Mitrofanovieva ikona sv. Trojice
iz 1615. godine. Treeg iz kruga velikih slikara, Mitrofanovie
vog uenika Jovana predstavljaju etiri ikone iz 164l. (Muzej
Stare srpske crkve u Sarajevu). U istom muzeju je i najljepa
ikona slikara Andrije Raievia (sv. Kirijak Otelnik iz 1649), a
njegov Deizis sa srpskim svetiteljima se uva u pravoslavnoj
crkvi u Travniku. Najbogatija zbirka posljednjeg velikog starog
slikara Radula takoe je u Sarajevu. Samo na ikonostasu Stare
srpske crkve nalazi se sedamnaest njegovih ikona.

120
118
 Vrijeme izmeu 1560. i 1660. moglo bi se nazvati stoljeem
velikih majstora: Longina, Georgija i J ovana. Njih trojica su
. ravnopravni i redoslijed njihovog navoenja ne daje prednost
prvom nad drugom dvojicom. Bili su to izuzetno obrazovani,
produktivni i svestrano nadareni umjetnici. Longin, s nani
kolorista, bavio se jo pjesnitvom i knjievnou; Georgije
Mitrofanovi, suptilni lirik pasteine palete, bio je naitani dog-
matik; zagonetni J ovan, donedavno nazivan Kozmom, slikar
kojije mogao da kiicom kao kipar ,. izvaja svoje likove, i bioje
blizak duborezakoj vjetini. Iako su sva trojica bili dobro
obavjeteni o toku i dostignuima maniristikog i baroknog
slikarstva Evrope, oni su ipak dosljedno njegovali njima jo
uvijek razumljiv jezik vizantijske umjetnosti, uei se na dje-
lima starih srpskih slikara XIII i XIV vijeka.
Ako u epohi osmanske vlasti nisu postojali uslovi za podi-
zanje veih objekata, narodni genij je ipak naao svoj izraz u
jednoj posebnoj vrsti stvaralatva: na duhovito oblikovanim
predmetima umjetnikih zanata, intarziji, duborezu, vezu, gra-
diteljstvu u drvetu , izgradnji nadgrobnih spomenika i ukraa-
vanju nonji.
U XVII i XVIII stoljeu dolazi do procvata zlatarske i
kujundijske vjetine. Zlatarski centri su obino u gradskim
naseljima: Sarajevu, ajniu, Mostaru, Tuzli i Trebinju (Mihajlo
Trebinjac, XVII v.). Izmeu 1637 i 1670. godine u <';:ajniu rade
tri savremenika, poznata zlatara: Ivan Mili, Pavle Cajnianin i,
najbolji meu njima, uro ajnianin, majstor reprezentativ-
nog filigranskog krsta.
U krakom pejsau oko Bilee i Gacka, kao i oko Travnika
podizane su od XVI stoljea dinovs ke antropomorfne mimi-
krijske nadgrobne krstae. Slini drveni stubovi krasili su kra-
jolike oko Kljua i Mrkonji grada, a sarajevski i mostarski
majstori dostigli su savrenstvo u plastinoj kaligrafiji kame-
nih nad gro bnika.
Turski i austrougarski ratovi krajem XVII i poetkom
XVIII stoljea prouzrokovali su masovno iseljavanje hriana
preko Save, u Austrougarsku. Istovremeno dolazi do jaanja
srpskih naseobina u dananjoj Vojvodini i Slavoniji, gdje se
polako prihvaa evropska kultura i umjetnost. U krajevima
pod Turcima umjetnika djelatnost lagano gasne i premjeta se
iz manastira u gradske centre, gdje su njeni nosioci uglavnom
krti trgovci i zanatlije. Potreba za kultnim slikama zadovoljava
se preteno uvozom ikona ili grafikih listova prvo drvoreznih,
a onda bakropisnih, ije se tampanje organizuje u Beu,
Budimu ili N ovom Sadu. Pojaan je priliv kasnih italokritskih
ikona iz Venecije i sa nae obale i jeftinih ruskih ikona i knjiga.
Prorijeeni domai slikari imaju sve teu ruku a slikarski ruko-
pis je neitljiviji. Zraenje evropske umjetnosti preko ikona
vojvoanskih slikara ,. prelaznog perioda utiu da se od sre-
119. dine XVIII vijeka poruke starog srpskovizantijskog slikarstva
Nalonj za knjige, drvo, intarzija, XY7
viJek, crkva manastira Lomnice
postepeno zaboravljaju iako se jezik baroka nije savladao.
(Sekovii)
Uzori su postali nejasni, kanoni poljuljani, kriteriji oslabljeni.
Razvojni luk vizantijskog stila dobija otru silaznu liniju i blii
120. se svom konanom zatvaranju.
Dveri, pozlaeni
duborez, rad Radulovi slj edbenici sa kraja XVII i prve polovine nared-
nepoznatog majstora, XVI vijek, crkva nog vijeka, bokokotorski slikari iz porodice Dimitrijevia-Rafa
manastira Lomnice ilovia i Maksim Tujkovi, pokazae da su stara ljepota i svjetlo
neopozivo zagaeni na njihovim ikonama, a iskustva vizantine
svedena na shematizovana, koloristiki siromane, suve, dema-
120

122
121.
Crkva - brvnara u PaiakoT.,.cima terijalizovane i donekle karilaturalne sadraje. Takvim, samo
(Prnjavor), iz 1843. neto zvunijim, prestonim ikonama upotpunie Maksim Tuj-
kovi 1734. godine oteeni ikonostas Stare srpske crkve. Djela
122. slikara Dimitrijevia esta su u Bosni, a jedan od njih oslikae
Srpskopravoslavna crkva, XVI vijek,
Sarajevo
polovinom XVIII stoljea pripratu crkve u Dobrievu. Ikone
ovih majstora i njih9vih brojnih nastavljaa mogle su, istina, da
123. zadovolje ukus najirih ali najkonzervativnijih slojeva naroda,
Sv. Georgije, freska , majstor Georgije ali su se graani i crkva uz Savu sve vie orijentisali prema
Mitrofanovi, 1618-1619, crkva djelima modernijih vojvoanskih slikara. Nabavljaju se i ikone
manastira Zavala (Trebinje) 121 kasnih makedonskih, grkih i svetogorskih zografa raenih u
duhu levantinskog baroka, a sa hadiluka u Palestinu donose
se "hadijski Jerusalimi: - velika platna na kojima je, kao
nekada na fresko ansamblima u crkvama, saeto prikazivana
cjelokupna hrianska legenda. U taj krug ulazi i najvea slika
na platnu u Bosni i Hercegovini, Sarajevski Jerusalim sa Stra-
nim sudom i Svetim konjanicima (1795- 1799), rad slikara R .
Statistiki podaci koje nam daje stratigrafski pregled pet
stotina ikona Stare srpske crkve u Sarajevu, vjerovatno najvee
zbirke ikona u zemlji, veoma je zanimljiv. Oni pokazuju da su
ikone izmeu 1750. i 1850 najbrojnije i ujedno najraznovrsnije.
Nikada u Sarajevo nisu stizale ikone sa tako razliitih strana
kao u tom periodu. Pored domaih, iz svih krajeva Jugoslavije,
ovdje su stizale i klasicistiki uglaene petrogradske ikone,
zatim hladne, stroge i koloristiki posne bjeloruske, ljupke
moskovske, naivno pojednostavljene serijske ikone slikara
seljaka iz Povoloja, folklorno-barokne ukrajinske, galicijske i
slovake dekorativne moldavske, koloristiki priguene vlake
i transilvanske, levantinskobarokne sjevernogrke i bugarske,
ozbiljne i pretenciozne carigradske, oporno arhaine iz unu-
tranjosti Grke i Svete Gore, potom ikone razjedinjenih i
zbunjenih kasnih nastavljaa italogrkih slikara koji odravaju
proreene ateljeje u gradovima na naoj obali, na grkim ostr-
vima i u Veneciji, krfske ikonice sa obaveznim grobom sv.
Spiridona zavjetne ikone; tu su i djela naivnih srednjoevrop-
skih, maarskih, tirolskih i ekih molera, komercijalne tem-
pere na platnu iz Jerusalima, hadijske ikone nabavljane u
gradovima prednje Azije, ikone suveniri usedefu, intarziji,
pseudoemalju, na metalu, kamenu, svili, staklu, srebru dubo-
rezne ikone, zatim slikani i odijevani diptisi, triptisi, medaljoni,
okovratne ikonice, ikone emajlije - a moda bi se iz kruga
"Bogorodica Crnkinja mogla izdvojiti i neka koptska ili etiop-
ljanska ikona. Ranovrsno porijeklo prati raznolikost i bogat-
stvo stilskih i izraajnih oblika ispod ije se lepeze tek naslu-
uje krhka veza sa nekadanjim univerzalnim jezikom vizantij-
ske umjetnosti. To bogatstvo i raznolikost, meutim, nisu znak
mladalatva ve prezrelosti i umora jedne velike umjetnosti na
iji e razvoj u ovim krajevima staviti taku poluobrazovani,
posljednji ikonopisac Risto ajkanovi, umro 1902. godine,
koji se, nakon okupacije Bosne i Hercegovine 1878. g. vie iz
124. 122 inata nego umjetnike potrebe, bavio slikanjem na stari nain.
Jevanelist Luka, minijatura,
Leontijevo etvorojevaneJje, XVI
vijek, Muzej srpskopravos]avne crkve, ZAPADNI UTICAJI
Sarajevo

125. akon propasti bosanske drave obnova

Kivot manastira Paprae, srebro, kraj crkvenog graditeljstva kod katolika e stii iz Dubrovnika.
XVI vijeka, Muzej srpskopravoslavne Kamnar Radi Obradovi, Dubrovanin, sagradio je 1485.
crkve, Sarajevo godine kapelu na svod u Srebrenici, a 1504. tri dubrovaka

124
123

124 125

.1

. ~.


