U ovom diplomskom radu se obrauju razliite strukture trita i poloaj privrednih

subjekata u njima, a posebno stanje nepotpune ili nesavrene konkurencije ije su osnovne
vrste monopol (monopson), oligopol (oligopson) i monopolistika konkurencija. Poenta rada
su monopoli, odnosno njihov pojam, karakteristike, posljedice koje ostavljaju po stanje na
tritu i nain njihovog reguliranja putem antimonoplskog ponaanja i rguliranja cijena i
profita monopola.

Drava, naravno, moe da zadri prirodne monopole u svom vlasnitvu i, kontrolom

upravljakih struktura, da nadgleda i usmjerava njihov rad, drei se univerzalnih pravila
menadmenta i specifinih okolnosti poslovanja prirodnog monopola.

Poetkom osamdesetih godina otpoinje pojaan proces antimonopolskih procesa

kroz trend privatizacije, odnosno transfera ovih djelatnosti u privatni sektor. Osnovno
obrazloenje ovog talasa privatizacije je u poveanju efikasnosti rada ovih djelatnosti pod
pritiskom privatnog kapitala i interesa. Rasprostranjeno je miljenje da je drava u odnosu na
privatni sektor lo domain, odnosno da se stavlja u ulogu monopola, pa produkuje
karakteristike monopola na tritu (visoke, monoposlke cijene, loiji kvalitet roba i sl.)

Na osnovu toga odreujemo predmet rada, a to je pristup i sadraj monopola kao

trinog stanja u nesavrenoj konkurenciji. U tom sluaju monopol odreujemo kao stanj u
kome jedan prodavac ima potpunu kontrolu nad cijelim tritem, i na osnovu toga kontrolu na
cijenama svog proizvoda.

Problem istraivanja je usmjeren na politiku kojom drava pristupa prema tristu. S

obzirom na negativne posljedice koje monopol ostavlja po trite, svaka drava pravi
odgovarajuu regulaciju monopola, odnosno monopolske cijene koje monopol uspostavlja na
tritu.

Rad je, stoga, fokusiran na pomenuti proces, na njegove faze, kriterije i standarde koje
je potrebno zadovoljniti.

Cilj ovog rada je predstavljanje osnovnih regulacionih mehanizama, ekonomskih

politika i antimonopolskog zakonodavstva, kojim se zabranjuje monopoliranje proizvodnje,
odnosno javne i tajne dogovore o isini cijena, geografskoj podjeli trita, sklapanju tajnih
kartelnih sporazuma i slino.

Na osnovu definisanih problema i i predmeta istraivanja, kao i odreenih ciljava

istraivanja, odreena je glavna hipoteza rada, koja glasi:
 Trino stanje monopola rezultira monopolskom moi koja se ispoljava u
monopolskim cijenama koje su vee od trokova i prosjenog profita, odnosno manjem
kvalitetu i manjoj koliini roba na tritu.

Pomona hipoteza glasi:

Drava reguliranjem monopolskih cijena sprijeava monopolsko ponaanje na

tritu, tj., monopolsko odreivanje cijena koja su uvijek vea od cijena koja se
upotrebljavaju u slobodnoj konkurenciji.

U osnovne primjenjivanje naune metode u ovom radu koristile su se slijedee

metode:
Metoda apstrakcije,

metoda analize,

metoda sinteze,

metoda dedukcije,

metoda indukcije.

Rad se sastoji iz etiri prirodno povezana dijela.

U uvodnom, tj. prvom dijelu, su predstavljene uvodne napomene, odnosno odreen je

problem i predmet istraivanja, ciljevi istraivanja, hipoteze i osnovne naune metode
istraivanja koje se koriste u radu.

U drugom dijelu rada koji glasi na Osnovne karakteristike monopola, predstavljeni

su pojam i osnovne karakteristike monopola, osnovni oblici i posljedice koje monopoli
ispoljavaju na tritu, odnosno posljedice po potroae roba koje su pod reimom
monopolskih cijena.

