MAKNA ELEMANLARI

DERS NOTLARI

PROF. DR. AYBARS AKIR

DR. MH. CEMAL BAYKARA

YK. MH. AYLN YENLMEZ

 MAKNA ELEMANLARI

BLM I

ZLEMEYEN BALANTILAR

PROF. DR. AYBARS AKIR

DR. MH. CEMAL BAYKARA

YK. MH. AYLN YENLMEZ

2
 MAKNA ELEMANLARI

KONSTRKSYON ESASLARI

PROF. DR. AYBARS AKIR

DR. MH. CEMAL BAYKARA

YK. MH. AYLN YENLMEZ

3
1.KONSTRKSYON ESASLARI

1.1 GR
Makina elemanlar bir makinann eitli yap elemanlardr. Makina bu paralarn,
yerletirilmesinden meydana gelir. Bunlar herbir makina ierisinde eitli
fonksiyonlar grrler. Bu fonksiyonun kompleks oluuna gre makina elemannn
ekli ve zellii deiir. Tek bir paradan ibaret (kama szdrmazlk halkas vb.)
veya birka paradan mteekkil (civata ve somun, yuvarlanmal yatak gibi)
olabilirler veya bir fonksiyonu tek bana yapabilirler (kayma halkal szdrmazlk,
zlebilir kavrama, kay kasna vb) fonksiyonun grlmesi iin, ilmi prensiplere
dayanan, bulunabilecek zm says birden fazla olabilir.Makina konstrksiyonu
uzun yllar boyunca kazanlm tecrbelere de ihtiya gsterir.

Makina Elemanlar dersi btn bir konstrksiyon faaliyetinin zellikle analiz faz ile
ilgilidir. Basite, bir Makina Elemannn boyutlandrlmas olarak tarif edilebilecek
olan bu ilemde iki ana husus gznne alnmaldr.
1) Fonksiyonel hesap : Istenen fiziksel fonksiyonlar yerine getirilmelidir.
Bunun iin fizik ve zel bilim alanlarndaki bilgiler tatbik edilir.
a) Mekanik: Kuvvet ve Moment iletimi, , G iletimi.
b) Kinematik: Hareketlerin terkibi.
c) Termodinamik: Mekanik enerjiden, s enerjisine, enerji dnm,
scaklk etkileri.
d) Akkanlar : Kuvvet ve enerjinin akkanlarla iletilmesi.
2) Mukavemet Kontrollar: Zorlanmalar karsndaki mukavemet, mr,
kuvvetler, gerilmeler, deformasyonlar, emniyet gerilmeleri.

1.2 MAKNA ELEMANLARI HESABINDA NEML FAKTRLER

Bazen bir elemann mukavemeti, elemann geometri ve boyutlarnn
belirlenmesinde nemli bir faktr olarak dnlr. Byle bir durumda
mukavemet nemli bir konstrksiyon faktrdr denir.

Konstrksiyon faktrnden bahsedildii zaman elemann veya bazen btn

sistemin konstrksiyonunu etkileyen baz karakteristikler veya zellikler gznne
alnyor demektir. Genellikle, verilmi herhangi bir konstrksiyon durumunda birok
konstrksiyon faktr gznne alnabilir. Bazen bunlardan biri kritik olabilir ve bu
belirlenince artk dier faktrlerin dnlmesine ihtiya kalmaz. Misal olarak
aadaki faktrler gznne alnmaldr.
Mukavemet Grlt
Gvenilirlik Stil
Termal dnceler ekil
Korozyon Boyut
Anma Fleksibilite (Esneklik)
Srtnme Kontrol
Imalat Rijitlik
Faydallk Yzey iilii
Fiyat (Maliyet) Yalama
Emniyet Bakm
Arlk

4
Bu faktrlerin bazlar dorudan doruya boyut, malzeme, imal usul ve sistem
elemanlarnn birletirilmesi ile ilgilidir. Dier faktrler btn sistemin eklini
etkilerler.
Bir Makina Elemannda kuvvetler ve gerilmeler doru olarak hesaplanmaldr. Basit
elemanlar ve zorlanmalar halinde bu hesaplarn yaplmas mmkndr. Elemann
eklindeki karklk ve zorlanmadaki belirsizlik artarsa, hesaplamada
tecrbelerden gelen deerlerin nemi artar. Her konstrksiyon karar iin rasyonel
bir matematik yaklamn mevcut olduuna inanmak yanl olur. Mhendislik, fiziki
bilimlerin insan aklnn problemlerinin zmne tatbiki sanatdr. Sanatn
mkemmelliinden bahsedilemez. nk sanat daimi bir gelime iindedir. Makina
konstrksiyonu tam bir mhendisliktir.

5
 MAKNA ELEMANLARI

KAYNAK BALANTILARI

PROF. DR. AYBARS AKIR

DR. MH. CEMAL BAYKARA

YK. MH. AYLN YENLMEZ

YARD.DO.DR. MEHMET UAR

6
2. KAYNAK BALANTILARI

2.1 METALLERN KAYNAK LE BRLETRLMES

zlemeyen balantlarn ok kullanlan kaynak balantlardr. Kaynak, makina
paralarnn uygun scaklklara kadar stlp belirli bir basn uygulayarak veya
uygulamadan ve ilave malzeme kullanarak veya kullanmadan blgesel
birletirilmesi ilemidir. ou endstriyel kaynak ilemi, i paralarnn mterek
yzeyleri eritilerek, eriyiin birlemesi yoluyla yaplr. lave malzemenin erime
noktas yaklak olarak kaynatlacak elemanlarn malzemesi ile olur 425Cden
yukarda olmak zere dk olur. Kaynak balantsnda birleme olay ise i
paralarnn kaynak edilecek mterek yzeyleri eritilerek, eritme yoluyla yaplr.

Kaynak metod ve donanmlarndaki yeni gelimeler mhendislere, cvata ve

perinlere alternatif olarak, balama ve paralarn imali iin cazip tercihler
salamtr. Dier taraftan makina paralar, kaynak yoluyla, dkm ve dvmeye
nazaran daha dk maliyetle imal edilebilirler. Tipik misaller ekil.2.1de
gsterilmektedir. Gnmzde kullanlan 34 farkl kaynak metodu mevcuttur. Bu
sebep ile konstrksiyon mhendisleri makine paralarnn kaynakl birletirme
ksmlarn konstrkte ederken hangi metodun kullanlacan ok iyi bilmelidirler.
nk zel bir kaynak metodu iin uygun seim dikkatlice dnlmelidir; son
seimi yapmadan nce, dnmeli, irdelenmeli ve birletirilecek metaller,
balantnn ekli, metallerin kalnl (veya hacmi), ykleme tipi, mevcut tehizat,
imalat hz ve kaynan maruz kalaca ortam gibi faktrleri kyaslamaldr.

Aktr ki, bir ihtiya veya artn bulunduu zel durumun nemi dnda, karar

vermekte kullanlan kesin ve hzl kaideler yoktur. Yaygn olarak kullanlan

kaynak metodlar aada verilmitir.

(a) (b) (c)

ekil 2.1 Eritme kaynayla imal edilmi Makina Elemanlar
(a) Tekerlek, (b) Kumanda Kolu, (c) Mil Blou.

2.1.1 Gaz (Eritme) Kayna

Gaz kayna, birletirmenin gaz alevinden temin edilen scaklk ile, basn
uygulayarak veya uygulamadan ve ilave metal kullanarak veya kullanmadan,
yaplan kaynak metodlar grubudur.

7
Oksiasetilen kayna, gaz kaynann tipinden birisi ve en yaygn olarak
kullanlandr. Bu metodda scaklk temini iin, oksijen ve asetilenin karmndan
faydalanlr. Oksidasyonu azaltmak ve daha iyi bir kaynak balants elde etmek
iin temizleyici maddeler kullanlabilir. Bu tip kaynak metodu, hem demir (dkme
demir dahil) hem de demir d metallerin kayna iin uygundur ve kaln kesitli
metallerin kaynanda da kullanlr.
Oksihidrojen kayna, alminyum, manezyum ve kurun gibi erime noktas
dk metallerin kaynanda kullanlr.
Basnl gaz kayna, scaklk temini iin oksiasetilen alevi kullanr, fakat ilave
metale ihtiya duymaz. Bunun yerine, stlm paralara stlrken veya stldktan
sonra basn uygulayarak fzyon (kaynama) elde edilir. Bu kaynak tipi hem demir
hem de demir d metallerin birletirilmesinde kullanlabilir.

2.1.2 Ark Kayna

Ark kayna, birletirmenin ark veya arklar tarafndan temin edilen scaklk ile,
basn uygulayarak veya uygulamadan ve ilave metal kullanarak veya
kullanmadan, yapld bir kaynak metodudur. Sekiz farkl ark kayna metodu
mevcuttur. Bunlar (1) karbon ark kayna, (2) korumal metal-ark kayna, (3)
dekapan zl ark kayna, (4) metal gaz-ark kayna, (5) tungsten gaz-ark
kayna, (6) tozalt ark kayna, (7) plazma-ark kayna ve (8) saplama kaynadr.
Bu metodlarn en yaygn olarak kullanlan, korumal metal-ark kaynadr.
Birletirmenin, rtl metal elektrot ve i paras arasndaki ark tarafndan temin
edilen scaklk ile yapld, ark kayna metodu olarak tanmlanr. Koruyucu ortam,
rtl elektrodun ayrmasndan elde edilir. Basn kullanlmaz ve ilave metal
elektrottan salanr. ekil 2.3 ark kaynandaki elemanlar gstermektedir.
Korumal metal-ark ilemi hem el ile hem de otomatize edilmi imalat tertibat ile
yaplabilir. Demir metaller (dkme demir dahil), btn karbonlu elikler, dk
alaml yksek mukavemetli elikler, paslanmaz elikler, bakrl elikler, bakr
alamlar, alminyum, nikel, nikel alamlar ve bronzun kaynana msaade eden
elektrotlar mevcuttur. Bu kaynak metodu, zellikle makina paralar imalat, ulam
tehizat, boru sistemleri ve eitli yaplar (binalar, kafesler, makina gvdeleri, v.b.)
olmak zere bir ok sahada kullanlr.

8
 ekil 2.2 Kaynak metodlar

Tozalt ark kayna, birletirmenin plak metal elektrot veya elektrotlar ile i
paras arasnda meydana gelen ark veya arklarn scakl ile yapld bir ark
kayna metodudur. ekil 2.4de prensip emas grlen bu metodda; ark, kaynak
yerine dklnce eriyebilen, ince taneli bir toz rts tarafndan korunur. Basn
uygulanmaz ve ilave metal elektrottan, bazen de ilave bir kaynak ubuundan
temin edilir.
Bu metod, elektrot ve tozun beslemesinin tamam ile otomatik olarak kontrol
edildii donanmlarda kullanlabilir. Metod, elektrot ve toz kontrolnn el ile
yapld yar otomatik donanmlara da adapte edilebilir. Toz, kaynak edilecek
paray kaplamak zorunda olduu iin bu metod yatay pozisyondaki paralarla
snrldr ve zellikle dz uzun kaynak dikileri iin uygundur. Kaln kesitli metallerin
kaynanda genellikle korumal metal-ark kaynanda gerekenden daha az paso
kullanlr.
Tozalt ark kayna, dk karbonlu elikler, yksek mukavemetli dk alaml
elikler, kromlu elikler ve ostenitik krom-nikelli eliklerin kaynanda kullanlabilir.
zel tedbirler ile, yksek alaml hava ile sertletirilmi eliklerin kayna da
mmkndr.

9
 ekil 2.3 Ark kaynann elemanlar

Plazma ark kayna. bu metod bakr meme ve ierisine yerletirilmi erimeyen

tungusten elektrot arasnda ark teekkl eder. Buna tranfer olmam ark denir.
Bakr meme; ark odaklayc, g younluunu artrc ve bylece plazma
demetinin scakln ykseltici bir etki yapar. Burada hasl olan ark bir bakma
yardmc ark olup, esas ark ise tungusten elektrot ile i paras arasnda hasl olan
arkdr. Buna transfer olmu ark denir. Burada ark toryumla alamlandrlm bir
n odaklayan bakr memenin ierisinden geen tungusten elektrot ile i paras
arasnda teekkl eder. Plazma gaz elektrot ile meme arasndaki silindirik hacma
pskrtlr. Tayc ark, yardmc ark ile elektrot ve meme arasnda yaklr.
Koruma, yardmc bir koruyucu gaz kaynandan beslenen memeden akan scak
ve iyonize gaz ile yaplr. Koruyucu gaz, bir soygaz veya gazlar karm olabilir.
Basn kullanlabilir veya kullanlmaz ve ilave metal temin edilebilir veya edilmez.