,
zidara rade za samostan Sv. Marije u Srebrenici. Dubrovani
Petar Bogdanovi i Matko Ljubanovi sazidali su 1488. godine
u Koeli kod Trebinja katoliku crkvicu. Dubrovani su podi
gli i ukrasili renesansnom arhitektonskom plastikom i crkvu
pravoslavnog manastira u Tvrdou.
Kako su izgledale katolike crkve u turskom vremenu tek
naziremo ispod koprene nekih turih i oporih dokumenata. O
staroj sutjekoj crkvi svjedoe dva fotosa i dva crtea na kojim
12G vidimo jednobrodnu graevinu, slinu kui sa irokom aps i-
dom i visokim krovom pokrivenim indrom. Nis ke kamene
zidove, bavasti daani svod i pokrov od indre imala je foj-
nika crkva sve do 1884. kada je poruena, a takva je i jedina
sauvana stara vareka crkva, nastala najkasnije u XVIII
vijeku. Kao i mnoge crkve iz turs kog vremena i onaje ukopana
u zemlju. Jedna je od rijetkih koj e je vrijeme zamjene starijih
crkava "prostranijim i ljepim pote djelo ruenja. U Hercego-
vini, u Trebimlji kod Ravnog, s auvana.ie .iednobrodna crkva
sa bavastim svodom, etvrtastom apsidom i zvonikom .. na
preslicu , koju je 1624. godine podigao sa narodom fra Vlaho iz
Gradca. Sline, samo neto manje, jesu i druge seoske hercego-
vake crkve u z Popovo polje, a takva je bila i stara trebin.iska
crkva. Kao i pravoslavne i one ulaze u krug arhainih preroma-
nikih reminiscencija sa jadranske obale. Niske, skromne i
graevinski nepretenciozne, one su ipak bile arhitektonski
neto zanim ljivije od katolikih crkava u Bosni.
U drugoj polovini XVII i tokom XVIII stoljea graditelj ska
djelatnost je gotovo sasvim presahla. Polovinom XIX vijeka,
kada su politike prilike postale snoljivije, te do 1878 godine,
nastaju brojni samostani i crkve u Bosni. P ozivaju se arhitekti
iz Hrvatske ali glavni teret pada na domae ljude, preteno
franjevce koji imaju graditeljske ambicije i iskustva. U tim
obnovama, posebno onim koje e nastupiti nakon 1878, kada su
nove, velelepne crkve trebale da propagiraju bosnofilstvo
novog, austrougarskog okupatora, stradala je ogromna veina
hrvatskih starih crkava, to je, bez sumnje, nenadoknadiv gu-
bitak.
Iako je sklonost prema dvojnom stilskom izrazu u likov
nim umjetnostima bila bliska i tradicionalna kod svih itelja
Bosne i Hercegovine, budui daje .. g rki nain bio sinonim za
.. sveto i staro, katolika crkva usmjeravala je svoje vjernike
prema postrenesansnim umjetnikim krugovima Evrope, pre-
vashodno Italije, uz primjetne retardirane komponente kasne
gotike. Ali, italogrke i domae ikone mijeanog stila i dalje e
biti nabavljane i tovane. Franjevci ostvaruju posebno prisne
veze sa Vatikanom i italijanskim gradovima, naroito sa Vene-
cijom, gdje se obrazuje njihov podmladak. Mladi franjevci
tamo su upoznavali djela maniristikog i baroknog slikarstva, a
ponekad su ih nabavljali i donosili u svoje matine samostane.
Istovremeno bio je lijep obiaj da bogatiji ljudi, preteno
127 trgovci i zanatlije, donose sa svojih putovanja uljane slike,
knjige, umjetnine od metala, ruho a ponekad i itave oltare koji
126. su se mogli nabaviti i u slikarskim ateljeima naeg primorja
Crkva u Trebimlji (Ravno) podign uta (Dubrovnik, Kotor, Split i Zadar). U kasnijim vremenima, u
1624. XVIII i XIX stoljeu, umjetnine sa zapada stizale su .. odlas-
cima u pronju najuglednijih domaih franjevaca koji su
127.
Ohmueviev grbovnik. kopija ponekad donosili itavo malo bogatstvo. Vee crkve i samo-
nepoznatog slikara, druga polovina stani u hrvats kim i ugarskim zemljama u vrijeme svojih
XVII vijeka, Muzejs ka zbirka obnova, pomagali su bosanske franjevce poklonom umjetnina
fojnikog samostana 128
126
128.
Uzaae Marijino, ulje na platnu,
nepoznati venecijanski majstor druge
polovine XVI vijeka, crkva
Franjevakog samostana, Kreevo
129
129.
Sveti Petar, ulje na platnu, nepoznati
majstor, XVn vijek, upni ured Dolac
(Travnik)
130.
Crkva sa samostanom u Fojnici. Crkvu
na temeljima iz prve polovine XV
vijeka 1889. sagradio arh. Josip Vanca
131.
Oltar crkve u Vareu, najkasnije XVIII
vijek
132.
Stigmatizacija sv. Franje, ulje na
platnu. nepoznati majstor, XVII vijek,
samostan iroki brjjeg
133.
Madona sa Isusom, sv. Franjo i sv.
Katarina, ulje na p latnu, nepoznati
venecijanski majstor, XVIII vijek,
biblioteka samostana, Kreevo
128
koje su bile rashodovane kao zastarjele. Ako ovom dodamo i
produkciju domaih umjetnika, posebno zlatara i kujundija,
onda postaje jasnije bogatstvo dananjih muzejskih zbirki naj-
znaajnijih franjevakih samostana u Bosni i Hercegovini: Kra-
ljevoj Sutjesci, Fojnici, Kreevu, irokom Brijegu, Livnu,
Jajcu, Visokom, Petrievcu, Plehanu, Tolisi, Delibainom Selu,
Mostaru i Humcu. N a alost, do mis je dospio samo mali dio
nekadanjeg bogatstva. Pljake, poari, zub vremena, a pone-
kad i neukost u ranijim vremenima, teko su otetili ovaj fond
koji i danas zadivljuje bogatstvom. .
Do sada su se pronale tri slike i ikone na kojim sreemo
zapis sa imenom Stjepana Dragojlovia, rodom iz sela Borovice
kod Kraljeve Sutjeske. Bez razloga se, izgleda, smatralo da je
ovaj, bogati trgovac i nesebini donator slikar. Najstariji pomen
njegovog imena nalazimo na ikoni alosne Gospe iz 1592.
godine koja je raena u tradiciji ikonopisa mjeanog stila. Na
velikoj slici Raspea Hristovog iz 1597. g., sada u Sutjesci,
predstavljen je izmeu ostalog Stjepanov portret a iz irilinog
zapisa vidimo da ovo ini, to znai pokloni, Stjepan Dragoj -
lovi U Veneciji. U istom samostanu nalazi se trea Dragojlo-
vieva donacija - slika Bezgrenog zaea iz 1624. godine, na
kojoj je takoe donatorov portret sa cvijetom krina u ruci. Bie
daje Stjepan DragojIovi kao trgovac boravio ee u Veneciji,
gdje je u ateljeima Veronezovih sljedbenika nabavljao slike i
dopremao ih u Kraljevu Sutjesku i svoju Borovicu. Da on nije
autor najuvjerljivije svjedoi injenica da sve tri njegove slike
imaju razliit slikarski rukopis.
Prvi domai slikar-katolik iz turskog vremena, kome
znamo i ime i djela, bio je svestrano obdareni i nemirni Marko
Skorojevi, porijeklom iz Teeva kod Kraljeve Sutjeske. Akti-
van je politiar, kaligraf, slikar i kopista u prvoj polovini XVII
stoljea. Istina, nepoznati slikar Fojnikog grbovnika iz i582.
godine koji je izraen za Petra Ohmuevia, sauvan u jedana-
est kopija, bio je neto stariji od Skorojevia, ali postoji malo
nade da je on uopte domai ovjek, Bosanac. Jednu kopiju
ovog grbovnika (Althanov, sada u Bolonji) prekopirao je 1613.
godine Marko Skorojevi, a potpisao se na Bekom grbovniku
koga je uradio 1636--38.
Od Skoroj evievih potpisanih djela sauvana je i jedna
ikona alosne Gospe sa predstavom Bogorodice koja ispred
sebe, na krilu, dri krst sa raspetim Hristom. Ovaj ikonografski
motiv bio je veoma est u Bosni, pa su ga prihvatali i pravo-
slavni. Franjevci su svoja stradanja. preko ikonolokog podtek-
sta ove teme izjednaavali sa mukama Gospe i njenih sedam
alosti. Skoroj evi je tu ideju izrazio i na svojoj ikoni, slikanoj
podjednakim uticajem kasnogotikog manira Venecije i vizan-
tijskog ikonopisa, posebno italogrkog. Gotika je prisutna u
temi, nainu drapiranja i Bogorodiinom kostimu a vizanti-
nizmi u zlatnoj pozadini, grkim signaturama i inkarnatu.
Jednu ikon1.! sa istom temom preuzeo je 187l. godine iz Kre-
eva Juraj Strosmajer, jednu je, kako smo vidjeli, nabavio
Dragojlovi, a nekoliko njih uva se u pravoslavnim crkvama i
u privatnom posjedu.
Na alost, Marko Skorojevi nije imao sljedbenika - dobri
predznaci njegove pojave nisu potvreni rezultatima - slikar-
stvo kod katolika preivljavae krizu sve do druge polovine
XVIII vijeka. U tom periodu trebalo je definitivno zaboraviti
iskustva simbioznog stila i uklopiti se u barokno slikarstvo
130
 Evrope. Naredni domai slikar nee se dvoumiti - on e defini-
tivno biti zapadnjak. Bio je to fra Miho ui koji se kolovao
u Veneciji alije, sljedei neki iskonski instikt, naao za shodno
da posjeti i Grku. Oslikao je fojniku crkvu i njen daani
svod pokriven malterom. Pripisuju mu se portret biskupa Ilia
, Varea, Stigmatizacija sv. Franje iz Kreeva, Uzaae iz
iz
Sita (1804), Sv. Anto Pustinjak iz Fojnice i Madona iz Umjet-
nike galerije u Sarajevu, signirana na ramu sa M. . Njegovo
koloristiki krto slikarstyo, zeleno smee game, savremeno je
klasicistikoj epohi alije Cui ne primjeuje - onjejo uvijek u
vodama kasnog baroka. Majstorova ruka je neto preteka, a
njegovim uljanim slikama vie nedostaje profesionalne perfek-
cije nego slikarskog nadahnua i talenta.
Zapadnjake slike stizale su u Bosnu prvenstveno iz Italije
i Austrije, preko Splita i Dubrovnika, a od poetka XIX vijeka
iz Hrvatske i Austro-Ugarske. Danas ih ima oko dvije stotine i
najveim dijelom uvaju se u veim samostanima - samo Sutje-
ska ima tridesetak slika koje se datiraju od XVI do XIX stoljea
i rad su preteno italijanskih radionica renesansne, maniri-
stike i barokne orijentacije. Od onih najstarijih istiu se tem-
pere na drvetu u posjedu pravoslavnih crkava u Visokom
(Bogorodica sa Hristom), Sarajevu (Sv. Josifi Julijan) i Mostaru
(Hrist i Jovan Krstitelj, Niccolo di Pietro), sve iz prve polovine
XV vijeka. Od onih iz XVI vijeka smatraju se najznaajnijim:
Ansuta i Krunisanje Marijino iz Kreeva i Sv. Katarina iz Sutje-
ske; iz XVII stoljea su: Sv. Petar iz upskog ureda u Docu,
Krtenje i sv. Barbara iz Sutjeske, Raspelo iz Kreeva i Stigma-
tizacija sv. Franje iz irokog Brijega; u XVIII vijek datiraju se:
Minerva i Hronos, porijeklom iz Holandije, David i Abigail,
Aleksandar i Darijeva udovica (F. Monti) iz Umjetnike galerije
u Sarajevu, Madona sa Hristom, sv. Franjom i sv. Antom iz
Sutjeske, i druga.
U XIX stoljeu, kada se zbog austrijske okupacije Dalma-
cije prekida trgovina sa Italijom, pospjeuje se uvoz umjetnina
iz srednjoevropskih zemalja, no tada njihov likovni kvalitet
primjetno opada.
Iako je tradicija duboreza i klesarstva u Bosni i Hercego-
vini imala veoma duboke korijene, samostalnih skulptorskih
ostvarenja je veoma malo. Vjerovatno iz XVIII vijeka potiu
drvene kolorisane figure sv. Katarine i Ivana Krstitelja iz Kre-
eva i Pijeta i est anela iz Fojnice. Sve su to skromna i puki
svjea ostvarenja anonimnih nadarenijih duborezaca koji su se
potpunije izraavali kada su imali priliku da ukraavaju pone-
kad dinovske kamene nadgrobnike u obliku krstova (oko
134 Livna) ili zaobljene stele sa barokiziranim ukrasima (Travnik-
-Jajce-Mrkonji Grad). Raspjevana igra njihove mate duho-
vito se iskazuje i na znalaki organizovanim ukrasima na pred-
134.
Sv. Ivan Krstitelj, kolorisana drvena
metima od drveta: crkvenim oltarima, vratima, tavanicama,
skulptura, zbirka franjevakog
preslicama, vodijerima, kalupima za pecivo - gotovo na svim
samostana, Kreevo predmetima.
Franjevaki samostani, locirani u starim rudarskim nase-
135. ljima, postaju u osmanskom periodu centri u kojima se njeguje
Minerva i Hronos, nepoznati holandski i tradicionalna zlatarska i kujundijska vjetina. Sasvim je
majstor, Umjetnika galerija Sarajevo sigurno da su domai majstori-katolici dali preko umjetnike
obrade metala najpotpuniji izraz svog stvaralatva i u kontinu-
itetu ostvarivali najvrednije rezultate.
Najpoznatiji su bili fojniki i kreevski zlatari. Krajem
XVIII i u XIX vijeku ova vjetina njeguje se i u Tuzli. U

132
135
136.
Svijenjak, srebro, rad Ivana Duia,
samostans!<im zbirkama (najznaajnijc su u Sutjesci, Fojnici,
1779, crkva franjevakog samostana, Kreevu i Sirokom Brijegu) uva se na stotine predmeta primi-
Kreevo jenjene umjetnosti, preteno bogoslunih, koje su radili domai
137. i strani majstori u gotovo svim tehnikama: filigran iskucavanje,
Monstranea, srebro, 1767, samostan cizeliranje, na proboj, apliciranje i ukraavanje sa poludragu-
iroki Brijeg ljima. Ovdje moemo navesti samo najznaajnije primjerke iz
osmanskog perioda: krievi iz 1575., 1610. i 1615. (Sutjeska), dva
138. kalea iz XVI- XVI! vijeka (Fojnica), monstranca i filigranski
Kale, srebro, XVII vijek, samostan kalei XVI vijeka (Sit), venecijanski svijenjaci iz 1653. (Kre-
iroki Brijeg evo), kalei, monstrance i krievi XVII-XVIII vijeka (iroki
Brijeg) ...
Zanimljivo je da se i u razvoju zlatarstva primjeuje oko
sredine XVIII vijeka naputanje tradicionalnog stila i oblika i
prihvatanje baroknog - vidimo, dakle, istu pojavu, uoenu ve
kod slikarstva. Tada se tradicionalni manir sa dominacijom
pozno gotikih i neto orijentalnih elemenata zamjenjuje
modernim, evropskim. Koliko je stari nain bio snano
prisutan u cjelokupnom zlatarstvu Bosne i Hercegovine tog
vremena pokazuje primjer nekih srpskih zlatara: djela Herce-
govca Avramija Hlapovia, kao i drugih zlatara - Srba iz Herce-
govine i Sarajeva, imaju poetkom XVII vijeka veoma izraena
poznogotika obiljeja, ona koja su njegovali fojniki i kreev-
ski zlatari. Savremenici slikara fra Mihe uia, reformatora
domaeg slikarstva jesu tri zlatara iz druge polovine XVIII
stoljea, koji modernizuju ovu umjetnost. Izvjesni Vili, potpi-
sao se na kaleu iz 1761. godine (Kreevo), maistor Ivan
Duich , uradio je 1779. godine dva barokna svijenjaka, ugle-
davi se na uzorke iz Venecije, a djela treeg zlatara, Marka 140
Elegoviajo uvijek nisu izdvojena. Znatne napore u moderni-
zaciji domaeg zlatarstva uinio je u prvim decenijama XIX
stoljea biskup Avgustin Mileti (1813-1831). Ovaj visoki klerik
bio je sin zlatara, a i sam se razumijevao u ovu vjetinu te je
uporno, poduavanjem, radio na unoenju baroknih i klasici-
stikih oblika meu fojnike i kreevske zlatare ( Miletiev
stil). To je bio razlog da zlatarstvo u ovim centrima doivi
snaan procvat tokom XIX vijeka.
Koliko je vjetina obrade metala bila duboko ukorijenjena
kod Hrvata u Bosni i Hercegovini svjedoi injenica da su
posljednji zlatari odumrli tek u nae vrijeme. Ostale su jedino
kovanice u Oeviji kod Varea da se svojim ekiima "na
vodu bore sa savremenom metalnom industrijom, otkrivajui
posljednje saeve i potkovice. Ipak, moramo konstatovati: od
svih starih umjetnosti ova se, ne bez razloga, posljednja ugasila.

