Yeni bir radyoterapi yntemi: Hadron terapi

Hadron terapi, nkleer kuvvetlerle (yein kuvvet) etkileen paracklar kullanarak yaplan bir
radyasyon tedavi (n tedavisi) yntemidir. Bu paracklar protonlar, ntronlar, pionlar ve eitli
ionlardr (alpha, Ne, C,..vb gibi).
Hadron terapinin, yaygn olarak kullanlan n tedavisinden fark, tmrl hcreleri bombardman
ederken kulland mermilerin ar paracklar oluudur. In tedavisinde foton (bildiimiz k)
kullanlr. Fotonlar, elektromanyetik etkileimin kuvvet tayclardr ve ktlesiz paracklardr. Oysa
hadron terapide kullanlan hadronlar ad stnde ar paracklardr. rnein protonun ktlesi 1
milyar eV'dur (elektronun ktlesinin 2000 kat). Ar parack kullanmann zorluu yannda, bir ok
avantaj bulunmaktadr: protonlar radyasyon dozunu ok iyi bir ekilde databilirler, istenilen yere
odaklayabilirler; ntronlar ise ok iyi bir tmr katilidirler.

Radyoterapide rol alan atom alt paracklar

Radyasyon tedavi yntemlerini anlamak iin ncelikle parack dnyasna ksa bir gz atmamz
gerekmekte. Proton, ntron gibi hadronlar ar paracklardr. Bir de leptonlar (yunancada hafif
anlamnda) vardr: rnein atom etrafnda bulunan elektron bir leptondur. Leptonlar temel
paracklardr ama hadronlar baka temel paracklardan, kuarklardan meydana gelir. Temel
paracklar 10-18 - 10-19 m. boyutlarnda, maddenin noktasal (i yaps olmayan) en temel yap talar
olarak tanmlanr. Bunlar, madde paracklar ve ara etkileim paracklar olmak zere ikiye
ayrlrlar. Madde paracklar yine kendi aralarnda lepton ve kuark olarak ikiye ayrlrlar. Ara
etkileim paracklar (bozonlar) ise, temel etkileimlerin kuvvet tayclardr. Ktle ekim
etkileimini bir kenara brakrsak, dier tr temel etkileim (elektromanyetik, zayf ve yein
etkileimler) bozon paracklarnn dei-tokuu yoluyla gerekleir. Foton ( ), elektromanyetik
etkileimin, sekiz adet gluon, ga ; a = 1, ..8 , yein (strong) etkileimin, adet zayf bozon, W,
Z ise zayf etkileimin kuvvet tayclardr.

ekil 1: Atom iinde yer alan temel paracklar

Belli bal radyasyon (nm) trleri:

Radyoaktif maddenin yayd nm: Atomlar belli bal tip radyasyon yayarlar: Alfa (), beta ()
ve gama () nmlar: (1) Alfa nm, daha byk kararsz bir ekirdekten yaynlanan, art ykl bir
helyum ekirdeidir. (2) Beta nm, kararsz bir ekirdek tarafndan yaynlanan elektrondur. (3)
Gama nm ayn zamanda ou kere beta nm da yaynlayan kararsz bir ekirdekten yaynlanan
ok yksek enerjili bir fotondur (elektromanyetik radyasyon).
X-nlar: X-nlar da gama nm gibi yksek enerjili fotonlardr (elektromanyetik nm) ve
bir elektron demetinin hzl bir ekilde yavalatlmasyla yapay olarak retilirler. Metal atomlarnn
iindeki elektronlar, zerilerine arpan elektron demetinden enerji soururlar ve bylece metal
atomlar uyarlm hale gelirler. Daha sonra bu enerjiyi x-nlar eklinde brakrlar.
Ntron nm, zellikle atomik blnme (fizyon) ve birleme (fzyon) esnasnda, kararsz bir
ekirdek tarafndan yaynlanan bir ntrondur.
Uzaydan gelen (kozmik) nm: Bu nm uzayn derinliklerinden gelir. Protonlar, alfa paracklar,
elektronlar, monlar, ntrinolar ve dier eitli yksek enerjili paracklardan oluur. Tm bu yksek
enerjili paracklarn atmosferle gl bir ekilde etkilemesinin sonucu olarak, kozmik nm yer
seviyesinde esas itibariyle monlar, ntronlar, elektronlar ve fotonlar olarak gzkrler.

Radyasyon maddeye arptnda ne olur?

