Milica Jankovi

Muzej grada Beograda, Srbija

Beograd i njegova okolina od IX do XI

veka
Referat na VI meunarodnom kongresu slovenske arheologije, odranom u
Novgorodu, avgusta 1996.

Trudy VI Medunarodnogo Kongressa slavjanskoj arheologii. Tom 1: Problemy

slavjanskoj arheologii, str. 42-52, Moskva 1997.

Works of the VIth International congress of Slavic Archaeology. Volume 1: Problems

of Slavic Archaeology, pp. 42-52, Moscow 1997

Kada je 1970. godine na II kongresu Meunarodne unije za slovensku arheologiju u

Berlinu Gordana Marjanovi-Vujovi prvi put informisala Slaviste o postojanju
ranoslovenskog naselja na Beogradskoj tvravi[1], neke od objekata koje je predstavila
istraila je neposredno pred putovanje na kongres. Tada je ve, zahvaljujui ouvanoj
stratigrafiji prema Savi, u Donjem Beogradskom gradu izvrila i prvu podelu na starije i
mlae naselje koje je vremenski razdvajala nekropola i skrenula panju na dva nivoa
starijeg, slovenskog naselja.

Nastavnikom istraivanja na zapadnim delovima dunavske padine u Donjem gradu, ranih

70-ih godina, u velikoj meri ponovljena stratigrafska slika omoguila joj je postavljanje
granice starijeg naselja u H vek, period u kojem je nastala nekropola[2].

U isto vreme, istraiva Unutranjeg utvrenja Gornjeg grada Beogradske tvrave Marija
Bajalovi-Hadi-Pei dolazi do prvih objekata slovenskog naselja i nekropole na
Gornjem gradu, ali i bedema i delova arhitekture sa hrianskim obelejima, ime je
dobijen osnovni okvir za sliku Beograda od IX do XI veka[3].

Naalost, od sredine 70-ih godina, formiranjem posebnog Projekta za Beogradsku

tvravu, usmerenog na istraivanje fortifikacija, u potpunosti je potisnut rad na
slovenskoj arheologiji Beograda. Neka, u novije vreme sprovedena zatitna iskopavanja u
blizini grada, ipak omoguavaju da se danas sklopi, mada grub, uvid u ivot Beograda i
njegove okoline kroz posmatrani period.

Meu lokalitetima, preteno naseljima sondiranim od 70-ih do sredine 90-ih godina,

vane su grupe nalazita u junom zaleu grada radi poreenja sa lokalitetima
jugoistonog Srema i jugozapadnog Banata, iz oblasti koje su gravitirale Beogradu (Sl. 1-
3). Takva su tri nalazita kod Vine uz desnu obalu Dunava, od kojih je najnizvodniji
lokalitet "Reka". To se naselje prostiralo na velikoj povrini, ali je istraenih desetak ari
dalo dovoljno zatvorenih arheolokih celina na osnovu kojih se moe rei daje, sa
prekidima, trajalo od druge polovine VI do XIV veka[4].
Kua 4 sa "Reke" je mala, poluukopana brvnara,
orijentisana stranicama prema toku reka sa kamenom
pei u severnom uglu. Na utabanom lesu koji je inio
pod kue naeni su delovi desetak lonaca, prljenci,
kotana ila, komadi crne staklene paste i nekoliko
korodiranih gvozdenih predmeta meu kojima su
prepoznatljivi klin, no i gvozdene trake, moguno
okovi drvenog vedra. Kua je naputena, ali ne na Sl. 1. Okruga Belgrada (A) i plan goroda (B).
1 - ljunkara, 2 - Kapela, 3 - Zemunski grad, 4
brzinu, jer nijedan upotrebljiv predmet u njoj nije ostao. - Beogradski grad, 5 - Karaburma, 6 - Rospi
Meu grnarijom, samo jedan loni potie iz neke uprija, 7 - Vinjica, 8 - Najeva Ciglana u
Panevu, 9 - Oljanski potok, 10 - Beli breg u
radionice koja je upotrebljavala nono vitlo. Sva ostala Vini, 11 - Reka u Vini, 12 - Ritopek, 13 -
Mee - Mladenovac, 14 - Meuluje, 15 -
keramika izraena je na sporom vitlu od lokalne, loe Velika Ivana, 16 - Zveka, 17 - Boljevci, 18 -
obraene gline. Oblici ovih posuda i ukrasi imaju brojne Vojka

analogije na irokom slovenskom prostoru u VIII i prvoj

polovini IX veka, pa se prestanak ivota u ovoj kui verovatno moe vezati za drugu
deceniju IX stolea kada su bugarskim prodorom na zapad Beograd i njegove teritorije
ule u sastav Bugarske drave[5].