UMJETNOST JEVREJA
139
139. ada su Jevreji sefardskog obreda nakon
Sv. Katarina, kolorisana skulptura,
drvo, XVIII vijek, crkva franjevakog
progona iz panije u drugoj polovini XVI stolj. potraili jednim
samostana, Kreevo dijelom utoita i na prostorima Osmanskog carstva, oni dospi-
jevaju i u Bosnu, prvenstveno u Sarajevo. Uz pan ski i hebrej-
ski jezik, oni ovamo donose i neka dotada nepoznata shvatanja
prostornih odnosa kao i likovnih stvaralatva.
Iz najstarijih dokumenata u kojima se spominju, vidi se da
su ivjeli po muslimanskim mahalama. Rumelijski beglerbeg
Sijavu-paa godine 1581. gradi iz svojih sredstava jedan veliki
stambeni objekat za smjetaj doseljenika.
L-__________________________________________________ ~ 141

136
140.
Gospa sa Kristom i sv. Anto, rad
nepoznatog majstora, XVIII vijek,
Muzej franjevakog samostana,
Kraljeva Sutjeska
141.
Sv. Katarina, ulje na platnu, nepoznati
majstor, XVI vijek, crkva franjevakog
samos tana, Kraljeva Sutjeska
142
142.
Stara sinagoga u Sarajevu, XVI st.
(danas Muzej Jevreja)
143.
Sarajevska hagada, vrhunski kulturno-
historijski i umjetniki spomenik,
nastao vjerovatno u paniji u XIV st.
donesen u Sarajevo u XVI st.
Minijatura: A sinovi Izraela iahu po
suhom ... A bog vrnu Egipane (u
more). ..
138
Kompleks se spominje pod imenima "Sijavu-pain han ,
"Kortido , "Velika avlija itd.; nalazio se na rubu sarajevske
arije i bio prvi primjer kolektivne nastambe u naim kraje-
VIma.
Ovo svakako nije bilo geto, ovdje je, ini se, uglavnom
stanovala jevrejska sirotinja, dok su mnogi Jevreji i dalje ivjeli
po muslimanskim mahalama, a poslovali po ariji zajedno s
ostalim sugraanima. Han je odavno stradao, tako da pouz-
dano znamo samo njegov lokalitet. No, u kompleksu Velike
avlije, priblino u isto vrijeme nastao je i Stari jevrejski hram,
najznaajniji arhitektonski spomenik bosanskohercegovakih
Sefarda. Mada je, sudei po osnovnom konceptu i pojedinim
detaljima, bila prisutna elja za podraavanjem arhitekture
veih hramova u dalekoj, u uspomenama sauvanoj paniji,
ekonomske mogunosti jevrejske zajednice rezultirale su
skromnom gradnjom i opremom.
Objekat je u unutranjosti stupovima podijeljen u tri
broda. Srednji brod presveden je bavastim svodom, dok su
boni brodovi podjednom neuobiajenom konstrukcijom sfer-
nog oblika, i imaju po visini po dvije galerije namijenjene
enama. Oltar sa krinjom za Toru i propovjedaonica nalaze se
u junom dijelu objekta, dok su ulazi na istonoj i sjevernoj
strani.
ini se da se izgled hrama kroz stolj ea nije bitno mijenjao,
iako se zna daje obnavljan iza poara 1788. g. (obnova zavrena
1821. g.), kao i 1909, godine. U doba nacistikog terora 1941-45.
sluio je kao zatvor za Jevreje, potom je koriten kao magacin,
dok ezdesetih godina nije pretvoren u Muzej Jevreja. Brojni
dokumenti i pokretni predmeti, koji su tamo sakupljeni, dopu-
njuju sliku o ivotu i stvaralatvu ove sefardske enklave koja se
inae vremenom proirila i na jo neke gradove Bosne i Herce-
govine.
Na strmoj padini Trebevia povie Vrbanj e , nalazi sc staro
sefardsko groblje, na kome najstariji datiran spomenik potjee
iz XVII st. Ovo groblje, zbog oblikovnih specifinosti svojih
spomenika, jedinstven je memorijalni kompleks u Evropi
uopte.
Staro sefardsko groblje u Sarajevu ini atraktivnim prije
svega poloaj krupnog memorijalnog kamenja na strmoj
padini. "Kaem lei, iako je ono tako strmo da izgleda vie kao
da se stalno sputa i rui pisao je Ivo Andri . A ono to ga za
umjetnost, nauku i kulturu ini izuzetnim, to je oblik nadgrob-
nih kamenova kakvih - po miljenju poznavaoca ove materije -
nema nigdje izvan Bosne i Hercegovine.
Kod Jevreja se mogu nai " leei spomenici to vuku
porijeklo iz Palestine, te stojei , nastali pod utjecajem evrop-
sko-kranskih tradicija. U Sarajevu su sefardski nadgrobnici
monoliti sanduastog oblika, ponekad na proirenom ploa
stom postamentu i puno podsjeaju na srednjovjekovne
steke. Prednja im je strana (na kojoj je obino natpis) verti-
kalno uzdignuta, dok se cijela kamena masa prema zadnjem
dijelu sputa, tako da se s boka sagledava preteno trokutasta
kontura. Slova na prednjoj strani kod starijih spomenika su
ispupena (kao uostalom i na muslimanskom nadgrobnom
kamenju), dok su kod mlaih uklesana. U XX st. nove forme,
preuzete od Jevreja Akenaza doseljenih uglavnom s austro-
-ugarskom okupacijom, postepeno su prodirale i na novo grob-
lje, potiskujui stari autentini nadgrobni monolit.
L-__________________________________________________ ~ 14 3


.
 Daleko najvredniji kulturno-historijski i umjetniki spo-
menik bosanskohercegovakih Sefarda svakako je Sarajevska
hagada, zbornik pria, stihova, molitvi i ceremonijalne Biblije
velikog jevrejskog praznika Pashe - rukopis neprocjenjive vri-
jednosti, koji stalno privlai panju naunika i izaziva divljenje
umjetnika.
Hagade se na evropskom tlu javljaju na dva diferencirana
teritorija: njemako-francuskom i iberijsko-provansalskom.
Hagade akenanskog porijekla (srednja Evropa) pod utjecajem
evropske srednjovjekovne umjetnosti, ukraavane su ee i
vie slikama s ljudskim likovima. Ovo je kod Sefarda rjei
sluaj, a to objanjava koliko ikonoklastiki karakter same
religije, toliko i zajedniko ivljenje s Maurima - nosiocima
144 islamske umjetnosti i kulture. Iako Sarajevska hagada nije
jedini primjer panskih hagada, nepodijeljeno je miljenje da
ona znai vrhuns ko ostvarenje svoje vrste.
Smatra se da je nastala u XIV st., a njen put u skromnom
zaveljaju izbjeglice od Iberijskog poluostrva do Sarajeva, kao
daje anticipirala jedna od minijatura vezana za tematiku izgona
Jevreja iz faraonskog Egipta. Rukopis je raen na finom perga-
mentu, formata 16 x 22 cm, ima sauvan 141 list, od kojih ak
81 ima kolorirana slova, razliite f10ralne i dekorativne ukrase,
te minijature S figuralnitn kompozicijama. Minijature ilustruju
teme iz Starog zavjeta, a interpretacija im je takva da dijelom
doarava savremeni ivot sefardske zajednice. Brojni prikazi
dati su preko cijele stranice uz kratku legendu; crte je siguran
i otar, boje svijetle i intenzivne - uz pozlatu, to su ultramarin,
kobaltnoplava, crvena, cin ober, uta, zelena.
Raskonom slikarskom materijom, svijetom fantastinih
ivotinja, inicijala, prepleta, likova i simbola, te zoomorfne,
vegetabilne i geometrijske ornamentike, Hagada je privukla
panju ljubitelja umjetnosti i strunjaka jo krajem prolog
vijeka i ta panja, iz razumljivih razloga, nikad ne prestaje.

144. 145 146

Sefardsko groblje na Boriku u ,

Kovaiima, Sarajevo, u upotrebi od
XVI do XX st. Stariji dio s osebujnim ..i,
oblicima nadgrobnih spom enika i ,I
I
epigraflkom pisanom hebrejskim
JI 99
pismom na hebrejskom i ladin o jeziku.
lo'
rl '
. ..
'\\. q;,
145.
Sarajevska ha gaa. Minijatura:
Afrak ... A za sinove I zraela bila je
li'"
. lftl
""\' 1'- ".
, . '"
~I,

s vje tiost o( j Pomor prvenaca . .~

l. -"
~~

I~ .
I
(
146. ,..,. ..
Sarajevska hagada. Minijatura: Grad , "
~.
.,/1

i Najezda skaka vaca
' s:6
..

140
VELIKA PREKRETNICA

,
Dema1 Celi
ARHITEKTURA
Historicizam i eklektika
Secesija
Moderna
Azra Begi
LIKOVNA UMJETNOST

141
,
147
147.
trosmajerova ulica u Sarajevu s
neogotikom katedralom arh.
J. Vanca~a (185!J-1932), sagraenom
1883. g.
148.
Gradska vijenica u Sarajevu, danas
Narodna i univerzitetska biblioteka,
pseudomaurski stil, djelo arhitekata
A. Viteka i . Ivekovia, oko 1892. g.
ARHITEKTURA
HISTORICIZAM I EKLEKTIKA
ruga polovina XIX st. period je eklektike
u cijeloj Evropi. Iako Bosna i Hercegovina do 1878. g. nije bila
direktno uklopljena u aktuelna zbivanja evropskih kulturnih
krugova, tendencije sa susjednih podruja e se ve ezdesetih
godina odraziti na sarajevskom Konaku, na staroj zgradi Vojne
bolnice, na nekim kasarnama, na brojnim crkvama, katolikim
i pravoslavnim, graenim u to vrijeme, tovie, na islamskim
sakralnim objektima, na primjer na Aziziji damiji u Brezovu
Polju.
Krajem ljeta 1878. g. austro-ugarska vlast smijenila je
osmansku. Nakon toga su u cijeloj zemlji, a naroito u Sara-
jevu, historicizam i eklektika u punom naletu. Arhitekti kolo-
vani na stranim akademijama grade u stilu po elji investitora;
meu njima se istie Josip pl. Vanca (1859- 1932) sa preko 200
realiziranih objekata, po stvaralakom dometu Karlo Parik
(1857-1942), po osjeaju za ambijent i nove tendencije Josip
Pospiil (1868- 1918), kao i niz drugih imena.
Sakralni objekti se preteno u neoromanici i neogotici, ali i
neorenesansi i neobaroku; istiu se neogotika katedrala,
neorenesansni kompleks teologije, pa neobarokna crkva i
samostan na Banjskom :Brijegu, sva djela Vancaeva u Sara-
jevu. Interesantno ostvarenje predstavlja kompleks protestant-
ske crkve sa dva krila, stam benim i kolskim, opet u Sarajevu
(danas Akademija likovnih umjetnosti), kao uspjela eklektika
kontaminacija romanikih , gotikih i renesansnih elemenata.
Za potrebe dravnih organa, kolstva i kulture preteno se
koristila neorenesansa. Meu objektima uprave istie se zgrada
Zemaljske vlade (danas Predsjednitvo SRBiH) i pored nje
zgrada eljezniko-transportnog preduzea, obje u duhu rano-
renesansnih firentinskih palata. U duhu visoke renesanse gradi
se Pravosudna palata, sa interesantnom fasadom prema Obali
(Rektorat Univerziteta u Sarajevu).
Za potrebe Z.emaljskog muzeja Parik realizira kompleks
od etiri paviljona postavljena oko parkovskog jezgra Botani
kog vrta; po stilu to je takoer neorenesansa sa elementima
klasicizma. Stilska nastojanja prenose se dijelom .i u tretman
enterijera, a galerijski koncept prostora za predhistorijsku
zbirku i danas se moe smatrati modernim. Isti arhitekt gradi i
zgradu dananjeg Narodnog pozorita sa glavnom fasadom
prema Obali, takoer u duhu neorenesanse (nakon osloboenja
zgrada je dobila fasadu i ulaz sa Pozorinog trga u adaptaciji
arh. B. Stojkova).
Neobarokni elementi ee se javljaju na stambenim
objektima, npr. na nizu kua istone strane trosmajerove
ulice u Sarajevu.
U takvom eklektikom graenju poseban znaaj dobiva
pseudomaurski stil. U tom stilu nastaje eljeznika stanica u
Bosanskom Brodu (poruena za vrijeme rata), mnoge kolske
zgrade, hoteli, gradske kue u mnogim mjestima. Nastojanja
kulminiraju u zgradi Gradsk~ vijenice u Sarajevu, djelu arhi-
tekata Aleksandra Viteka i Cirila Ivekovia (danas Narodna i
Univerzitetska biblioteka), kolosalnom u mjerilu, do kraja pro-
studiranom u detalju, pri emu vanredno dekorativan stilski
tretman ulazi dobrim dijelom i u unutranje prostore. Hotel i
gradska kua u Brkom , hotel Neretva i gimnazija u Mostaru,
148

142
 Fejzija medresa (kasnije Dom staraca) u Travniku, Mektebi-
-nuvvab (danas Muzej grada Sarajeva) itd. primjeri su ovakvih
stilskih htijenja.
U ovim orijentalizirajuim nastojanjima istie se djelo arh.
Knopfmachera - zgrada Rijaseta (danas Gazi Husrev-begova
biblioteka) ispred Careve damije u Sarajevu, jedini uspio
pokuaj da se kompoziciono dograde vrijednosti starijeg kul-
turnog nasljea.

149 SECESIJA

Na prelazu XIX u XX st. u umjetnosti srednje Evrope

javlja se Secesija. Poto su se ba u to vrijeme nai gradovi
intenzivno izgraivali, oni doivljavaju pravu eskpanziju novog
stila: valovita linija i rafinman, ponegdje sklonost ka arhaiza-
ciji, dekorativne kera;nike ploice na fasadama mijeaju se s
mnogo slobodnije koritenim dekorativnim elementima eklek-
tikih stilova, a na trokrilnom prozoru, koji ulazi u modu, lome
se klasine proporcijske stege. Arh. Josip Vanca i sam se
okree novim stremljenjima gradei Glavnu potu sa stakleno-
elinim krovom nad glavnom aulom. Banka na Obali .kraj
Drvenije-mosta, zgrada sadanjeg restorana "Peking, Salo-
mova palata u Titovoj ulici, sve u Sarajevu, mostarska Banja sa
arhaizirajueorijentalnim elementima itd. samo su primjeri
secesionistikih traenja u raznim pravcima. U tim traenjima
arh. J osip Pospiil, koji 1909. g. dolazi u Sarajevo, i koji se
odmah okree izuavanju urbanizma i arhitekture autohtonog
nasljea, diui svoj glas za njegovu zatitu i obnovu, propagira
bosanski stil, traei uzore na licu mjesta. Zgrada apoteke
149. Radnik, palata Musafija na Titovoj, ili novi Sebilj na Baar
Zgrada )IoSlavije (danas Tanjug ), ijskom trgu, primjeri su takvih traenja, u kojima Pospiil nije
rana Moderna, arh. Jan KateTa ostao sasvim usamljen.
(1871-1923), sagraena 1911112. g. Godine 1911/12 arh. Jan Kotjera (1871-1923), inae uenik
Ota Vagnera i profesor Akademije u Pragu, gradi zgradu "Sla-
150. vija u Sarajevu (danas "Tanjug,,), koju moemo smatrati istin-
Zemaljski muzej Sarajevu, djelo arh.
II skim prelomnim trenutkom od historicizma i akademizma ka
K. Pariika (1857-1942), neorenesansni svrsishodnom graenju u jednostavnim i funkcionalnim obli-
tretman razraen u kompoziciji
CIma.
paviljonskog sistema. Realizirano
1912. g. Historicizam, eklekticizam i secesija sasvim se slabo saos-
jeaju planu urbanizma. trosmajerova ulica u Sarajevu sa
151. trgom oko katedrale i Rondo- kruni trg sa est aleja u
Zgrada banke kraj Drvenija-mosta u Mostaru, jedini su znaajniji primjeri arhitektonsko-urbane
Sarajevu, reprezentativan primjer kompozicije. Poetkom stoljea, sa izgradnjom Zemaljskog
beke secesije. Poetak XX st. muzeja, bolnicom u Koevu (arh. Kraus i Parik), te grupom
stambenih zgrada iza dananjeg Filozofskog fakulteta (arh.
Tenies), sve u Sarajevu, afirmie se paviljonski nain graenja,
koji e u daljnjem razvoju dokazati svoje vrijednosti i pred-
nosti.