Plazma ark kayna kaliteli kaynak balantlar elde etmek iin kullanlr ve 13 mm
kalnlndaki alminyum kesitler veya 10 mm kalnla kadar olan paslanmaz elik
kesitler kolayca kaynak edilebilir. Yanma sonu maddeleri olmad iin, kaynak
dikilerinde gzenek olmaz ve yksek gerilmeler ve darbeli yklemeye kar iyi bir
mukavemet gsterirler.
Plazma hamlac (fleci), elektrotdan geen soygaz akn sevk eden metal bir
kabn iine merkezlenmi bir elektrottan ibarettir. Plazma-ark flecinde, kabn
boaltma ucundaki i ap st apndan daha dar olduu iin bir boaltma llesi
hasl olur. Buna ilaveten, llenin i eperleri seramik bir malzeme ile kaplanr.

Plazma ak herhangi bir gaz ile hasl edilmesine ramen, oksitlenmeyen bir gaz
kullanlmaldr. Dier bir nemli ihtiyata gazn ulaaca scaklktan ok sl
iletkenliidir. Bu suretle, yksek iletkenlie sahip gazlar, daha fazla s transferi
yaparak, kaln kesitlerin kaynan daha kolay hale getirirler. Argon, Helyum ve
Hidrojen en sk kullanlan gazlardr. Hidrojenin sl iletkenlii yksektir ve Argon ve
Helyumla salanandan daha scak arklar temin eder.

10
 ekil 2.4 Tozalt ark kayna.

Dier ark kayna tipleri, isim olarak, karbon-ark, dekapan zl ark, metal gaz-ark,
tungsten gaz-ark ve saplama kayna zel metalleri birletirmek iin veya seri
imalat iin kullanlrlar. Karbon-ark kayna, galvanize elik saclar, pirin, bronz ve
alminyumu birletirmek iin kullanlrken dekapan zl ark kayna, seri imalat
iin srekli olarak makaradan beslenen zl elektrot kullanr.
Saplama kayna. saplamay i parasnn yzeyine kaynaklayan saplama
tabancas ile yaplr. Bu metod, geni lde otomotiv, gemi inaat, demiryolu ve
bina konstrksiyonu sanayiinde kullanlr.

2.1.3 Diren Kayna

Diren kayna, birletirmenin i paralarndan geen elektrik akmna kar i
paralarnn gsterdii direnten salanan scaklk ve basncn tatbikiyle yapld
bir kaynak metodlar grubudur. Diren kaynann alt tipi mevcuttur. Bunlar (1)
diren nokta kayna, (2) diren diki kayna, (3) projeksiyon kayna, (4) flash
kayna, (5) upset kayna ve (6) dvme kaynadr. Diren kayna geni lde
seri imalat iin kullanlr. Uygun kontroller ve takmlar ile, gerekli n stma ve
kaynaktan sonraki sl ilemi gerektiren otomasyona kolaylkla adapte edilebilir.
Diren kaynann en ok kullanlan tipleri, nokta, diki ve projeksiyon
kaynaklardr.
Diren Nokta Kayna. Elektrotlar vastasyla uygulanan basnla bir araya
getirilmi i paralarndan geen elektrik akmna kar i paralarnn gsterdii
direnten salanan scaklk vastasyla ekil 2.5de grld gibi birbiri zerine
bindirilmi yzeylerin noktasal olarak birletirildii bir diren kayna metodudur.
Kaynaklarn boyutlar ve ekli ncelikle elektrotlarn boyut ve ekline baldr.

11
 ekil 2.5 Nokta kayna

Diren Diki Kayna. Elektrotlar vastasyla uygulanan basnla biraraya

getirilmi i paralarndan geen elektrik akmna kar i paralarnn gsterdii
direnten salanan scaklk vastasyla birbiri zerine bindirilmi yzeylerin
birletirildii bir diren kayna metodudur. Bu kaynak, ekil 2.6da grld gibi
dnen elektrotlar vastasyla diki boyunca ilerleyerek yaplan, bir seri bindirme
nokta-diren kaynadr. Prensip olarak, diki kayna, nokta kaynandaki dikiin
sreksizliinin makaralar sebebiyle diki kaynanda srekli olmas haricinde,
nokta kaynana benzer.

Diki kayna, ncelikle seri imalat iin kullanlr, fakat nokta kaynayla
birletirilenden daha ince metal paralarn kaynanda kullanlamaz. Diki
kaynana uygun normal kalnlk aral 2,5 - 3 mm.dir.

Projeksiyon Kayna (Kabart Kayna). Elektrotlar vastasyla uygulanan

basnla biraraya getirilmi i paralarndan geen elektrik akmna kar i
paralarnn gsterdii direnten salanan scaklk vastasyla birletirilmenin
yapld bir diren kayna metodudur. Kaynak dikii, nceden tespit edilmi
knt, kesit ve kesim noktalarnda olur.

Projeksiyon kayna, kesitlerin daha kaln malzemelerin kaynana izin veren

scakl, snrlama eilimi haricinde, nokta kaynana benzer. Benzer kaynaklar
bu metodla kolaylkla yaplr ve nokta kaynanda elde edilenden daha mukavim
kaynakl yaplar ortaya kar.

12
 ekil 2.6 Diki kayna

Flash Aln Kayna. Bu metod da, birletirilecek olan yzeylerin kenarlar bir
dzenekle birbirine tutturulur ve paralar birbirine yaklatrlarak (veya hafif temas
ederek) paralar erime scaklna kadar stacak elektrik ark temin edilir. Bu
noktada, iki yzey bastrlarak kaynak tamamlanr. ki yzeyin birbirine bastrlmas
metalin dikiten dar doru (bombe olarak) tamasna yol aar. Bu metal
genellikle kaynaktan sonra temizlenir. Paralara n stma (byk hacimli paralar
iin) ve son stma (sl ilem) uygulanabilir.

Nokta kaynayla kolaylkla kaynak edilebilen malzemeler flash aln kayna ile de
kaynak edilebilirler, metod ounlukla demir metallerde kullanlar. Bakr, bakr
alamlar ve baz alminyumlar da memnun edici kaynak balantlarnn imali iin
bu metoda gvenilemez. Bununla birlikte, Tungsten, Molibden ve Tantal gibi atee
dayankl olan metaller dahil farkl tipteki metallerin kayna bu metodla kolaylkla
yaplabilir.
Upset Kayna. Elektrik devresi kapatlmadan nce kaynak yaplacak paralarn
birbiriyle yakn temasta tutulmas dnda yakma aln kaynana benzer bir
ilemdir. Bu metodda yakma ilemi yoktur.

Upset kayna, yaygn olarak boru kesitlerinin, borularn ve ar elik halkalarn

imalinde kullanlr; ayn zamanda kk demir ve demir d eritlerin
birletirilmesinde de kullanlr.
Dvme Kayna. Elektriksel boalm esnasnda veya bundan hemen sonra
uygulanan enerjinin hzl boalmas ile salanan ark ile elde edilen scaklk
vastasyla yzeylerin btn kenarlar boyunca srekli bir ekilde birletirildii bir
diren kayna metodudur.

Dvme kayna zel birletirme durumlarnda (flash aln kaynayla ekonomik

olarak kaynak yaplamayan farkl (cinsteki) metallerin birletirilmesi) kullanlr. Bu
kaynak metodu boru kesitleri, ubuk veya tpler veya dz kesitlerin
birletirilmesinde olduu gibi pimler, saplamalar, cvatalar ve bunun gibi paralarn
kaynanda da kullanlr.

13
2.1.4 Sert Lehimleme (Brazing)
Lehimleme, birletirmenin uygun scaklklara stlarak ve ergime scakl
427Cnin zerinde olan ve katlama scakl esas metalin altnda bulunan bir
ilave metal vastasyla yapld bir kaynak metodudur. lave metal birletirilmi
yzeyler arasnda klcal tesir ile ilerler. Alt tip lehimleme metodu vardr, (1)
enfrarujla lehimleme, (2) flele lehimleme, (3) frnda lehimleme, (4) endksiyonla
lehimleme, (5) direnle lehimleme ve (6) daldrmal lehimleme. Bu metodlar
arasnda, ilk fark birletirilecek metallerin stlma yoludur. Bunun yannda, alt
metodun sadece drd, flele lehimleme, frnda lehimleme, endksiyonla
lehimleme ve daldrmal lehimleme endstriyel olarak nemlidir. Bu metodlar
aadaki paragraflarda ksaca anlatlmtr.
flele Lehimleme. lave metalin erimesi ve esas metalin yzeyine yaylmas iin
gerekli olan scakl temin etmek zere asetilen, doal gaz, btan veya propann
hava veya oksijenle bileimini kullanan bir balama metodudur. Bu teknik seri
imalatta yaygn olarak kullanlmaz.
Frnda Lehimleme. Scakln gaz veya elektrik stma bobininden saland bir
fabrikasyon imalat metodudur. Frnlar, kutu tipi veya lehimlenecek paralarn
ilerlemesini salayacak tel kaylar kullanan srekli tipte olurlar. Frnda
lehimlemede, nceden ekillendirilmi ilave metalin frna girmeden nce
birletirilecek paralarn zerine yerletirilmesi gerekir. Bu lehimleme metodu fazla
sayda imalata uygundur ve frn iersinde soygaz atmosferinin temini ile lehim
pastasnn kullanlmasna gerek kalmaz.
Endksiyonla Lehimleme. Frnda lehimleme gibi, endksiyonla lehimlemede de
nceden ekillendirilmi ilave metal kullanm gerekir. Scaklk lehimlenecek olan
paralarn yksek frekansl endksiyon bobini iine yerletirilmesiyle elde edilir.
paralar, birletirilecek olan paralarn deien endksiyon alanna elektrik-
manyetik diren gstermesi sebebiyle kar (eddy) akmla stlrlar. Uygun olarak
ekillendirilmi endksiyon bobinleri vastasyla stma ok hzldr ve lehimlenecek
olan balantya blgesel olarak scaklk verilebilir. Endksiyonla lehimleme, ileme
ve besleme cihazlarnn imalat tertibatna uygun olmas halinde mekanize imalatta
kullanlabilir.
Daldrmal Lehimleme. Paralar iki metottan biri ile daldrmal olarak
lehimlenebilir. Kimyasal daldrmal lehimleme de, birletirilecek paralar nceden
ekillendirilmi dolgu metal ile hazrlanrlar, bundan sonra paralar erimi pasta
banyosuna daldrlrlar. Erimi metal banyo ileminde, birletirilecek paralar ince
pasta ile ileme tabi tutulur, sonra erimi dolgu metal banyosuna daldrlr. Bu
metod kk paralar ile snrldr. lk metod ise byk paralarn birletirilmesi iin
daha uygundur.

2.1.5 Dier Kaynak Metodlar

Ultrasonik Kaynak. Birletirmenin i paralarnn basn altnda biraraya
getirilerek yksek frekansl titreim enerjisinin yerel tatbikiyle saland bir kat hal
kayna metodudur.
Srtnme Kayna. Birletirmenin birbiri zerine srtlen paralardan elde edilen
scaklk vastasyla saland bir kat hal kayna metodudur. Paralar, basn
altnda birarada tutulurlar.
Dvme Kayna. Birletirmenin, i yzeyde kalc deformasyona sebep olan
scaklk ve basn uygulanarak yaplan bir kat hal kayna metodudur.

