TRK EDEBYATINDA KTAP YAZIMINA VE BASIMINA TARH DRME

GELENE

Rza ORA

ZET
Trk edebiyatnda kitap yazmna ebced hesabna gre tarih drme gelenei XIII.
yzyldan itibaren grlen bir zelliktir. Matbaann kullanlmaya balamasndan sonra da kitap
basmna tarih drld grlmektedir. Kitap yazm iin drlen tarihler iinde en erken
yazlan 630/1232; en son yazlan ise 1421/1991 tarihini gstermektedir. Tespit edilenler dnda
baka tarihlerin kmas da mmkn olabilir. Mevcut rneklerin okluuna bakarak kitap yazmna
tarih drme geleneinin yedi yzyldan fazla srdn, ok eski bir gemii olduu ve bir
gelenek halinde uzun sre etkili olduu sylenebilir.
Tespit edilen tarih rneklerini trlerine gre incelediimiz zaman btn trlerde rnek
bulunduunu grmekteyiz. Bu zellik, kitap yazmna tarih drmenin yaygn olduunu gsteren
bir iarettir. Tarih trlerinin dalmna baktmzda manen tarihler (alt blmleriyle) 94, lafzen
tarihler 35, lafzen ve manen tarihler 1, kark tarihler 1, muamma tarihler 2, bilmeceli tarihler 4
tanedir. Bu haliyle kitaplarn biti tarihlerini sabitleme amacyla tarih drme, ince bir zevkin ve
estetik anlaynn rndr.
Anahtar Kelimeler: Trk edebiyat, ebced, tarih drme, kitap yazm ve basm.

THE TRADITION OF COMPOSING CHRONOGRAMS ON WRITING AND

PRESSING BOOKS IN THE TURKISH LITERATURE

ABSTRACT
The tradition of composing chronograms on book writing via the ebced in the Turkish
literature has been seen since the XIII. century. It is also seen that chronograms are composed on
book printing after the pres has been started to be used. Among the chronograms on book writing;
the earliest is 630/1232; the latest 1421/1991. There may well be others other than those identified.
Taking into consideration the abundance of the present examplars it can be said that the tradition of
composing chronograms on book writing has continued over seven centuries and that it has an
ancient past and it has been effective for a long time as a tradition.

We see that there are exemplars from all the kinds when we examine the identified
chronogram examplars in relation to their kind. This feature is a sign that shows that composing
chronograms on book writing is a common practice. When we look at the distribution of the kinds
of the chronograms there are; 94 meaning chronograms (including sub-divisions), 35 word
chronograms, 1 meaning and word chronogram, 1 mixed chronogram, 2 uncertain chronograms,
and 4 riddle chronograms. So composing chronograms in order to fixate the end date of the books,
is a product of a delicate pleasure and an understanding of esthetics.

Key Words: Turkish literature, ebced, composing chronograms, writing and pressing of
books

Giri
Trk kltrnde kitap yazm ve basmna bata hkmdarlar olmak zere devlet adamlar
ve dier erkn nem vermiler ve destek salamlardr. Bu zendirme sonucu kitap yazmann ok
klfetli olduu dnemlerde bile ok sayda eser yazlm ve oaltlmtr. O dnemde bir kitabn
yazlmas veya oaltlmas esnasnda pek ok safhadan getii grlmektedir: kdn
hazrlanmas, mrekkebin temini, kitabn tezhibi, ciltlenmesi gibi. Bu safhaya gelmeden nce
kitabn yazld yln, yazar veya baka birisi tarafndan ebced hesabna gre tarihlenmesi gelenek

Yrd.Do.Dr.Mehmet Akif Ersoy niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm retim yesi
rizaogras@gmail.com
648 Rza ORA

haline gelmi uygulamalardandr. Hatta matbaann kullanlmaya balamasndan sonra baslacak

kitabn basm yln sabitlemek iin ebcedle tarih drld grlmektedir.
Trk edebiyatnda Ebced hesabna gre tarih drme, ilk ortaya kt dnemlerde kelime
veya tamlama eklinde kullanlmtr. Daha sonra msra, beyit, kta ve gazel halinde rnekleri
verilmeye balanmtr. Sylenii ve hesaplan bakmndan eitli snflandrmalar ve
adlandrmalar yaplmtr. Konular bakmndan hayatn hemen her alanna girmitir: Doum,
lm, padiahlarn tahta k, tayin, snnet, evlenme, baz yaplarn inas, onarm, sava, bar
ve anlama gibi olaylar.
Bu konular arasndan kitap yazmyla ilgili olarak ebced hesabna gre drlm tarihler,
aratrmamza konu edilmitir. Yaygn bir gelenek halinde kitaplarn bitirili tarihleri, istinsah ve
fera kaytlar pek ok yazmann sonunda belirtilir. Belirtilmeyenleri de vardr. Baz kitaplarn
yazl tarihleri, mellif veya yazarlar tarafndan ebced hesabna gre tarih drlerek
belirlenmitir. Manzum eserler iin, itmam, tertip, tamamlan, temmet, fera
ifadeleriyle kelime, tamlama, msra veya beyitler halinde tarih drlmesi mensur eserlere gre
daha yaygndr. Bu tarih kaytlarndan mensur olan ve tarih trlerine girmeyen ibareler almaya
dahil edilmemitir. Trke tarihlerin yannda Arapa ve Farsa tarihler de grlmektedir.

