BETONDA ALKALI SILIKA REAKSIYONUNUN FARKLI

IMENTO VE AGREGALAR KULLANILARAK

MATEMATIKSEL MODELLENMESI

MATHEMATHICAL MODELLING OF ALKALI SILICA

REACTION IN CONCRETE BY USING DIFFERENT CEMENT
AND AGGREGATES

Tuhan Deliba
imsa imento San. ve Tic. A..
Mersin

nder Krca
imsa imento San. ve Tic. A..
Ankara

smail zgr Yaman

Orta Dou Teknik niversitesi
Ankara

zet

Bu almada farkl alkali oranlarna sahip imentolar ve deiik silis oranlarna sahip
agregalar kullanlarak eitli karmlar elde edilmi ve ASTM C1260 standardna gre har
ubuklar teste tabi tutulmutur. almann amac imentonun bata alkali oran olmak zere
kimyasal zellikleri ile agregalarda deikenlik gsteren silis oranlar arasnda alkali silika
reaksiyonunu aklamaya ynelik bantlar bulunmas ve bu bantlarn formlize
edilmesidir. almada farkl fabrikalarda farkl klinkerler kullanlarak retilmi biri beyaz
imento olmak zere 6 tip katksz CEM I snfnda imento kullanlmtr. Agrega seiminde
ise biri kalker, silis kkenli olmak zere toplam drt adet agrega numunesi kullanlmtr.
Sz konusu agregalarn XRD yntemi kullanlarak mineralojik faz yaplar tespit edilmitir.
Elde edilen 24 farkl kombinasyonda standardn istedii ekilde sabit su/imento oran ile
harlar hazrlanarak 16 gn sre ile ASTM C1260 standardna gre teste tabi tutulmutur.
Elde edilen birim uzama miktarlar regresyon analizi kullanlarak modellenmi agregada
bulunan silis oranlar ve imentolardaki alkali miktarlar ile uzama miktarlarn aklayacak
bantlar regresyon analizi kullanlarak elde edilmitir.

115
Anahtar Kelimeler: Alkali, silika, uzama, alkali silika reaksiyonu, regresyon

Abstract

In this research; various mortar mixtures prepared using cements with different alkali amounts
and aggregates with different silica amounts.These mixes were tested according to ASTM C
1260 standard. The aim of the reseach is to investigate and formulize the correlations between
the chemical properties of cement and aggregate combinations. In the research 6 types of
CEM I cement, one of which is white cement, produced by different cement plants were used.
In aggregate selection; one type of calcareous aggregate and three types of silica based
aggregates were prefered. Aggregates were tested by using XRD method and their
mineralogical phases were determined. 24 different mortar combinations with constant
water/cement ratio were prepared and tested 16 days according to ASTM C1260 standard.
The correlations between the length change of mortar bars and the silica content in aggregates
& alkali content in cement determined with the regression analyses.
Keywords: Alkali, Silica length increase, alkali silica reaction, regression

1. GR

Betonda grlen alkali silika problemi imentolu sistemlerde en sk karlalan dayankllk

sorunlarnn banda gelmektedir. imentonun ierisinde yer alan alkaliler ile agregann
yapsnda bulunan reaktif silikann reaksiyona girmesi ile meydana gelmektedir.

lkemizde dere malzemesi olarak tabir edilen, silis kaynakl agregalarn beton imalatlarnda
kullanmna sklkla rastlanmaktadr. zellikle betonda ince agrega olarak kullanlan silis
kkenli malzeme, alkali agrega reaksiyonlarna neden olmaktadr. Alkali silika reaksiyonunun
oluum mekanizmas incelendiinde iki basamakl bir reaksiyon gerekletii grlr.
ncelikle alkali hidroksitler agregann yapsnda bulunan reaktif silika ile reaksiyona girer ve
alkali silika jelini oluturur. Daha sonra oluan bu jel yksek su emme zellii sayesinde
sertlemi imento-agrega ara yznde genlemekte ve gerilme oluumuna sebebiyet
vermektedir. Oluan gerilmeler ilerleyen yalarda betonda harita benzeri atlak oluumlarna
sebebiyet vermekte ve dayankllk sorunlarna yol amaktadr. Harita benzeri atlak
oluumunun temel sebebi beton matrisinde alkali-silika oluumuna sebep olan agregalarn
dzenli dalmas ve beton iinde meydana gelen gerilmelerin homojen dalmas kaynakldr.