14
Patlamal Kaynak. Birletirmenin, kontroll patlama ile salanan yksek hz
hareketleriyle yapld bir kat hal kayna metodudur.
Difzyon Kayna. Birbiri zerine binmi yzeylerin basn uygulayarak ve
scaklklar ykseltilerek birletirildii bir kat hal kayna metodudur. lemde
makroskobik deformasyon veya paralarn izafi hareketi mevcut deildir. Kat bir
ilave metal kullanlabilir veya kullanlmayabilir.
Souk Kaynak. Birletirmenin, dardan sadece mekanik kuvvet uygulayarak
yapld bir kat hal kayna metodudur.
Termit Kayna. Birletirmenin, metaloksit ve alminyum arasndaki kimyasal
reaksiyon sonucu oluan ar stlm sv ve crufun scakl ile basn
uygulayarak veya uygulamadan yapld kaynak metodlar grubudur. Dolgu metali
sv metalden elde edilir.
Lazer In ile Kaynak. Birletirmenin, birletirilecek yzeylere youn yaptrc
nn arpmasyla elde edilen scaklk ile yapld bir kaynak metodudur.
Endksiyon ile Kaynak. Birletirmenin, i parasnn elektrik akmna kar olan
direncinden elde edilen scaklk ile basn uygulayarak veya uygulamadan
yapld kaynak metodudur.
Elektrocruf Kayna. Birletirmenin, birletirilecek paralarn yzeyleri ve dolgu
metalini eriten cruf eriyii ile yapld kaynak metodudur. Kaynak blgesi, kaynak
ileminin yapld ynde kesit uzunluu boyunca ilerleyen bu cruf tarafndan
korunur. letken cruf, elektrot ve i paras arasndan geen elektrik akmna kar
olan direnci ile erimi halde kalmaya devam eder.
Elektron In ile Kaynak. Birletirmenin, esas olarak yksek hzl elektronlarn
birletirilecek yzeylerin zerine arpmas ile meydana gelen youn ndan elde
edilen scaklk ile yapld bir kaynak metodudur.

2.2 TERMOPLASTKLERN KAYNAI

Termoplastikler de metaller gibi kaynak yaplabilirler. Scaklk, scak metal
plakalarla temasta bulunan genellikle soy olan scak gaz ile veya dielektrik snma
ve endksiyonlu snma yardmyla elektriksel yolla verilir. Dielektrik snma da,
ounlukla paketlemede kullanlan ince filmler, gerekli eritme scakln temin
etmek zere yksek voltaj ve yksek frekans altnda dalrlar. Endksiyonlu
snmada, elektromanyetik elektrik akm metal ubuklarda veya metal tozlarnda
hasl edilir. Atalet kayna (plastik malzemelerde kullanldnda dndrme kayna
olarak adlandrlr) ve ultrasonik kaynak metodlar termoplastiklere de
uygulanabilir. Ban olumasndan 2-3 saniye sonra, birletirilecek paralar sonik
frekanslarda birbirine srtmekte (genellikle 120 Hertz'de) etkilidir. Bu metod
titreim kayna olarak adlandrlr. Termoplastik paralarn zc ile
balanmasnda nce paralar zerleri bir zc ile kaplanmak suretiyle
yumuatlrlar, sonra da plastik molekllerin ba teekkl esnasnda 10 ila 20
saniye birbirine basl tutulurlar. zc buharlat zaman paralar birlemi olur.
Yukardaki sralanan balant kaynaklarndan baka, hacim byltme iin veya bir
parann korozyona kar korunmas iin zerine malzeme kaynaklanmas ile
tamamlama kayna yaplr. tamir iin yaplan tamamlama kaynanda malzeme ile
ayn kaynak malzemesi kullanlr; bundan baka malzeme zerine yabanc bir
malzeme ile zel isteklere uygun kaynak yaplabilir. (mesela subap oturma
yzeylerinin krom alaml ve stellite (kobalt alaml) eliklerle kaplanmas)

15
2.3 MALZEMELERN KAYNAK EDLEBLME KABLYET
ou metaller uygun metotlarla kaynak edilebilir. Ancak baz metaller dierlerine
nazaran daha kolay kaynak edilebilirler ve kaynan zellikleri pek ok faktre
baldr. Ulalan scaklklardan metalde fiziksel zellikleri deitiren yap
deimeleri, korozyona kar mukavemet zelliklerinin deimesi gibi olaylar vuku
bulur. Esas metaldeki baz elementler (inko vb. gibi) kaynak srasnda
buharlaabilir ve gzenekli bir kaynak metali olutururlar. Gaz halindeki oksitler
boluklara, eriyebilen oksitler ise kaynan mukavemet ve tokluuna tesir ederek
bu zellileri azaltrlar ve nihayet metalde erimeyen oksitler ise kaynakta
kelmelere sebep olurlar. Yksek termal genlemeye ve dk termal iletkenlie
sahip metaller souma esnasnda kaynakta yksek souma gerilmeleri meydana
gelmesine yol aarlar.
eliklerde kaynak edilebilme kabiliyeti karbon ve alam miktarna baldr. Karbon
ve alam miktar az olan elikler kolayca kaynak edilebilirler.
Karbon ve alam miktar arttka bu tip malzemeler ancak zel metodlarla kaynak
edilebilirler. Ni, Cr ve V kaynak kalitesini hafife artrr. Alaml elikler iin bileimi
kaynak edilecek parann kine yakn elektrodlar kullanlmal ve zel tedbirler
alnmaldr. Kr ve alaml dkme demirde souma srasnda meydana gelecek
gerilmeleri gidermek iin paralar kaynaktan nce stlp, kaynaktan sonra da
yava olarak soutulur. Karbon oran % 0,22 den fazla olan elikler iin 95-425 C
lk bir n stma gereklidir.
Manganez ve silisyum kaynaa ters olarak etki ederler. Fazla miktarda mangan ve
silisyum ihtiva eden elikler iin edeer karbon muhtevas (%C + %Mn/4 +
%Si/4) eklinde hesaplanarak gz nne alnr. St34, St37, St46, St52, GS38,
GS45 kolayca kaynak edilebilen balca malzemelerdir.
Endstride ok kullanlan metallerin kaynak kabiliyeti Tablo 2.1de grlmektedir.

Kaynakla yaplm konstrksiyonlar dierlerine gre hem kullanlan malzemenin

azl asndan, hem de imalat metodu asndan avantajldr. Perin
balantlarndaki gibi paralarn st ste bindirilmesi gerekmediinden ve dkm
paralar gibi kaln duvarlar gerekmediinden malzemeden kazanlr ve
kontrksiyon hafif olur.
Dezavantajlar ise kaynak dikiinde oluan gerilmelerin ve hatalarn tam olarak
tespit edilememesi (kaynak hatalar tahribatsz muayene metodu ile yaklak
olarak tespit edilebilir) ve ok eksenli gerilme hali sonucunda gevrek krlma
tehlikesinin mevcudiyetidir. Bu yzden hasl olan i gerilmeleri gidermek iin
tavlamaya tabi tutulur.

16
Tablo 2.1 ok kullanlan metallerin kaynak kabiliyeti
Metal Ark Gaz Metal Ark Gaz

Karbon elii
Dk ve orta karbonlu Ga G Manezyum alam Xb G
Yksek karbonlu G Fc
Takm elii F F Bakr ve bakr alamlar,
dezoksidasyonlayc bakr F G
Dkme elik, saf karbon G G Zift, elektrolitik ve
lak boyas G F
Pik ve alaml dkme demir F G Standart bronz, kzl pirin,
dk kaliteli pirin F G
Dvlebilir demir F F Filiz, gemici, sar ve
standart pirin, F G
Dk alaml, yksek Muntz metali.
No-Cr-Mo ve Ni-Mo F F gemici pirinci,
Dierleri G G manezyum bronzu F G
Fosfor bronzu, yatak
Paslanmaz elik bronzu ve an metali G G
Krom G F Alminyum bronzu G F
Krom-Nikel G G Berilyum bakr G -

Alminyum ve Al alamlar Nikel ve nikel alamlar G G

Standart saflkta G G
Al-Mn alam G G Kurun X G
Al-Mg-Mn ve Al-Si-Mg alam G F
Al-Cu-Mg-Mn alam F X
a
G- iyi, sklkla kullanlr. bX- kullanlmaz. cF- nadiren, istenen artlar salayan zel
durumlarda kullanlr.

2.4 KAYNAK DK BALANTI TPLER

Kaynak diki Balant tipleri kaynak edilecek malzemelerin boyutuna ve konumuna
gre deimektedir. Diki balant tipleri standartlatrlm olup her diki balant
tipi sembollerle gsterilmektedir. Tablo 2.2 de balca kaynak diki balant tipleri
ve sembolleri verilmitir.

17
Tablo 2.2. Kaynak diki balant tipleri

18
2.5 KAYNAK KONSTRKSYON ESASLARI VE EKLLENDRME
1-Profil, boru, lama, kelendirilmi ve eilmi salar ve benzeri paralar ekil
2.7deki gibi kaynak edilmelidir

d e

A) L- Profillerin birletirilmesi B) T-L Profillerin birletirilmesi

Uygun deil uygun

C) Kap kelerinin birletirilmesi

D) Profil erevelerinin rijit hale getirilmesi

19
 E) Rotor balants F) Yatak balants

Tavsiye edilen Kabul edilebilir Uygun Uygun deil

Uygun Uygun deil ift takviye Tek takviye

G) Boru balantlar
ekil 2.7 eitli Profillerin ke kaynaklar

2- Kaynak edilecek paralar rahat kaynak edilebilecek ekilde olmaldr. Fazla

sayda imalatta zel aparat kullanlmaldr. (ekil 2.8)
3-Kaynak miktar az olmaldr. nce uzun dikiler, kaln ve ksa dikilere tercih
edilmelidir. Kesitler ve kalnlklar kk tutulmaldr.

a b a b
ekil 2.8 Kaynak edilmi dili ark ekil 2.9 Fitting balantlar
a) Oturma yzeyli a) Tavsiye edilen fitting balantlar
b) zel aparat ile imalat b)evrede gerilme boaltma metodu

4-Dikiler maksimum zorlanmalarn olduu yerlere konulmamaldr. (ekil 2.9)

mecbur kalnrsa mukavemet esaslarna gre konstrktif tedbirler alnmaldr.
5-Kuvvet izgilerinin dzgn akna dikkat edilmelidir. ekillendirme yolu ile
kuvvet izgileri uygun gitmelidir (ekil 2.10.1). Bu prensibi uygulamak iin kaynak
yaplacak yerde para kalnlklar eit olmaldr (ekil 2.10.2)

20
 (1) (2)
ekil 2.10 Kuvvet ak izgilerine gre birletirme
a) Bombeli ke kayna uygun deil
b) Dz ke kayna biraz daha uygun
c) ift tarafl oyuk ke dikii uygun

6-apraz dikilerin birlemelerinden kanmaldr (ekil 2.11).

7-Uzama iin yaplacak dalgal para ile kaynak gerilmeleri nlenmelidir. (ekil
2.12)

ekil 2.11 ekil 2.12

8-Kaynak kolaylkla yaplabilmelidir.

9-Talal imalatta ilenecek yzeylerde kaynak dikilerinden kanlmaldr (ekil
2.13).
10- ekme gerilmesinin bulunduu yere kaynak diki kk konulmamaldr (ekil
2.14).
11-Nokta ve rulolu diren kaynanda kaynak makinalarna dikkat edilmelidir. Ayn
kesit ve formda kaynak dikileri yaplmaldr.

ekil 2.13 Tala kaldrlacak yzeylere kaynak dikii gelmemelidir

uygun deil uygun deil uygun uygun uygun

ekil 2.14 Etkiyen kuvvet dorultusuna gre diki kk konumlarnn uygunluu

21
2.6 KAYNAK DKLERNN EMNYET GERLMELERNN HESABI

Kaynak balant dikileri her ne kadar balanan malzemeler arasnda sreklilii

salam olsa dahi malzemede bir entik etkisi hasl ederler. Kaynak dikiinin
kesitinde ve diki ile balanan malzemenin kesitii gei blgelerinde gerilme
ylmalar meydana gelir. Kaynak kalitesi (DIN 8563e gre belirlenmitir.) kaynak
dikiinin mekanik zelliini belirlemede bir etkendir. Kaynak dikilerindeki hakiki
gerilmeler tam olarak belirlenemedii iin baz kabuller yaplr. Yukarda belirtilen
durumlar gz nne alndnda kaynak diki hesabnda aadaki yaklamlar
yaplr.
= v Normal gerilme
kayem em
= v Kayma gerilmesi,
kayem kay
v deerleri tecrbe ve pratikten elde edilmi olan zayflatma faktrdr.
v = v1 v2 v3 v4
v1 = Dikilere bal deer (diki ekli ve zorlama)
v2 = Kaliteye bal deer
v3 = Darbe faktr
v4 = Gerilme ylmas faktr

A- Diki ekli ve zorlanmaya bal olan v1 deerinin tayini

1) Statik yklemede Pratik olarak v1 = 1 dir.
2) Dinamik yklemede v1 deerleri
ekme-Basma Eilme Kesme

Aln V-dikii 0,5 0,6 0,4

kayna
Alttan kaynakl 0,7 0,85 0,55
V-dikii

X-dikii 0,7 0,85 0,55

Ke Tek tarafl 0,2 0,1 0,2

kayna
ift tarafl dz 0,35 0,7 0,35

ift tarafl oyuk 0,4 0,85 0,4

K-dikii 0,55 0,8 0,45

a)Aln ke kayna b) Yan ke kayna

0,22 0,25
Emniyet katsays S=2 alnr.