Trei dio objanjava razloge za dravnom intervencijom u reguliranju (kontroli)

monopola i monoplskih cijena.

etvrti dio glasi na Antimonopolsko zakonodavstva i njemu su predstavljeni naini

dravne intervencije u regilisanju monopola, tj. zakoni i propisi kojima se ograniavaju
formiranje monoplskih cijena.
 U ekonomskoj teoriji postoji nekoliko pristupa kalsifikaciji trinih stanaj. Jednu od
najkompletnijih dao je ameriki ekonomst Paul Samuelson, 1961. godine. Pomou tri
kriterija (broj, diferencijacija proizvoda i uticaj na cijene) i dva pokazatelja (metode prodaje i
uea odgovarajueg tipa trita u ukupnoj privrednoj aktivnosti) Samuelson dijeli trina
stanja na savrenu i nesavrenu konkurenciju. Prema tome, stvarno trite je spoj savrene i
nesavrene konkurencije. Na osnovu toga Samuelson je odredio tri modela konkurencije: (1)
potpuna ili savrena konkurencija, (2) nepotpuna ili ograniena konkurencija i (3) monopol.

Nepotpuna (nesavrena) konkurencija je znatno odstupanje od savrene konkurencije i

dolazi sa pojavom nesavrenog konkurenta (monopola i oligopola), ija trina mo (najee
poveani trini udjeli) rezultira cijenama veim od onih koje bi se formirale u uslovima
savrene konkurencije. To je, zapravo, slika prave privredne stvarnosti u kojoj su veina
preduzea na tritu.

Razlikujemo isti monopol i prirodni monopol.

isti monopol

isti monopol predstavlja trino stanje gdje se jedan proizvoa javlja kao iskljuivi
ponua na tom tritu, dok su brojni uesnici na strani tranje. U rijetkim sluajevima moe
biti i na strani ponude i na strani tranje samo po jedan uesnik. Takvo trite je zatvoreno
trite. Osnovne karakteristike monopolskog trita su:1 1.
prisutan je samo jedan proizvoa, 2. ne postoje
bliski supstituti za robu koja se proizvodi i prodaje i 3. zatvoreno
trite, odnosno postoje prepreke za ulazak na to trite.

Prirodni monopol

Savrijemena teorija pod prirodnim monopolom podrazumijeva svaku djelatnost u

kojoj se najracionalnije moe organizovati ekonomska aktivnost, u kojoj su fiksni trokovi
visoki i gdje je stepen korienja kapaciteta u visokom procentu, uslov ekonominog
poslovanja. To su obino veliki tehniki sistemi gdje karakter tehnologije i obim traenja
dovode do velike degresije trokova kao to su: eljeznica, prenos elektrine energije, gasa i
nafte, vodovodi, toplovodi itd.

1 Babi, S. i Milovanovi, M. (1991). Teorija cijena. Ekonomski fakultet Beograd

2.1. Razlozi za regulaciju monopola i monopolskih cijena na tritu

Ekonomija obima je osnovna karakteristika koja svrstava neku grupu u prirodni

monopol. U pitanju je grana u kojoj prednosti ekonomije obima ine moguim da jedna firma
proizvodi cijeli output i zadovoljava ukupnu tranju po niim prosjenim trokovima nego
vie firmi koje bi proizvodile manje koliine. Zapravo, u sluaju prirodnog monopola nije
drutveno poeljno da na strani ponude postoji vie od jednog preduzea.

Ukoliko je drava vlasnik prirodnog monopola, smatra se da se nee voditi logikom

monopola, pa time nee dolaziti do gubitaka i nepoeljne preraspodjele drutvenog
blagostanja. Meutim, mogunost da zloupotrebi svoj monopolski poloaj nalae
neophodnost regulacije privatnih prirodnih monopola. Nesputani privatni monopolista obara
nivo ponude svoga proizvoda ili usluge, to dovodi do porasta cijene tog proizvoda ili usluge i
gubitka drutvenog blagostanja, uz preraspodjelu preostalog.

2.2. Osnovni razlog dravne regulacije prirodnih monopola

Glavni razlog ekonomske regulacije su prirodni monopoli, koji se javljaju u situaciji

kada je racionalnije proizvoditi neki proizvod u jednom preduzeu u odnosu na vei broj
preduzea. Jedan od najeih razloga pojave prirodnih monopola je ekonomija obima.
Poveanjem obima proizvodnje mogu se ostvariti znaajne utede, proseni trokovi se sa
poveanjem obima proizvodnje smanjuju tako da preduzee moe pokriti nastale trokove uz
niu cijenu u odnosu na preduzee koje ne ostvaruje ekonomiju obima. U situaciji kada je u
nekoj grani/preduzeu proizvodnja najisplativija, a konkurencija neodriva prirodna je pojava
monopola.