Sl. 2a. voljuci lementov Sl. 2a. voljuci lementov

material'noj kul'tury okrugi material'noj kul'tury okrugi
Belgrada v IX - XI vv. Belgrada v IX - XI vv.

Analogni sloj, pa ni objekti na Beogradskoj tvravi jo nisu izdvojeni, bez obzira to je

taj materijal u gradu poznat i preko zatvorene celine na Velikom Kalemegdanu, verovatno
ukopa kue iz koje je sauvan ceo lonac. Drugi takav, koji takoe potie sa Beogradske
tvrave kao da je izaao iz kue 4 sa "Reke"[6].

Druga za ovaj period vana zatvorena celina je kua 3 sa "Reke". Ona je plie ukopana
od kue 4, znatno je veih dimenzija, kamena pe joj je u junom uglu, ali je
orijentacijom, sadrajem i podom koji takoe ini samo utabana lesna podloga, jednaka
kui 4. Ova kua naputena je na brzinu pa su u vatritu i na podu oko pei ostali ulomci
etiri cele i jedne, samo u gornjim delovima nedostajue posude. Zajednika osobina
ovog posua je runo vitlo i vea koliina sitnog peska u masi gline. Naena posuda sa
reljefnim peatom, za sada je jedini ovako signirani nalaz na teritoriji Beograda, sa
dalekim analogijama, kao i donji deo glaanog kraga, kakvi se opredeljuju u IX-H vek.
Blie datovanje kue omogueno je nalazom grozdolike naunice u gornjem sloju zasipa
kue 3. Ona je livena u dvodelnom kalupu, bez kariice, tehnikom osobenom za drugu
polovinu H veka u srpskom Podunavlju[7]. Zahvaljujui tome, prestanak ivota u ovoj
kui moe se ograniiti na period od pada Bugarske drave do najkasnije prve-druge
decenije XI veka, vreme ponovnog vraanja Vizantije u ove oblasti, izmeu osvajanja
Vidina, 1002. i 1018. godine kada je pod vlast Carstva potpao Sirmium[8], tadanja
Strjama, dananja Sremska Mitrovica. U isto vreme pada i prestanak upotrebe metalurke
pei (objekat 6) sa "Reke" u ijoj je pristupnoj jami otkriven deo manjeg lonca, srodan
nalazima sa Beogradske tvrave. To ukazuje na mogunost da je Vizantija Beograd
zauzela silom iako o tome nema pisanih podataka.

Samo su jo nalazi iz objekta 5 sa "Reke" vani za blie opredeljenje materijala iz

Beograda. To je ukop naputene grnarske pei, koji je u dva navrata (razdvojen nivoom
spaljivanja), posluio kao otpadna jama. Meu grnarijom IX veka na dnu ukopa
otkriveni su i delovi nomadske, loptaste glaane posude kakve su naene u skeletnim
paganskim grobljima IX veka u granicama Bugarske drave[9], od kojih je Beogradu
najblie ono u Vojki, u jugoistonom Sremu. U mlaem sloju je pored grnarije analogne
nalazima iz kue 3 otkriven i olovni privesak sa krstolikim motivom izvedenim livenjem
u vidu bobica. Na teritoriji Rusije slini primerci datovani su novcem u prvu etvrtinu XI
veka, a u nekim grobovima nalaeni su zajedno sa krstiima sa predstavama Raspea[10].

Srodni krstii potiu sa donjogradske nekropole Beogradske tvrave, kao i oni ukraeni
samo pseudogranulacijom. Objavljujui ovu nekropolu, Gordana Marjanovi-Vujovi je
skrenula panju i na veliko prisustvo grozdolikih naunica na Beogradskoj tvravi i u
okolini grada, kao to je pretpostavila i mogunost njihove izrade u samom Beogradu
publikovanjem loe izlivenih privezaka naunica i male posude za livenje obojenih
metala iz slovenskog sloja na savskoj padini[11].