22
B- Kaynak kalitesi ve v2 deerinin tayini
Kaynak ileminin kalitesi aadaki hususlarn yerine getirilmesine baldr.
a) Malzeme
b) Hazrlama
c) Kaynak metodu
d) Kaynak malzemesi
e) Personel
f) Kontrol

Kaliteler u ekildedir:
zel Kalite, a-f artlar ve kullanma yerine gre baz zel artlar yerine getirildii
taktirde
I. Kalite, a-f artlar yerine getirildii taktirde
II. Kalite, a-e
III. Kalite, Basit birletirmeler
zel kalite ve I. Kalite : v2 = 1
II. Kalite : v2 = 0,8
III. Kalite : v2 = 0,5
C- Darbe faktr v3 deerinin tayini
Kk ve zayf darbelerde v3= 1...0.9
Orta darbelerde v3= 0.8...0.7
Kuvvetli darbelerde v3= 0.5
ok kuvvetli darbelerde v3= 0.3
D- Gerilme ylmas faktr
Kaynak dikiinde meydana gelen i gerilmeler sebebi ile v4=0,8-0,9 faktr
kullanlabilir. Pratikte v4=1 alnr.

2.7 KAYNAK DK KESTLERNN HESABI

Kaynak dikilerinde hasl olan gerilmenin
a= sin=s hesabnda zorlanan diki kesitini belirlemek iin
u hususlar gz nne alnr.
s Kaynak dikiinin kesit alan: A = al

a:Kaynak dikii ikizkenar geninin yksekliidir

s1 a a Aln kaynanda; a = smin ve ke kaynanda;

a = 0,707 Smin alnr. smin ince olan parann

a kalnldr. Ancak pratikte, a en az 3 mm
alnr.
l A= a.l l: Kenarlar hari kaynak dikii uzunluu

l=ltop 2a
Kapal dikilerde 2 a karlmaz

23
2.8 KAYNAK DK GERLMELERNN HESABI
2.8.1 Edeer Gerilmelerin Hesab
a) Edeer gerilme, normal gerilme hipotezine gre:
1 2 + 4 2
= + .
vkay 2 kay kay kay kayem

b) Maksimum kayma gerilmesi hipotezine gre:

1 2 + 4 2
=
vkay 2 kay kay kayem
Burada emniyet faktr, SN=1,3...1,7...2 alnr.
2.8.2 Aln Kayna Misaller
a) ekmeye maruz
Kaynak diki uzunluu l= b-2a
F s F
F
= [N/m2]
F b F sl

b) Eilme ve kesmeye maruz

L F M FL F
= = ve =
W 1 2 sl
e sl
b 6

s
v =
1
2
+( )
2 + 4 2 kayem
c) ekme ve eilmeye maruz
v=+e M=eF

F eF
b e v = + kayem
sl 1 2
F sl
6
2.8.3 Yan Ke Kayna Misaller
a) Kesme
L a 0,7 smin
a
l = L-2a

F b F F
=
2al

24
b)Eksantrik Yklemede Burulma ve Kesme:
Kaynak dikileri ekildeki gibi zorlanmaya maruz
kaldklarnda dikilerde burulma ve kesme gerilmeleri
L hasl olur. Diki uzunluu l=L-2a
F Burulma gerilmesi:
Kaynak dikilerinin 0 noktasna gre polar atalet
l
momenti
r Aa 2 Al 2
Ip=Ix +Iy , Ix= + Ar 2 ve Iy= + A0 dir.
o b 12 12
Al 2
Ip = + Ar 2 ; a<l
12
A = 2.l.a kaynak diki alan ve
e r : st, alt kaynak arlk merkezlerinin 0dan uzakldr.
l
a Burulma sebebi ile kaynak gerilmesi
1 M Fe
= =
x b x Ip Ip
2 Kesme kuvveti sebebi ile kaynak gerilmesi ise:
a F
=
A
y Toplam kayma gerilmesi:

= ( + + 2 cos)
2
1
2
2 1 2
12
kayem

c) Eksantrik Yklemede Kesme:

l1 A ve B noktalarna gre moment alnrsa;
e F e
F1 A F1 = 2 F olup 1= 1 ve F2 = 1 F olup
b al1 b
b e1
F
e2 2= 2
F al 2
F2 B Yan kaynaklarn eit yklenmesi iin: 1= 2
l2 olmal,
F F e1 l 2
= 1 = 2 ve = olmaldr.
al1 al 2 e 2 l1

2.8.4.Aln Ke Kayna, Misaller

a) Kesme
a Aln ke kaynaklarnda, ekme
F s zorlanmasna maruz kalmasna ramen,
F kayma gerilmesi hasl olur.

b F
a 0,7 smin ve l = b-2a olup =
2al

25
b) Eksantrik Yklemede Eilme ve Kesme
Eilme: Kesme
e F M Fe F F
= = = =
We 1 A 2al
2 al 2
6
l
Edeer gerilme, normal gerilme hipoteziyle
hesaplanr.
a
s
v =
1
2
(
+ )
2 + 4 2 kayem

c) Kapal ke kayna dikilerinde eilme ve burulma:

M M
B do = e = b
W Wb
e
a 1) Dairesel kaynak dikii

Mo Me h Ho H d Eilme:
b D 4 d4
We = ;
3 D
D = d+2a
Bo D
2
We ad0
4
2) Dikdrtgen kapal kaynak dikii
BH 3 bh 3 Burulma:
Eilme: We = D 4 d4
6H Wb =
16 D
B=b+2a Bo=b+a D a ise d0=d+a
Ho=b+a H=h+2a do2 2
Wb 2a A o =2a = d0
4 2
Burulma: Wb=2.a.A.o=2.a.Bo.Ho

2.8.5 Profillerde Kaynak Dikiinin Hesaplanmas

Eilme:
l2 1 Ix
I x = 2 a 1l13 + 2l 2 a 2 b 2 ve Wx =
a2 12 b

b Kesme:
o F
=
x a1 l1 x 2a 1l1

Profilinin st alt dikileri kesme kuvveti

tamazlar.

26
2.9 NOKTA KAYNAININ HESABI
Nokta kaynanda, St 37 malzemesi iin bir kaynak noktasnn d ap ve emniyetle
tanabilecei Fem yk Tablo 2.3de grlmektedir.

Tablo 2.3. St 37 malzemesi iin nokta kaynann tayaca emniyetli yk

miktarlar. Fem Newton olarak verilmitir.
s (mm) d (mm) Tek tesirli ift tesirli
0,5 2,5 500 700
1 4 1500 1700
1,5 6 2500 3100
2 7 3400 4800
2,5 8 4400 7000
3 9 5300 9200
3,5 9,5 6200 11600
4 10 7000 14000
4,5 10,5 7900 16000
5 11 8500 17000

F
= F : Kesme kuvveti, z : Nokta says
em
d2
z
4

2.10 SREKL MUKAVEMET DEERLER

2.10.1 Deiken Zorlanmada :Deiken zorlamada, zorlama ekline gre baz
kaynak malzemelerinin srekli mukavemet erileri aadaki tabloda verilmitir.

27
ort : ortalama gerilme ve g : Gerilme genlii = ort g , = ort g

, Zorlanan eleman Zorlanma Alan

[N/mm ] 2
I ekli
300
IIb ekme ekme
IIa Basma IIa
200 basma
IIb
III IV ekme
100 Basma
St 52 ekme
IIa
basma
0 100 200 300 ort,ort
IIb
[N/mm2] ekme
Basma
,
[N/mm2]
I I
200 IIb ekme
Basma
IIa
III
100 IV IV
ekme
St 42 Basma

0 100 200 ort,ort

[N/mm2] IV
Kesme
,
[N/mm2]
200
I IIb III
IIa Kayma
(Burulma)
100 III
IV
IV
St 37

0 100 200 ort,ort

[N/mm2]

28
Referanslar:

(1) Machine Design Theory and Practice, A.D. Deutschman, W.J. Michels, C.E.
Wilson, Macmillan, 1975.
(2) Mechanical Engineering Design, J.E. Shigley, C.R. Mischke,
McGraw-Hill, 1989.
(3) Fundamentals of Machine Component Design, R.C. Juvinall, K.M. Marshek,
John Wiley&Sons, 1991.
(4) Mashinen-elemente, G. Niemann,
Springer-Verlag, 1981.
(5) Maschinenelemente Gestaltung und Berechnung, K.H. Decker,
Carl Hanser Verlag, 1973.
(6) Konstruktionselemente des Mascinenbaues, W. Tochterman, F. Bodenstein,
Springer-Verlag, 1968.

29
 MAKNA ELEMANLARI

LEHM BALANTILARI

PROF. DR. AYBARS AKIR

DR. MH. CEMAL BAYKARA

YK. MH. AYLN YENLMEZ

30
3.LEHM BALANTILARI

3.1 GR
Lehim balantsnda iki metal ilave bir metal (lehim) vastasyla birletirilir. Istlarak
svlatrlm lehim birletirilecek esas metallerin arasndaki bolua dklr.
Bylece sv haldeki lehim klcallk etki sebebiyle birletirilecek metaller arsndaki
bolukta ilerleyerek diffzyon yoluyla ve alam oluturarak bir balant tekil eder.
Sv lehimin iki metal arasnda klcallk etkisi gstermesi iin metaller aras
boluun 0.025-0.050 mm arasnda olmas tavsiye edilir. Bu boluk zel dolgu
lehimleri kullanlmas halinde on kat artrlabilir. Lehimin ergime noktas
balanacak malzemenin ergime noktasndan daha dktr. Bu nedenle lehim
balantlar kaynak balantlarndan farkldr.

Yumuak Lehim:450 C altnda,

Sert Lehim: 850 - 1000 C,
Gm Lehim: 620 - 860 C

Lehim balantlar bu yzden sadece iletme scaklnn lehim ergime

scaklndan daha dk olduu durumlarda kullanlr. Ayrca lehimin kullanma
alanlar da lehim mukavemeti ile snrlanr.

Sert lehimleme, genellikle flele veya frnda paralar stmak suretiyle yaplr.
Lehimleme malzemesi olarak genellikle bakr, gm ve nikel alamlar kullanlr.
Lehimleme malzemesinin (alminyum-silikon alam) erime noktas, alminyum
paralarnkinden ok az dk olduu iin, alminyum paralarn sert
lehimlenmesi zel dikkat gerektirir.

Sert lehim (450C stndeki alma scaklklarnda) dk kuvvetlerin

iletilmesinde, tatlardaki boru balantlarnda, hassas cihaz tekniinde, makina
yapmnda mil-boru, flan balantlarnda, desteklerde, sac konstrksiyonlarnda
kullanlr.

Sert lehimlemenin birka avantaj vardr: Farkl metaller, dkm ve dvme metaller
ve metal olmayan (uygun bir ekilde kaplanm) ve metal paralar birletirilebilir.
Karmak montajlar, erime noktalar aamal olarak deien lehimleme malzemesi
kullanlarak birka admda sert lehimleme yardmyla yaplabilirler. Lehimli
balantlar,ok az yzey ilemi gerektirir veya hi gerektirmez.