Matbaann kullanlmaya balanmasndan sonra basma eserlerin tarihlerini sabitlemek iin de

tarih drldn gryoruz. Genellikle ok mehur olmu airlerin eserlerinde bu zellik
grlmektedir. Bu eserler de ait olduklar tarih eitleri iinde ele alnmtr.
Kitaplarn bitirili tarihlerini gsteren kelime, tamlama veya msra halindeki tarihlerden
tespit edilenler eitlerine gre ana hatlaryla snflandrlm ve tarih trleri hakknda tantc ksa
bilgiler verilmitir. Drlen tarih, eser sahibine ait ise mahlas tekrar yazlmam; bakas
tarafndan drlm ise mverrihin mahlas ve eserin yazl yl ayn satrda verilmitir. Kitap
ad olup da yazl yln gsteren tarihler ve ayn eser iin birden fazla drlm tarihler ,
trlerine gre ayr balklar altnda incelenmitir.
Tarihler, hesaplanlarna gre ylece snflandrlabilir:
A. Manen Tarihler, B. Lafzen Tarihler, C. Lafzen ve Manen Tarihler, D. Kark Tarihler, E.
Muamma Tarihler, F. Bilmeceli Tarihler
A. Manen Tarihler
Ebced hesab kullanlarak drlen tarihlerdir. Hesaplan ekillerine gre pek ok tr
vardr:
1. Kelime Tarihler
Bir veya birden fazla kelimeden oluan ve ebced hesabna gre drlen tarihlerdir.
a) Bir Kelimeli Tarihler
Salhnin Risle-i Kudsiyye Tercme ve erhinin bitiine 1:
rdi itmma Salhden eser
Buld bir lafzile trhe zafer 1180/1766

Mehmed Sirceddin, Mecma- uar ve Tezkire-i deb adl tezkiresinin bitiine tezkire
1325-1907 kelimesiyle tarih drmtr 2.
b) Terkip Halindeki Kelimeler
eyholu Mustafa, Kenzl-kber ve Mehekkl-ulem adl eserinin tamamlanna 3

23 Receb 803/1401
Abdurrahman Karahisar, Mnyetl-ebrr ve Gunyetl-ahyr adl eserinin
tamamlanna 4:
Cn blbline kavlin grdi glistn oldur
Fikr itmege trhin: Glbn yaraur hemdir 857/1453
.....................

1
Mehmet Akku, Abdullah Salhaddn-i Uk (Salh)nin Hayat ve Eserleri, MEB, stanbul 1998, s. 113
2
Mehmed Sirceddin, Mecma- uar ve Tezkire-i deb, Haz. Dr. Mehmet Arslan, Sivas 1994, s. 29
3
Kemal Yavuz, eyholu Mustafa, Kenzl-Kber ve Mehekkl-Ulem (nceleme-Metin-ndeks), Ankara 1991, s. 10
4
smail Yakt, Trk-slm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, stanbul 1992, s. 105

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Trk Edebiyatnda Kitap Yazmna ve Basmna Tarih Drme Gelenei 649

Sanman tabat ehline kefi bad ola

Trhi bu kitbumuzun Her karbimi 857/1453
.....................

Misl, Feyz-nme adl mesnevsinin bitiine 5:

Fazl- b-zevl 966/1558

Gelibolulu Mustafa l, Tuhfetl-uk adl mesnevsinin bitiine 6:
Hayl-i kerrba ne lzm tevbh
Didiler ka tuhfe trh
969/1562
k elebi, Serfie kads iken manzum ve mensur szlerini toplad Divannn bitiine:

Vridt- Serfie 970/1562

Ahd, Glen-i uar adl tezkiresinin tamamlanmasna 7:
Gl gibi nazm ile ehl-i diln
Olsa rek-i cihn bu ravza nola
Eyleyp cem bir yire Ahd
Didi trh Glen-i uar 971/1564
..............
Knal-zde Ali Efendinin Ahlk- Al adl eserinin tamamlanna 8:
Old Ahlk- Al ahsen

972/1565 Ar
Cinn (.1004/1595), Riyzl-cinn adl mesnevsinin bitiine 9:
Htra itdkde tereddd-knn
Dindi anun nm Riyzl-cinn
Olmaa trh-i zamn- kitb
Dil didi tekml-i beyn- kitb
986/1579
Cinn (.1004/1595), Cill-kulb adl mesnevsinin bitiine 10:
Virp anda trh-i nazma nizm
Didm bu kitb old tamm
1003/1594
Nev-zde Aty, Sohbetl-ebkr adl mesnevsinin bitiine:
Zeh nazm-i pk 1035/1625

Rza, tezkiresinin bitiine 11:
Erdi t ki sityi-i Biun

5
stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Katalou, MEB, stanbul 1967, C. 1, s. 171
6
Gelibolulu Mustafa l, Tuhfetl-uk, Haz.: smail Hakk Aksoyak, Ankara 2003, s. 57.
7
Divanlar Katalou, C. 1, s. 157
8
smail Yakt, a.g.e., s. 104
9
Numan Kleki, Mesnev Edebiyat Antolojisi, Erzurum 1999, c.1, s. 447.
10
Numan Kleki, a.g.e., c.1, s. 447.
11
Turgut Karabey, Trk Edebiyatnda Tarih Drme, Atatrk niversitesi (Yaymlanmam Doktora Tezi), Erzurum
1983, s. 65
11
mil elebiolu, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul 1998, s. 72