Mnotvo ovakvih podataka ne ukazuje na kontinuirano sahranjivanje na donjogradskoj

nekropoli, ve na prekide u upotrebi groblja i promenu namena lokacije. Na mestu donjeg
grada postojalo je slovensko naselje do pojave Ugara. Zbog opasnosti od ugarskih napada
stanovnitvo se povlai na bezbednije lokacije u zapadnom delu Gornjeg grada a groblje
ulazi u utvreni, priobalni deo savske padine. Na to dosta pouzdano ukazuju ostaci kua
na Gornjem gradu[12] i nalazi iz nekih grobova u Donjem gradu, kao to je sluaj sa
srebrnim granuliranim naunicama i prstenom iz groba 41, kao i naunicom sa livenim
bonim jagodama iji je donji deo karike obmotan icom (grob X)[13]. Od sredine H veka,
u stabilnije vreme kada se bezbedno razvijalo zanatstvo, na ovoj lokaciji je moglo biti
radioniko naselje iz kojeg potie pe sa ostacima zgure i mala posuda za livenje
obojenih metala, moda i grozdolikih naunica. Nakon ponovnog preuzimanja vlasti,
poetkom XI veka, Vizantija je obnovila utvrenje Gornjeg grada[14]. Savska padina je
tada drugi put mogla postati mesto za sahranjivanje, ali verovatno ne tokom celog XI
veka, ve najdalje do 1071. godine[15], kada je tokom velike ugroenosti od Ugara
sahranjivanja bilo na Gornjem gradu.
Vane podatke za Beograd u posmatranom periodu daje uveni lokalitet "Beli Breg" u
Vini, udaljen samo 450 m uzvodno od nalazita "Reka". Na "Belom Bregu" je Gordana
Marjanovi-Vujovi izmeu 1978. i 1983. godine istraila srednjovekovno groblje[16],
koje je jo 1911. godine uoio Miloje Vasi. Na ovoj dugotrajnoj nekropoli, sa obraenih
oko 900 skeleta izgleda da su sahranjivani i stanovnici sa "Reke" u poznom srednjem
veku. Najstariji nivo sahranjivanja je samo okvirno datovan u VIII-H vek jer je ovaj deo
groblja uniten tako da je ostao netaknut samo jedan skelet (grob 460) sa posudom kao
prilogom. Ostali nalazi posuda i ranog nakita tipoloki su obraeni. Meu nakitom ima
naunica - pretea onima iz Beograda i livenih lunulastih naunica VIII-IX vek[17], kao i
sa posebnim livenim priveskom i donjim delom karike obmotanim icom. Takoe ima i
posuda srodnih onim sluajno naenim na savskoj padini, poev od najzapadnijeg kraja
na kojem je groblje utvreno pa do Ivan begove ulice, kod Saborne crkve[18].

Nekoliko kilometara uzvodno od Vine, uz ue Oljanskog potoka u ritski teren koji

ovde ini desnu obalu Dunava otkriveno je dugotrajno naselje. Jedna, delom istraena
kua, datovana je malom srebrnom naunicom sa upljim jagodama u obliku aura maka
u IX vek. Zato je prestanak korienja ovog objekta odreen u vreme pojave Ugara pod
Beogradom[19].

Uzvodnije, sve do samog grada, u Dunav se, sputajui se sa pobra juno od Beograda,
uliva vie reica i potoka. Pri uu svakog od ovih vodenih tokova utvrena su naselja, na
nekim mestima i groblja IX-XI veka. Tako su tragovi naselja otkriveni u Vinjici i u
dananjem istonom delu grada na Karaburmi. Uz ue Mirijevskog potoka, na
Karaburmi je istraen i deo nekropole iz koje je Marija Bajalovi (tada Birtaevi) jo na
II Kongresu u Berlinu, objavila grob ranog XI veka sa lunulastom naunicom livenom na
proboj, obraujui kauri pueva u srednjem veku[20]. Iz drugog enskog groba potiu
uvozne, vizantijske naunice sa etiri jagode[21], poznate sa tla Velike Moravske u IX, a u
srpskom Podunavlju ne pre H veka. Iz jednog od grobova ove nekropole potie prsten sa
pentagramom analogan onom iz groba 53 sa Beogradske tvrave.