MODERNA

Sa okonanjem prvog svjetskog rata 1918. g. historicizam,

eklektik" i secesija nisu odumrli. No drutveno-ekonomski
uslovi u Bosni i Hercegovini bitno se pogoravaju i graenje, u
kvantitetu i kvalitetu, jako opada.
Nastavljajui uhodanim stazama historicizma i secesije,
koriste se pseudomaurski elementi, ali i folklorne reminiscence
(hotel "Palas u Banjaluci, arh. D. Sunko, 1934. g.). U progresiji

144
151
,
nastupa neobizantizam (kompleks crkve, banskih dvorova i
banske uprave u Banjaluci - danas Dom kulture i Skuptina
optine). Slobodniji tretman ovog htijenja manifestira se u
objektima arh. A. Deroka (pravoslavna crkva u Novom Sara-
jevu), a Hipotekarn a banka u Sarajevu, djelo arh. Milana Zloko-
via 1932. g. u njegovoj linoj orijentaciji oznaava prelom ka
savremenijem tretmanu.
No istovremeno iz nekih zapadnih centara ovamo duva
svje vjetar koji umalu provinciju povezuje sa savremenim
stremljenjima. Grupa domaih ljudi koji su se vratili u domo-
vinu s diplomom prake ili beke arhitektonske kole, ini u
Sarajevu jezgro, za nae prilike revolucionarnih promjena u
152 arhitekturi.
Meu prvima u ovoj grupi javljaju se arhitekti Duan Smi-
ljani i Helen Baldasar, koji od 1924. g. rade kao nastavnici
Srednje tehnike kole ; kasnije e D. Smiljani krae vrijeme
biti gradski arhitekt, a vlastiti arhitektonski biro ima sve do
1939. g. U njima dvojici nalaze potporu i oslonac i mnogi mlai
arhitekti koji se u zemlju vraaju sa diplomom prakog fakul-
teta - to su braa Reuf i Muhamed Kadi, Emanuel amanek,
Leon Kabiljo, Jahiel Finci i drugi. U moguim drutveno-
-ekonoms kim uslovima Vakuf (muslimanska zakladna institu-
cija) postaje moan investitor, a zahvaljujui ovim arhitektima,
vakufske gradnje se usmjeruju ka utilitaristiko-konstruktivi
stikom konceptu (palate Vakuf Hadi Idriz u Titovoj i
Vakuf Jakub-paa na Obali, ostvarenja su D. Smiljania;
Neboder kod Zemaljske banke te zgradu Bosnafolklora
ostvaruje Reuf Kadi). Helen Baldaser u ranoj fazi Moderne
gradi zgradu Crvenog krsta sa kinom Sutjeska. Zgrada biv-
eg Mirovinskog zavoda (ugao Titove i Maksima Gorkog),
zasluuje posebnu panju u opusu brae Kadia, dok stambena
zgrada arh. B. Kabilja i J. Finci-a na Obali sa stakleno-elinom
152. fasadom, znai istinsku novost za bo sanskohercegovaku arhi-
Unutranjost hana u Poitelju, XVII tekturu tog vremena.
st. Savremena adaptacija za turis tiko Arh. Mate Bajlon, beki ak, od 1926. g. , takoer djeluje u
-ugostiteljski sadraj, arh, A. Diuvi. Sarajevu; gradi Gradsku tedionicu, Berzu rada, te vie kol-
skih i stambenih zgrada.
153. Nadbiskupija u Sarajevu tridesetih godina realizira na
Robna ku a u Jajcu. Dograuju i Marindvoru neoromaniku crkvu sv. Josipa po projektu
osjetljiv kulturnohistorijski ambijent, K. Parika, te niz savremeno tretiranih stambenih objekata sa
ahitekti R. Jadri, Di. Kari i N. Kurto
istone i sjeverne strane crkve.
u savremenim materijalima slijede
ritmove autohtone arhitekture.
Izvan Sarajeva panju zavreuje zgrada socijalnog osigura-
nja (danas Dom zdravlja) u Mostaru, djelo arh. D. Iblera, te
palata Defterder-paina vakufa u Banjaluci, djelo arh. S. Pla-
nia. Obojica su pripadali naprednoj zagrebakoj grupi Zem-
lja, osnovanoj 1929. g.
Od 1936. g. na srednjotehnikoj koli u Sarajevu radi kao
nastavnik arh. Duan Grabrijan, teoretiar arhitekture, koji
nastupa s interesantnim postavkama o modernom konceptu
stare bosanskohercegovake arhitekture. On nagovara Juraja
Neidhardta, koji se nakon kolovanja u Beu i prakse kod
P . Behrensa i Le Corbusiera, bio vratio u domovinu, da doe u
Sarajevo to ovaj i ini od 1938. godine. Izuzetan stvaralac
Neidhardt i teoretiar Grabrijan se dopunjuju u traenju bosan-
skohercegovakog izraza moderne arhitekture; u takvim nasto-
janjima pred drugi svjetski rat nastaju interesantna ostvarenja
tipskih radnikih kua u pojedinim naseljima srednjobosan-
skog bazena.
L-_____________________________________________________ 153

146
,
154
154.
Filozofski fakultet i zgrada Skuptine
SRBiH (neboder republikih organa
uprave) na Marindvoru u Sarajevu.
Posiijera tna ostvarenja arh.
J. Neidhardta (1901-1979).
155.
Hotel Rua u Mostaru; savremenom
kompozicijom arh. Zlatko Ugljen je
zaao u neposrednu blizinu Starog
mosta.
148
Bombe u aprilu 1941. g. nagovjetavaju etverogodinji
period razaranja i ruenja. Bosna i Hercegovina poprite je
krvavih borbi, neprijateljskih ofanziva, te najkrupnijih doga-
aja vezanih za nastajanje i narastanje nove Jugoslavije.
Narodnooslobodilaka borba, te pobjeda Revolucije, korje-
nito se reflektiraju na urbanizam i arhitekturu zemlje. Razvoj
zemlje u cjelini ubrzanim tempom kree naprijed, to je nerazd-
vojno vezano za narastanje gradova, te za izgradnju industrije,
nastambi, kao i najrazliitijih prateih sadraja.
U prvo vrijeme pioniri moderne podnijeli su glavni teret
obnove i izgradnje, akadaje 1949. g. dolo do osnivanja sarajev-
ske arhitektonske kole u okvirima Univeziteta u Sarajevu, oni
su postali i uitelji kadrova koji e nastaviti zacrtanu progre-
sivnu liniju.
U veoma skuenim materijalnim uslovima ve 1948. g.
nastaje stambeni ansambl na Didikovcu arhitekata Muha-
meda i Reufa Kadia; istovremeno i neto kasnije prof. M. Ka-
di dae vidan doprinos nizom privrednih objekata.
'. Slabi refleksi soc. realizma osjetit e se na zgradama Higi-
jenskog zavoda u Sarajevu i Domu kulture u Mostaru. Nova
eljeznika stanica u Sarajevu, djelo grupe arhitekata iz eho
slovake, koju dovrava arh. B. Stoj kov, 1952. g. znaajno je
dostignue tog vremena. Od poetka este decenije sve vie
pristiu i novi kadrovi - domai ljudi kolovani na arhitekton-
skim fakultetima Beograda, Zagreba i Ljubljane.
Godine 1955. g. na konkursu za rjeenje Marindvora i
Skuptine SR BiH prvu nagradu dobiva prof. J. Neidhardt i
kasnije realizira na ovom prostoru, sa svojim saradnicima, Filo-
zofski fakultet, neboder Republikih organa uprave, pa i
zgradu Skuptine. U datim rjeenjima on povezuje ideje Le
Corbusiera i CIAM-a sa specifinim poimanjem kontinuiteta
arhitekture Bosne i Hercegovine i njenog puta u savremeno.
Inae, realizacija veine Neidhardtovih ostvarenja (stambeni
objekti u ulici ure akovia, Institut za hemiju i fiziku) pada
u vrijeme od 1958. do 1979. g. dakle, u kasnije faze razvoja.
Priblino u isto vrijeme arhitekti Z. Kovaevi, M. Peteri
i B. Kalajdi rade urbanistiko rjeenje za Grbavicu I -jedno od
prvih veih stambenih naselja u kontaktnim zonama Sarajeva.
Z. Kovaevi rukovodi timom koji do 1963. g. priprema Gene-
ralni urbanistiki plan Sarajeva. Kovaevi i Peteri, zajedno
ili pojedinano sa drugim koprojektantima ili saradnicima,
realiziraju do sredine ezdesetih godina niz stambenih i javnih
objekata: zgradu Skuptine optine u Travniku, Jugobanku,
Republiku privrednu komoru u Sarajevu, itd.
Arhitektura parkova dobiva snane podsticaje; arh. S. Kla-
ji realizira hortikulturno rjeenje Vrela Bosne, i neto kasnije
Novo groblje na Barama u Sarajevu.
Od kraja estog decenija naovamo afirmiu se sve brojniji
arhitektonski kadrovi kolovani u Sarajevu. Progresivno us-
mjereni, oni postepeno preuzilJ1aju sve obimnije zadatke u
svoje ruke. Godine 1960. arh. Z.Jankovi i E.Daidi grade
Republiki z'!vod za socijalno osiguranje u Sarajevu, neto
kasnije prof. Z. Jankovi gradi poslovnu zgradu Energoinve-
sta, a 1969. g. sa arh. H. Muhasiloviem, zavrava Kulturno-
-sportski centar Skenderija, sasvim osebujan po sadrajima,
prostorno-funkcionalnom i konstruktivnom sklopu.
Osmi decenij karakterizira obnova Banjaluke nakon kata-
strofalnog zemljotresa 1969. g., a spomen-gimnazija arh. N. Ne-
156.
Partizansko s pomen-groblje u
Mos taru, os tvarenje arhitekte
B . Bogdan o via, trajno podsjea
dananje i budue generacije na
herojska vremena narodno-
-oslo bodilake borbe i re v ol ucije.
157
157.
Spomenik na Mak1jenu k od Prozora,
izraz herojske borbe pred poe tak
bitke za ranjenike na Neretvi (akad.
kipar B . Ku an ski).
158.
Spomenik na Kozari, djelo ak ad.
kipara D. Damonje.
152
kovia U tom gradu simbol je solidarnosti na obnovi postrada-
log dijela zemlje. U istom gradu, iz perioda poslije zemljotresa,
valja istai sportsku dvoranu Borik (arh. S . Zahirovi) , hotel
Bosnu (arh. A. Deba i P. Bulovi) , te Medicinski centar (arh.
B. Kurpjel, R. Mandi , V. Hami i Z. Bro), kao repere vrlo
intenzivnog stvaralatva.
Pored vrlo obimne stambene izgradnje, nastaju i u drugim
gradovima objekti javne namjene visokog umjetnikog
dometa. Centar teke industrije Zenica dobiva 1976. g. zgradu
pozorita po projektu prof. .t. Finci-a i Z. Ugljena. Prof. Z. Ug-
ljen privlai panju osebujnim pristupom, naroito hotelima u
Visokom, Mostaru i Stocu, dok mu Damija u Visokom donosi
meunarodno priznanje - nagradu Aga-kana. V. Zarahovi
realizira robnu kuu Sarajka, M. Muhasilovi daje zanimljivo
rjeenje zgrade IRO Svjetlost, M. Kuan i B. Buli grade dvije
faze Radio i TV doma. Sportsko-rekreativni kompleks ZETRA
 159.
arh. D. ape i L. Alikalfia, nastaje u okviru priprema za Olim- Spomenik na Sutjesci, skulptora1na
pijske igre u Sarajevu 1984. g. L traus gradi na Marin-dvoru vizija presudnog historijskog trenutka.
hotel Holiday Inn i dva nebodera Unisa, a A. uvi vanre- Akad. skulptor M. ivkovi.
dan hotel na Igmanu.
Od kraja pedesetih godina intenzivno se radilo i na restau-
raciji i revitalizaciji kulturnohistorijskog arhitektonskog
nasljea. U poetku je prednjaio Mostar zahvatima u ambi-
jentu Starog mosta, a kasnije iroke aktivnosti na ovom planu
biljei Sarajevo i Banjaluka. Nastaje vie uspjelih enterijerskih
rjeenja za savremene namjene te, savremenih objekata koji se
svojom prostorno-plastinom igrom dobro uklapaju u valere
historijskih ambijenata. Robna kua u Jajcu (arh. R. Jadri,
D. Kari i N. Kurto) zapaena je kao primjer takvih nastojanja.
U poslijeratnom stvaralatvu posebno mjesto pripada spo-
menicima i spomen-obiljejima NOR-a i revolucije iji se uku-
pan broj cijeni na oko 2500. Koji put to su stare graevine,

153

160
160.
ORE MIHAJLOVI: Portret starca
sa crvenim prslukom, 1906, Umjet-
nika galerija BiH, Sarajevo
- U Minhenu je Mihajlovi razvio
smisao za sintetian tretman ljudskog
lika to dolazi do izraaja i II ovom
portretu.
154
ureene tako da asociraju na konkretna zbivanja, kao to je
sluaj sa zgradama zasjedanja AVNOJ-a u Bihau i Jajcu ili sa
muzejom u Kasarni Moa Pijade u Bilei. Nerijetko su to
obilje~a savremenog utilitarno-arhitektonskog koncepta,
meu njima je dosta spomen-kola, spomen-domova (Dom
ZAVNOBIH-a u Mrkonji-gradu, arh. Z. Karai, 1970. g. Spo-
men-dom i muzej Bitke za ranjenike u Jablanici, arh. B. Tadi,
Z. Dunerovi i M. Rami, 1978. g., Spomen-dom u Bijeljini,
arh. H. Salihovi, prva faza 1980. g.) zdravstvenih ustanova i sl.
Meu arhitektonsko-skulptoralnim spomenicima istie se Par-
tizansko gro blje u Mostaru (arh. B. Bogdanovi) i Spomen-park
Vraca u Sarajevu (arh. V. Dobrovi). Relativno su brojna
isto skulptoraina obiljeja, od poprsja revolucionara do krup-
nih figurativnih ili apstraktivno-simbolinih _ kompozicija.
Voluminozne plastike spomen Sutjesci (rad M. Zivkovia), na
Kozari (rad D. Damonje) ili na Makljenu kod Prozora (rad
B. Kuanskog), moda snanije od drugih, govore o heroici
borbe za opstanak u ovim brdima i gudurama.
LIKOVNA UMJETNOST
ovoriti o graanskom slikarstvu u Bosni i
Hercegovini u XIX vijeku znai, u prvom redu, govoriti o
stranoj likovnoj produkciji na naem tlu. Nekolicina domaih
amatera ne mijenja bitnije ovu sliku: tavie, u itavo ovom
stoljeu na Zapadu se formirao samo jedan slikar bosanskoher-
cegovakog porijekla - plenerista Risto Vukanovi koji je dje-
lovao u Srbiji.
Izmeu 1875., kada je otpoeo veliki seljaki ustanak u
Bosni i Hercegovini, i 1878. kada su austrougarske okupacione
trupe uguile ilavi otpor naroda, kroz nae krajeve prodefilo-
valo je mnotvo slikara razliitih nacionalnosti, koji su ovamo
dolazili bilo u svojstvu ratnih dopisnika, bilo pak u sastavu
vojnih jedinica. Slikali su ne samo ratne dogaaje, ve i grad-
ske vedute, ostaVljajui nam tako vizuelna svjedoanstva od
prvorazredne dokumentarne vrijednosti. Izvjestan broj ovih
dijela pohranjen je u Muzeju grada Sarajeva.
Nakon uspostavljanja austrougarske uprave slikari su u
Bosnu i Hercegovinu dolazili leernije, u potrazi za egzotinim
motivima i orijentalnom atmosferom. Njihova koncentracija
najvea je u periodu 1894-1903, kada se u Sarajevu pokree
Nada, bogato ilustriran asopis za pouku, zabavu i umjet-
nost, odravaju znanstveni kongresi i skupovi, pripremaju ilu-
strirane publikacije, vre predradnje za velike izlobe u Peti,
Briselu i Parizu, itd. Kasniji arhivski dokumenti oznaavaju
ovo vrijeme kao zlatno doba slikarske umjetnosti, navodei
poveliku listu umjetnika koji su sainjavali stalnu slikarsku
koloniju u naem glavnom gradu.
Dok su stranci biljeili svoja uzbuenja pred motivom,
najrae u pleneru, neumitno se gasilo staro crkveno slikarstvo.
Dugotrajno kolebanje izmeu starog i novog u krilu pravo-
slavne crkve uslovljeno je koliko vjerskim, toliko i nacionalnim
razlozima, a jednu kasnu prelaznu linost predstavlja Lekso
Tomaevi, kolovan u Rusiji.
S druge strane, ojaali poloaj katolike crkve u austro-
ugarskom periodu povlai za sobom, pored zamaha graditelj-
stva, pojavu bogatije dekoracije kako novih, tako i onih ranije
161 161.
BRANKO RADULOVI: U etnji, oko
1912, UGBi H , Sarajevo
- U Pragu, a pogotovo kasnije II
P arizu , Radulovi se pribliio
impresionizmu II slikama koje poput
ove ukazuju na lirsko porijeklo
njegove ins piracije.
,