Alkali-silika reaksiyonunun temel sebepleri incelendiinde imentodaki alkali miktar,

agregada bulunan silisin reaktiflik durumu, nem miktar ve ortam scakl reaksiyonun
olumasnda belirleyici faktrler olarak grlmektedir.

116
 1.1.imento erisindeki Alkali Miktar:

imento kimyasnda imentonun ierisinde bulunan alkali miktar asitte znebilir sodyum
edeer alkali olarak tayin edilmektedir ( Na2O+ 0.658 K2O). retimde kullanlan hammadde
kaynakl olarak tm CEM I snf imentolar % 0.1-2 aralnda alkali iermektedir.
imentoda bulunan alkali miktarnn ASR zerindeki etkileri literatrde derinlemesine
incelenmi olup ASTM standardna gre % 0.6nn altnda toplam alkali miktarna sahip
imentolarn dk alkalili imento snfnda olduklar ve alkali silika reaksiyonu
gstermeyecekleri ngrlmtr. [1]

Yaplan almalarda betonda alkali silika reaksiyonunun gereklemesi iin sadece

imentonun alkali miktarnn deil ayn zamanda betonun ierisindeki toplam alkali
miktarnn da neme sahip olduu ortaya konmutur [4]. Sz konusu almada betonda
zararl alkali silika genlemesinin meydana gelmesi iin imento alkali miktarnn % 0.6nn
zerinde olmas ve betonun toplam alkali ieriinin 3 kg/m3 st olmas gerei
vurgulanmtr. ngilterede yaplan almalarda genel kabul olarak uucu kl ieriindeki
alkalilerin %25, granle yksek frn crufu ierisinde yer alan alkalilerin ise %50sinin
reaktif alkali olarak kabul edilebilecei sylenmitir [3]. Buradan kartlacak sonuca gre
mineral katk ilavesinin toplam znebilen alkali seviyesini drd ve betonu alkali silika
reaksiyonuna dayankl hale getirdii sylenebilir. Beton imalat srasnda alkali miktar
kontrol altnda tutulsa dahi d kaynakl alkalilerin betonun servis mr boyunca sisteme dahil
olarak 3 kg/m3 alkali miktarn st seviyelere ekebilecei ngrlmelidir. Bununla ilgili
bilinen iki rnek deniz suyu etkisi ile beton sistemine dahil olan znebilir alkaliler ve buz
zc tuzlar ile betona szan alkaliler rnek gsterilebilir [6].

1.2.Agrega zellikleri:

Alkali-silika reaksiyonunun meydana gelmesi iin nem arz eden ikinci parametre agrega
ierisinde yer alan reaktif silikadr. Silika reaktivitesi; agrega yzey alanna, atom diziliine
ve kristal yapsna baldr. Bilinen en reaktif doal silika opaldir. Amorf, kristobelit
formunda olup sk rastlanan bir trdr. Benzer ekilde volkanik kkenli, yksek silika ierikli
agregalar alkali silika ynnden reaktiftir. Silisli kalker, rt, eyl, riyolit, andezit, dasit,
volkanik tf agregalar reaktif zellik konusunda pheli yaklalmas gereken malzemelerdir.
Yaplan aratrmalarda agregann trnn ierisinde bulunan reaktif silika miktar ile alkali
silika reaksiyonuna etkisi konusunda parallelik bulunamamtr. Baka bir deyile yksek silis
miktar her zaman yksek alkali silika reaksiyonu ihtimalini ortaya kartmamaktadr. Bu
sebeple her agrega iin pesimum denilen maksimum genlemeye sebep olduu silika
yzdesi belirlenmitir [2]. Yaplan almalarda opal iin maksimum genlemenin
gerekletii reaktif silika miktarnn %0-5, flint iinse %15-35 aral olduu belirlenmitir.