2.3. Kontrola profitne stope

Regulacija zasnovana na kontroli profitne stope nastoji da sprei mogunost da

monopolista prisvaja monopolski profit. Prema ovom metodu, privatni monopolista treba da
prisvaja onoliki profit koliki bi prisvajao u uslovima savrene konkurencije na tritu. U
pitanju je profit po tzv. pravednoj profitnoj stopi. Znai, profit privatnog prirodnog
monopoliste mora da bude identian cjeni kapitala koji pribavlja za finansiranje investicija u
svoju djelatnost.

2.4. Plafoniranje cijena

Drugi metod regulisanja cijena monopola je metod plafoniranja cijena. Ovaj metod se
pojavio poetkom 1980-ih godina u Velikoj Britaniji u vrijeme poetka privatizacije prirodnih
monopola. Uvoenje ovog metoda regulacije bilo je motivisano eljom da se prevazie
problem asimetrinih informacija izmeu regulatora i monopoliste.

Plafoniranje cijena je jednostavan metod regulacije. Regulator, na poetku

regulatornog perioda objavljuje formulu za izraunavanje maksimalno dozvoljenog rasta
cijena proizvoda odnosno usluga monopoliste. Rast cijena se ograniava indeksom cijena na
malo (retail price index) koji je umanjen za X procijenata. Tako da se dobija dinamika cijena
proizvoda monopoliste koje u nominalnom iznosu treba da zaostaju za rastom cijena na malo.
Pri odreivanju vrijednosti stope X, regulator strogo odreuje vrijeme za koje taj regulatorni
reim vai. Tokom tog perioda ne postoji nikakva mogunost za izmenu vrijednosti stope X.

Sa aspekta postizanja alokativne efikasnosti, plafoniranje cijena, naelno posmatrano,

ne zaostaje za kontrolom profitne stope. Da bi se alokativna efikasnost postigla potrebno je da
vrijednost stope X bude odreena tako da tokom cijelog regulatornog perioda monopolista
prisvaja profit po stopi koja je jednaka cjeni kapitala. Meutim, zbog toga je malo verovatno
da e se alokativna efikasnost postii tokom cijelog regulatornog perioda. To znai da je ovo
reenje, sa aspekta postizanja alokativne efikasnosti, inferiorno u odnosu na kontrolu profitne
stope.

3. REGULACIJA CIJENA PRIRODNOG MONOPOLA

3.1. Kontrola prirodnog monopola

Direktna intervencija u regulaciji cijene moe se pokazati na kontroli prirodnog

monopoliste u utvrivanju cijena. Prirodni monopol se javlja u onim sektorima u kojima je
zbog prirode djelatnosti najefikasnije da jedno veliko preduzee snadbjeva ukupno trite.
Primjere prirdnog monopola moemo nai u sektorima elektrodistribucije, komunikacija,
transporta i sl. Kako se radi o uslugama od opeg interesa, mnogi prirodni monopoli frmirani
su kao javni monopoli, odnosno javna preduzea. Obino drava te poslove povjeri jednom
preduzeu, ali zato vri regulaciju cijene i kontrolu obavljanja usluga.

3.2 Kontrola cijena prirodnog monopola

Dravni prirodni monopoli su orijentisani na maksimalno zadovoljavanje potreba

stanovnitva. Oni, za razliku od privatnih monopola, ne tee maksimizaciji profita, nego
najpotpunijem zadovoljavanju socijalnih potreba po cijenama koje su na nivou neto viem od
stvarnih trokova (grafikon 3).2

Razlozi efikasnosti zahtijevaju da se proizvodnja koncentrie u jednom preduzeu. S

obzirom da su ova preduzea vezana za odreenu teritoriju i da su im trita limitirana u
odnosu na efikasan obim proizvodnje ili usluga, drava, da bi sprjeila preuzimanje
potroakog vika od strane monopola, preduzima odluujuu ulogu u odreivanju visine
cijena.