Yumuak lehimleme, lehimleme malzemesinin erime scaklnn 450C nin

altnda olmas dnda sert lehimlemeye benzer ve dolaysyla daha dk
mukavemet salar. ou lehimler, kalay-kurun alamdr, antimon, inko ve
alminyum ihtiva edenleri de kullanlr. Yumuak lehim mekanik olarak az zorlanan
balantlarda, mesela elektrik ve elektronikte, soutucularda, ince levhalarda,
konserve kutularnda kullanlr.

ou lehimler kalay-kurun alamdr, antimon, inko ve alminyum ihtiva

edenleri de vardr. Lehim alamlarnn sembolleri ve element miktarlar TS 677,
DIN 707 ve DIN 8512de belitrilmitir. Lehim ilemi havya, alev, banyo(daldrmal),
frn veya endksiyon metoduyla yaplr. Lehim yaplacak yzeyler temizlenmeli,

31
yadan arndrlmal ve lehim ilemi srasnda baz maddelerle (toz;boraks,
hidroklorik asit veya soygaz atmosferi) blge oksitlenmeye kar korunmaldr.

Tablo 3.1de lehim eitleri ve kullanlan lehim malzemeleri ile balanacak

malzemelere ait genel zellikler verilmitir.

Tablo 3.1: Lehimler ve genel zellikleri

LEHM alma Aralk Kalnl (mm)
Scakl Balanacak Kullanma Hafif elikler Ar
0
areti DIN C Malzemeler Alanlar Metaller Metaller
Lcu 1100 Alamsz Alet yapm
L SCu 1100 elik
L Ms60 8513 900 elik,GT,Cu Boru tesisat,

0.05....0.25

0.1........0.4
Ulam aralar
L Ms42 845 Tercihen yeni Sap, Kabza
gm
L Ms54 890 elik,GT,Ni ve Alet yapm
Nikel-alam
L Ms Ag 1733 810 elik, GT 1 mm kalnla
kadar elik par.
Sert Lehim

L Ag 8..45 1734 620-860 Fe,elik,Cu Ksmen

0.15......0.6
ve Cu-alam korozyona kar 0.05..0.4

0.02...015
(min.%56 Cu) dayankl
L Ag 45..83 1735 620-830 Soy metaller Temas yerleri
soymetaller 0.05..0.2
L Al Si 12 8512 590 Al ve Alminyum
L Al Si Sn 8512 560 Al- alam dkm paralar

L Pb Sn 8Sb 305 Soutucu ina-

L Pb Sn 20Sb 270 s, inko plaka,
Yumuak

0.1...0.2
L Pb Sn40 Sb 235 elik, Bakr Genel lehimle-

0.1
L Sn50Pb Sb 215 Ve Bakr me, Kalaylama,
L Sn60Pb Sb 190 Alam nce lehim, Elek
tronik sanayii

3.2 EKLLENDRME ESASLARI

Lehim balantsnn mukavemeti lehim alannn byklne ve lehim kalnlna
baldr. Bu yzden balanacak paralar dzgn bir ekilde i ie gemelidir.
Uygun lehim kalnl lehim eidine gre 0,05 - 0,2 mm dir. Balant zerinde
ideal gerilme dalm iin en uygun aralk 0.075 mm olarak tavsiye edilir. Lehimin
aralkta dzgn dalmas malzemeyle kurduu balayc kuvvetlere baldr.
Byk aralk bu kuvvetleri azaltr, kk aralk ise lehimin geiini engeller. Bu
yzden lehimin katlamasna kadar lehim aral sabit tutulur. (ekil 3.1)

Lehim iin yzey kalitesinin ok iyi olmas gerekmez; fakat lehim akna dik
kntlar olmamaldr; lehim akna paralel kntlar ise balayc kuvvetleri
arttrdndan zararl deildir.

Lehim uzunluu l=3s...5s alnr. s: balanan parann en ince cidardr.

32
 Lehim aral

uygun deil uygun l

ekil 3.1 Lehim aralnn sabit ayarlanmas

Lehim alannn byk olduu hallerde ekil 3.2de grld gibi lehim bilezii
veya lehim levhalar kullanlmaldr.

Lehim bilezii Lehim levhas

ekil 3.2. Byk alanl birletirmelerde lehim bilezii ve lehim levhas kullanm

Kapal blgelerdeki gazlarn ve lehimin kmas ekil 3.3deki gibi iin lehim ak
ynnde delikler alr.

(a) (b) (c)

ekil 3.3. Kr deliklerde gaz ve lehim k iin alan hava deliklerinin
biimleri

Lehimin ak iin zellikle millerin deliklere lehimlenmesinde mil zerine lehimin

ak ynnde ekil 3.4de grld gibi dz trtl ekilebilir.

ekil 3.4 Trtll ve przl yzeylerin lehimlenmesi.

Yumuak lehimde ve ince cidarlarda aln balantlarndan kanlmaldr. Sert lehim

ile 1 mm den byk cidarlarda aln balants yaplabilir. Buna ramen ekil
3.5deki gibi bindirme ve i ie geirme balantlar sadece kayma gerilmesi
tamalar dolaysyla daha uygundur.

33
 ekil 3.5 Sa paralarn lehim balantlar

Lehim balantlarnda ekme mukavemetinin yksek olmasnn istenildii yerlerde,

ekil 3.6da grld gibi alnlar (azlar) al olarak birletirilir.

ekil 3.6 Al birletirme rnekleri

Lehim balantlar ark kayna balantlar ile kyaslandnda ekil 3.7de

grld gibi, lehim balantlarnda dikilerin ekmeden ziyade kesmeye
zorlanmas tercih edilir.

b)Lehim iin birletirme metodlar

ekil 3.7 Ark kayna balantlar ile lehim balantlarnn kyaslamas

3.3 LEHM BALANTILARININ MUKAVEMET HESABI

Lehim balantlarnn mukavemet hesabnda, ilave metalin mukavemet

deerlerinin birletirilen metalin mukavemet deerinden daha dk olmas
sebebiyle, emniyet gerilmelerinin belirlenmesinde ilave metalin mukavemeti,
birletirmenin mukavemetine eit alnr.

34
Birletirmede, ilave metal birletirilen metaller arasnda uniform yaylmam olabilir.
Birletirilen paralar arasnda stmadan kaynaklanan scaklk gradyeni ve
paralarn kalnlklarnn farkl olmas nedeniyle, birletirme blgesinde artk
gerilmeler teekkl edebilir. Bu sebep ile zellikle sertlehim balantlar, zel
durumlarda DIN 8525, AWS C3.2-63 e gre test edilmelidir.

Lehim balantlarnn mekanik mukavemeti, kt aln birletirmenin kopma

mukavemeti ile bindirme yada teleskopik geme birletirmenin kesme
mukavemetine gre belirlenir.

Lehim balantlarnn hesab ekil 3.8 deki modellere tatbik edilecek olursa,
Lehime tesir eden kayma gerilmesi :

F
lehim = emlehim (Bindirme) (3.1)
bl

dd
Mt
F 2
lehim = = em lehim (Teleskopik geme) (3.2)
A ddl

F b b F
di dd
Mt
s1
s2 l

a) Bindirme tipi b) Teleskopik geme

ekil 3.8 Lehim balant modelleri

Lehim balantlarna ait statik emniyet gerilmeleri :

Yumuak lehim = 20-80 N/mm2
Sert lehim = 140-200 N/mm2
Cu = 180-270 N/mm2
Emniyet katsays S = 2 tavsiye edilir.

Lehim balantlarna ait dinamik emniyet gerilmeleri :

Sert lehim iin :
Kesme zorlanmas halinde D = 30 N/mm2
Burulma zorlanmas halinde D = 65 N/mm2
Eme zorlanmas halinde D = 50 N/mm2
Emniyet katsays S = 2-3 tavsiye edilir.

35
Optimum lehim boyunun tespiti :
Lehim balantlarnda, optimum lehim boyunun (bindirme mesafesi) tayini;
birletirilen paralarn en kk kesitinin tayabilecei azami kuvveti, lehim
balantsnn da tamas gereklilii esasna dayandrlr. Buna gre ekil 3.8deki
modeller gz nne alnrsa,

a) Bindirme tipi balant iin;

ekmeye zorlanan en kk kesitli parada hasl olan ekme gerilmesi,(ekil
3.8.a)

F
= (3.3)
para bs empara

(3.3) eitliinden birletirilen en kk kesitli parann tayabilecei azami kuvvet

F bulunur. Elde edilen F kuvvetinin lehim balantsn zorlayaca hesaba
katlarak, balantnn kesit alan belirlenir. Bu duruma gre denge denklemi yazlr.

F= bl emlehim = bs em para (3.4)

(3.4) eitliinde sadeletirmeler yaplrsa (l/s) oran elde edilir.

l empara
= (3.5)
s opt
emlehim

b) Teleskopik geme tipi balantda ekme zorlanmas hali iin;

ekilen boru balantsnda kk kesitli boruda hasl olan ekme gerilmesi,(ekil
3.8b)

F
= (3.6)
para empara
(
2
4
d d di2 )
olarak yazlr. (3.6) eitliinden birletirilen en kk kesitli parann tayabilecei
azami kuvvet F bulunur. Elde edilen F kuvvetinin lehim balantsn zorlayaca
hesaba katlarak, balantnn kesit alan belirlenir. Bu duruma gre denge
denklemi yazlr.

F= d dl emlehim =
2
4
( )
d d di2 empara (3.7)

l=
(d 2
d )
di2 empara
(3.8)
4 d d emlehim

c) Teleskopik geme tipi balantda burulma zorlanmas hali iin;

Burulmaya zorlanan en kk kesitli parada hasl olan kayma gerilmesi,(ekil
3.8.b)

36
 dd
Mt
= 2
empara (3.9)

16
(d d4 di4 )

olarak yazlr. (3.9) eitliinden birletirilen en kk kesitli parann tayabilecei

azami Mt momenti bulunur. Elde edilen Mt momentinin lehim balantsn
zorlayaca hesaba katlarak, balantnn kesit alan belirlenir. Bu duruma gre
denge denklemi yazlarak, buradan l bindirme uzunluu belirlenir.

4(d d4 di4 ) empara

l= (3.10)
emlehim

Pratikte,bindirme uzunluuna bal olarak tanabilecek kuvvetin deiimi yle

ifade edilir;
1- Tanabilecek ekme kuvveti, lehim kalnlnn ve lehim malzemesinin kayma
emniyet gerilmesinin artmas ile artar.
2- Tanabilecek ekme kuvveti, belirli bir bindirme uzunluundan sonra artmaz.
Bu snr; (l/s)opt.3-6, baz hallerde ise 4-8 dir.

Fem/(emb.s) Burada;
Lehimin kayma modl, GL = 3850 daN/mm2
h/s=1 Parann kayma modl,
elik, Dkme elik, GP=21000 daN/mm2
h/s=0.2 Alminyum, GA = 7000 daN/mm2
h : Lehim kalnl
h/s=0.05

Bindirme uzunluu oran l/s

Referanslar:
(1) Machine Design Theory and Practice, A.D. Deutschman, W.J. Michels, C.E.
Wilson, Macmillan, 1975.
(2) Mechanical Engineering Design, J.E. Shigley, C.R. Mischke,
McGraw-Hill, 1989.
(3) Fundamentals of Machine Component Design, R.C. Juvinall, K.M. Marshek,
John Wiley&Sons, 1991.
(4) Mashinen-elemente, G. Niemann,
Springer-Verlag, 1981.
(5) Maschinenelemente Gestaltung und Berechnung, K.H. Decker,
Carl Hanser Verlag, 1973.
(6) Konstruktionselemente des Mascinenbaues, W. Tochterman, F. Bodenstein,
Springer-Verlag, 1968.

37
 MAKNA ELEMANLARI

YAPITIRMA BALANTILARI

PROF. DR. AYBARS AKIR

DR. MH. CEMAL BAYKARA

YK. MH. AYLN YENLMEZ

38
4.YAPITIRMA BALANTILARI

4.1 GR
Kimyasal reaksiyonlar sonucu makro molekllerin tekili, i mukavemet ve
yzeylere yapma (adezyon, kohezyon) ile yk tar. Yaptrma balantlar iki
parann, yaptrc bir malzeme ile zlemeyecek ekilde birletirilmesiyle elde
edilir.