155
,

162

162.
ROMAN PETROVI: Kompozicija,
1920, Umjetnika galerija BiH,
Sarajevo
- Jedna od rijetkih apstraktnih slika II
bosanskohercegovakoj umjetnosti tog
vremena raena je II tragu apstraktnog
ekspresionizma Plavog jahaa (Der
Blaue Reiter).

163.
GABRIJEL JURKI: Visoravan u
cvatu, 1914, UGBiH, Sarajevo
- U asu kada Evropom uvelike tutnji
rat, Jurki tvrdoglavo slika oazu mira i
tiine, II kojoj fascinantno materija
lizirani bijeli, uti i ljubia s ti cvjetovi
trepere na pozadini stiliziranih
modrozelenih brda inepomuenog
modrog neba.

156
..- .' -

,
163
,
164
164.
KARLO MIJI: Planinski pejsa, 1923,
UGBiH, Sarajevo
- Jedno od prvih djela Mijievog
maginog realizma, II kome je
zahvaen II dubinu talasasto pruen a
smiren prostor, udesno osvijetljen II
sredini, koji kao da najavljuje
bosanskohercegovake
neoromantiare sedamdesetih godina.
158
sagraenih crkava: ovaj ambiciozni posao povjerava se majsto-
rima izvana. Sauvana je prvobitna raskona dekoracija isuso-
vake crkve sv. irila i Metodija, u kojoj su hrvatski slikar Oton
Ivekovi i slovenaka slikarica Ivana KobiIca izveli nekoliko
monumentalnih zidnih slika, sa bogato drapiranim i patetino
pokrenutim likovima u luksuznoj nonji.
Najvea zasluga za dekoraciju franjevakih crkava pripada
jednom osrednjem nazarenskom majstoru talijanskog porije-
kla Marku Antoniniju, koji je izmeu 1904. i 1911. redom osli-
kao samostanske crkve u Vareu, Gorici, Kraljevoj Sutjesci,
Plehanu i Jajcu. U njima je - najee konvencionalno - prika-
zao prizore iz ivota Isusa, Marije i omiljenih franjevakih
svetaca, okruene biljnim i geometrijskim ornamentima. Posve
izdvojen kompleks secesionistike dekoracije nudi crkva
alosne majke boje u ardaku kraj Modrie, sagraena u
prvom svjetskom ratu. Pored vitraa, raenih u Insbruku, naj-
veu vrijednost predstavlja ovdje 14 postaja Krinog puta, izve-
denih u mozaiku bogatog kolorita na zlatnoj podlozi.
 165

165.
Katolikoj crkvi dugujemo i brojne kipove svetaca kojima JOVAN BIJELI: Planinski pejsa,
su ukraene sakralne graevine u ovom periodu, a i njih su 1920, UGBiH, Sar,yevo
izvodili stranci, mahom tirolski majstori. Nasuprot tome, pra- - Bijeli je ovaj pejsa naslikao poslije
voslavna crkva, kao jedan od glavnih promicatelja slikarstva u dodira sa avangardnom umjetnou
ranijim periodima, bila je neprijateljski raspoloena prema druge decenije naeg stoljea.
Energino pokrenuta bujica oblika
vajanim likovima, a kada se ima na umu ikonoklastiki karak-
podvrgnuta je ovdje viem, slikarskom
ter islama, postaje jasnijom zakanjela pojava domae skulp- redu, a rezultat spaja snagu i
ture. monumentalnost dodirujui oblast
U skladu sa porastom moi graanske klase i crkvenih vizionarnog.
velikodostojnika u ovom periodu dolazi i do procvata portret-
nog slikarstva. Krajem s tolj ea, u prvom redu potrebe srpsko-
I?ravoslavne sredine zadovoljavaju crnogorski slikari Anastas i
Spiro Bocari, radei u duhu akademskog realizma, sa inzisti-
ranjem na ljepoti materije. Prvi je autor najreprezentativnijeg
portreta naeg XIX stoljea, koji predstavlja trgovca Ivanie-
via (UGBiH).
Dvadeseto stoljee formalno zapoinje Meunarodnom
izlobom u Parizu 1900., na kojoj su Bosnu i Hercegovinu

159

166
166.
aKa MAZALI: Stari jablanovi, oko
1930, UGBiH, Sarajevo
- Postepeno pucanje uglaanog i
zategnutog tkiva slike, II iju se
fakturu sada uvlai pasta, moe se
pratiti na ovom za Mazalia tipinom
planinskom pejsau, II kome
praiskonske sile ivota mono ikljaju
uvis.
167.
ISMET MUJEZINOVI: Marija, 1939,
UGBiH, Sarajevo
- Svoju suprugu naslikao je
Mujezinovi II jednom dahu, noen
silinom osjeanja. Taistiki meka
crvena haljina istie svjeinu i
prozirnost inkarnata, a iznad svega
plemenitost poneto melanholinog
lika mlade ene.
160
predstavljali iskljuivo stranci, no ve tada na Bekoj akade-
miji uvelike studira M. Atanackovi, a poev od sredine prve
decenije XX vijeka, kada ore Mihajlovi (1875-1919) irokim
potezom kista slika u Minhenu nae prve moderne portrete, jo
desetina mladih upuuje se na slikarske studije u najpoznatije
akademije Monarhije: veina ih se formira u nekoliko centara.
Preko njih iz Bea su nas zapljuskivali talasi simbolizma i
secesije, iz Minhena - Freilichtmalereia, Jugendstila i ekspresi-
onizma iz Praga - plenerizrna i impresionizma, iz Krakova -
secesije, ekspresionizma i sezanizma, iz Budimpete - plener-
izrna, fovizma i ekspresionizma, dok se na kasnijim studijskim
boravcima u Parizu manje-vie traila potvrda ve prihvaenih
shvatanja.
Veliki broj djela iz ovog i kasnijeg perioda uva se u
bosanskohercegovakim i drugim jugoslavenskim muzejima i
galerijama te u privatnom vlasnitvu, a najbogatiju kolekciju
ima Umjetnika galerija Bosne i Hercegovine u Sarajevu.
Sudei po onome to je dosada poznato, u ovom periodu
bosanskohercegovaki slikari stoje u prilinoj mjeri na razini
jugoslavenske likovne produkcije. Mihajlovi je 1910. u Tuzli
naslikao svog maestralnog Konja (UGBiH), a u toku rata
rastvarao je oblike svjetlom na nain impresionista (Na obali,
Autoportret II - UGBiH). Snaan kolorista Pero Popovi
(1891-1941) znao je da sintetino tretira formu (Autoportret,
1913. - UGBiH), da naslika dobre enske aktove (Na kupanju ,
Akt u pleneru - UGBiH), da slobodno interpretira Cezanne-
ove pouke (Voe , UGBiH). Pejsaista i portretista Todor
vraki (1882-1931) autor je impresionistikih Barki u Gruu
i vrstog Prenja obje u UGBiH), a u opusu Branka Radulo-
via (1885-1916), slikara izuzetne kulture i profinjenosti, ima
nekoliko antologijskih impresionistikih djela (U etnji,
Glava djeaka - UGBiH, Aleja). Lazar Drljaa (1881-1970)
radio je impresionistiki Tri konjanika (UGBiH), a izmeu
dva rata slikao je akvarele i neobine pejsae u ulju - snanog
ritma i osebujnog kolorita (Prenj , UGBiH).
Najvrednija djela Gabrijela Jurkia (1886-1974) nastala su
u duhu simbolizma i secesije: gotovo do apstrakcije reducirana
Mjeseina (1913), udesna, margaretama posuta Visoravan u
cvatu (1914), sintetini empresi (1916) - sve u UGBiH, itd.
U samostanu Gorici kod Livna uva se vie Jurkievih impre-
sija, srodnih Freilichtmalereiu, te niz pastoralnih, zeleno obo-
jenih planinskih pejsaa sa velikim nebesima, nastalih u meu
ratnom periodu koji evociraju Over becka i XIX stoljee. Svo-
jim drVorezima bogate i profinjene linearnosti (Ljeto , Pejsa
s vrbama', Jesen) Adela Ber (1886-1966) dala je vrijedan
goprinos jugoslavenskoj secesionistikoj grafici, dok e Petar
Sain (1885-1965) vjeran poklonik Segantinija i HodIera - izu-
zetno potovanih u krugovima naih slikara - u istoriji bosan-
skohercegovake umjetnosti ostati po svojim anahroninim ,
maestralno slikanim stiliziranim planinskim pejsaima (Zima
na Romaniji , Jesen na Romaniji, Prenj-Sevadije). ak e i
Karlo l\1iji (1887-1964) proi kroz razliite faze Stilkunsta
(akvareli, grafike>crtei, primijenjena umjetnost). Izvrstan kari-
katurista, rjeavao je socijalnu tematiku ekspresionistiki jo
1913. (Kolona radnika, UGBiH), a ostvario je u nekoliko
impresionistikih portreta i pejsaa. U ratnim godinama radio
je na elaboriranju ekspresionistike problematike. Budimpe-
tanski ak oko Mazali (1886-1975), pod uticajem sim bo-
L-______________________________________________________-"16i

168.
MICA TODOROVI: P ej sa poslije
snijega, 1937. ),1uzej savremene
umetnosti, Beograd
- Jedna od tipi nih s lika ovog perioda
II kojima autorica uz akvarel sku
prozrano st slikanja s paja delikatne
kolori s ti ke harmonije i kompoziciju
satkanu od ritmi ki ra s pore enih
bojenih mrlja.
169.
ITOJO DIA!ITRIJEITI: panija 1937,
1938, UGBiH, Sarajevo
- Za vrijeme boravka II Parizu
naslikao je Dimitrijevi hommage
borbi pans kog naroda za slobodu:
vizija se zgusnula oko nekoliko
upeatljivih simbola visokog
emotivnog naboja, a rezultat je jedna
od najboljih realizacija
bosanskohercegovake socijalne
umjetnosti.
162
lizma u djelima na biblijske teme, ispoljio je u "Predjelu s
bijelom kuom umijee plonog tretiranja slikovnog polja u
rafiniranom odnosu plavo-zelenog.
Nai " Krakovljaci izrasli su u istaknute predstavnike
moderne umjetnosti a svi su proli kroz uticaj krakovske sece-
sije. Jovana Bijelia (1884-1964) ubrajaju u velikane kista. Nje-
govi rani radovi uvaju se u UGBiH ( " Cvijee , " Leei akt,
"Portret dame, i drugi). Za vrijeme rata, u Bihau, analizirao je
domai pejsa po ugledu na Cezannea ("umski predio ), a u
njegovom opusu ovog perioda vano mjesto pripada ekspresi-
onizmu. Petar Tijei (1888-1978), ve kao student, doao je do
smjelih koloristikih sazvuja, pa njegove pejsae iz Tatri i
poneku studiju (u UGBiH) svrstavaju u rane primjerke ekspre-
sionizma tipa "Die Trucke u jugoslavenskom slikarstvu.
Roman Petrovi (1896- 1947) znao je da raznorodne uticaj e
same u osebujan vlastiti stil. Bio je u dodiru i sa avangardnim
maarskim pravcem - aktivizmom, a 1918. naslikao je ekspresi-
onistiki "Portret Mirka Komosara.
Jedini na kipar austrougarskog perioda Robert Jean Iva-
novi (1889-1968) istakao se svojim radovima socijalne tema-
tike. Skulpture mu odlikuje meka slivenost modelacije a pone-
kad i stilizacija u tragu secesije (ciklus "Plesaice ).
Oduevljenje zbog ulaska Bosne i Hercegovine u sastav
Jugoslavije pratio je izuzetan stvaralaki elan. Avangarda koju
predvode Bijeli, Miji i Petrovi krenula je novim stazama: od
figurativnog ekspresionizma do ekspresionistike apstrakcije
(Bijeli: "Apstraktni predio, Petrovi: "Kompozicija,
UGBiH), uz primjese sezanizma, orfizma, futurizma (Bijeli:
"Borba dana i noi) i kubizma (geometrijsko facetiranje, ali,
ponekad, i analiza forme). Realizirane pod kraj druge decenije,
Mijieve ekspresionistike slike, svojim uarenim koloritom i
vrstim kristalastim formama, spadaju u blistave trenutke
jugoslavenske umjetnosti ("Hranisava , "Brat i sestra,
"Bosansko selo). Cezanne, a pogotovo Miji inspiriu Lujzu
Kuzmi Miji (1889-1959), slikaricu poznatu iz austrougarskog
perioda, koja sada stvara svoja najbolja djela ( Voe i
Jabuke, UGBiH). Miji izlae i svoje izvrsne ekspresioni-
stike grafike (Objeeni, " Za kriom, "Obitelj ), a u Sara-
jevu se izdaju grafike mape sa novom, urbanom tematikom,
uz vidljivu socijalnu angairanost (Tijei-Petrovi: "Crni dija-
manti <.). Val suvremenijih shvatanja zahvata i opuse drugih,
manje radikalnih umjetnika (Mazali: "Rano proljee ,
UGBiH); uporedo traju i opredjeljenja iz austrougarskog peri-
oda. Odmah poslije rata, Vilko Seferov (1895-1975) slika niz
slobodno tretiranih bosanskih pejsaa, koji s vremenom
postaju vri (Pod Igmanom, UGBiH) i figuralnih kompozi-
cija bogatog i sonog kolorita.
Na kongresu jugoslavenskih umjetnika u Zagrebu 1922., uz
Zagreb, Beograd i Ljubljanu, Sarajevo je prihvaeno kao jedan
od etiri vodea jugoslavenska likovna centra, no to je bilo
kratka vijeka. Raskomadana Bosna i Hercegovina, sa svojim
glavnim gradom, ubrzo se povlai na margine jugoslavenskog
likovnog ivota, a opa ekonomska kriza teko pogaa i ovu
oblast. Poinje egzodus umjetnika u Beograd kamo se upuuju
Bijeli, pa najvei bosanskohercegovaki vajar prve polovine
XX stoljea Sreten Stojanovi, izvrsni Nedeljko Gvozdenovi i
Kosta Hakman, i drugi. U Zagreb odlaze Jean, eferov, Kamilo
168