4. REGULACIJA KONKURENCIJE NA TRITU

Pored direktne intervencije putem regulacije cijena, drava moe regulisati preduzee i
ponaanje na tritu donoenjem propisa kojima se spreava monopol, nesputana
koncentracija ekonomske moi koja ograniava konkurenciju i ugroava slobodno
preduzetnitvo, kao i druga poslovna ponaanja koja prouzrokuju ekonomsku neefikasnost.
Ekonomsko regulisanje ponaanja preduzea i trine strukture je, dakle, normativnog
karaktera, a vezano je za razbijanje trine moi, spreavanje cjenovnog rata, ilegalnog
dogovaranja oko cijena, outputa i trita, ograniavanje i obuzdavanje trinih struktura koje
eleminiu konkurencije, kontrolu standarda proizvoda, odreivanje uslova za ulazak na trite
i slino.3

Ekonomisti prihvaaju vei broj razloga koji zahtijevaju uvoenje ekonomske regulacije neke
grane. Meutim, glavni razlog ekonomske regulacije ipak je pojava prirodnih monopola.
2 Preuzeto sa: http://www.oikosinstitut.org/economics3/8.pdf

3 Hodi, K., ejvanovi, F., Kapi, R., Tati,K., Teorija trita i cijena
Prirodni monopoli predstavljaju takva stanja kad je jeftinije proizvoditi neki proizvod samo u
jednom poduzeu nego u vie njih. Jedan od razloga pojave prirodnih monopola jesu
ekonomije obujma. Na primjer, ekonomiju obujma predstavlja eljeznika pruga kojom
dnevno moe proi 100 vlakova uz ukupne trokove koji jedna da premauju trokove
prolaska jednog vlaka. Naravno da je tada moe poveanjem obujma proizvodnje ostvariti
odreene utede. Kod ekonomija obujma prosjeni se trokovi smanjuju s poveanjem
obujma proizvodnje, pa poduzee s velikim obujmom proizvodnje moe pokriti trokove uz
niu cijenu od malog poduzea.

Regulatori trinog natjecanja su zakonodavac, koji donosi ope propise (zakone),

izvrna i upravna vlast koje donose provedbene i pojedinane akte (uredbe i rjeenja) i
regulatorne agencije koje donose ope akte, akte procedure i pojedinane akte. Regulatori su i
meunarodne organizacije i asocijacije, koje reguliraju globalno trite i konkurenciju na
njemu. Ciljeve koje trebaju osiguravati regulatori trita su: osiguravanje zakonitosti u radu
trgovakih drutava, zatita potroaa i njihovih prava, zatita konkurentnosti, uz eliminiranje
monopola. Ciljevi se mogu ostvariti: donoenjem odgovarajuih propisa, kontrolom
zakonitosti i strunosti u radu gospodarskih i drugih subjekata, utvrivanjem uoenih
nepravilnosti u radu, te kanjavanjem prekritelja postavljenih pravila. Sve to predstavlja
sadraj regulacije. Regulacija mora biti: jeftina, brza, struna, pravedna i efiaksna.

PRILOG: ANTIMONOPOLSKO ZAKONODAVSTVO U BIH

Antimonolsko zakonodavstvo u BiH regulirano je Ustavom BiH i Zakonomom o

konkurenciji. Ustav BiH u l. I. 4 uvodi i obezbjeuje etiri osnovne slobode kretanja: lica,
usluga i kapitala irom Bosne i Hercegovine. Time je stvorena ustavna osnova za naelnu
zabranu monopolistikog sporazumjevanja. Zakon o konkurenciji (2001, 2005.) se odnosi na
sve oblike sprijeavanja, ograniavanja ili naruavanja trine konkurencije na teritoriji Bosne
i Hercegovine ili izvan njene teritorije ako imaju uticaj na teritoriju Bosne i Hercegovine.
Posebna panja se usmjerava na sporazume meu privrednim subjektima, dominantni poloaj
i zlupotrebama dominantnog poloaja, pravila i postupke u vezi sa konkurencijom izmeu
privrednih subjekata. Uz to, formirano je Konkurencijsko vijee, iji je zadatak da kroz
razliite oblike promocije (Program Competition Advocacy) pribliava razliite aspeke
trine konkurencije business zajednici i drugim nadlenim institucijama s ciljem osiguranja
pravilne primjene zakonodavstva i podizanje svijesti i nivoa znanja.
 Antimonopolsko djelovanje se odnosi na: (1) zabranu odreenih postupaka i (2)
zabranu odreenih struktura.4