Metal paralarn yaptrma balantlar, yaklak btn imalat konstrksiyonlarn

etkileyen ve hzla gelien bir alandr. Yaptrclarn bir ok avantaj vardr. Cvata
ve perinlerdeki gibi, kesiti zayflatan boluklar yoktur. Kaynak ilemindeki gibi,
arplma ve artk gerilmelere sebep olan yksek scaklklar ihtiva etmez. Balant
yklendiinde, gerilmeler, temas ksmlarnda az gerilme ylmas olmak zere
geni bir alana yaylrlar. Bu zellik, ince paralarda arlktan tasarruf salar.
Yaptrma balantlar, przsz, kesintisiz d yzeylerle iyi grnm salar.
Yzey ilemleri daha kolaydr ve uak kanad veya helikopter pervane kanad gibi
sv veya gaz aknn mevcut olduu uygulamalarda akkan srtnmesini azaltr.
Hemen hemen btn kat malzemeler, uygun bir yapkan yardmyla
birletirilebilirler.

Baz yaptrclarn boluk-doldurma kabiliyeti, dk-toleransl sk geme

balantlarna olan ihtiyac ortadan kaldrlabilir. Yaptrma birletirmelerinin
muayene, skme ve tamiri pratik olmayabilir ve baz yaptrclarn uzun sreli
dayankll phelidir.

Farkl metallerin birletirilmesinde, yapkan tabakas, galvanik akmlara kar

tesirli bir yaltm salar. Dier taraftan yapkan istenirse elektrii iletebilir.
Yaptrc maddelerin esneklii, birletirilen paralara farkl sl genlemeler
vermek iin kullanlabilir. Bu esneklik, yk etkisini absorbe etmeye de yardmc
olur. Ayrca, yaptrma balantlar, titreim ve ses iletimini azaltmak iin
snmleme temin edebilir. Yaptrma bal birletirmeler, yapkan etkilemeyen
sv ve gaz szntsna kar tesirli bir szdrmazlk salarlar.

Yaptrma balantlar, yaptrc ve balanan malzemelerin karlkl etkileimle

birbirlerinin zelliklerini etkilemesi dolaysyla, karmak birletirme sistemi tek bir
bileen gibi i grr. Bu sebep ve buna ilaveten piyasadaki yaptrcnn eitlilii,
zel bir uygulama iin en iyi yaptrcnn seimini zorlatrr. Yaptrc
imalatlarnn teknik yaynlarna ve deney sonularna gvenilebilir.

Emniyet ve evre faktrleri, yaptrc sanayinde nemli kavramlardr. Baz

dzenlemelerle, yanc ve zehirli gazlar veren belirli, zc-ieren yaptrclarn
kullanm kontrol altnda tutulur.

Yaptrclar, scakla kar mekanik birletirmelerden daha duyarldr. Yaygn

olarak kullanlmakta olan yaptrclarn ou 129 - 260C scaklklar ile snrldr.
Yaptrclarn scakla kar olan tepkileri deiiktir ve bu durum zel bir
uygulama iin yaptrc seiminde her zaman dikkate alnmaldr.

39
4.2 YAPITIRICI MALZEMELER VE ZELLKLER
Mhendislik yaptrclar genel olarak, scaklk tesiri ile yumuayan (termoplastik)
ve scaklk tesiri ile sertleen (termoset) olarak iki gruba ayrlr. Termoplastik
yaptrclar yksek scaklklarda yumuama gsterirler ve byk yklerde oda
scaklnda srnme tehlikesi mevcuttur. ou yapsal ve mhendislik
yaptrclar, termoplastik eitlerin tersine, kauuk imentosu, uak yapkan ve
scak eriyikler gibi termosetlerdir. kincisi genellikle dk mukavemet gerektiren
aydnlatma uygulamalarnda kullanlr.

Yaptrclar deiik ekilde snflandrlabilir. Balca yaptrc tipleri yle

sralanabilir:

1. Epoksi yaptrclar (Suni reineler)

2. Polyesterler
3. Termal stabil heterosiklik polimerler
4. Anaerobik yaptrclar
5. Scakta eriyen yaptrclar (Termoplastik)
6. Akrilik yaptrclar

4.2.1 Epoksi yaptrclar: Bunlar 1940lardan beri sanayide ok ynl ve geni

lde kullanlan yapsal yaptrclardr. ok eitli ekil ve zelliklerde temin
edilebilirler. ki paral tipleri nceden kartrldktan sonra oda scaklnda
bekletilir. Tek paral epoksiler kartrmaya ihtiya duymaz, fakat 150C civarnda
en az bir saat sl tavlama gerektirirler. Isl ilemle yaplan baz tek paral
epoksilerin kayma mukavemeti 70 Mpa kadar kar. Ancak ou yapsal
yaptrcnn kayma mukavemeti 25 Mpa ile 40 Mpa arasndadr.

Epoksiler ok iyi mekanik adhezyon zelliine sahiptirler. Epoksiler, ou boluk-

doldurmalar iin istenen tesirli vizkoziteyi salarlar. Islanma zellikleri de olduka
iyidir. Bu zellikleri sebebiyle fiber-glas(cam elyaf) fze yaplarnda farkl
malzemelerin balantsnn gerekli olduu yerlerde, sandvi konstrksiyonlarnda
camlarn yaptrlmasnda kullanlr. Epoksiler dier reinelerle kartrlarak
deiik tipte ve zellikte yaptrclar elde edilir. Bunlardan bazlar;
Polislfit epoksiler (metal ve plastiklerin yaptrlmasnda, cam ve kauuk
bileiklerinin yaptrlmasnda)
Epoksi fenolikler (Sandvi yaplarda metal-metal balantlarnda yksek
scakla maruz yerlerde )
Epoksi poliamidler (metal, cam, seramik malzemelerin yaptrlmasnda ve
darbelere maruz yaplarda)
Epoksi naylonlar (Uaklarda, kompter ve elektronik endstrisinde)

4.2.2 Polyesterler: Bu tip yaptrclar zellikle cam tabakalarn birbirine

yaptrlmasnda, cam fiberlerin ahap ve metal, seramik veya beton zerine
yaptrlmasnda, cam fiberlerin kpk ve bal petei konstrksiyon takviye
levhalarna yaptrlmasnda kullanlr.

4.2.3 Heterocyclic polimerler: Yksek scaklklarda alan yerlerde, zellikle

spersonik uaklarn 300 C ye yaklaan scaklklara maruz d yzeylerinde en
uygun zm bu tip yaptrclar kullanmaktr.

40
4.2.4 Anaerobik yaptrclar: Bu tr yaptrclar oksijenle temasta olduklar
mddete sv kalrlar. Oksijensiz ortamda ise katlarlar. Anaerobik yaptrclar
1960 dan sonra gelimeye balamtr. Genellikle tamir ilerinde mesela geveyen
bir yatan tamirinde kullanlrlar. Mil gbek balantlarnda vidal tesbit ilerinde,
szdrmazlk temini iin kullanlrlar.

4.2.5 Scak eriyen yaptrclar: Bunlar oda scaklnda kat olan termoplastik
malzemeden yaplmlardr. 150- 180 C ye kadar stlnca erirler ve yzeylere
tatbik edilirler, souyunca katlarlar. Avantajlar operasyon hznn yksek oluu,
suya kar dayankldr. Is izolasyonunun gerekli olduu buzdolab vb. yerlerde
kullanlr.
4.2.6 Akrilik yaptrclar: Yeni akrilik yaptrclarn bir ksm kirli yzeylere
tolerans tanr. Bu durum sradan endstriyel artlar altnda gerekletirilen yksek-
imalat montajlar iin ok nemlidir. Siyanoakrilatlar, zellikle ok hzl sertleme
zaman nem kazandnda uygundur. Belki de btn endstriyel yaptrclar
iinde uygulanmas en kolay ve kurutulmas en hzl olanlardr.

4.3 EKLLENDRME ESASLARI VE BALANTI TPLER

ki yksek mukavemetli malzeme balanrken, balantnn geometrisi ok
nemlidir. Bilhassa metallerin balanmasnda, birbirine balanm geni yzeyler
tavsiye edilir. ekil 4.1.a da gsterilen bindirme balants, yzey temizliinden
baka bir hazrlk gerektirmedii iin ucuzdur. Dzlemsel bir F yk iin, yaptrma
alan, yaptrcdaki kayma gerilmeleri levhann ekme gerilmesine eitlenmek
suretiyle hesaplanabilir. 140-200 daN/cm2 lik kayma gerilmeleri ticari siyanoakrilat
tipinde yaptrclarla elik-elik ve alminyum-alminyum iftlerinin
yaptrlmasnda laboratuar deneylerinde tesbit edilmitir. Baz epoksilerde daha
yksek deerler kaydedilmitir. Tavsiye edilen alma gerilmeleri ok daha dk
deerlerdir. Aln balantsndan (ekil 4.1.b) genellikle kanlr. nk yaptrlan
alanlarn bykl uygun deildir. Bindirme balantlarnn arzu edilmedii
hallerde takviye edilmi aln balants kullanlabilir (ekil 4.1.c). ift takviyeli
balantlar, balantnn her iki tarafna benzer ek levhalar yerletirilerek yaplr.

M
F M F F
(a) (b)

F F F

(c) (d)
ekil 4.1 Temel yaptrma balant modelleri

ekil 4.2 de yaptrma balantlarna ait uygun aln birletirme tipleri, T birletirme
tipleri ve boru birletirme tipleri grlmektedir.

41
 ekil 4.2 Yaptrma balantlar iin birletirme tipleri

4.3.1 Yaptrma Balantlar iin zel Uygulamalar

Bilhassa uak yaplarnda yaptrma balantlar olduka nemli bir yer tutar.
Alminyum bal petei sandvi konstrksiyonlar tarznda yaptrmann uaklarda
kullanlmas 1947ler den itibaren devaml bir gelime gstermektedir. Bu yaplarn
kullanl fzeler ve uzay aralarndan askeri yer destek elemanlar, radar
reflektrleri, elektronik sanayi ve bina konstrksiyonlarna kadar yaylmtr.
Sandvi konstrksiyon bal petei eklinde bir ekirdek (core) zerine metal
levhalar kaplanmas suretiyle hafif fakat byk atalet momentine sahip yaplar elde
etme esasna dayanr. ekirdek kayma ykleri ve gerekli sktrma altnda
burkulmaya kar emniyetli olmaldr. Sade sandvi konstrksiyonlar (pr sandvi)
pratikte pek kullanlmaz. Genellikle ekil 4.3deki gibi lokal ift takviye plakalar ve
ekstrzyon profilleri kullanmak gereklidir

Uzay tatlarnda kompozit malzemeden yaplm paralarnda yaptrma

balantlar geni olarak kullanlr. Bazen yaptrma balantlar tek zm
olmaktadr. Misal olarak plastik ya da elastomer malzemeden bir s kalkannn
metalik ya da takviyeli plastik/kompozit bir alt yapya tespiti ancak yaptrma ile
yaplabilir. nk kaynak ve metalik balantlar (cvata-perin vb) atmasfere giri
srasndaki snma nedeniyle eriyeceklerdir. Uzay teknolojisinde yaptrclarn tipik
baz uygulamalar yle sralanabilir: Gne Panelleri, Antenler, Dedektrler, Is
Kalkanlar, Darbe-ok Hafifleticileri, Elektrik Ve Elektronik Komponentlerin
Yerletirilmesi, Gne Pil Modlleri, Termal Izolatrler, Radyatrler, Platformlar,
Optik Komponent ve Gruplar.