Radyasyon, maddede meydana getirdii etkilere gre, iyonize edici veya iyonize etmeyen eklinde
snflandrlabilir. Yksz bir atomun veya molekln ykl hale gelmesi sreci "iyonizasyon" olarak
bilinir ve meydana gelen sonu rn, iyon olarak adlandrlr. Uzaydan gelen kozmik nlar, x nlar
ve radyoaktif maddelerden gelen nm, iyonize edici trdendir. yonize etmeyen nm, mor tesi k,
s yayan nm, radyo dalgalar ve mikro dalgalar ierir.
Inm maddeden geerken enerji brakr. Alfa ve beta paracklar, elektriksel olarak ykl
olduklarndan, maddenin atomlarndaki elektronlara yaptklar elektriksel etkileimler yoluyla enerji
aktarrlar, iyonizasyona yol aarlar. Gama ve X-nlar (fotonlar) da atomlardaki elektronlarn
salnmas ile enerji kaybederler. Elektronlar daha sonra dier elektronlarla etkileerek enerjilerini
aktarrlar. Ntronlar ise bata proton ieren ekirdeklerle yaptklar arpmalar olmak zere, eitli
yollarla enerji kaybederler. Bylelikle harekete geen protonlar, ykl olduklarndan, elektriksel
etkileimler araclyla yeniden enerji aktarrlar. Dolaysyla, nm eninde sonunda cisimde
elektromanyetik ve yein etkileimler yaratr (ekil 2). Bu enerji aktarm srasnda, cismin iindeki
elektronlar atomu terk edip, atomu pozitif ykl halde brakmaya yetecek kadar enerji alabilir.
Atomlardan geen ykl paracklar, yrngesel elektronlara, onlar atomdan dar karmadan da
enerji verebilirler; bu srece "uyarlma" denir.

ekil 2: Protonlarn atomla etkilemeleri: (a) elektronik (iyonizasyon, uyarma) (b) Coulomb
salmalar (c ) elastik ekirdek (nucleus) arpmalar (d) elastik olmayan ekirdek arpmalar
 ekil 3: Rntgen' den gnmzdeki gama kameralara ve PET cihazlarna kadar 100 yldan uzun
bir sredir nm tpta grntleme yntemlerinde kullanlmaktadr

Dokularda iyonizasyonun etkisi

Belli bir nm trnn maddeye nfuz derinlii enerjisi ile artar, fakat ayn miktarda enerji iin, bir
nm trnden dierine radyasyonun etki menzili deiiklik gsterir. Alfa ve beta paracklar gibi
ykl paracklar sz konusu olduunda, nfuz derinlii ayn zamanda paracn ktlesine ve
ykne de baldr. Eit enerjili bir beta parac, alfa paracna oranla, ok daha derine nfuz
eder. Alfa paracklar ok nadiren insan derisinin l d katmanndan nfuz edebilir; bu yzden,
onlar yayan radyoaktif ekirdekler, soluk almayla veya sindirim yoluyla veya bir deri yaralanmas
dolaysyla vcut iine alnmadka, tehlikeli deildir. Beta paracklar ise dokuya yaklak bir
santimetre nfuz ettiklerinden, onlar yayan radyoaktif ekirdekler yzeysel dokular iin tehlikeli
iken, vcut iine alnmadka, i organlar iin tehlike yaratmazlar. Gama nlar ve ntron gibi dolayl
olarak iyonize eden nmlar iin nfuz derecesi, doku ile etkileimlerinin doasna baldr. Gama
nlar vcudu delip geebildiinden, onlar yayan radyoaktif ekirdekler, dta veya ite olsunlar,
tehlike yaratabilirler. X-nlar ve ntronlar da vcudu delip geebilirler.
Bir paracn maddeyi geerken brakt enerji sonucu biyolojik dokuda kimyasal deiiklikler,
zararl biyolojik etkiler meydana gelir. Biyolojik dokunun temel birimi, olan hcre ekirdei
karmak bir yapdr: yaklak olarak %80i su olup, geri kalan %20 karmak biyolojik
bileiklerden olumaktadr. yonize eden nm, hcresel dokudan getiinde, ykl su moleklleri
meydana getirir. Bunlar da, rnein bir oksijen ve bir hidrojen atomundan oluan- serbest hidroksil
kk (OH) gibi, serbest kkler diye adlandrlan oluumlara paralanrlar. Serbest kkler kimyasal
olarak yksek dzeyde reaktif olduklarndan hcredeki nemli moleklleri deiime uratabilirler.
Hcre ekirdeinde bulunan zellikle nemli bir molekl deoksiribonkleik asit; DNA' dr (ekil
4). DNA, hcrenin yapsn ve ilevini kontrol eder ve kendi kopyalarn aktarr. Inm hcreleri
hasara urattnda DNA da deiiklik meydana gelir. rnein. nm bir DNA molekln
dorudan bir kimyasal deiiklie yol aacak ekilde iyonize edebilir veya DNA, nm tarafndan
hcre suyunda retilen serbest bir hidroksil radikali (OH) ile etkiletiinde, dolayl yoldan deiebilir.
Her iki durumda da, anlan kimyasal deiiklik, kanser oluumuna veya kaltsal genetik
bozukluklara kadar varan, zararl bir biyolojik etkiye yol aabilir.
 ekil 4: Hcrelerimizdeki ift sarmal yapsndaki DNA moleklleri.