Juno od Beograda na Avalu se nadovezuje masiv Kosmaja, razvoe levih pritoka

Morave i vodotokova koji ine desne pritoke Kolubare. U ovom kraju sondano je
istraeno samo naselje IX-XV veka "Divi Mee" kod Mladenovca[22], na reci Lugu, levoj
pritoci Morave. Tu je, u objektu 1, otkrivena grnarija analogna onoj sa "Reke" i ua
Oljanskog potoka sa jedne, a sa druge strane junijem pomoravskom nalazitu VII-H
veka na "Panjevakom ritu" kod Jagodine. Van objekta je naena livena grozdolika
naunica "Beogradskog tipa" i grnarija sa velikomoravskim osobinama.

U slivu Kolubare nije bilo arheolokih istraivanja, osim to su kod Obrenovca i

Kolubare u selu Zveki iskopana dva groba skeletne paganske nekropole, pri emu je u
deijem otkrivena posuda[23], osobena za sremska groblja IX veka. Ovaj deo teritorije
grada se i inae, geolokim osobinama, podudara sa oblau jugoistonog Srema, po
ravnici ispresecanoj movarama uz tokove reka, Sline su im i oblasti jugozapadnog
Banata koje gravitiraju Beogradu, severno od Dunava.
,Iz jugoistonog Srema i sa banatskih lokaliteta na levoj obali Dunava neki materijal IX-
XI veka uklapa se u optu sliku nalazita samog Beograda i njegovog junog zalea[24],
dok drugi nema paralela pre obnove Vizantije kada se nalazi ujednauju. Ovo se pre
svega odnosi na grnariju izraivanu bez upotrebe vitla, kakva iz samog grada uopte nije
poznata, a sa nalazita iz junog zalea Beograda \ iezava najkasnije na prelazu VII u
VIII stolee.

Na sremskim i banatskim nalazitima rukom oblikovana keramika se pouzdano moe

pratiti do H veka. Za ovo su najbolji primer zatvorene kune celine kraja IX veka sa
nalazita "ljunkara" na desnoj obali Dunava, na uzvodnoj periferiji srednjovekovnog
Zemuna, u kojima je sve grubo posue bilo produkt domae radinosti[25]. U ovim kuama,
mada ve razvijenog tipa sa namenski izdvojenim prostorima, ree sa kamenim peima,
inventar ravnopravno ini posue iz beogradskih radionica, sa dosta nekvalitetnim
loncima lokalnih grnara i keramikom bez upotrebe vitla koju je svako domainstvo
radilo za sebe.

Srodnu sliku daju i nalazita u junom Banatu, kao skoro istraeni objekat 1 u Dobrici, na
severoistonoj ivici Deliblatskog visa,[26] i u Panevu, na nalazitu "Nojeva ciglana", blizu
ritskog ua Tamia u Dunav[27].

Neka naselja na jugu Bake daju analognu sliku onoj u jugoistonom Sremu. To su kue
iz naselja u elarevu[28], smetenog uz veliku, decenijama istraivanu nekropolu, ukopi
IX veka iz Futoga[29], kao i kua-radionica sa kamenkom iz centra Novoga Sada[30]. Ova
pojava utvrena tek poslednjih desetak godina na vojvoanskim naseljima odavno je
poznata sa paganskih skeletnih nekropola IX veka u Sremu, Bakoj i Banatu. Meu njima
je za Beograd vana ona najblia, iz Vojke, istraivana ranih ezdesetih godina[31]. Na njoj
se, u malim procentima, paralelno pojavljuju rukom lepljene posude, loptaste, zaglaane,
nomadskog porekla i one izraene na brim vitlima zajedno sa dominirajuim loniima
oblikovanim na sporom vitlu. Ovi najbrojniji su preteno ukraeni vodoravnim trakama
kao loni iz Zveke. Ima ih i bez ukrasa kao oni sa "Belog brega" i iz Beograda, pa i
posuda sa valovnicama i vodoravnim trakama kao nalazi iz kue 4 sa "Reke" i sa Velikog
Kalemegdana na Beogradskoj tvravi.