42
 Dalgal sa Bal petei Profil

ekil 4.3 Bir sandvi panelin kesit ekli

4.4 YAPITIRMA BALANTILARININ AVANTAJLARI VE DEZAVANTAJLARI

Yaptrc devrimi modern uzay anda tam bir sallant meydana getirmitir. Geri
tarihi bilgiler, yaptrma balantlarnn en eski deilse bile ok eski tekniklerden
biri olduunu gstermeye kafidir. Ancak yaptrclar 1940lara kadar yapsal
balama elemanlar olarak kayda bile alnmyorlard. Uak sanayiinin ihtiyac
olarak ortaya ktktan sonra yaptrclarn nemi artm ve yaygn olarak
kullanlmaya balanmtr. Son yirmi ylda yaptrma balantlar pek ok sahada
vida, perin, kaynak, ivi, lehim vb. pek ok balantnn yerini almtr.

Yaptrma balantlarnn bir balama eleman olarak seiminde gz nne alnan

nemli avantajlar unlardr:
a) Daha dzgn para yzeylerinin imalatna imkan vermesi
b) Hafif malzemelerin kullanlmas
c) Titreim damperi olarak hizmet etmesi
d) Farkl malzemeleri balyabilmesi
e) Szdrmazlk eleman olarak grev yapmas
f) Yaltkan veya iletken olarak kullanlabilmesi
g) lme gagelerinin yaptrlmasnda yegane yol olmas
h) Maliyetin dkl
i) Genellikle bir stma gerekmedii iin artk gerilme, atlak vb tehlikelerin mevcut
olmay.

Aikar olarak yukarda saylan pek ok avantajlar yannda yaptrclarn baz

dezavantajlar da mevcuttur. Bunlardan bazlar yle sralanabilir.
a) Scakla kar hassas olular
b) Yzey hazrl ve temizlii gerektirmeleri
c) Balant konstrksiyonun baz zorluklar arz etmesi
d) Servis mrlerinin az oluu
e) Kalite kontrolnun zor oluu
f) Eitilmi personel ihtiyac gerektirmesi

43
 4.5 GERLME DAILII VE YAPITIRMA BALANTILARININ HESABI
Bindirme balantlarnda yaptrcdaki kayma gerilmeleri dzgn dalm
deildir. Gerek gerilmeler balanan paralarn ve yaptrcnn kalnlk ve
elastisitesine baldr. ekil 4.4 de maksimum gerilmenin yaklak hesab iin bir
metod grlmektedir. Yaptrcnn yk altnda elastik kald kabul edilmektedir.

b
dy
L/2 + dx (1+2)dx
dx
x
dt
F F ta

t1 t2
L (1+1)dx

ekil 4.4 Yaptrma balantsnda azami gerilmenin ifadesi

Yaptrcnn kayma deformasyonuna ve yaptrlan paralarn 1 ve 2 (1 ve 2

levhalar iin) ekme deformasyonuna maruz olduunu kabul edelim. ekil 4.4de
grld gibi ta kalnlnda bir yaptrc tabakas elemannn geometrisine bal
olarak:

(1 + 2 )dx + t a + d dx = t a + (1 + 1 )dx
dx

kk alar iin:

d ( 1 2 )
=0 (4.1)
dx ta

xe gre trev alarak:

d 2 1 d( 1 2 )
2
=0 (4.2)
dx ta dx

dx uzunluu iin levhadaki ekme kuvvetinin deiimini ayn uzunluk zerinde

yaptrc tarafndan uygulanan kesme kuvvetine eitleyerek:
d
E1bt 1 1 dx = Gb.dx veya
dx

d 1 G
= (4.3)
dx E1 t 2
Benzer olarak:

44
d 2 G
= (4.4)
dx E2 t 2

Burada G yaptrcnn kayma modl ve E1 ve E2 ise levhalarn elastisite

modldr.

(4.3) ve (4.4) denklemlerini (4.2) denkleminde kullanarak:

d2
C 2 = 0 elde edilir.
dx 2

G 1 1
Burada C 2 = + (4.5)
t a E 1t 1 E 2 t 2

eklinde tarif edilir. (4.5) denkleminin zm;

= AcoshCx + BsinhCx (4.6)

eklindedir.

A ve B keyfi sabitleri denklem (4.1) de 1 ve 2 nin uygun snr artlar yerine

konularak bulunabilir.

ekil 4.4 de grlen balantnn ayn kalnlkl ve ayn malzemeden iki levhay
baladn farz edelim ve bir F kuvvetinin her iki uca tatbik edildiini kabul edelim.
x koordinat balantnn orta noktasndan itibaren llsn. Simetriden (3.6)
denklemindeki B sabiti sfra eit olur. x=L/2 de 1 = F/(b+E) ve 2 = 0 olduu
grlebilir. Bu deerleri (4.6) denkleminde kullanarak:
CL F
ACsinh =0
2 btt a E
Buradan:
F
A=
btt a CEsinh(CL/2)

ve yaptrcdaki kayma gerilmesi:

GFcoshCx CFcoshCx
= G = = (4.7)
bttaCEsinh (CL/2) 2bsinh ( CL/2)

Burada,
1/2
2G
C = (4.8)
tt aE

Bu denklemlerdeki G nin yaptrcnn kayma modl ve E nin levhalarn

elastisite modl olduu unutulmamaldr. malat tarafndan belirtilmedii taktirde

45
yaptrc zelliklerinin ve ta kalnlnn konstrktr tarafndan tespit edilmesi
gereklidir. Maksimum kayma gerilmesi x = L/2 de meydana gelir:

CF
max = (4.9)
2btanh(CL/2)

(4.9) denklemi aadaki ekilde yazlabilir.

K sF
max = (4.10)
bL

Burada Ks gerilme dalm faktrdr. Bu katsay gerilme ylmasnn tipik

misalleri olan ok keskin durumlar hari genellikle gerilme ylmas faktrne
edeerdir. ekil 4.5de C = 4/L iin izafi kayma gerilmeleri dalmn
gstermektedir. Ayn dalm lehim balantlar iin de geerlidir. Bu durumda
maksimum kayma gerilmesi
F
max = 2,08
bL
F
ortalama kayma gerilmesi olduuna gre gerilme dalm faktr 2.08 dir.
bL
Bir yaptrc iin Ssw = Ss/N eklinde bir alma mukavemeti tarif edelim. Burada
Ss kayma mukavemeti N ise emniyet faktrdr. (4.9) denklemini yeniden yazarak:

2bS sw tanhCL/2
F= (4.11)
C

balantnn mukavemetini hesaplayabiliriz. Eer sadece bindirme uzunluu L

deiiyorsa mukavemet tan.h ile orantldr. ekil 4.6da grld gibi, CL/2nin
kk deerleri iin (0,3 e kadar) tan.hCL/2 yaklak olarak CL/2 ye eit kabul
edilebilir.

% 100
2.08F/bL gerilme
Ortalama
F/bL

-L/2 -L/4 0 L/4 L/2 1 2 3 4 5 CL/2

ekil 4.5 Yaptrma balantsnda ekil 4.6 Yaptrc mukavemeti zerine

kayma gerilmesinin dalm bindirme uzunluunun teorik etkisi

Balantnn mukavemeti,

F = bLSsw (4.12)

46
eklinde yazlabilir. CL/2 nin byk deerleri iin 2 veya daha byk tan.h CL/2
bire yaklar. Bylece ifade edilen kabullere bal olarak bindirme uzunluunun
art bir noktaya kadar faydaldr. L = 1.1/C lik bir bindirme uzunluu teorik olarak
maksimum mukavemet verir. Denklem (4.12) den grlebilecei gibi; yaklak bir
hesap iin ortalama kayma gerilmesi alnabilir. Bu halde bir yaptrma
balantsnda meydana gelen kayma gerilmesi:
F
y = emy (4.13)
bL

Yaptrma balants ile paralarn e mukavemette olmas istendiinden ok defa

hesap:

K bs = Ky Lb (4.14)

bantsna gre yaplr. Burada:

K : Paralarn kopma mukavemeti
Ky : Yaptrcnn kayma mukavemeti
s : Para kalnl
Buradan: L yaptrma uzunluu, bindirme balants iin yle ifade edilirs.

L= K s (4.15)
Ky

Yaptrcnn emy kayma emniyet gerilmesi kendi malzemesine bal olduu gibi
yaptrlan paralarn malzemesine de baldr. eitli katalog ve el kitaplarnda
bunlar bulmak mmkndr.

***(Yaptrc malzemelerine ait tablo eklenecek)

Referanslar
(1) Handbook of adhesive bonding, Charles V. Cagle. McGraw-Hill, 1973.
(2) Adhesion and Bonding, N. M. Bikales. N.York:John Wiley and Sons,1971.
(3) Adhesive Bonding , C. V. Cagle. N. York:McGraw-Hill,1968.
(4) Adhesives in Modern Manufacturing, Michigan:Society of Manufacturing
Engineers, 1970.
(5) Adhesives for metals, Nicholas J. D. Lollis. Industrial,1970.
(6) Airframe and power Plant Mechanics, Federal Aviation Administation,1972.
(7) Adhsion und klebtechnik, Manfred Michel. Carl Hanser Verlag, 1969.
(8) Metallkleben und glasfaserverstarkte Plaste in der Technik Schwarzlschlegal
Berlin:Veb Verlag Technik, 1966.

47
 MAKNA ELEMANLARI

PERN BALANTILARI

PROF. DR. AYBARS AKIR

DR. MH. CEMAL BAYKARA

YK. MH. AYLN YENLMEZ

48
5.PERN BALANTILARI

5.1 GR:
Perin balantlar kuvvet birletirmeli veya ekil birletirmeli balantlar iinde
saylabilir. Kazan imalinde kullanlan scak geirilmi perin arftlar normal
gerilmelerin tesiri altndadr. Bylece basn ile birletirilmi olan levhalarn
srtnme kuvveti ile birbirleri zerinde kaymalar nlenmi olur. Perinler ayn
zamanda pimler ve pernolar gibi balama yaptklarndan ekil birletirme
elemanlardrlar.

Perin balantlar hafif metal inaatta, elik inaatta (yksek yap, kren inaat,
kpr inaatnda), kazan imalinde, gaz boru hatlar inaatnda, metal olmayan
malzemelerin balanmasnda (kavrama ve fren kaplamalar) sa ve alminyum
kaplamalarnda kullanlr.

Perin balantlar kaynaa nazaran daha ucuzdur ve daha kolay yaplr. Kalite
kontrol daha kolaydr. Perin balar kesilerek balant sklebilir. Nominal olarak
kesmeye maruz perinler, birletirme srtnme sebebiyle kaymayacandan,
yorulmaya mukavimdir. Ayrca perin gvdesi delik iinde ime sebebi ile basya
maruz olduundan yorulma mukavemeti artar. Kesmeye maruz balama
elemanlarndaki korozyon ve fretting unutulmamaldr.

Perin balantlar perin balar el ekileri, hava ekileri veya otomatik perin
makinalar veya perin presleri ile ezilerek yaplabilir (ekil 5.1). Perin, delie
yerletirilmeden ak krmz rengi kadar stlarak taklabilecei gibi souk olarak
da tatbik edilebilir. 8-10 mm apa kadar olan elik perinler, pirin, bakr ve hafif
metal perinler souk dvlr. Scak perinlemede perin aft souyunca akma
snrna kadar gerilir.

Perin aft uzunluunun l ve aft apnn d seilmesi, levha kalnl s,

l1,2s+1,2d elik naat

l1,3s+1,5d Kazan naat
d=(2-3)s elik naat
d=(2,5-4)s Kazan naat

ekil 5.1 Perin balantsnn yaplmas

49
5.2 Eksenel ykl perinler
Eksenel ykl perin halinde tesir eden kuvvetler perin grubunun arlk
merkezinden geerler. Perin balantlar kesmeye alan kesit saysna gre tek
veya ok tesirli olarak isimlendirilir.

5.2.1 Eksenel Ykl Perinlerin Hesab:

Tek tesirli bir perin balantsnda (ekil 5.2) kuvvetlerin her levhann ortasndan
tesir ettii kabul edilirse aikar olarak, ykleme eksantriktir ve dengelenmemi F.s
momenti mevcuttur. Perin aft ekmeye ve perin balar kesmeye maruzdur.
Ayrca momentin varl sebebiyle eilme gerilmeleri bulunmaktadr. Ancak ykn
nasl tatbik edildii ve bylece momentin bykl tam olarak bilinemediinden,
eilme gerilmeleri genellikle ihmal edilir ve bu durum daha byk bir emniyet
katsays seilerek dengelenir. Perindeki kesme gerilmesi
F
= 2 (5.1)
d / 4
Eer perin ift tesirli ise
d2/4 olan 2 ile arplr.
Balant birden fazla perin
ihtiva ediyorsa, allm
kabule gre her perinin eit
kayma yk tad
dnlerek hesap yaplr.
Buna gre:
F
= em (5.2)
d 2
zn
4
ekil 5.2 Eksenel ykl perin olmaldr.