PRIMJERI MONOPOLA U BiH

Monopol Klasa i Sprinda u pekarskoj industriji u F BiH5
U pekarskoj industriji BiH nerijetko se hljeb pravi od najjeftinijeg brana tip T-710 pa
se u njega dodaju manje koliine raenog, kukuruznog ili graham brana. Onda se takav hljeb
prodaje na policama trgovina s neispravnom deklaracijom skuplje vrste hljeba. esto je i
razliito potamnjivanje brana doputenim i nedoputenim dodatcima, a nerjetko se hljeb i
pecivo proizvedeno od penice proizvedene uz pomo raznih biolokih dodataka prodaje kao
proizvedeno nekoritenjem biolokih pomagala.

Monopol u proizvodnji brana, hljeba i peciva na veem dijelu BiH imaju sarajevske
tvrtke Klas i Sprind iz sastava grupacije MIMS u vlasnitvu Muje Selimovia. Sprind je u
ovoj godini do sada proizveo 258 tona gotovih i polugotovih jela i tijesta, to je za 34 posto
vie nego u istom razdoblju lani. Proizvodnja Sprinda u svibnju bila je vea za 59 posto nego
u svibnju 2006. godini. U svibnju je Sprind imao i rekordnu proizvodnju kolaa od 12 tona.
Proizvodnja tijesta ove godine vea je nego lani za 40 tona pa je dostignuta proizvodnja u
ovoj godini 192 tone. Sprind u svojoj proizvodnji primjenjuje standarde kvalitete ISO 90001 i
HACCP. Sprind je opskrbiljava pripadnika EUFOR-a hljebom i tjesteninama. Iz tog
poduzea tvrde kako im se poveava izvoz u vedsku, Srbiju i Hrvatsku gdje isporuuju
tjesteninu, hljeb, dio slatkog i slanog programa peciva. Sprind je i opskrbljiva gotovo svih
javnih institucija u Sarajevu i okolnoj regiji koje se financiraju iz prorauna. Iz Sprinda
najavljuju izlazak na trite novih proizvoda poput zamrznutih pita s mesom, krumpirom,
zeljem i sirom te nekih drugih proizvoda. Institucije koje se financiraju iz prorauna ako ne
uzimaju proizvode Sprinda onda opskrbljuju se iz Klasa koji je takoer u veinskom
vlasnitvu grupacije MIMS Muje Selimovia. U Klasu tvrde kako njihove proizvode dnevno
kupuje dva milijuna potroaa.

Proizvodi ostalih pekara uglavnom se ne kontroliraju u laboratorijima za provjeru

ispravnosti hrane. Analize prisutnosti tekih metala u branu u BiH su rijetke. Prole godine

4 Hodi, K., ejvanovi, F., Kapi, R., Tati,K., Teorija trita i cijena

5 Preuzeto sa: www.ijf.hr

nijedan prehrambeni proizvod nije provjeren na nedoputenu prisutnost tekih metala.
Strunjaci federalnog Zavoda za javno zdravstvo iz Mostara i Sarajeva, na zahtjev sanitarnih
inspektora i prehrambenih tvornica, analizirali su u posljednje dvije godine 184 uzorka brana
i preraevina od brana, tijesta za savijae i kolae. Otkrivena su samo dva kolaa koja su
imala opasno povean broj bakterija. U drugim zemljama laboratorijske provjere ispravnosti
hrane na desetke i stotine puta su ee. Inspektori Kantona Sarajevo pronali su u uvezenom
branu mikrotoksine koji su kancerogeni. Bosna i Hercegovina jo nema vlastiti pravilnik o
kvalitetu ita, brana, hljeba i tjestenine, nego koristi predratni pravilnik iz bive Jugoslavije.
itozajednica BiH krajem 2005. godine Vijeu ministara BiH ponudila je nov i moderan
pravilnik o kvaliteti brana usuglaen s pravilnicima Hrvatske i Slovenije koje su suzbile
crno trite brana, ali pravilnik jo nije usvojen. U izvjeu o sanitarnoj kontroli u Kantonu
Sarajevo, objavljenom u srpnju prole godine, navodi se kako proizvoai hljeba i peciva
nabavljaju simboline koliine ispravnog brana od provjerenih proizvoaa, a proizvodnju u
biti zasnivaju na neprovjerenim sirovinama iz uvoza. Prema rijeima inspektora, veinu
sadnog materijala, sjemena, itarica i preraevina od ita BiH uvozi iz Srbije.