Povezivanjem podataka iz naselja i nekropola iz ire okoline grada dobija se arheoloka

slika u mnogome uporediva sa velikomoravskim nalazitima, ukljuujui i panonska, to
prirodno proizlazi iz poloaja oblasti u ijem se centru nalazi Beograd. A sam grad je
znaajan ve od IX veka t gravitirala mu je iroka teritorija za iju veliinu raspolaemo i
indirektnim podatkom iz 1019. godine. Tada Beogradsku episkopiju, zabeleenu ve 878.
godine, vizantijski car Vasilije II prikljuuje Ohridskoj arhiepiskopiji, pri emu odreuje
broj klirika i parika na po etrdeset[32]. Time je Beograd, bez obzira to granice episkopije
nisu jo dovoljno prouene ni arheoloki potvrene, stavljen u isti, najvii rang sa
najveim Balkanskim centrima: Sredecom i Niem, pa i samim sreditem arhiepiskopije
Ohridom. Kako I povelja Vasilija II odraava zateeno stanje po unitenju Samuilove
slovenske drave H veka, nema razloga sumnji da oblasti episkopija sa severozapadnih
granica ne odraavaju teritorije slovenskih kneevina, nezavisnih najkasnije od pada
Bugarske 971. god. Naime, sredinom H veka pominje se kneevina Morava, odnosno
arhont Morave[33]. Ve u I povelji cara Vasilija, Branievska episkopija (ranije Moravska
episkopija) navedena je pre Beogradske. Obe episkopije zahvatale su velike teritorije i
zajedno sa Sremskom, najzapadnijom, obuhvatale su najvei deo dananje centralne
Srbije. Beogradska episkopija je meu njima bila najvea, alije sudei prema do sada
otkrivenom arheolokom materijalu u svojim najsevernijim delovima bila na neki nain
"stenjena" istonijom Moravsko-Branievskom na jugozapadni Banat, a zapadnijom
Sremskom episkopijom na jugoistoni Srem. Na njeno irenje prevashodno u pravcu
juga, do Rake episkopije, ukazivao je jo davne 1908. godine Stojan Novakovi,
ubicirajui sva etiri u Povelji pomenuta grada (Gradac, Omce, Glaventin i Belu Crkvu)
juno od Beograda[34]. Naalost, ova teritorija nije arheoloki istraena i najjuniji nalazi
srodni beogradskim sluajni su ili potiu sa rekognosciranja[35]. ak ni u samom
Beogradu, seditu te stare Episkopije, do sada nisu otkriveni ostaci crkava IX- XI veka.
Samo iz ulaznog dela Unutranjeg utvrenja Gornjeg Grada potiu komadi arhitektonske
plastike sa hrianskim simbolima[36], od kojih neki moda pripadaju i vremenu pre
povratke Vizantije na ovo tlo. To su delovi portala, u koji su nekoliko stotina godina
urezivani hrianki znaci, i jednog reljefa sa predstavom profilaktikog karaktera,
otkriveni u ispuni zidova sa poetka XV veka (gde su inili graevinski materijal). Neka
od ovih obeleja moda potiu iz IX veka. To je vreme kad uenici Svetog Metodija,
nakon proterivanja po smrti svoga episkopa 886. godine stiu u Beograd "najslavniji grad
na Dunavu"[37]

Iz vremena obnovljene vizantijske vlasti u Beogradu potie deo mermerne oltarske

pregrade[38], koji svedoi o postojanju velike i raskone crkve. Istovremen je i vei broj
bronzanih krstova, privezaka meu kojima i relikvijara[39]. Nalazi krstia, privesaka toga
doba ima dosta i u Vini[40], to ukazuje na prisustvo svetenika.

Kako je uspostavljanje vizantijske vlasti delovalo na stanovnitvo grada i okoline,

pokazuje ustanak Petra Deljana 1040. godine[41], koji je zapoet u Beogradu. Isto
pokazuje i ustanak 1072. godine[42], kada se nakon ugarskog estokog razaranja Beograda
narod odmetnuo od vlasti u pokuaju da se osamostali. Vizantija krvavo uguuje oba
ustanka. Neki podunavski gradovi se tada gase, a drugi, kao to je Beograd, bivaju bar
delom naseljeni novim stanovnitvom. To se ogleda u novim oblicima grnarije, i delom
izmenjenim starim oblicima posuda sa novim ukrasima, kakvi e dominirati u XII veku.
Beogradski grnarski centar jaa, pa ujednaenom, usavrenijom tehnologijom i veom
produkcijom pokriva okolna podruja. Ta grnarija obeleena je igom radionice,
najee krstom u krugu[43].