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
650 Rza ORA

Oldu trhi cmi-i mazmn 1050/1640

...........
Sbha-i Sbyn adl Trke-Arapa manzum szln bitiine 12:
Geldi bu mirt- dile mncel
T ana trh ola nazm- cel
1063/1652
Nazm, Divannn bitiine 13:
Avn-i Hd ile bulcak nazmm intizm
Trhini gren didi: Dvne-i Nazm 1080/1669
...........
Mrz-zde Ahmed Neylnin de iratl-slm adl eserinin bitiine 14:
'Avn-i Hakk ile myesser olcak
Old trhi "mkemmel ir'a" 1100/1689
Uk-zde Seyyid brahim Hasib, Uk-zde Zeylinin bitiine:
Anun ihtitmna trh-i tm
Bu lafziyle ddi hatemn bitb 1114/1702
..............
ir Nb, Terceme-i Ak adl eserinin bitiine 15:
Htif didi hc ekme emek rz- ezelden
Trhi dinilmidir ann Terceme-i Ak 1119/1707
...........
eyh Glibin Divannn tamamlanna 16:
Trh gft Pertev kn- kelm- Glib

1195/1781 Pertev Efendi
eyh Glib, Hsn Aknn tamamlanna 17:
Glib bu cerde-i cefnn
Trhi olur Hitmuhul-misk 1197/1783

Mehmed Akif, Mirt- ir adl tezkiresinin tamamlanmasna 18:
Trhine Mirt- ir dense sezdur 1211/1796
............
Esad Efendinin hidl-mverrihn adl eserinin bitiine 19:
hidl-mverrihn

1247/1831 Cemleddn Efendi
Esad Efendi, Bae-i Saf-endz adl tezkiresinin bitiine 20:
Bae-i Saf-endz 1251/1835

12
Atabey Kl, Trke-Arapa Manzum Szlklerden Sbha-i Sbyn, Turkish Studies / Trkoloji Dergisi 1 (2006), Say:
2, s. 87.
13
smail Yakt, a.g.e., s. 306
14
Atabey Kl, Mrz-zde Ahmed Neyl ve Divan, Kitabevi, stanbul 2004, s. 409.
15
smail Yakt, a.g.e., s. 183
16
Divanlar Katalou, C. 3, s. 878
17
Divanlar Katalou, C. 3, s. 879; eyh Galip, Hsn Ak, Haz.: Orhan Okay-Hseyin Ayan, stanbul 1992, s. 352
18
Turgut Karabey, a.g.t., s. 72
19
Rza Ora, Esad Mehmed Efendinin Hayat, Edeb Kiilii ve hidl-Mverrihn Adl Eserinin Edisyon Kritii,
Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaymlanmam Doktora Tezi), Edirne 1995, s. 161
20
Rza Ora, Esad Mehmed Efendi ve Bae-i Saf-endzu, Burdur 2001, s. 10

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Trk Edebiyatnda Kitap Yazmna ve Basmna Tarih Drme Gelenei 651

smail Yakt, Trk-slm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme adl eserinin bitiine
Mildi takvime gre drd 21:
kt bir zt bu kitabn
Tarihi: Bir heserdir 1412/1991
........

2. Tam Tarih
Tarih msrandaki harfler ebced hesabna gre toplandnda eksiksiz ve fazlasz olarak
olayn tarihini belirtiyorsa tam tarih olur. Tarihin tam olduu bir nceki msrada belirtilir. Eer
bilgi verilmezse tam tarih kabul edilir ve ylece hesaplanr. Tam tarihler ekil ve muhteva
ynnden e ayrlr:
a) Asl Tam Tarih
Hakknda tarih drlen olayla ilgili yer, ahs, mekn gibi bilgiler msrada veriliyor ve
harflerinin ebced hesabyla toplam, olayn meydana geli tarihini eksiksiz ve fazlasz belirtiyorsa
Asl Tam Tarih olur.
Edirneli Seny, Dvnnn tamamlanna 22:
Tamm old bu Dvn- Seny 1182/1768

Yazld smn ins tekml 23

1205/1791 Srr
Srr, Dvnnn tamamlanna 24:
Srr itdi Dvnn mnekkah 1210/1786

b) Katmal Tam Tarih
Tarih msrandaki harflerin toplam, drlmek istenen tarihi tutmazsa anlama uygun baz
kelimeler ilve edilir.
Gaziantepli Fedy Mehmed Dede, Terceme-i Mantkut-tayr adl eserinin bitiine 25:
Bu msran hurfn say ser--p
Kodun dehre Fed Tuhfe al
1011/1602
Cevr, Enmzecit-tb adl eserinin bitiine 26:
Didi trh-i itmmn Cevr
Yazld ymn ile Enmzect-tb 1039/1630

Fash, Divannn tertibine:
Zih cemiyyet-i ebkr rn-lehce-i efkr
Kim anun lafz cmle in mans bgne
Bi-hamdillh olup iklm-i nazma Husrev-i sn
Fash himmet itdk biz dah tertb-i Dvna
1088/1677

21
smail Yakt, a.g.e., s. 396-397
22
Divanlar Katalou, C. 3, s. 817
23
Mustafa Karaca, Srr ve Srr Mecmas, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
(Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Isparta 1996, s. 249
24
Mustafa Karaca, a.g.t., s. 16
25
Abdlkerim Abdlkadirolu, Gaziantep Mehurlar, Ankara 2004, s.60
26
Hseyin Ayan, Cevr Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Divannn Tenkidli Metni, Atatrk niversitesi Yaynlar No:
583, Erzurum 1981, s. 316

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
652 Rza ORA

Vuslat Ali Bey, ehrin Gazavatnmesinin bitiine 27:

Bana geldi trh in bu hitb
Di hamdllh itmm buld kitb
1089/1678
Erzurumlu brahim Hakk, Divan(lh-nme)nn bitiine 28:
Bu vahdet-nmenin tenh bu msra old trhi
lh-nme-i Hakk ens-i k- eyd 1168/1755