Radyoterapi

Radyoterapide ama, radyasyonun zarar verici etkilerini tmrl hcre zerine uygulamaktr.
zellikle kanser tedavisinde yaygn olarak kullanlr. lkemizde ve genel olarak dnyada kullanlan
n tedavisi X-nlar ve Gama nlardr (elektromanyetik radyasyon). Fotonlarn dalgaboylar
enerjileri ile ters orantldr. ekil (5)' de grld gibi, gzmzn hassas olduu 400-700 nm
(10-9m.) aralndaki EM radyasyon grnr k , bunun altnda ve stndeki dalga boylarnda
yaymlanan EM radyasyon ise farkl isimlerle adlandrlr (radyo dalgalar, x-nlar,...vb gibi). Gama
ve X-nlarnn dalga boylar ok kk olduu iin enerjileri byktr. Bu nedenle tmrl hcreleri
yok etmede kullanlr. In hzmeleri belirlenen dozda radyasyonu hastann tmrl blgelerine
ynlendirilir. Ancak bunu yaparken salkl doku da zarar grr. Gama ve X-nlar nlar kullanan
geleneksel radyoterapide dozu ayarlamak iin en zor yandr. Tipik bir tedavide tmrl blgeye 2-2.5
Gy (1 gray = 1 J/kg) dozunda nm uygulanr. Bu arada dier organlara 1-1.2 Gy' dan az doz vermeye
dikkat edilir. Ortalama olarak tedavi 30 kere tekrarlanr ve 6 haftaya yaylr. Dolaysyla hasta 60-75
Gy dozunda nm alr.
 ekil 5: elektromanyetik nmn (foton) farkl dalga boylar farkl isimlerle adlandrlr. Byk
enerjilere sahip kk dalga boylarna sahip EM dalgalarna gama nm ya da X-nm denir.

Hadron Terapi
Nkleer kuvvetlerle etkileen ar parack hzmelerini kullanan radyoterapiye hadron terapi ad
verilir. Hadronlarn en nemli zellii, maddeyi geerken enerjilerini hemen brakmamalar ve
enerjilerine bal olarak, belli bir mesafeyi getikten sonra madde ile etkilemeleridir . Hadron
terapide proton, ntron, pion ve iyon (helyum, karbon, oksijen gibi elektrik ykl atomlar) gibi ar
paracklar kullanlr.
Proton terapide, bir tmre gnderilen nm ok hassas bir ekilde odaklanabilir. Ayrca protonlar
dokuya ok iyi nfuz ederler, menzilleri fazladr. Protonlar menzillerinin sonuna yaklarken braklan
nmn dozu ok artar (Bragg etkisi) (ekil 6). Bylelikle proton terapi hem hassas dokulara ok iyi
bir ekilde odaklanrken hem de istenildii kadar dozu, salam dokuya zarar vermeden tmrl hcreye
brakabildii iin, gz kanseri gibi kritik kanser vakalarnda byk baar elde edilir (ekil 7).
 ekil 6: Geleneksel X-n terapisi ile proton terapinin (hadron terapi) karlatrlmas . X-
nlar salkl dokuya daha ok zarar verirken, protonlar enerjilerini istenilen yere brakabilirler.
Ayrca hassas organlara zarar gelme riski ise tamamen ortadan kalkar. [Auberger]

Bylelikle protonlar (hadronlar) tmrl blgeyi ok lokal bir ekilde bombardman ederler.
Tomografi grntsnn yer ald ekil (7) ' de grld gibi, X-ray bir ok dokuya zarar verirken,
protonlar nm istenilen yere odaklayabilirler.

ekil 7: X-n terapisi ile proton terapisinin fark tomografi grntsnde ok daha iyi anlalyor
[Auberger] .
 Peki bu kadar baarl bir radyoterapi yntemi olan hadron terapi neden daha yaygn olarak
kullanlmamaktadr? Bunun Birka nedeni bulunmaktadr:
- Hadron terapinin uygulan daha zordur. Hastay srekli olarak kontrol etmek, sabit tutmak
gerekir. Hedefte kk bir oynama byk hasarlara yol aabilir. ekil 7)
X-n terapisine gre daha pahaldr ve cihazlar daha byktr. (ekil 8)
ok daha byk bir organizasyon ve teknoloji gerektirir. Paracklar hastann bulunduu
odadan farkl bir yerde hzlandrlrlar. (ekil 9)
Yeni bir teknik olduu iin tantm azdr.
Daha ok klinik testlere ihtiya bulunmaktadr
Btn bu zorluklara ramen, son 20 ylda hadron terapi merkezlerinde byk bir art olmutur (ekil
10) ve hadron terapi gittike daha popler bir yntem olmaktadr.

ekil 8: PSI tedavi merkezinde hzlandrc ve hasta tedavi blmesi ayr yerlerdedir. [PSI]

ekil 9: Heidelburg ' daki GSI hadron terapi merkezi [Heidelburg]

ekil 10: Hadron terapi merkezleri saysnn yllara gre art.