No bez obzira na vizantijsku vlast u XI i XII stoleu grad e tokom itavog srednjeg veka
zadrati svoje posebnosti odreene slovenskim ivljem koje je u njemu uvek inilo
veinu.

Napomene

1. Marjanovi-Vujovi G. Starejie arheologieskie sledy slavjan v Belgrade, Berichte

uber den II. Internationalen Kongress fur Slawische Archaelogie. Band III. Berlin, 1973.
S. 235-238.
2. Marjanovi-Vujovi G. Najstarije slovensko naselje u Beogradu, GGB. XXV. 1978. S.
7-14.

3. Bajalovi-Hadi-Pei M., Unutranje utvrenje Beogradskog grada II, period ranog

srednjeg veka, GGB. XXXIX. 1992. S. 29-59.

4. Jankovi M. i . Sloveni u Jugoslovenkom Podunavlju. Beograd, 1990. S. 82-84.

5. Kali-Mijukovi J. Beograd u srednjem veku. Beograd, 1967. S. 29.

6. Jankovi M. i . Sloveni... S. 72.

7. Jankovi M. Neki podaci o izradi predmeta od obojenih metala na Kljuu Dunava u

IX-XI veku, ZNM. XI. 1983. S. 109-112.

8. Kali-Mijukovi J. Beograd... S. 33.

9. Varova . Slavni i Prablgari po danni na nekropolite ot VI-XI v. na teritorijata na B

lgarija. Sofija, 1976.

10. Ravdina T. V. Pogrebenija X-XI vv. s monetami na territorii Drevnej Rusi. M., 1988,
S. 47-48. T. 3/14-22.

11. Marjanovi-Vujovi G. Ranosrednjovekovna nekropola na Donjem gradu Beogradske

tvrave, GGB. XXXVI. 1989. S. 29-30.

12. Bajalovi-Hadi-Pei M. Unutranje utvrenje... S. 30-37.

13. Marjanovi-Vujovi G. Ranosrednjovekovna nekropola... S. 39-40.

14. Bajalovi-Hadi-Pei M. Unutranje utvrenje... S. 47-50.

15. Kali-Mijukovi J. Beograd... S. 37-38.

16. Marjanovi-Vujovi G. Srednjovekovna Vina, Vina u praistoriji i srednjem veku.

Beograd, 1984. S. 87-99, 131-136.

17. Jankovi M. Neki podaci... S. 101 sa napomenom 18.

18. Bajalovi-Birtaevi M. Srednjovekovna keramika. Kolekcije i legati Muzeja grada

Beograda. Beograd, 1970. S. 11, 58-59.

19. Jankovi M. Sinor, Veliko Selo srednjovekovno naselje, AR. 25. Ljubljana, 1986. S.
81-84.
20. Birtaevi M. Emploi des soquillages cauris dans la parure medievale et
contemporain sur le teritoire de la Yougoslavie, Berichte den II Kongress, Band III.
Berlin, 1973. S. 183-187.

21. Bajalovi-Hadi-Pei M. Nakit VIII-XVIII veka u Muzeju grada Beograda, Zbirke i

legati Muzeja grada Beograda. XV. Beograd, 1984. S. 34, 56.