Refi, Dvnnn tertibine 29:
Ddi bir msra Refi sline trh olur
Old dvnm mretteb hamd Mevlya her n 1203/1789

Vehb, Sultan III. Selim adna Divann yeniden tertipleyiine 30:
Tarhini Selm Hn dirse deil mi yn
hne old Vehb Dvn- nev-mretteb 1205/1790

Seyyid hy Efendi, Divannn tertibine 31:
Old serdde cmle trhe
Nazm- hy old nev Dvn 1210/1795

Srr Divannn tamamlanna drt tarih drlmtr 32. Tarihler arasndaki fark, Divann
yeniden tertiplenmesi sebebiyledir.
Srrnin Net-engz old nm- Dvn 1217/1803

Srr old Dvn ile ahbba srr-efz 1217/1803

Srr eyledi Dvnla ahbbn mesrr

1217/1803 Rsim mer
Seyyid Mehmed Salih tarafndan tercmesi yaplarak Sultan I. Mahmuda sunulan Hsnul-
veb adl eserin bitiine 33:
Lec Dav-y Veb buld hitm 1232/1817

Basld Glsitn Sdsi old bir gl-i memdh 34

1249/1834 Srr
Glistn erhi Sd tab olund shhati zre 35

1249/1834 Hmid

27
Vuslat Ali Bey, ehrin Gazavatnmesi, Haz.: Mustafa sen, smail Hakk Aksoyak, Ankara 2003, s. 28.
28
Cemil ifti, Erzurumlu brahim Hakk, ule yay., stanbul 2000 s. 43
29
Divanlar Katalou, C. 3, s. 1021; smail Yakt, a.g.e., s. 211
30
Divanlar Katalou, C. 3, s. 1058
31
Divanlar Katalou, C. 3, s. 975
32
Mustafa Karaca, a.g.t., s. 16
33
M. Esat Coan, Baz Yazmalarda Grlen Bilmeceli Tarih Kaytlar, slm limleri Enstits Dergisi, Ankara 1975, s.
61
34
Mustafa Karaca, a.g.t., s. 249
35
Mustafa Karaca, a.g.t., s. 249

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Trk Edebiyatnda Kitap Yazmna ve Basmna Tarih Drme Gelenei 653

Esrr Dede, Dvnnn tamamlanna 36:

Tab ile Esrrn old leme Dvn f 1257/1841

Ayn Dvnnn baslna:
Gzedrken byle bir trh buld ey efk
irn baksun basld Ayn Dvn bu yl 37

1258/1842 efk
Nesm Divannn baslmasna 38:
Yazld imdi bir trh-i dil-cs hemn Rid
Nesmnin aceb zb basld ite Dvn
1260/1844 Ayntab Rid Efendi
Yine bir evk olup trh-i tmm- dgerini yazdm
Nesmnin basld ite bu Dvn- zbs
1260/1844 Ayntab Rid Efendi
Bu matb- murassa tm trhi didi Hayr
Nesmnin basld ok mretteb old Dvn
1260/1844 Aya Slih Hayr Efendi
Tab olundukda didim trhini
Mntehab old bu vl Dvn
1260/1844 Aya Slih Hayr Efendi
Tabate sezdr taba Htif ddi bir trh
eref buld Nesmnin baslmak ile Dvn
1260/1844 Htif Efendi
der trhi by hb dilden ey Ceml ihrc
Nesmnin tabatce basld ibu Dvn
1260/1844 Cemleddn Efendi
Nazfin Dvnnn tertibine 39:
Yapd Nazf Efendi medh-i reslde Dvn

1262/1846 Sib Efendi
Peder merhm eyler ser-fr trhime Glib
Zih Dvn- Ayn tab olund irn baksun 40
1262/1846 Glib Efendi
N'il, Skb Efendinin Sefne-i Nefse-i Mevleviyn adl eserinin bitiine 41:
N'il syledi trhini ma'nen Skb
Kld dery-dili bi't-tab' sefnem pr-c
1283/1866 N'il
Udm, 1285te bitirdii kfenme adl kitabnn ilk bitiine 42:
Yazp evkiyle nevk-i kilk-i hikmet b- vahdette
Bu nev sr- Udmye kfenme nm oldu

36
smail Yakt, a.g.e., s. 104
37
smail Yakt, a.g.e., s. 103
38
Hseyin Ayan, Nesm Divan, Ankara 1990, matbu metin s. 17
39
Divanlar Katalou, C. 3, s. 999
40
Abdlkerim Abdlkadirolu, a.g.e., s.40
41
Skb Dede, Sefne-i Nefse-i Mevleviyn, Msr, 1283, c. II, s. 144.
42
Nazm Hikmet Polat, Trk iek Kltrnden Bir Demet Urfal Udm Efendi ve kfenmesi, Sivas 2001, s. 25.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
654 Rza ORA

Bu zb nshaya iml ederken bir gzel trh

Bi-hamdillah kfenme-i Udm tamm oldu
1285/1868
Misl, Divannn bitiine 43:
Sylesn Misl bu eb trhini
H deyben buld dvnm hitm 1286/1870

Fatn Divannn olu Rsim Efendi tarafndan bastrlmasna Ticarethane-i mire lmat
Baktibi Raid Efendinin drd tarih 44:
iir-i mhir Fatnin cmle-yi srn
Cem idp basdrd olu mr Rsim fern
Bir ziyde nks yokdur didim trhini
Mjde Rid tab olundu defter-i ir-i Fatn 1288/1872
Gldeste-i Riyz- rfnn baslna 45:
Ne al tab olund nsha-i Gldeste-i rfn 1302/1884

Abdlbaki Glpnarlnn Mesnev erhini bitiriine 46:
Okuyan feyz-i pri elde edp
Kalbi envr- ak ile dolsun
Drt melek geldi syledi Bk
Mesnev erh edildi hamd olsun 1392/1972

Mesnevnin Nahf tarafndan yaplan tercmesinin sadeletirilmi Trke ile
nerediliine 47:
Oldu, mil elebiolundan
Armaan zmre-i sf-deme o.
Ad trhe geer nirinin
Mesnevden ne de z terceme o.