1.3.Nem Miktar ve Scaklk Etkisi:

Genellikle beton ierisine ilenebilirlii arttrmak iin eklenen su alkali-silika reaksiyonunun

balamas iin yeterlidir. Reaksiyonun devam edip beton ierisinde kalc zararlara sebep
olmas iin ise minimum %75 orannda neme ihtiya vardr. Bu sebeple nemin yksek olduu
ortamlar alkali silika reaksiyonu konusunda tehdit altndadr [5].

117
Alkali silika reaksiyonu her kimyasal reaksiyonda grld gibi yksek scaklk etkisinde
hzlanmaktadr. Ancak bu hzlanma scaklk art ile paralellik gstermemektedir. Scakln
yannda nem, alkali oran ve boluk zeltisinin karakteristii gibi faktrler de nihai genleme
miktar iin nem arz etmektedir.
2. DENEYSEL ALIMA

almada deiik reaktif silis oranlarna sahip Eskiehir blgesinden temin edilen 4 agrega
seilmi ve deiik sodyum edeer alkali oranna sahip 6 imento kullanlarak ( 1 beyaz
imento, 5 gri imento) 24 karm hazrlanmtr. Agregalarn mineralojik yaps XRD
yntemi kullanlarak tayin edilmitir. Hazrlanan 24 karm ise ASTM C 1260 standardna
gre alkali silika reaksiyonu testine tabi tutulmutur. Kullanlan imentolarn ve agregalarn
zellikleri aadaki tabloda verilmitir.

Tablo 1: almada Kullanlan imentolarn Kimyasal, Fiziksel ve Mekanik zellikleri

imento Kodu (M) (N) (K) (E) (A) (B)

CEM I CEM I CEM I CEM I

imento Tipi CEM I 42.5R CEM I 52.5R
42.5R 42.5R 42.5R 52.5N
SiO2 (%) 19,35 20,55 21,65 20,13 20,24 21,6
Al2O3 (%) 5,09 3,8 5,51 5,04 5,55 4,05
Fe2O3 (%) 2,81 3,07 3,28 2,8 3,63 0,26
CaO (%) 62,37 62,13 58,2 64,53 63,73 65,7
MgO (%) 2,76 1,1 2,9 1,57 1,45 1,3
K2O (%) 0,94 0,6 0,73 0,61 0,35 0,35
Na2O (%) 0,22 0,45 0,35 0,33 0,31 0,3
Na2 Edeer Alkali (%) 0,84 0,85 0,83 0,73 0,54 0,53
SO3 (%) 2,5 2,52 2,68 2,88 2,81 3,3
znmeyen Kalnt (%) 0,6 0,78 5,98 0,8 0,26 0,18
Serbest Kire (%) 0,6 0,85 0,8 1,6 2,05 1,6
Kzdrma Kayb (%) 3,35 3,89 3,38 4,1 2,05 3,2
Younluk (gr/cm3) 3,11 3,16 3,08 3,09 3,08 3,06
zgl Yzey (cm2/gr) 3130 3010 3789 3320 4380 4600
45 Mikron Elek Bakiyesi (%) 5,6 6,4 2 4,5 1,2 1
Normal Kvam Su % 30,6 28,4 29,3 28 31,2 30,2
Priz Ba (dk) 275 165 185 170 170 100
Priz Sonu (dk) 310 210 245 245 230 130
2 GnlF(k Basn Dayanm
25 26,8 28,1 26 28,3 37
(MPa)
7 Gnlk Basn Dayanm
36,6 38,5 39,6 43,5 45,3 50,1
(MPa)
28 Gnlk Basn Dayanm
49,4 50,6 50,4 57,5 60,1 62,4
(MPa)

118
almada kullanlan agregalarn mineralojik analizleri silis yzdeleri aadaki gibidir:

Tablo 2: almada kullanlan agregalarn SiO2 yzdeleri

Agregann Kodu Agrega SiO2 Oran (%)

1 Nolu Agrega (1) 65,58

2 Nolu Agrega (2) 1,51
3 Nolu Agrega (3) 53,01
4 Nolu Agrega (4) 1,62

4 Farkl agrega ve 6 farkl imentodan oluan karmlar aadaki rnekte belirtildii ekliyle
imento ksaltmas ( B,M,N,K,E,A) ve agregann numarasnn (1,2,3,4) birleimi yntemi ile
kodlanmtr, rnek olarak;

B1

B ksaltmas ile kodlanm imento + 1 nolu agrega

ASTM C 1260 testi zellikle son yllarda alkali-silika reaksiyonunun tespiti konusunda
referans yntemlerden birisi haline gelmitir. Standartta belirtildii zere her deney karm
iin 6 adet ubuk hazrlanm ve 16 gn sren takip yaplmtr. Standartta belirtildii zere
16 gnlk sre zarfnda 4 lm alnmtr. ubuklar 80 C scaklkta 1 molar NaOH zeltisi
ierisinde muhafaza edilmitir. Deneyde standartta belirtildii ekilde sabit su/imento oran
kullanlmtr.

Elde edilen sonular alkali miktarndaki deiimlerin uzama miktarlarna etkisi istatiksel
analiz yntemlerinden olan regresyon analizi ile yorumlanmtr.

3. SONULARIN DEERLENDRLMES

6 adet farkl klinkerler kullanlarak retilen imentolar ve drt farkl silis oranna sahip agrega
ihtiva eden har karmlar ASTM C 1260 standardna gre incelenmitir. Sonular Tablo
3de verilmitir.

119
Tablo 3: 24 karmn ASTM C 1260 standardna gre 16 gnlk uzama deerleri (%)

Karm 4. Gn 7. Gn 11. Gn 16. Gn

B1 0,011 0,125 0,212 0,248
B2 0,002 0,003 0,005 0,007
B3 0,006 0,021 0,073 0,129
B4 0,000 0,001 0,001 0,001
M1 0,074 0,143 0,159 0,169
M2 0,002 0,004 0,006 0,006
M3 0,021 0,080 0,105 0,129
M4 0,002 0,003 0,004 0,004
A1 0,096 0,189 0,313 0,333
A2 0,001 0,003 0,005 0,006
A3 0,049 0,083 0,165 0,183
A4 0,006 0,007 0,008 0,008
N1 0,131 0,227 0,254 0,300
N2 0,005 0,006 0,008 0,009
N3 0,081 0,124 0,150 0,153
N4 0,004 0,004 0,008 0,010
K1 0,169 0,229 0,266 0,278
K2 0,003 0,003 0,004 0,006
K3 0,080 0,099 0,138 0,152
K4 0,004 0,004 0,005 0,008
E1 0,101 0,145 0,166 0,183
E2 0,001 0,002 0,003 0,004
E3 0,037 0,078 0,101 0,119
E4 0,000 0,002 0,005 0,008

Sonular incelendiinde;

- % 65.58 orannda silis ieren 1 nolu agrega numunesinde en yksek uzamalarn

meydana geldii grlmtr. En az uzama gsteren numune ise M1 numunesi
olmutur. 1 nolu agrega ile hazrlanan tm karmlarn %0.1den fazla uzama
gstererek standart tarafndan pheli blge kabul edilen aralkta kald tespit
edilmitir B1, K1, A1 ne N1 kodlu numuneler ise %0.2den fazla uzayarak tehlikeli
genleme blgesinde yer almtr.

- %1.51 orannda silis ieren 2 nolu agrega ile yaplan karmlar incelendiinde tm
karmlarn zararsz blgede konumland, en dk uzaman gsteren karmn E2
olduu ve en yksek genlemeyi N2nin gsterdii grlmektedir.