Dnyadaki hadron terapi merkezlerinden belli ballar unlardr (ekil 11):

ABD: Loma Linda CA 1990, Boston MA 2001, Bloomington IN 2004, Houston TX 2006,
Jacksonville FL 2006. (Formerly ion therapy at Berekely)
Japonya: Chiba 1994, Kashiwa 1998, Tsukuba 2001, Hyogo 2001, Wakasa 2002, Shizuoka 2003,
Tsunuga
Almanya: Munich, Essen, Heidelberg, Marburg, Kiel
Dier Avrupa lkeleri: Pavia Italy, Orsay France, Trento Italy, Uppsala Sweden, Vienna Austria, Lyon
Fransa, Paul Scherrer Institute 1984, St Petersburg Rusya, Moscow Rusya, Dubna Rusya
Dier lkeler: Seoul Korea, Zibo China 2004
 ekil 11: Dnyadaki belli bal Hadron Terapi merkezleri

EK:

Hzlandrclar:

Dnyada kullanlan 15 binden fazla hzlandrcnn te biri, %3' nkleer tp alannda, %30'u da
radyoterapide olmak zere tpda kullanlmaktadr [Amaldi, 2000]. Hadron terapi ise bunlarn sadece
%2' sini kapsamaktadr. Hzlandrclar, ykl paracklar elektrik alanlar vastasyla hzlandrrlar.
Radyoterapide genelde dorusal hzlandrclar kullanlr. Ykl paracklarn hzlandrlmas sonucu,
eitli hedefler kullanlarak yksek enerjili fotonlar ya da hadronlar elde edilir. Dnyada alan
yaklak 5000 civarndaki hzlandrcdan elde edilen nmn byk ounluunu birka MeV
enerjisine sahip X-nlar oluturur.

RF (radyo frekans) salnml hzlandrclarda ykl paracklar yksek frekansta alternatif voltaj
salayan RF kayna ile hzlandrlr. Dairesel hzlandrclarda paracklar, mknatslar arac ile
dairesel yrngede tutulurlar periyodik olarak dolanrlarken defasnda enerjileri artar. Protonlar
hzlandrmak iin yaygn olarak kullanlan Sinkrotronlarda protonlar nce dorusal bir hzlandrcda
yeterli enerji dzeyine ulatktan sonra sinkrotrona ynlendirilirler. Ayrca, ykl bir paracn
manyetik alan iindeki dairesel bir yrngede, relativistik hzlardaki yrngesel hareketinden elde
edilen Sinkrotron nm (SR), mamografi, anjiyografi, bilgisayarl tomografi gibi eitli grnt
yntemlerinde de kullanlmaktadr.

Proton terapide kullanlan protonlar, genellikle dk frekanslarda alan, yaklak bir metre
apndaki dorusal hzlandrclar tarafndan retilirler. Dorusal hzlandrclar dk frekanslarda
alrlar ve byk akmlar hzlandrrlar. Proton terapiler iin birka nano ampere sahip olan, kk
boluklara ve byk hzlandrc gradyentlerine sahip olan yksek frekansl hzlandrc yaplar
kullanlr (Amaldi, 2001).

Kaynaka:
[Amaldi] Amaldi, U. The importance of particle accelerators, Europhysics News 31/6 (2000) 5.

[Auberger] T Aubgerger, The need for hadron therapy: An historical overview

(http://enlight.web.cern.ch/enlight/Meeting3-4May07/Presentations/07-Auberger.pdf)

[Aidan] Aidan Randle-Conde Hadron therapy SASS 2008-08-13

[PSI] Paul Sherrer Institute (http://radmed.web.psi.ch/asm/gantry/scan/n_tr_plan.html)

[Heidelburg] http://enlight.web.cern.ch/enlight/Meeting3-4May07/Presentations/08-Rossi.pdf

ekil: Hadron terapinin uygulan

ekil: X-n tedavisinde kullanlan cihazlar

ekil: Bir hzlandrc rnei

 ekil: Bir proton terapi uygulamas (gz tmrleri iin)

Kerem Cankoak
T Fizik Blm