1393/1973 K.E.Krkolu
smail Yaktn Trk-slm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme adl eserinin
bitiine Mildi takvime gre drd 48:
Teerrf etti ler tarihiyle
Bi-avnillh hitm buld eser 1991

c) Dolayl Tam Tarih
Tarih msrandaki kelimelerin gerek anlamlar dnda mecz, kinye, tevriye, telmih gibi
sz ve mana sanatlarnn kullanlmasyla drlen tam tarihlerdir.
Cafer elebi (.921/1515), Heves-nme adl mesnevsinin bitiine 49:
Ne ylda nazma geldgin bu destn
Bilr erbb- dni ehl-i irfn

43
Divanlar Katalou, C. 3, s. 990
44
Uur Soldan, Fatn Divan nceleme-Metin, Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslamam Yksek
Lisans Tezi, Gaziantep 2005, s.3.
45
smail Yakt, a.g.e., s. 104
46
smail Yakt, a.g.e., s. 275
47
smail Yakt, a.g.e., s. 104
48
smail Yakt, a.g.e., s. 397
49
Numan Kleki, a.g.e., c.2, s. 456

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Trk Edebiyatnda Kitap Yazmna ve Basmna Tarih Drme Gelenei 655

Beyn eyler trh-i kitb

Mahabbet-nme-i Cafer elebi
899/1493
hid (.901/1495-96), Glen-i Uk adl mesnevsinin bitiine 50:
Bunun kim k ile old nizm
Dinildi Glen-i Uk nm
Hev bu gleni kitdi muattar
Grndi hatm-i trhine mazhar
Eger bu ad virmezse tesell
Lakabdur diyeler Mecnn u Leyl
883/1478
Fehm, Risle-i em Pervneadl mesnevsinin bitiine 51:

52

891/1486
Firdevs-i Rm (d.857/1463), Kutb-nme adl mesnevsinin bitiine 53:
Kutn-nme kodum ismi syledim trh ana
Kutbul-aktb old bk h Sultn Byezd
909/1503
Fuzl, Leyl ve Mecnn adl mesnevsinin yazlna 54:
Trhine ddiler muvfk
Bir olma ile ol iki k 942/1535

Misl, Divannn bitiine 55:
Kod dnyda Misl de bir ad 991/1583

Nev -zde Aty (.1044/1634-35), lem-nm adl mesnevsinin bitiine 56:
Tammna trh olursa rev
arbile pr cm- lem-nm
1026/1614
Cevr, Ahsenl-hads adl eserinin bitiine 57:
Yazlup Ahsenl-hads temm
Old mecm kudsiyna thaf

Didi yazdukda Cevr trhin
Kalemm buld yine hsn-i eref 1035/1625

Vad, Firz adl eserinin tamamlanna 58:
Gzel ddi Vad bu trh hakken
Zeh dil-k kasr- Firz-bd 1078/1667

50
Numan Kleki, a.g.e., c.2, s. 195
51
smail Yakt, a.g.e., s. 104
52
Risalenin tarihi zmin(=tazmin eden) oldu. Zaman bana yardmc oldu.
53
Numan Kleki, a.g.e., c.2, s. 370
54
Fuzl, Leyl ve Mecnn, Haz. Hseyn Ayan, stanbul 1981, s. 410
55
Divanlar Katalou, C. 1, s. 171
56
Numan Kleki, a.g.e., c.2, s. 524
57
Hseyin Ayan, a.g.e., s. 316
58
smail Yakt, a.g.e., s. 104

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
656 Rza ORA

Nl Konyal Mehmed Vehb (.1085/1674), Mifth- Heft-kn adl mesnevsinin bitiine 59:
Didi ol dem hme-i lk-ter
Old bu drc-i marif pr-gher
1084/1675
Bursal smail Hakk, Ferahur-rh adl mesnevsinin birinci cildinin tamamlanna 60:
Hakky ird- Hak buldunsa ibu yolda sen
Seyrine gelmez nihyet kulzmn bulmaz kenr 1105/1693

Salh, Tercmetl-Ak adl kaside erhinin bitiine 61:
Salh neve-i vahdetle syle trh ana
Mzeyyen eyleye bezmi ziy-y cm- mdm 1172/1758

Salh, Izhr- Esrr- Nihn Ez Envr- Hatm-i Hcegn adl eserinin bitiine 62:
Salh l-blde aceb ho geldi trh
Mzeyyen eyleye dehri ceml-i nr- esrr 1174/1760

Salh, Dvn- Nut- Salh adl eserinin bitiine 63:
Nutunla tutar d lemi nazm- Salhnin
Dinilmez syt- Dvn dkendi Y Raslallh 1177/1763

Salh, Gl-i Sad-berg-i Evrd Ber-y Tuhfe-i Ubbd adl eserinin bitiine 64:
Vedda dil virp trhini di
Aceb silsl-i Feyyz- Vedd 1177/1763

Salh, erh-i Rbiyye-i Eb Sad adl erhinin bitiine 65:
Salh hir tc-i tercim old trh
Dev-cyna b-minnet ald kenz-i hikmet 1181/1767