169
,~-
, Ruika,
170
170.
BEHAUDIN SELMANOVI: Cvijee,
1957, UGBiH, Sarajevo
- I ovdje se Selmanovi ukazuje kao
rafinirani kolorista koji je umio da i
najintenzivnije boje povee II
jednokratan i neponovljiv sklad.
171.
FRANJO LIKAR: Poetak nestajanja,
1967, UGBiH, Sarajevo
- Sastavljena od nekoliko komada
razliitih dimenzija, ova kompozicija
uspjeno povezuje vie elemenata
raznorodnog porijekla: od figuracije
koja se hranila na izvorima fantastike
do lirske apstrakcije.
164
Omer Mujadi . .. Veina ih je odigrala znaajnu
ulogu u razvoju umjetnosti novih sredina.
U Sarajevu likovni ivot jenjava, izlobe se prorjeuju.
Prvobitna radikalnija opredjeljenja smiruju se u neorealisti
kim tendencijama, a naje e u neoklasicizmu i maginom
realizmu. Ovim putem krenuli su: Miji , sa itavim nizom
znaajnih djela (Iz Blauja, Bosanski pejsa , Drina,
Moja ena ), Petrovi (Autoportret, Akt pred ogledalom ),
Mazali (Bijeg u Egipat, Na ljetovanju , Herojski kraj -
sve u UGBiH), Tijei (niz mrtvih priroda), Hinko Laas
(Bistrik-mahala ) i Todor Jankovi. Meu njima jedino je Sigo
Summerecker (1897-1983) trajno prihvatio racionalno koncipi-
ranu i vr s to modeliranu formu (mrtve prirode). Grafiku ovog
usmjerenja predstavljaju iskljuivo Mijievi linorezi
(Raspelo , Na zdencll , Krist i Magdalena).
Oko 1930., i u bosanskohercegovakom slikarstvu dolazi
do obnove interesovanja za impresionizam i boju. Oblici poi
nju da gube voluminoznost i zategnutost, krte, uglavnom neu-
tralne boje potiskuje svjeiji kolorit, a potez kista postaje vidlji-
viji i razigraniji. S druge strane, oituju se uticaji angairane
umjetnosti germanske provenijencije (verizma, posebno
Georga Grosza u crteu). N aime, i umjetnost i kritika etvrte
decenije u Bosni i Hercegovini stoje u znaku ideoloke borbe
izmeu iarpurlartista i socijalno angairanih umjetnika. U
krugu angairanih, prvi se naao Roman Petrovi, sa svojim
velikim ciklusom Djeca ulice koji zapoinje 1929., a izlae
1933. Istovremeno, Mica Todorovi (1897-1981) realizira svoje
groteske, ciklus briljantnih crtea, u kojima iba graanske
ideale rodoljublja, humanizma i religije, a Ismet Mujezinovi
(1907-1984) puni svoje crtae blokove itavom galerijom likova
iz parikih kafana.
Snage su se polarizirale sredinom decenije, sa povratkom
mladih sa kolovanja u Zagrebu i Beogradu. U grupi Krug
okupljaju se predstavnici takozvane graanske estetike, ija
djela, uglavnom , stoje u znaku poetskog realizma: Mazali,
Miji, Laas i Branko Sotra (1906- 1960), a 1937. pridruuje im se i
mladi Josip Monsino Levi (1915), temperamentan slikar urba-
n ih motiva (barovi, igraice, kokainomanke) i poklonik iste
boje. Miji u to vrijeme slika portrete i okernozelene pejsae sa
sarajevske periferije, uz diskretan interes za socijalnu tema-
tiku, Mazali portrete (Portret supruge, UGBiH), lirske pej-
sae, aktove i genre-kompozicije, koje takoer imaju blagi priz-
vuk socijalne angairanosti: tako se, usprkos ideolokom
istunstvu, u tekuoj umjetnikoj praksi esto ukrtavaju i
isprepliu te oretski posve oprena opredjeljenja. Ovo osobito
vai za slikare iz drugog tabora, kasnije organizovane u Colle-
giumu artisticumu (1939- 1941), borbenom udruenju koje je,
pod rastuim uticajem KPJ, zastupalo ideale masovne kulture i
sinteze umjetnosti i zauzelo vodee pozicije. Mujezinovi slika
Dinu na radilitu, U tramvaju, Na ulici i, najzad,
Kamenolom (1940), paradigmatino djelo socrealizma, ali i
izvanredne realizacije U vrtu, Portret Marije, Pred crk-
vom - plodove iste opijenosti inom slikanja, dok M. Todoro-
vi pokazuje interes za pripadnike donjih drutvenih slojeva,
ali i za intimistike teme (Terasa, Prozor-septembar, i
druge), a sve ega se dotakne preobraava u vizuelnu poeziju.
Vojo Dimitrijevi (1910- 1981), koji je u Parizu pretrpio uticaj
Picassoa i Chagala, slika ekspresionistiki uzavrelu paniju
171
 . <"", --
I
I

~ ~
,J
..-lv r ...
/ ' ..,J"
//._ '"
~

- ... 'W.
I
L
f

.
>; -:::;' ,
o

"
I
, .... ,.

o'
--
,

...
..
o'
. . . '.
.. .....
o...... '"
.".
.~
' . ,"
."

-: '.,,:.,.~. :
- :-~.-... .'

., ,

,

,
172.
ARFAN HOZI: Turin, 1969,
Narodna skuptina BiH, Sarajevo
- U tenji da poru i klas ino
shvaenu formu, Hozi je na ovoj
moderno stilizQvanoj figuri naglas io
plonost i dvodim enzionaln ost,
razvijajui bogatu ornamentalnu igru i
naraciju na povrini.
173.
DEV_4.D HOZO: Par, 1967.
- Antropomorfn e s hvaen oblik
muslimanskog nadgrobnika ovdje je II
funkciji predoavanja jedne
egzistencijalne situacije kojom se
nastoji obuhvatiti cjelovitos t i punina
ivota - lapidarnim jezikom i vi sokim
tehnikim umijeem.
166
1937 (UGBiH), te niz motiva koji znatno proiruju stilski i
tematski registar bosanskohercegovakog slikarstva, doprino-
sei, uz to, procvatu socijalne grafike (motivi iz radnikog
ivota, proturatno intonirani listovi). Rizah teti (1908-1974)
stvara izvrsne motive sa sela i gradske periferije i objavljuje
mapu angairane grafike Bosna, dok na najbolji grafiar
ovog smjera Danijel Ozmo (1912-1942) radi sintetino tretirane
linoreze Autoportret), a osobito je zapaena njegova mapa Iz
bosanskih uma. Prirodnu vezu izmeu dvije. grupe umjet-
nika ini B. otra, koji i sam radi poneku angairanu grafiku, a
izlae dosta ekspresivne pejsae (Ulica , UG BiH) i duboreze
sa religioznom tematikom.
Za etvrtu deceniju od posebnog je znaaja traganje za
domaim motivima i domaim izrazom. Pa ipak, interes se,
sa lokalnog i regionalnog, ponekad pomjera prema internaci-
onalnom, a ak i najdirektnije stavljanje umjetnosti u funkciju
politike ideologije podvrgava se u realizaciji djela plastikim
zakonitostima, pa stoga socijalna umjetnost zauzima asno
mjesto u naoj umjetnikoj batini XX stoljea.
Tridesetih godina prikljuila se sarajevskim umjetnicima i
naa najbolja kiparica Rajka Merep (1904-1963), koja je inae
ivjela u Parizu: najprije je bila Bourdelleova uenica (Lik
Azije ) ; potom je, u tragu Despiaua, radila djeje glavice
(Celine) i enske aktove, a njeni crtei i monotipije stoje u
najboljoj tradiciji Parike kole. Posve odvojen od sarajevskog
kruga Karlo Afan de Rivera (1885- 1979), slikar bijele june
svjetlosti i dosljedan intimista, realizovao je u Mostaru kvali-
tetne akvarele.
Svi predstavnici socijalne umjetnosti, nakon izbijanja rata,
nali su se bilo u redovima NOV-e (Mujezinovi, Dimitrijevi,
otra), bilo u logorima (Todorovieva, Ozmo). Budui da nije
bilo prilike za nesmetano bavljenje umjetnou, najvie su se
radili crtei koji, uz neto grafike, predstavljaju dragocjenu
likovnu ostavtinu ovog burnog perioda, a uvaju se, uglav-
nom, u Muzeju revolucije BiH i UGBiH u Sarajevu. Najimpo-
zantniji opus u crteu (na stotine listova) ostvario je I. Mujezi-
novi.
Nakon osloboenja, trend socijalne umjetnosti naao je
svoj prirodan nastavak u strogo utilitarnoj realistikoj umJet-
nosti, sa tematikom iz NOB-e i izgradnje zemlje. Iz tog perioda
izranjaju Mujezinovieva Mijealica , te neke slike iz njegovog
ciklusa "Prelaz preko Neretve , potom "Izgradnja eljeznike
stanice u Sarajevu od Hakije Kulenovia (1905- 1987) koji je
izmeu dva rata u Srbiji radio i socijalno angairane slike
("Andolija). Vana uloga pripala je tada i Ivi eremetu (1903)
koji se vratio iz Zagreba (veoma plodan, naslikae kasnije
dobre motive sa vrsnice).
Preo braaj bosanskohercegovake umjetnosti poeo je
pedesetih godina. Plonost, dekorativnost i geometrizacija
postali su sinonimi modernog: utire se put za pojavu apstrak-
cije. Istovremeno, javljaju se realizacije u domenu neonadre-
alizma i fantastike. Oba ova smjera istraivanja povezuje V. Di-
mitrijevi koji - poslije zapaenog "Sarajeva u kii i "Jabla-
nova - poinje uvoditi u sliku geometrizirane apstraktne
forme mijeajui ih sa matovito transformiranim figurativnim
elementima. S druge strane, Mujezinovi - radei u Tuzli na
ciklusu " Sutjeska - dolazi do nove ekspresionistike figura-
cije u kojoj ima dekooningovskog zamaha i estine ("Proboj
173
,
174
174.
RADOVAN KRAGULJ: Cvijet, 1966.
- U ovoj mezzotinti krajnje
pojednostavJjena forma cvijeta
uokvirena je raskonim ornamentom,
a cjelina ima neto od ara starih
iluminiranih rukopisa.
168
1954). R. Steti prihvatio se geometrizacije figurativnog (Ente-
rijer, 1954) ne odriui se ekspresionizma a ni nekih kasnijih
inovacija, dok je M. Todorovi, sa vrtoglavom slo bodom i lako-
om crtea, spajala dragocjenost materije i iskriavost boje
prodirui u skriveni ivot predmeta (Rano ljeto , 1968), a
izvanredni Behaudin Selmanovi (1915-1972) umio je da uz
'smione koloristike skladove vee strogu artikulaciju slikov-
nog polja ne prelazei prag figuracije (Ponjava, 1959, Crvena
mrtva priroda, 1962).
Radenko Mievi, (1920), jedan od vodeih slikara obnove,
u svojim djelima teio je monumentalnosti pozivajui se na
tradiciju ("Seljak , 1953); nakon kratkog izleta u apstrakciju,
vratio se figurativnom slikarstvu plemenite fakture i suptilnih
psiholokih opservacija._Franjo Likar (1928), sklon brzim mije-
nama i inovacijama (Zena s maskom , 1956), okuao se u
fantastici; povezujui muzejski ton sa aktuelnim tendenci-
jama stigao je krajem decenije do enformela, a onda je iao
prema sve radikalnijem realizmu.
Za estu deceniju karakteristina je decentralizacija likov-
nog ivota i stvaralatva: jai centri formiraju se u Mostaru,
Banjaluci i Tuzli, gradovima u kojima je nekad djelovala samo
nekolicina izoliranih umjetnika. Mostar je obogaen dolaskom
predratnog buntovnika Mirka Kujaia (1901) koji je kasnije,
svojim ekspresionistikim ciklusima (Goloruki i Obrazi gor-
taka pridonio novom valu figuracije. Mladi su stvarali u
okviru naznaene aktuelne problematike, bez radikalnijih zah-
vata.
Sredinom este decenije, borei se za savremeni likovni
izraz, formirana je u Banjaluci grupa etvorica .
Njen lan, Bekir Misirli (1931), stvorio je znaajan opus
proavi kroz niz meusobno povezanih faza. Izraziti kolorista,
sklon kontemplaciji u novijem ciklusu Bijele visoravni , ela-
borirao je i jednu delikatnu apstraktnu morfologiju.
estu deceniju karakterie i polet bosanskohercegovake
skulpture. Potreba podizanja spomenika NOB-i i revoluciji
brzo je privukla u nau republiku kipare sa strane, a meu
njima jedino je Mirko Ostoja (1921) uspio da problemski obo-
gati nau skulpturu ranim radovima u varenom eljezu (Tom-
silav, Don Kihot). S druge strane, Zdenko Grgi (1927) iao
je putem redukcije i sinteze, a u traganju za duhovnim u
umjetnosti nadahnuo se romanikom i gotikom. Arfan Hozi
(1928) proao je kroz faze rada u kamenu, drvetu (veliki aktovi),
bronzi (imaginarni portreti, figure i grupe figura) i vjetakom
kamenu (ribe), a svaku je pratio problemski pomak primjeren
upotrijebljenom materijalu. U Mostaru je Nikola Njiri (1921)
realizirao svoje prve skulpture u varenom eljezu (Vertikale)
a onda je preao na sintetino oblikovanje drveta ostajui vje-
ran nefigurativnoj umjetnosti.
Krajem este i poetkom sedme decenije javile su se nove
linosti u sarajevskom centru: Borislav Aleksi (1936) koji e
najprije u slikarstvu, a zatim i u grafici i crteu stvoriti opus od
prvorazrednog znaaja (i uticaja), u ijem sreditu stoji egzi-
stencijalni sukob bia i nitavila (ciklus Put u nita), te Afan
Rami (1932), slikar apstraktnih predjela sivomrkog i okera-
stog kolorita. Neto kasnije pridruio im se Milorad orovi
(1932) koji je u osmoj deceniji doao do vrijedne i zanimljive
varijante apstraktnog ekspresionizma, dok je Nada Pivac (1926)
uz decentan crte spojila smisao za koloristike vrijednosti.
 ,"