Burada z: perin says n: kesmeye alan dzlem saysdr.

Baka bir metod her levhann ekme gerilmelerinin etkisi altnda kopmas esasna
dayanr. ekme gerilmesi: en zayf kesitteki,
F
= (5.3)
(w z k d eff )s
eklinde hesaplanr.
Burada w levha genilii, zk kesitteki perin says, deff deliin efektif ap ve s
levha kalnldr.

Efektif ap, perin deliinin matkap veya zmba ile delinmesine bal olarak,
t d eff
nominal aptan 1.5 mm ve 3 mm fazladr. Birden fazla perin iin v =
t
eklinde tariflenen zayflatma faktr kullanlr. t: (hatve) perin aral
Bu durumda dolu levha kesit alan:
F
A= (5.4)
v em
eklinde hesaplanr. V=0,75...0,85

50
Baka bir hesap tarz perin deliinin ezilmesini esas alr. Ezilme gerilmelerini
hesaplarken ykn perinin projeksiyon alanna dald kabul edilir.
Bylece:
F
ez = z em (5.5)
zsd
ifadesine gre kontrol yaplr.

Bir dier kontrol levha kenarnn yrtlmasna gre yaplabilir. Yrtlma kayma
gerilmesi:
F
= ; (5.6)
d
2s a z
2
eklinde hesaplanr.
Burada a: perin ve levha kenar arasndaki en yakn mesafedir.

ekil 5.3 Tek ve ift tesirli perin balants

ekil 5.4 ift tesirli eksenel ykl

perin balants

5.3 Bindirme ve Aln Balantlar:

Eksenel ykl perin balantlar her
iki tipte de olabilir. Farkl balantlar
karlatrma iin perin verimi tarif
edilir.

ekil 5.5 Perin balantlarnda levha

yrtlmas

Verim = Msade edilebilir max yk

Levhann deliksiz haldeki mukavemeti

51
Burada maksimum msade edilebilir yk, kayma, ekme, delik ezilmesi ve levha
yrtlmasndan elde edilen deerlerin en kdr. Aktr ki optimum balant
btn bu zorlanmalarn hepsine kar eit mukavemetli olan balantdr. Elbette bu
durum asla elde edilemez. nk sistemde en az bir perin delii mevcuttur ve bu
kesitin ekme mukavemeti deliksiz levhadakinden daha kk olacaktr. Ancak
basit olarak bu optimizasyon iki zorlanma iin yaplabilir. Kesme ve delik ezilmesi
tesirleri birlikte dnlerek her iki zorlanmada elde edilen perin saylar
eitlenirse,

tek tesirli balant iin,

F F
= buradan,
d 2
sd e

4
4 e s
d= (5.7)

bulunur.

Genel olarak e 2 olduu dnlerek: d 2,5 s ve ift tesirli balant iin

d 1,25 s bulunur.
Levha yrtlmasna kar emniyet iin a 1,75d alnmaldr.

5.4 Eksantrik Ykl Perinler

Birok konstrksiyonda yk perin grubunun arlk merkezinden gemez. Tipik bir
problem ekil 5.6da grlen yatay bir kiriin dey bir stuna bir levha ile
balanmas halinde ekilde de grld gibi, levha zerindeki perinler, F kuvveti
ve dnme momenti tesiri altnda, kesme kuvvetlerine maruzdurlar. Perin
grubunun arlk merkezine e uzaklktan tesir eden bu F kuvveti, arlk merkezine
bir F kuvveti ve F.e momenti olarak indirgenebilir. Bu durumda (ekil 5.7) her
perinin eit yk tad kabul edilebilir. F.e momenti ise her bir perin zerinde
perin merkezinin, sistemin arlk merkezine olan d uzaklna dik T kuvvetleri
eklinde gsterilebilir. Bu T kuvvetlerinin byklklerini hesaplamak iin, momentin
levhay arlk merkezi etrafnda kk bir as kadar dndrd farzedilerek
bir perinin deplasmannn arlk merkezinden olan uzakla bal olduu
dnlr ve T kuvvetlerinin d uzaklklar ile orantl olduu grlebilir. D moment
i momentlerin toplam ile dengeleneceinden,
F.e = T1d1+T2d2+...Tndn m=z,T=F (5.8)
ve orantllk artndan,
T1 T2 T3 T
= = =...= n Bylece,
d1 d 2 d 3 dn
d d d
T2 = T1 2 , T3 = T1 3 ...Tn = Tn = T1 n (5.9)
d1 d1 d1
(5.9) denklemleri (5.8) de yerine yazlarak,
d d d
F.e = T1d1 1 + T1 2 d 2 +...+ T1 n dn
d1 d1 d1
T
( )
= 1 d12 + d 22 + d32 +...+ dn2 veya
d1

52
 F.e.d1
T1 =
d + d 22 +...dn2
2
1
Benzer olarak,
Fed
T2 = n 2 ve genel olarak,
dK2
K =1

Fed J
TJ = j=1...n (5.10)
n

d
K =1
2
K

bulunur.

ekil 5.6 Eksantrik ykl perin balants

Son adm perinlere gelen bileke kuvveti hesaplamaktr. Fakat her perine gelen
bilekeyi hesaplamaya gerek yoktur. nk genel olarak btn perin aplar ayn
alnr. Buna gre sadece maksimum bilekeyi hesaplamak yeterlidir.

53
 ekil 5.7 Eksantrik ykl perin balantsndaki perinlere tesir eden kuvvetler

elik konstrksiyonlardan profil eliklerin burkulma kontrolu yaplmaldr. Burkulma

hesab metodu ile yaplabilir.

Burkulma Gerilmesi:
F
= em , burkulma says,
A
Narinlik Derecesi:
= l K / i , lk kritik burkulma boyu, i atalet yarap
Atalet Yarap:

i = min , Imin profilin dzlemsel atalet momenti
A

Tablo 5.1 Burkulma says

Malzeme Narinlik derecesi
20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240
St33, St37 1.04 1.14 1.30 1.55 1.90 2.43 3.31 4.32 5.97 6.75 8.17 9.73
St52 1.06 1.19 1.41 1.79 2.53 3.65 4.96 6.48 8.21 10.13 12.26 14.59

54
 Tablo 5.2 Perin tipleri

5.5 Balca Perin Tipleri

Perinler genellikle ba ekillere gre
isimlendirilirler. ok kullanlan perin ba
ekilleri Tablo 5.2 de gsterilmitir.

5.6 zel Perin Balantlar

Bilhassa uak inaatnda baz zel
konstrksiyon zorluklar zel tipte perin
kullanmay gerektirmektedir. Aikar olarak,
perin bann dvlebilmesi iin,
balantnn her iki yanna ulalabilme
imkan mevcut olmaldr. Ayrca perinin
oturma bann tutulmas iin balantnn
bir tarafndan yeterli boluk bulunmaldr.
Bundan baka dorudan yk tamaya
itirak etmeyen uan i demeleri, buz
krclar gibi ksmlarda ii dolu perin
kullanlmasna gerek yoktur. Hafiflik
salamak iin yine zel tipte perinler
gelitirilmitir. Bunlardan balcalar ekilde
gsterilmitir. Tek tarafl uygulanan
perinler balca iki grupta toplanabilir.

5.7 Patlamal Perinler

Bunlarda perin delie takldktan sonra
perin bann bulunduu utan stlr ve
bylece dier utaki patlayc maddenin patlayarak
bu uta kapama ba meydana getirilmesi salanr.

5.8 ekme ubuu ile Yaplan Perin

Balantlar
Bunlarda kapama ba meydana geldikten sonra
ekme ubuunun direncinin artmas neticesinde
ubuk, bir ksm perin delii iinde kalacak ekilde
kopar. Bunun iin ubuun belirli bir yerinde
evresel bir oyuk alr. Baka bir metod pim
metodudur, pim dvlerek perin iinde sktrlr ve
nceden yaplm entiklerle perin kapama ba
meydana getirilir.

Uak inaatnda kullanlan dier baz zel perin

tipleri ise unlardr.
a) Kendi kapanan (srtnme kilidi) perinler (ekil
5.9a)
b) Kendi kapanan (mekanik kilit) perinler (ekil
5.9b)
c) ekme ubuklar (pull-thru) perinler (ekil 5.9c)
d) Rivnut perinler (ekil 5.9d)
ekil 5.8 Balca zel
perin tipleri
55
 Bunlardan baka orijinal isimleriyle : Lok-perini, Alman perini, HI-kayma (Yksek
kayma mukavemetli) perin gibi tipler de kullanlmaktadr.

a b

d
c

ekil 5.8
a) Kendi kapanan (srtnme kilidi)
b) Kendi kapanan (mekanik kilit)
c) ekme ubuklar (Pull-thru)
d) Rivnut
e) Perinlenmi ve ilave olarak yaptrma balantl bir uak penceresi
konstrksiyonu.

5.9 Perin Malzemeleri

Her trl elik konstrksiyon, kazan ve benzeri inaatta snek akma elik St34-12,
St52 yksek kalite sa iin St44 perin malzemesi kullanlr. Bakr, prin,
alminyum, titanyum ve dier malzemeler de kullanlmaktadr.

Is ve elektro-korozyon (galvanik tesir) tesirlerini nlemek iin perin ve sa

malzemeleri ayn alnr.

56
PERN BALANTILARI: elik ve hafif metallerde emniyet ve yzey basnlar iin norm deerler
Yap Paralar
Malzeme em N/mm2 Perin Malzemesi em N/mm2 Pem N/mm2
ekme
Basma ubuu
ubuu
H HZ H HZ H HZ H HZ
St 33 DIN 1050 140 160 120 140 DIN 1050 140 160 280 320

St 37 DIN 1050 160 180 140 160 TU St 34

DIN 120 DIN 120
ve 140 160 140 160 ve 112 128 280 320
DIN 1073 DIN 1073
St 52 DIN 1050 240 270 210 240 DIN 1050 210 240 420 480
DIN 120 MR St 44 DIN 120 168 192 420 480
ve 210 240 210 240 ve
DIN 1073 DIN 1073
AlCuMg1
150 170 150 170 105 120 264 300
+
F37 AlCuMgF40 84 95 208 236
AlCuMg2* 160 180 160 180
(F44 dnda) AlCuMg0,5F28++
AlCuMg2F44* 190 215 190 215
AlMgSi1F28** 100 115 100 115
AlMgSi1F23+++ 64 73 160 182
AlMgSi1F32** 150 170 150 170
AlMg3F18
47 53 47 53
AlMgMnF18***
AlMg3F23+++ 64 73 160 182
AlMgF23
82 94 82 94
AlMgMnF23***

+ Souk sertletirilmi, 500 5 C'de 4 saat stlm ve suda

* Souk sertletirilmi su verilmi
** Scak sertletirilmi ++ Souk sertletirilmi, teslimat durumunda ilenmi
*** Sertletirilemez +++ Yumuak ve yar sert, teslimat durumunda ilenmi

Tablo 5.3 Perin mukavemet deerleri

57
5.10 Birletirme ve Diki Tipleri
Balantnn yapaca i, iletilecek kuvvetin bykl ve perin iin mevcut yere
baldr.

Bindirme Tek levhal ift levhal

ok sra perin yerletirme (diki) tipleri

Bindirme, Bindirme,
tek sra ift sra
bindirme apraz
tek ve ift tek ve ift
tesirli tesirli

apraz (zig-zag) Paralel

ekil 5.10 Birletirme tipleri, diki tipleri, diki ekilleri

Referanslar:
(1)Manual of Steel Construction Handbook
New York : American Institute of Steel Construction,1970.
(2)Air frame and Powerplant Mechanics Airframe Handbook
Federal Aviation Administration,1972.
(3)Elements of Structural Engineering , E. C. Harris
New York : The Ronald,1954.

58