Salh, Makmt- Hamdiye erhi adl eserinin bitiine 66:
Salh ism resmine muvfk ddi trhi
Fevyidle kavidde defin adm ihvna 1183/1769

Vehbnin Divannn bitiine 67:
Srr seyr idp tertb-i nazmn syledi trh
Bu dvn ile Vehb kiver-i manda sultndr

1198/1784 Srr
Eyleyin Nuhbe-i Vehb okuyup kesb-i hner 68

59
Numan Kleki, a.g.e., c.1, s. 34
60
Yazcolu Mehmed, age, C. 1, s. 194
61
Mehmet Akku, a.g.e., s. 121
62
Mehmet Akku, a.g.e., s. 161
63
Mehmet Akku, a.g.e., s. 175
64
Mehmet Akku, a.g.e., s. 151
65
Mehmet Akku, a.g.e., s. 123
66
Mehmet Akku, a.g.e., s. 101
67
Sreyya Ali Beyzadeolu, Snblzde Vehb, klim yay., stanbul 1993, s. 49; Mustafa Karaca, a.g.t., s. 249
68
Mustafa Karaca, a.g.t., s. 249

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Trk Edebiyatnda Kitap Yazmna ve Basmna Tarih Drme Gelenei 657

1213/1799 Srr
eyhlislm rif Hikmet Bey, Divannn bitiine 69:
Eyledi irlige Hikmet heves 1220/1806

Keeci-zde zzet Molla (.1245/1829), Glen-i Ak adl mesnevsinin bitiine 70:
Old trhim draht- mve-dr
Dikdi zzet Glen-i Aka nihl
1227/1812
Rd, Divannn bitiine 71:
Shanperverler hatmine mebn didiler trh
Dvn- Rd ll-i ll-i vef yetdi 1233/1818
Nesm Divannn baslmasna 72:
Sab-ve syesinde esdi Hakkya didim trh
Nesmnin tenessmle basld rz-i Dvn
1260/1844 Kbrs-zde sml Hakk
Udm, kfe-nme adl eserinin ikinci defa bitiine 73:
Geldi bir ehl-i trh terkm edip dedi hem
Tze iekler ap eski kfenme
1290/1873
Ahmet At Efendinin Trhinin bitiine 74:
Bir eserdir lafz u mans latf mstetb
Nesr nazm da ann bahr zre gevherden habb
Ey Emn maklb trhin hesb vechile
Old hayrt- At trh-i itmm- kitb
1291/1874 Emn Efendi
Nil Abbas Paa, Dvnnn tertibine 75:
Bir der kat-i zebnda byle trh Nil
Hare dek dvnemiz bir ydigr olsun hemn 1349/1930

3. Tamiyeli Tarih
Tarih msrandaki harfler ebced hesabna gre toplandnda olayn tarihini tam olarak
vermezse, tarih msrana eklenecek veya karlacak say aka veya im ile belirtilir. Byle
tarihlere Tamiyeli Tarih denir. Noktal ve noktasz harflerle hesaplanm tarihlerde tamiye
makbul deildir. Eksik ve Fazla Tamiye olmak zere ikiye ayrlr.
emseddin Sivs (.1006/1597), Glen-bd adl mesnevsinin bitiine 76:
Diledm kim diyem trh ile ad
Didi htif dilmde Glen-bd
Hisb eyle bu sn msran
Tokuzun tarh idp bul anda ayni
986/1578

69
Mustafa Karaca, a.g.t., s. 249
70
Numan Kleki, a.g.e., c.1, s. 364.
71
Divanlar Katalou, C. 3, s. 1027
72
Hseyin Ayan, Nesm Divan, Ankara 1990, matbu metin s. 17
73
Nazm Hikmet Polat, a.g.e.,, s. 26
74
Abdlkerim Abdlkadirolu, a.g.e., s.55
75
smail Yakt, a.g.e., s. 267
76
Numan Kleki, a.g.e., c.1, s. 327.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
658 Rza ORA

l Divannn istinsah ediliine 77:

Yazld old makbl-i ehl
Hatt- Cevr ile Dvn- l
Aceb trh olur msra- sn
Hurfun evvelinden olsa hl

1056-1=1055/1645 Cevr
2. msradaki harflerin toplam 1056dr. Hurfun evvelinden olsa hl msra ile harflerin
ba saylan elifin karl olan 1 rakamnn toplamdan karlmas gerektii belirtilmitir.

4. Noktal Harflerle Tarih

Tarih msrann noktal harflerinin hesaplanmasyla drlen tarihlere denir. Tarihin noktal
olduuna nceden mucem, cevher, cevhern, cevhir, mcevher, gevher, gher, menkt gibi
szlerle iaret edilir.
Bursal smail Hakk, Ferahur-rh adl mesnevsinin ikinci cildinin tamamlanna 78:
Hakky avn-i lh ile ibu erhin
Eyledim hsl itmmna ikdm- tm
Cevhern harf ile bu msr itdim trh
Ferahur-Rh gzel erh ddi old tamm 1107/1695

Salh, Mecm - Fenn-i Zerfet adl eserinin bitiine 79:
Di elfz- cevhir ile trh
Zevhir ile hatm olsun makle 1167/1753

Neet Divannn bitiine 80:
Cevher harf ile tahrir iderken Pertev
Didi tarihini Divan- erif-i Neet
1200/1785 Pertev
Pertev-i lema-i mihr-i Neet
1200/1785 Beyliki zzet
Nazfin kendi Dvnnn tertibine 81:
Syledim mucemle ben trh-i zb kim
Hamd ola Hakka Dvnem buld lutfyla hitm 1265/1848