175
175.
BEKIR MISIRLI: Mali dio bate,
Nadrealistiki tok fantastike dobio je u sedmoj deceniji pri- 1968, UGBiH, Sarajevo
novu u Ibrahimu Ljuboviu (1938). - Ovdje nema jakih kontrasta, a
Sedma decenija tragala je za sim bolima prolosti, ali i za suprotnosti su pomirene II visokom
znakovima i simbolima nove urbane i tehnoloke civilizacije. uzletu due koja je svijet izvana dovela
Takav spoj oitovao se u djelu Mehmeda Zaimovia (1938), II sklad sa onim iznutra.
discipliniranog i dosljednog umjetnika koji je rano izgradio
osebujan vlastiti stil i vokabular. Seid Hasanefendi (1935) je
simbol izvuen iz prolosti (nian) integrirao u otro rezan
pejsa stridentnog kolorita. S druge strane, nova, postap-
straktna figuracija transformirala je opuse nekih od spomenu-
tih umjetnika i stekla nove adepte. Istakao se Ismar Mujezino-
vi (1942), slikar koji snanim gestom i fluidnim crteom
ekspresionistikog naboja kadrira prizore iz ivota velegrada.
Zapaene prinove u kiparstvu sedme decenije su Alija
Kuukali (1936) i Boko Kuanski (1931). Prvi se javio rado-
vima u bronzi (Kaput), a kasnije i crteima u kojima se bavi
ovjekovom otuenou; drugi je teei da prodre u arhetipske
slojeve ljudske psihe realizirao rustikaIno obraene skulpture

169
176.
BORISLA V ALEKSI: U spomen
strijelca, 1963, Naroden muzej, Ohrid
- Ljudska figura, praena itavim
nizom znakova i sim bola nae
civilizacije suoena je II Aleksievom
djelu s beskrajem prostora koji
simbolizira veliko nepoznato.
170
u drvetu, a potom i u kombinaciji drveta i konopca i drugim
materijalima.
U drugoj polovici sedme decenije nekolicina bosanskoher-
cegovakih umjetnika izbili su meu vodee jugoslavenske
grafiare a nagrade na najuglednijim svjetskim izlobama bile
su posljedica visoke zanatske perfekcije i individualiziranih
poetika svakog ponaosob. Veina njih imali su potrebu da se
ukotve u zaviajno tlo nastojei da kroz regionalno dosegnu
univerzalno. Najblia im je Memnuna Vila Bogdani (1934) koja
danas uspjeno djeluje u Australiji; neto kasnije pridruie im
se i B. Aleksi.
U svojim djelima ova plejada prola je kroz mnoge mijene,
pa je tako i Hali! Tikvea (1935) svoju prvobitnu fantastiku i
poetsku naraciju reducirao i zgunjavao do uveanog ovaloid-
nog predmeta-simbola ( .. Ljeto II ) da bi u njega kasnije, kao u
rodnicu ili kozmiko jaje, poloio nabujale oblike rascvalih
ena. Virgilije Nevjesti (1935), autor velikog opusa u kome .
suptilna poezija druguje sa reskim komentarom savremenog
trenutka, realizirao je i vie bibliofilskih izdanja u rasponu od
Biblije do Baudelairea. Radovan Kragulj (1931) je interes za
ivotni tok klijanja i rasta pretoio u fino iznijansirane mezzo-
176 177
177.
tinte ("Cvijet) da bi se, nakon izleta u fantastiku, zaustavio na MERSAD BERBER: Balada o
hiperrealistiki sleenoj viziji plodova i ivotinja. Krenuvi od sarajevskom nosau , 1975, Moderna
simbola (nian), koji je zadrao i u Makovoj mapi (steak), galerija, Rijeka
Devad Hozo (1938) je u novijim ciklusima "Povratak i "Stra- - Sklon velikom formatu, narativnosti ,
ila preao na savremenu tematiku, dok se Mersad Berber sjaju i luksuzu, Berber slavi iv ot ak i
(1940) proetao kroz istoriju umjetnosti s pravom postmoderni- kada pokuava da prodre II njegove
zloguke, mra ne strane.
stikom nonalantnou spajajui prolo i savremeno, snove i
javu, apstraktno i realno. Kemal irbegovi (1939), slikar profi-
njenih pejsaa, u grafici se pribliio delikatnosti Japanaca (asi-
metrinost, istota, fascinantan govor bjeline), a Emir Dragulj
(1939), u listovima snanog metafizikog naboja, suoio nas je
sa sudbinskim pitanjima ljudske egzistencije ("Povratak).
Neke bitne kvalitete ove generacije nastavio je Safet Zec
(1943), iji su predjeli naslikani udesnim zelenilom i ozareni
svjetlou metafizikog sjaja. Njegovo slikarstvo bilo je spona
sa drugim neo romantiarima sedamdesetih godina: Ratkom
Laliem (1944) koji prizore iz svijeta prirode transponuje u slike
velikog formata i bogate teksture; Milivojem Unkoviem (1944)
koji je od reminiscencija na nadrealizam iao ka metafizici
predmeta i prostora, dok je Salim Obrali (1945) od metafizi
kog slikarstva, preko hiperrealistike opsjednutosti predme-

171
 tom (alati), stigao do pejsaa sa prizvukom snoyidovnog. Djelo
Seada Musia (1943) s vremenom je dobivalo na ekspresiji i
koloristikom intenzitetu.
Paralelno sa ovom prilino vitalnom linijom tee jedan
veoma prisutan tok savremene umjetnosti koji se javio kasno-
tek sredinom ezdesetih godina, a svoje prve predstavnike
stekao je u linostima banjalukih slikara Viktora Majdandia
(1931) i Tomislava Dugonjia (1932) koji su odabrali put scienti-
stikog naina miljenja, pribliavajui se geometrijskoj
apstrakciji tada aktuelnog op-arta. Nakon Majdandievog pre-
laska u Holandiju, Dugonji je nastavio sa istraivanjima osta-
jui vjeran geometrizaciji amorfnog. U Zenici je Ljubomir
Perinli (1939) svoje sivoplave slike sve vie istio od iluzioni-
stikih i metaforikih natruha da bi najzad stigao do krajnje
reduciranog oblikovnog koncepta (Slika XX, 1975). U Sara-
jevu je, opet, V. Dimitrijevi elaborirao svoje .Poruke , svoje-
vrsnu kombinaciju lirske i geometrijske apstrakcije, a u drugoj
polovini osme decenije oslobodio je sliku blindrama i postavio
slobodno u prostor. Ovom duhovnom sazvjeu pripada i djelo
Edina Numankadia (1948) koje je od slikarstva bojenog
polja evoluiralo prema procesualnom i radovima na papiru;
kao i ono Radoslava Tadia (1946) koji svojim interesom za
inovacije predstavlja sponu sa najmlaom generacijom.
Trudei se da u okviru jedne edicije koja obuhvata milenije
najsurnarnije ocrtamo uvjete u kojima je stvarana batina nae
moderne umjetnosti i naznaimo bar n eke linosti i problem-
ske tokove, morali smo zanemariti sve ono postojee bogatstvo
nijansi i prelaza, bez kojih je slika epohe, nuno, nepotpuna.
Ovim krajnje uoptenim pristupom pogotovo je oteen posli-
jeratni period, koji poinje sa svega desetak stvaralaca, dok se
danas broj umjetnika penje na stotine.
Kao i u svakoj perifernoj sredini, otvorenoj raznorodnim
uticajima sa strane, i u nas su rijetki isti primjerci pojedinih
tendencija i pravaca, kakvi se distribuiraju iz svjetskih centara
moi, no ovakva situacija moe ak da ima izvjesnih prednosti i
da omogui originalne i autentine realizacije. Ako su se u
prvim decenijama XX vijeka umjetnici, prije svega, bavili
domaom tematikom, ne odriui se ambicija da preko nje
dosegnu univerzalno, ova potreba se tridesetih i etrdesetih
godina komplikovala napetou izmeu socijalno angairane
umjetnosti i l'art pour l'art-a, koja se u nas zadrala iskljuivo u
domenu mimezisa, ne doseui nivo sukoba apstrakcije i figu-
racije, ali je zato tenja prema apstrakciji, karakteristina za
pedesete godine, bila uslovljena i potrebom radikalnog oslobo-
enja od normativne, dirigirane umjetnosti. U Bosni i Hercego-
vini uglavnom su izostale neke tendencije ezdesetih godina
karakteristine za umjetnost visoko urbanizovanih s redina
(kinetika i konceptualna umjetnost, na primjer). Izuzetak ini
jedino Sarajlija Braco Dimitrijevi (1948) koji je rano uspio
prodrijeti na meunarodnu umjetniku scenu. Njemu se pru-
ila prilika da neke radove realizira u materijalu i velikom
mjerilu (Obelisk u parku Charlottenburg u Berlinu, 1979).
Sedamdesetih godina bitka se vodila izme u umjetnika
koji po tuju genius loci (neoromantiari) i onih koji s u teili
osloboenju od svih lokalnih i regionalnih natruha, autonomiji
umjetnosti i internacionalizaciji likovnog jezika i ve tada se
ovaj sukob nije vie mogao svesti na onu ranije aktuelnu diho-
tomiju apstraktno-figurativno.

172
 U novijoj likovnoj zaostavtini, koja dosee visoke cifre,
ima realizacija koje e, kada se stvari sedimentiraju, zauzeti
mjesto pored djela starijih umjetnika a neke i nadmaiti, no sve
je jo u stanju previranja. Donedavno je umjetnost Bosne i
Hercegovine, bez obzira na ideje koje je zastupala, karakterizi-
rao visok stepen zanatske perfekcije i odupiranja privremenom
i potroakom mentalitetu. Sa najmlaima, iji broj od osnutka
Akademije likovnih umjetnosti u Sarajevu 1972. sve vie raste i
kojima se ovdje nismo mogli baviti, situacija se osamdesetih
godina bitno izmijenila. Upotrebljavaju se siromani i troni
materijali, izvode akcije i performanse, rade instalacije, koriste
razliiti mediji - sve do onih najsavremenijih: rijeju, bez kom-
pleksa se prihvataju zahtjevi i traenja krajnje fleksibilne svjet-
ske umjetnike scene, a pitanje se danas vie ne vrti oko toga
da li neto imamo ili nemamo, ve oko dosegnutog n ivoa i
pravih razloga za ovu i ovakvu vrstu hipertrofirane aktivnosti.
Ako iskljuimo arhitekturu i spomenike komplekse, na
drugoj strani, uglavnom, nema velikih, monumentalnih cjelina
kojima bismo se morali pozabaviti, obraajui se djelu a ne
stvaraocu ili stvaraocima koji iza njega stoje. Zbog toga je i
primijenjeni metod bio razliit, kadaje rije o slikarstvu, skulp-
turi i grafici. Mogli bismo izdvojiti ciklus od etiri velike kom-
pozicije na teme iz NOB-e kojima je Ismet Mujezinovi
1949--1975. ukrasio koncertnu dvoranu Doma JNA u Sarajevu,
te veliki fresko-ciklus Sutjeska Krste Hegeduia na Tjenti-
tu (1972-1974), potom djela razliitih jugoslavenskih umjet-
nika raena za enterijer i eksterijer pozorita u Zenici, ili pak za
zgradu Elektroprivrede ili hotel Holliday Inn u Sarajevu - da ne
idemo dalje, jer prostor kojim raspolaemo dozvoljava tek
puko nabrajanje. Ovdje valja spomenuti i da je zahvaljujui
irokoj kulturnoj akciji franjevaca ezdesetih i poetkom osam-
desetih godina ukraeno preko 25 bosanskohercegovakih
crkava vitrajima, zidnim slikama, mozaicima i skulpturama
znaajnih jugoslavenskih umjetnika, a ponegdje su realizirane
veoma uspjene cjeline (u Ovarevu kod Travnika, npr.).
Na drugoj strani, brojne umjetnike galerije, muzeji i
umjetnike kolonije diljem Bosne i Hercegovine kolekcioni-
raju i djela ostalih jugoslavenskih pa ak i svjetskih umjetnika.
Umjetnika galerija BiH ima dobru kolekciju jugoslavenske
umjetnosti, vrijednu zbirku starih i stranih majstora i bogatu
kolekciju radova velikog vicarskog majstora Ferdinanda Hod-
lera. Najbogatiju zbirku savremene umjetnosti internacional-
nog karaktera posjeduje Umjetnika galerija u Banjaluci, zah-
valjujui meunarodnoj solidarnosti koja je uslijedila nakon
zemljotresa 1969., a Galerija jugoslovenskog portreta u Tuzli
ima veu kolekciju portreta istaknutih linosti. Meu najbolje
privatne kolekcije spada Zbirka Ilije i Julijane Buljovi u
Sarajevu.
Po svemu sudei, moderna umjetnost dostojno krunie
milenijski razvoj umjetnosti na tlu Bosne i Hercegovine. Na
sreu, ona nije ni uniformna ni monolitna, ve mnogolika i
pluralistika, a preko svojih najistaknutijih predstavnika uklju-
ena je u tokove evropske i svjetske umjetnosti.