120
 - %53.01 silis oranna sahip 3 nolu agrega ile yaplan deneylerde tm karmlarn
pheli blgede yer aldklar grlm, en dk uzamay E3 en yksek uzamay ise
A3 numuneleri gstermitir.

- %1.62 orannda silis ieren 4 nolu agrega numunesi ile yaplan karmlarda ise
numunelerin tamam zararsz blgede bulunmakla birlikte uzama miktarlar
kyaslandnda en yksek uzaman deerinin N4 karmnda en dk deerin ise B4
karmnda meydana geldii grlmtr.

Sonu olarak Tablo 5te sz konusu 4 agrega ile yaplan deneylerde maksimum ve minimum
uzama gsteren numuneler verilmitir. 4 agrega numunesinin 2 tanesinde A numunesi ile
retilen imento 2 tanesinde ise N numunesi ile retilen imento alkali-silika reaktiflii
konusunda en yksek uzamay gstermitir. Minimum uzama ise srasyla M, E, K ve B tipi
imentolarda grlmtr.

Tablo 4: 24 karm ierisinde agrega tipine gre maksimum ve minimum genlemenin

grld imentolar

Agrega Tipi Maksimum Uzama Gsteren Minimum Uzama Gsteren

Karm Karm
1 A1 M1
2 N2 E2
3 A3 E3
4 N4 B4

kinci admda ise tm analiz verileri kullanlarak regresyon yntemi ile alkali silika
reaksiyonunun potansiyel sebepleri incelenmitir. Minitab 16 ile yaplan regresyon analiz
deerleri ekil 1de verilmitir.

121
ekil 1: Regresyon analizi sonucu

Elde edilen regresyon analizi sonucuna gre 16. Gn uzama deeri ile ilikili olan
parametreler;

- imentonun Na2O Oran

- imentonun K2O Oran
- imentonun Na2O Edeer Alkali Miktar
- imentodaki MgO Miktar
- Agrega SiO2 Miktar

Olarak tespit edilmitir. En byk etkinin Agrega Silis miktar olduu dier byk etkilerin
ise srasyla imentodaki MgO Miktar, imentonun K2O Oran, imentonun Na2O Edeer
Alkali Miktar ve imentonun Na2O Oran olduu grlmektedir.

Elde edilen denklem ile har karmlarnn 16. Gn uzama miktarlar %89.8 orannda
aklanmtr. Burada vurgulanmas gereken asl nokta literatr bilgilerinin imento alkali
deerleri ve agrega silis deerleriyle dorulanmasndan ok, imentodaki MgO miktarnn
uzamaya olan etkisidir.

Regresyon analizi sonucu uzama ile ilikili bulunan parametrelerin her agrega iin ayr ayr
incelendii grafikler ise aada verilmitir:

122
 AGREGA 1
BLA INE (cm2/gr) MENTO NA 20 O RA NI (%) MENTO K20 O RA NI (%)
0,35

0,30

16. GN UZAMA MKTARI (%)

0,25

0,20

0,15
3000 3600 4200 0,2 0,3 0,4 0,50 0,75 1,00
MENTO NA 2O E. O RA NI (%) MgO (%)
0,35

0,30

0,25

0,20

0,15
0,6 0,7 0,8 1 2 3

ekil 2: 1 Nolu agrega kullanlarak yaplan karmlarn deerlendirilmesi

AGREGA 2
BLA INE (cm2/gr) MENTO NA 20 O RA NI (%) MENTO K20 O RA NI (%)

0,00

-0,01
16. GN UZAMA MKTARI (%)

-0,02

-0,03

-0,04
3000 3600 4200 0,2 0,3 0,4 0,50 0,75 1,00
MENTO NA 2O E. O RA NI (%) MgO (%)

0,00

-0,01

-0,02

-0,03

-0,04
0,6 0,7 0,8 1 2 3

ekil 3: 2 Nolu agrega kullanlarak yaplan yarmlarn deerlendirilmesi

AGREGA 3
BLA INE (cm2/gr) MENTO NA 20 O RA NI (%) MENTO K20 O RA NI (%)
0,180

0,165
16. GN UZAMA MKTARI (%)