Eref Paa, Divannn baslna 82:
Nmk tezyn itdim cevhern trh ile
Mecd ile tertb-i Dvn eyledi Eref bu sl

1277/1860 Namk Kemal
Mustafa Ak (XIX. yy.), Vahdetnme adl mesnevsinin bitiine 83:
Cevher-i trh-i miskiyyl-hitm
Old Vahdetnme Ak bes tamm
1272/1856

77
smail Yakt, a.g.e., s. 320
78
Yazcolu Mehmed, a.g.e., C. 1, s. 194
79
Mehmet Akku, a.g.e., s. 159
80
Rza Ora, Hoca Net Divan (nceleme ve Tenkitli Metin), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
(Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1991, s. 13.
81
Divanlar Katalou, C. 3, s. 999; smail Yakt, a.g.e., s. 104
82
smail Yakt, a.g.e., s. 242
83
Numan Kleki, a.g.e., c.1, s. 263

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Trk Edebiyatnda Kitap Yazmna ve Basmna Tarih Drme Gelenei 659

bnlemin Mahmut Kemal naln Son Asr Trk airleri adl eserinin Keml-uar
adyla baslmasna 84:
Syledim tabna trh-i mcevher Thir
Vsl- hsn-i hitm old Keml-uar

1360/1941 Thir Olgun
5. Katp Atma Yoluyla Tarih
Bu tarihte bir eit toplama ve karma vardr. Tarih hesaplanrken tevriye gibi sanatlar
kullanlarak tarih msrann tamamna deil de msradaki baz kelimelere yaplmas gereken ilem
belirtilir.
Zaf, Fl-i Murgn adl eserinin bitiine 85:
Say hurf addn ko ilern
Kold trh nakd-i fl-i kularun 962/1555
............
Tarihin zmlenmesi: kinci msradaki nakd-i fl-i kularun sz ebced hesabuna gre
921 eder. Birinci msradaki tarife gre beyitteki harfler saylr, 47 tanedir. lern kelimesindeki
6 harf karlr, 41 kalr. 921 ile 41 toplannca 962 olur ve eserin yazl tarihini gsterir.

6. Beyitle Tarih
Bir beyitteki iki msran ebced hesabna gre tarihi vermesiyle olur.
Salh, Mirtl-A lm ve Miktl-Ahlm ve Fth- Salh olarak geen eserinin
bitiine 86:
Aceb bir beyte dd iki trh
Zih rn-zebn old Fthum
Leb-i dilber disem y r skker
Yidke kt- cn old Fthum
1187/1773
1187/1773
B. Lafzen Tarihler
Baz kitabe ve yazma eserlerin sonunda grlen ve ebced hesabna gre bir ilem
yaplmasna gerek olmayan tarihlerdir. Manzum eserlerin genellikle sonunda eserin yazl tarihi
yine manzum olarak yazlmaktayd. Bu tr tarih syleme kolay ve basit grnd iin daha
sonralar yerini ebcedli tarih denilen manen tarihlere brakmtr. Lafzen tarih rnekleri:
Krml Ali, Ysuf ile Zleyhsnn tamamlanna 87:
Trihnin alt yz otuzundan
Bu zayf bu kitabn dzdi imdi
630/1232
Elvn elebi, Menkbul-kudsiyye f Mensibil-nsiyyeadl mesnevsinin bitiine 88:
Yidi yz altm Resl-i Emn
Hicretinden srdi gedi zamn
760/1358
Elvn elebi, Menkbul-Kudsiyye f Mensibil-nsiyyeadl mesnevsinin bitiine 89:
rdi encma Nme-i Kuds
Old trh heft sad u s s
760/1358

84
smail Yakt, a.g.e., s. 270
85
Cemal Kurnaz, Divan Edebiyat Yazlar, s. 186, Ankara 1997
86
Mehmet Akku, a.g.e., s. 153
87
Ali, Ysuf ile Zleyha, Haz. smail H. Ertaylan, stanbul 1960, s. 6
88
Elvn elebi, Menkbul-Kudsiyye f Mensibil-nsiyye, Haz. smail E.Ernsal, A. Yaar Ocak, stanbul 1984, s.
XXXVIII
89
Elvn elebi, a.g.e., s. XXXVIII, stanbul 1984

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
660 Rza ORA

kinci msradaki heft =7, sad =100, s =30, s =30 toplam 760tr.
Erzurumlu Darr (XIV. yy.), Kssa-i Ysuf adl mesnevsinin bitiine 90:
Yidi yz altm sekizde syledm
Bunclayn dstn erh eyledm
Pes ehr-enbe gninde baladum
Hatm yek-enbe gninde eyledm
768/1366-67
Ahmed, skender-nme adl mesnevsinin bitiine 91:
Mustafnun hicretinden bell bil
Kim yedi yz toksan ikinciydi yl
Evveliyidi reb ul-hirn
Ki old nazm hatm ibu deftern
792/1390
Devletolu Yusufun Vikye adl mesnevsinin tamamlanna yazd tarih 92:
Hicrete trh ana irmi iken
Hem yigirmi sekize girmi iken
Bun nazm itdi o yllarda hemn
Kim hakkat maksd oldur b-gmn
811/1424-25 Devletolu Yusuf
Yazc Salih, emsiyyesinin bitiine tarih yazmtr 93:
Eyledi hicret n ol Fahr-i cihn
Yl sekiz yz on bire yitdi ayn
811/1408-9
nki hicret on bire yitdi durur
Hkmini pes imdi itdi ol durur
n sekiz yz yl idi on bir dah
Hicrete bell hakkat iy ah
Sleyman elebi, Vesletn-Nect adl mesnevsinin tamamlanmasna 94:
Hem sekiz yz on ikide trh
Bursada old tamm bu ey ah
812/1409
eyh Elvn rz (XV. yy.), Glen-i Rz adl mesnevsinin bitiine 95:
Yirn yzi tolu koyun kuzd
Sekiz yz hem yigirmi tokzd
829/1425-26
Bedr-i Dild, Murd-nme adl mesnevsinin bitiine 96:
Sekiz yz yigirmi tokuznc yl
ridi gnle Huzdan dell
ol ayda ki Zilkade olmdur ad
Recebde tamm old olna yd
830/1427