173
,
BIBLIOG RAFIJA
Ahmet Refik, MIMAR SINAN, Berlik,
Skopje 1954
Andrejevi Andrej, ISLAMSKA
MONUMENTALNA UMETNOST
XVI VEKA U JUGOSLA VIJI -
KUPOL.4STE D AMIJE, Fil.
fakultet II Beograd u, Balkanoloki
institut, Beograd, 1984
Aneli Pavao, KULTURNA
ISTORIJA BOSNE I
HERCEGOVINE, lO Veselin
Mas lea, Sarajevo, 1983
Ayverdi Ekrem Hakki, AVRUPADA
OSMANL1 MIMARI ESERLERI -
YUGOSLA VIA , Baba matbaasi,
Istambul, 1981
Babit Ljubo, UMJETNOST KOD
HRVAT,4, Zagreb, 1943
Bajraktarevi Fehim, TURSKO-
ISLAMSKA KULTURNA
BATINA JUNIH SLA VENA,
Mogunosti (br. 13), Spljt, 1966
Basler uro, ARHITEKTURA
KASNOANTIKOG DOBA L'
BOSNI I HERCEGOVINI,
Sarajevo, 1972
B asler uro, GNOSTICKI ELEMENTI
U TEMELJIMA NAUAVANJA
CRKVE BOSANSKE, Radovi III ,
Zenica, 1973
Basler uro, DIE
JlfITTELALTERLICHEN
GRABSTEINE IN BOSNIEN
UND DER HERZEGOVINA ,
KUNST UND GESCHICHTE IN
SUDOSTEUROPA 7,
Recklinghausen, 1973
Basler uro, DIE BASILIKA II IN
BREZA DEI SARAJEVO, .. iva
a ntika XXV, Skopje, 1975
Basler uro, RIMSKI METALURKI
POGON I NASELJE U DOLINI
JAPRE, GZM XXXI, Sarajevo,
1977
Basler uro, TERASASTO SVETISTE
U GRACU KOD POSUJA,
174
Zbornik za narodni ivot i obiaje
junih Slovena 49, Zagreb, 1983
Begi Azra, SOCIJALNA
UMJETNOST U BOSNI I
HERCEGOVINI (katalog:
Nadrealizam-socijalna ume tnost),
Beograd, 1969
Begi A zra, OKO MAZALI
(katalog), Sarajevo, 1970
Begi Azra, MICA TODOROVI
(katalog), Sarajevo, 1980
Begit A zra, SLIKARSTVO ESTE
DECENIJE U BiH (katalog:
Jugoslovens ko slikarstvo este
decenije), Beograd, 1980
Begi Azra" KARLO MIJI (katalog),
Sarajevo, 1983
B egi A zra; Krzovi 1., Radi M .,
UMJETNOST BOSNE I
HERCEGOVINE 1945-1974,
(k atalog), Sarajevo, 1974
Bejti Alija, SPOMENICI
OSMANLIJSKE ARHITEKTURE
U BOSNI I HERCEGOVINi.
Sarajevo, 1953
Bejti Alija, ULICE I TRGOVI
SARAJEVA, Sarajevo, 1973
BeJagit efik, NIANI XV I XVI
VIJEKA U BOSNI I
HERCEGOVINI, Sarajevo, 1978
Belagit ef(k, STECI - KULTURA I
UMJETNOST, Sarajevo, 1982
Benac Alojz, STECI - MALA
ISTORIJA UMETNOSTI,
Beograd, 1967
elebanovi Aleksa, SA VREMENO
SLIKARSTVO U JUGOSLA VIJI,
Beograd, 1965
eli D emal, KURUMLIJA
MEDRESA U SARAJEVU,
Zbornik zatite spomenika
kulture, Beograd, 1955
eli D emal, POITELJ NA
NERETVI, Nae starine VU,
Sarajevo, 1960
eli D ema1, GR.4.BRIJAN I
SARAJEVO, Muzej grada Sarajeva
III , Sarajevo 1970
eli D ema1, DRVOREZBA U
BOSNI I HERCEGOVINI, Most
nUll , Mostar, 1976
eli Dema1i Mujezinovi Mehmed,
STARI MOSTOVI U BOSNI I
HERCEGOVINi;-Sarajevo, 1969
eli D emal, UTICAJ TURAKA NA
MATERIJALNU KULTURU
JUGOSLA VENSKIH NARODA,
Enciklopedija Jugoslavij e VII,
Zagreb, 1971
ovi Borivoj, OD BUTMIRA DO
ILIRA, Sarajevo, 1976
remo~nik Irma, MOZAICI I ZIDNO
SLIKARSTVO RIMSKOG DOBA
U BiH, Sarajevo 1984
Davidov D. , SRPSKA GRAFIKA
XVIII VEKA, Novi Sad, 1978
urit V., DUBROVAKA
SLIKARSKA KOLA, Beograd,
1963
uri V. , IKONE IZ JUGOSLA VIJ.E,
Beograd, 1961
urit V., VIZANTIJSKE FRESKE U
JUGOSLA VIJI, Beograd, 1974
.... Enciklopedija likovnih umjetnosti
I- IV, Zagreb, 1959-1966
Fiskovi Cvito, NASI GRADITELJI I
KIPARI XV i XVI ST. U
DUBROVNIKU. Zagreb, 1947
Fiskovi Cvito, DALMATINSKI
MAJSTORI U
SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI I
HERCEGOVINI, Zenica, 1973
Grabrijan DuSan i Neidhardt Juraj,
ARHITEKTURA BOSNE I PUT U
SA VREMENO, Ljudska zaloba
Slovenije,LJub~ana, 1957
Handi Adem, O FORMIRANJU
NEKIH GRADSKIH NASELJA U
BOSNI U XVI STOLJEU Pril ozi
za orijentalnu filologiju, Saraje vo,
1976
Hu sedinovi Meliha, POGLED NA
BOSANSKOHERCEGOVAKU
SKULPTURU SEDAMDESETIH
GODINA, (katalog: 1. Panevaka
izloba jugoslovenske skulpture),
Panevo, 1981
Kadi Muhamed, STARINSKA
SEOSKA KUA U BOSNI I
 HERCEGOVINI, Veselin
Maslea, Sarajevo, 1967
Kajmakovi Zdravko, ZIDNO
SLIKARSTVO U B iH, Vese lin
Maslea, Sarajevo, 1971
Kajmakovi Zdravko, GEORGIJE
MITROFANOVI, Sarajevo, 1977
Kajmakovi Zdravko i Smail Tihi,
MANASTIR DOBRIEVO, Nae
starine VI, Sarajevo, 1959
Kajmakovi Zdravko, IVOPIS U
DOBRUNU, Starinar XIII- XIV,
Beograd, 1962
Kajmakovi Zdravko, RAIEVIEVA
IKONA SA OANIA, Zbornik za
likovne umetnosti 5, Novi Sad,
1969 . DANS LES TROUVAILLES
Kajmakovi Zdravko,
NOVOOTKRIVENE FRESKE
XVI VIJEKA U CRKVI
MANASTIRA GOMIONICE,
Zbornik za likovne umetnosti 19,
Novi Sad, 1983
Karamehmedovi Muhamed j drugi
autori, MERSAD BERBER,
Zagreb-Sarajevo, 1980
Koji Ljubinka, MANASTIR
ITOMISLI, Sarajevo, 1983
Kreevljakovi Hamdija, ESNAFI I
OBRTI U STAROM SARAJEVU,
Sarajevo, 1958
Kreevljakovi Hamdija, HANOVI I
KARAVANSARAJI U BOSNI I
HERCEGOVINI, Nauno drutvo
NR BiH, Sarajevo, 1957
KreevJjakovi Hamdija, SAHAT-
-KULE U BOSNI I
HERCEGOVINI, Nae starine IV,
Sarajevo, 1957
Krzovi Ibrahim, GRAFIKA BOSNE I
HERCEGOVINE 1900-1950,
(katalog: Jugoslovenska grafika
1900--1950), Beograd, 1977
Krzovi Ibrahim, GRAFIKA BOSNE I
HERCEGOVINE 1950-1980
(katalog: Jugoslovenska grafika
1950--1980), Beograd, 1985
Kujundi Juraj,
SREDNJOVJEKOVNE CRKVE U
JAJCU, Dobri pastir XXI- XXII,
Saqjevo, 1972
.... Kulturna istorija ,Bosne i
Hercegovine, Sarajevo, 1984
Mari Zdravko, ARHEOLOKO
ISTRAIVANJE AKROPOLE
ILIRSKOG GRADA DAORS ... a
na Gradini u Oaniima kod Stoca
od 1967 do 1972, GZM XXX/XXXI
Sarajevo, 1977
Mazali Djoka, SLIKARSKA
UMJETNOST U BiH U TURSKO
DOBA, Sarajevo, 1965
Mazali Djaka, LEKSIKON
UMJETNIKA BiH, Sarajevo, 1967
Mileti Nada, REFLETS DE
L'INFLUENCE BYZANTINE
PALEOSLA VES EN BOSNIE-
HERZEGOVINE, Rapports du Ille
Cong o Intern. d'Archeol. Slave,
Bratislava, 1980
.... Minijatura u Jugoslaviji, Zagreb,
1964
Mladenovi Ljubica, GRAANSKO
SLIKARSTVO U BiH U XIX
VEKU, Sarajevo, 1982
Mujezinovi Mehmed, ISLAMSKA
EPIGRAFIKA BOSNE I
HERCEGOVINE, sv. I-III,
Sarajevo, 1974-1982
Petkovi S., TRAGOM JEDNE
SLIKARSKE GRUPE IZ DRUGE
POLOVINE XVI STOLEA,
Zbornik filozofskog fakulteta VIII,
Beograd, 1964
.... ,Praistorija Jugoslavenskih zemalja
I- IV, Sarajevo, 1979-1983
Proti B. Miodrag,
JUGOSLOVENSKO
SLIKARSTVO 1900-1950,
Beograd, 1973
Radi Milo, GABRIJEL JURKI
(katalog), Sarajevo, 1978
Radoji S ., STARO SRPSKO
SLIKARSTVO, Beograd, 1966
Redi Husref, STUDIJE O
ISLAMSKOJ
ARHITEKTONSKOJ BATINI,
Sarajevo, 1983
Redi Husref, ISLAMSKA
UMJETNOST, Jugoslavija ,
Beograd, 1982
Skari Vladislav, SARAJEVO I
NJEGOVA OKOLINA, Sarajevo,
1937
Skovren A, FRESKE MANASTIRA
ZA V ALE, Nae st!1rine IX,
Sarajevo, 1964
.... Spomenici 400 godina od dolaska
Jevreja u Bosnu i Hercegovinu
156&-1966, Sarajevo, 1966
Styx Edmund, DAS BAUWESEN IN
BOSNIEN UND HERZEGOVINA,
Wien, 1887
aban ovi Razim, POSTANAK I
RAZVOJ SARAJEVA, Sarajevo,
1960
inik Smiljka, VOJO DIMITRIJEVI,
Sarajevo, 1970
Tihi Smail, STARIJE SLIKE I
PREDMETI UMJETNOG OBRTA
U KREEVSKOM SAMOSTANU,
Nae starine III, Sarajevo, 1956
Tihi Smail, JOVAN BIJELI,
Sarajevo, 1972
Trifunovi Lazar, SRPSKO
SLIKARSTVO 1900-1950,
Beograd, 1973
Truhelka iro, TURSKO-
SLOVJENSKI SPOMENICI
DUBROVAKE ARHIVE, GZM
XXIII, str. 1- 162, Sarajevo, 1911
TruheJka iro, NASI GRADOVI,
Sarajevo, 1904
.... Umjetnost na tlu Jugoslavije od
praistorije do danas, Beograd -
Sarajevo, 1971
Vego Marko, NASELJA
SREDNJOVJEKOVNE
BOSANSKE DRA VE, Sarajevo,
1957
Vinski Zdenko, NOVI RANO-
KAROLINKI NALAZI U
JUGOSLA VIJI, Vjesnik AMZ
X- XI , Zagreb, 1977- 1978
Weiss Evelyn i Martin Jean-Hubert,
BRACO DIMITRIJEVI, KaIn, 1983
Zelenika Anelko, KARLO AFAN DE
RIVERA (katalog), Mostar, 1976
175
 FOTOGRAFSKE REFERENCE

Sulejman BALI: sl. 68;

uro BASLER: sl. 23; 24; 34; 37; 38;
41 ,-50-64-
, ,
Ilijas BEI: sl. 65; 71; 76; 85; 121;
127-, 131 ,- 142-, 151,- 153-,
Sead ERKEZ: sl. 12; 14; 16; 28;
Vojislav URI: sl. 52;
Fuad GALIJAEVI: sl. 53; 130;
Dusan ILI: sl. 3; 31; 61; 84; 89; 90; 91 ;
Velimir JOJI: sl. 80;
Zdravko KAJMAKOVI: sl. 54; 114;
117-,
H ajrudin KARAHASANOV1: sl. 58;
81 - 147- 150-
, " -
Slobodan KRSTANOVI C: sl. 2; 57; 66;
78; 99; 156; 158;
Kruno HRKA: sl. 132;
Branko POPOVI: sl. 9; 47; 48; 49; 51;
92-" 94 - 95-" 107- 109-
," 112- 113 "- 119- 120-
137; 138; 148; 149; 154;
Miodrag RADOVANOVI: sl. 1; 4; 5;
8, . 13-" 15 - 17-
-11- " 18 - 19-20-' 21-. ....
'7- 29-,
32; 33; 35; 36; 39; 42; 43; 44; 88; 143;
145,- 146-,
iril iro RAJI: sl. 74; 83; 97; 126;
157-,
Dragan RESNER: sl. 7; 26; 55; 67; 69;
73-86-93-96-
" . ,101- . 102-,103- ' 104"- 106-
108- 110 - 111- 128- 129-
I , , , ,

R anko ROSI; sl. 82; 100; 123;

Gojko SIKIMI: sl. 6; JO; 22; 25; 30;
40,- 45.- 46"- 56- 59-
" 60- 62 ..
,- 63 - 70- 72"- 87-
115 - 116- 118- 124- 125 - 133- 134 - 135 -
136- "139- "
140- 141- "152- "
159- 160 - 161 -
.,"""
. , .. .
1a1a1~le - 1a1671ala
",.
. . .
170-, 171-, 172-, 174--' 175- J76 - 177-
Ivan TERZI; sl. J55;
Milan VUKOVI: sJ_ 79;

tampa;
GP DELO, LJubljana Narodna i univerzitetska bib liote ka B iH, Sa rajevo
Katalogizacija II pu blikac ij i - CIP
930_85: 7 (497 _15)
Tira;
UM JET N I KO blago Bosne i Hercegovi ne I grupa
10_000 primjeraka
autora uro Basler. A zra B eg i . Demal eli ,
Zd ravko K ajmakovi ; I fotogra fije Sulejm an B ali .. , et
tampano na srpskohrvatskom! al l - Sarajevo: Svjetlost, 1987. - 176 str. : ilustr. :
24 x30cm
hrvatskosrpskom, englesk om i
Bib liografij a: str. 174- 175
njemakom jeziku
ISBN 86-0 1-0112 1-7
L BASLER, u ro
YU ISBN 86-01-01121-7

176