Dobit Klasa pola mil. eura

Klas je na kraju prole godine imao aktivu od 54,8 milijuna eura a kapital od 41 milijun eura.
Dugorone obveze poduzea iznose 3,28, a kratkorone 10,45 milijuna eura. Prihod od prodaje prole
je godine iznosio 47,6 milijuna eura, a trokovi poslovanja 47,1 milijun eura, pa je dobit iznosila 500
tisua eura.

Sarajevska pivovara i fond Napred vlasnici Klasa i Sprinda

Sarajevska pivovara, prema podatcima Registra vrijednosnih papira, ima 50 posto

vlasnitva Klasa te 66,7 posto Sprinda. Investicijski fond Napred u Klasu posjeduje 20 posto
dionica, a u Sprindu isto toliko.
ZAKLJUAK

U radu je pored kriterijuma formiranja cijena u konkurentskom tritu obraeno i

formiranje cijena u monopolskom tritu. Istaknute su posljedice monopolskog formiranja
cijena na tritu. Ravnotea preduzea, maksimum profita i odreivanje trinih cijena su
pokazali da monopoli, pored prosjenog profita, ostvaruju i dio ekstra profita, to im
omoguava njihov monopolski poloaj da sami formiraju cijene. Zadatak drave je da
onemogui monopolsko ponaanje i da stvori ambijent za konkurenciju na tritu koja e
omoguiti veu proizvodnju i nie cijene za potroae.

Prirodni monopol, ako radi punim kapacitetom, moe svoje proizvode i usluge plasirati
po cijenama na nivou graninih trokova. U sluaju da na lokalnom tritu postoje dva
prirodna monopola, a potrebe lokalne tranje moe zadovoljiti jedan ako koristi pun kapacitet,
onda e ta dva ponuaa nuditi svoje proizvode i usluge po viim cijenama, to je za
potroae neprihvatljivo.

Dravna intervencija je u ovom sluaju potrebna, poto je ona u stanju da potroaima

obezbijedi proizvode i usluge po niim cijenama, odnosno po cijenama koje e u svojoj
strukturi imati samo prosjean profit.

U savremenom svijetu su poznate aktivnosti koje preduzimaju pojedine drave u

spreavanju monopolskog ponaanja na tritu. Kontrola i odreivanje cijena za prirodne
monopole: vodu, elektrinu energiju, grijanje, komunalne usluge itd. koje su prilagoene
platenoj moi stanovnitva, kako je odreeno Zakonom o kontroli cijena FBIH, su i
ekonomski i drutveno opravdani. Lokalna zajednica, koja daje saglasnost na cijene u skladu
sa Zakonom o kontroli cijena, s jedne strane, treba da omogui da prirodni monopolisti
ostvare, pored pokria ukupnih trokova, prosjean profit, te da proizvedena koliina
proizvoda i usluga bude na nivou potreba, a, sa druge strane, da cijene budu prilagoene
platenoj moi stanovnitva.

Prirodni monopol u osnovi dovodi u pitanje savrenost funkcionisanja trita. On je

realnost trine strukture savremenih privreda, a, posebno u djelatnostima koje su od kljunog
znaaja za ukupni razvoj privrede i standard stanovnitva. Zato mu i teorija, a posebno
ekonomsko-politika praksa, u nastojanju da na najbolji nain iskoriste njegove tehniko-
ekonomske prednosti i sprijee zloupotrebu njegove monopolske snage i moi, poklanjaju
posebnu panju.