22. Jankovi M. i . Sloveni... S. 94-95.

23. Bajalovi-Birtaevi M. Srednjovekovna keramika S. 12, 58.

24. Dobri primeri za ovo su sluajno naena lunulasta naunica iz Zemuna, srodna
vinanskoj, objavljena kod Bajalovi-Hadi-Pei M., Nakit VIII-XVIII veka, 30, 56, kao
i beloglineni lonac kraja H - poetka XI veka iz unitenog naselja u Belegiu analogan
nalazima iz kue 3 na "Reci" objavljen kod Bajalovi-Birtaevi M., Srednjovekovna
keramika, 11, 60. U skoro objavljenom Zborniku radova: Arheoloka istraivanja du
autoputa kroz Srem, Novi Sad 1995, - iz dva naselja i dve nekropole potie materijal
srodan beogradskom: Mini D., Ranosrednjovekovno naselje kod Adaevaca, 249-253;
Tadin Lj., Ranosrednjovekovna nekropola kod Manelosa, 257-268, - gde je u grobu 31
sa lunulastim naunicama sa zvezdolikim priveskom livenim u tehnici ranog IX veka
naen i prsten sa glavom od kruno obmotane ice kao iz donjogradske Beogradske
nekropole i naunica sa stocem; Mini D., Srednjovekovna nekropola na Vrcalovoj
vodenici, 287-299, - u groblju r H-XIV veka publikovala je grob 100 sa nalazom krsta
priveska, srodnog beogradskim nalazima; Gai D., Srednjovekovna nalazita, 237,
Selite, Laarak je naselje koje poinje u poslednjoj etvrtini XI veka i traje kroz XII vek
a ima keramiku srodnu beogradskoj.

25. Jankovi M., Slovensko naselje kod Zemuna, Rad Vojvoanskih muzeja 35 za 1996.
godinu (u tampi).

26. Uvid u materijal iskopan 1993. godine omoguio mi je rukovodilac istraivanja

Stanko Trifunovi na emu se kolegi najlepe zahvaljujem.

27. Mano-Zisi ., Ljubinkovi M., Garaanin M., Kovaevi J., Veselinovi R. Zatitno
iskopavanje kod Paneva, Muzeji. 1. Beograd, 1948. S. 53-95.

28. Stanojevi N. Naselja VIII-IX veka u Vojvodini, Rad Vojvoanskih muzeja. 30. Novi
Sad, 1987. S. 119-144.

29. Jankovi M. i . Sloveni... S. 116.

30. Zatitna iskopavanja Vladimira Stania u dvoritu Matice srpske; neobjavljeno;

zahvaljujem kolegi za uvid u materijal.
31. Dimitrijevi D. Brdaica pres de Vojka - necropole Avare, Actes du VIII Congres
International des sciences Prehistoriques et Protohistoriques. Beograd, 1971. 5. 160-161.
materijal nije objavljen.

32. Kali-Mijukovi J. Beograd... S. 33-34.

33. Constantini Porphyrogeniti. De cerimoniis aulae byzantine I, ed. I. Reisius. Bonnae,

1829. Prevod i komentar Ferjani B., Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. II
Beograd. 1959. S. 78.

34. Novakovi S. Ohridska arhiepiskopija u poetku XI veka, Glas srpske kraljevske

akademije. LXXVI. Beograd, 1908. S. 42-45.

35. Kati V. Arheoloko naslee Mladenovca, Kultura 011. asopis za knjievnost,

umetnost i kulturu. 1. Mladenovac. Maj-juni 1995. 37. Sl. 8 daje grozdoliku naunicu iz
Velike Ivan;e sa Kosmaja, analognu beogradskim primercima.

36. Bajalovi-Hadi-Pei M. Unutranje utvrenje... S. 38-39.

37. , '
ed Migne, PG 126, col. 1192-1240, - prevod
i komentar Rajkovi . itije Klimenta Ohridskog. Vizantijski izvori za istoriju naroda
Jugoslavije. Tom I, Beograd, 1955. S. 299.

38. Bajalovi-Hadi-Pei M. Srednjovekovnom Beogradu u pohode (Katalog izlobe

Muzeja grada Beograda. 17). Beograd, 1977. S. 73.

39. Marjanovi-Vujovi G. Krstovi iz zbirke Muzeja grada Beograda, GGD. XXXIX.

1992. S. 19-27.

40. Marjanovi-Vujovi G. Krstovi od VI do XII veka iz zbirke Narodnog muzeja.

Beograd, 1987. S. 52-53, 56-58.

41. Kali-Mijukovi J. Beograd... S. 39.

42. Jankovi M. i . Podunavski gradovi pomenuti kao postradali 1072. godine, GGB.
XXV. 1978. S. 41-57.

43. Jankovi M. Srednjovekovni ukopi na Malom Kalemegdanu, GGB. XXX. 1983. S.

17.