0,150

0,135

0,120
3000 3600 4200 0,2 0,3 0,4 0,50 0,75 1,00
MENTO NA 2O E. O RA NI (%) MgO (%)
0,180

0,165

0,150

0,135

0,120
0,6 0,7 0,8 1 2 3

ekil 4: 3 Nolu agrega kullanlarak yaplan karmlarn deerlendirilmesi

123
 AGREGA 4
BLA INE (cm2/gr) MENTO NA 20 O RA NI (%) MENTO K20 O RA NI (%)

0,00

16. GN UZAMA MKTARI (%) -0,05

-0,10

-0,15
3000 3600 4200 0,2 0,3 0,4 0,50 0,75 1,00
MENTO NA 2O E. O RA NI (%) MgO (%)

0,00

-0,05

-0,10

-0,15
0,6 0,7 0,8 1 2 3

ekil 5: 4 Nolu agrega kullanlarak yaplan karmlarn deerlendirilmesi

Elde edilen grafikler aadaki tabloda yorumlanmtr. Yorumlama kriteri olarak regresyon
sonucu anahtar parametredeki artn 16 gnlk uzama miktarlarna olan etkisi 3 ana blmde
uzamay arttrmakta, uzamay azaltmakta ve etkisiz olarak verilmitir.

Tablo 6: Agrega imento karmlarnn agrega baznda deerlendirilmesi

Na2O Edeer
MgO Miktar Na2O oran K2O Oran
Alkali Miktar

AGREGA 1 Azalyor Artyor Azalyor Azalyor

AGREGA 2 Artyor Artyor Artyor Artyor

AGREGA 3 Etkisiz Artyor Azalyor Etkisiz

AGREGA 4 Etkisiz Etkisiz Etkisiz Etkisiz

Yaplan tekil almalarda ise Na2O miktarnn genel olarak har ubuklarnda uzamay
arttrd, dier parametrelerde ise net bir bilgi elde edilemedii grlmtr. Bu bilgiler
nda almann en nemli kts MgO ieriinin de alkali silika reaksiyonu asndan
kritik bir parametre olduunun ortaya kmas ve alkali silika reaksiyonlarnn her imentoda
farkl sonular dourmasdr. Bu karmla Trkiyede son yllarda sklkla kullanlmakta olan
ASTM C 1260 testinin bir agrega reaktivite testi olmadnn, testin imento alkali uyumunun
deerlendirilmesinde kullanmnn gereklilii ortaya konulmutur. Bu sebeple uygulama
projelerinin alkali silika reaksiyonu asndan deerlendirilmesinde uygulamada kullanlacak
agregann sz konusu projede kullanlacak imento ile birlikte deerlendirilmesi esastr.
Projenin bundan sonraki admlarnda numunelerin elektron mikroskobu ile deerlendirilip jel
oluumlarnn incelenmesi ve regresyon analizine belirli bir metodoloji ile dahil edilmesi
ngrlmektedir.

124
 Kaynaklar

1. ASTM C 1260: Standard Test Method for Potential Alkali Reactivity of Aggregates
(Mortar-Bar Method), 2007

2. Bernard, J. And Durand B; "Use of Gel Composition as a Criterion for Diagnosis of

Alkali-Aggregate Reactivity in a Concrete Containing Siliceous Limestone
Aggregate." Materials and Structures, Vol. 20,1987.39-42.

3. Hawkins, M.R. (chairman) (1983) Minimizing the risk of alkalisilica reaction

Guidance notes Report of a working party, Ref 97.304, published for the working
party by the Cement & Concrete Association, Slough

4. Hobbs, D.W. (1988) Alkalisilica reaction in concrete, Thomas Telford, London

5. Larive, C., Laplaud, A. and Coussy, O. (2000) The role of water in alkalisilica
reaction, In: Berube,

6. West, G. (1996) Alkaliaggregate reaction in concrete roads and bridges, Thomas

Telford, London.

125