90
Numan Kleki, a.g.e., c.2, s. 143
91
Ahmed, skender-nme, Haz. smail nver, Ankara 1983, s. 13
92
mil elebiolu, age, s. 128
93
mil elebiolu, a.g.e., s. 68
94
Ahmed Aymutlu, Sleyman elebi ve Mevlid-i erif, MEB, stanbul 1995, s. 50
95
Numan Kleki, a.g.e., c.1, s. 230
96
dem Ceyhan, Bedr-i Dildn Murd-nmesi, MEB, stanbul 1997, s. 1052

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Trk Edebiyatnda Kitap Yazmna ve Basmna Tarih Drme Gelenei 661

Musa Abdi (XV. yy.), Camasbnme adl eserinin bitiine 97:

Bil Nebnin hicretinden bu zaman
Gedi sekiz yz otuz yl hemn
Trk dilince ben bunu nazm eyledim
ok letif cem idben syledm
ehr-i Aydnck iinde bu kelm
Yazlub dzilben old tamm
n tamm itdk bu Camasbnmeyi
Hakka kr idp brakduk hmeyi
833/1429
Abdurrahim Karahisar (XV. yy.), Vahdet-nme adl mesnevsinin bitiine 98:
Yl sekiz yz ile altm be idi
Sadeyn bir birisiyle iidi
865/1461
Ren mer Dede (892/1487), Miskinlik-nme adl mesnevsinin bitiine 99:
Nebnin hicretinden gemi inan
Sekiz yz seksen tokuz bil ey cn
889/1484
Hamdullah Hamd (.909/1503), Leyl v Mecnn adl mesnevsinin bitiine 100:
Tokuz yz bede bu nazm- cevhir
Bi-hamdillh Hamd old hir
905/1499
Yazcolu Mehmed, Muhammediye adl mesnevsinin bitiine 101:
Tamm old kitb el-hamdulillh
Hmm old kitb el-hamdulillh
Eger zabt itmek istersen tevrh
Sekiz yz elli ndedi trh
Cemdel-hire hir olupd
Kitb hir olup fhir olupd
853/1449
Ali ir Nev, Hayretl-ebrr adl mesnevsinin tamamlanmasna 102:
Nkte-i trhi ki ahsen idi
Sikkiz sikkiz yz siksen idi
888/1485
Ali ir Nev, Seba-i Seyyr adl mesnevsinin tamamlanmasna 103:
Geri trhi irdi sikkiz yz
Siksen tmi idi yana tokkuz
889/1484
Hamd, Ysuf u Zelha adl mesnevsinin tamamlanna 104:
Sekiz yz toksan yidide tamm

97
Numan Kleki, a.g.e., c.1, s. 398
98
Numan Kleki, a.g.e., c.1, s. 224
99
Numan Kleki, a.g.e., c.1, s. 202
100
Numan Kleki, a.g.e., c.2, s. 204
101
Yazcolu Mehmed, a.g.e., c. 1, s. 85
102
Agh Srr Levend, Ali ir Neva, Ankara 1967, C. III, s. 95
103
Agh Srr Levend, a.g.e., C. III, s. 407
104
mil elebiolu, a.g.e, s. 208

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
662 Rza ORA

Tamm itdi bu nazm Hamd hakr

Kod ehl-i derde bun ydigr
mdi olandan du-y mnr
897/1491
Gvh, Pend-nmesinin bitiine:
Buna zil-ka de f ehl-i tevrh
Tokuz yz otuz de bile trh
903/1497
Ali ir Nev, Hayretl-Ebrr adl mesnevsinin tamamlanmasna 105:
Bu nme ki yazd kalemim tartp til
Trhin anng cumziyel-evvel bil
Knning rakamn crenbih klgl
Tokuz yz yldn tp erdi be
900+5=905/1499
Ysuf- B-re, Muhammediyesinin bitiriliine 106:
Tokuz yz on e irmidi hicret
Ki bu glen bize gsterdi sret
913/1507
bn-i sa Saruhn, Esm-i Hsn erhinin bitiine 107:
Tamm old kitb elhamdlillh
mz oldur ola makbl-i dergh
Tokuz yz krk sekiz oldukda hicret
Bu nazma irdi Hakdan avn-i nusret
948/1541
Nid, Cerbe zaferinin kazanln anlatt Fetih-nme-i Kala-i Cerbe adl eserinin
bitiine 108:
Tokuz yz yetmin ini ketm it
Bu fethn trhin anunla hatm it
970-3=967/1560
Nev -zde Aty, Sohbetl-Ebkr adl mesnevsinin bitiine:
ehr-i Trhalada bu nazm- benm
Bin otuz be senesi old temm
1035/1625
Safy, Tezkiresinin bitiine:
Bu cerdem be-lutf- Rabb-i enm
Bin yz otuz ikide old tamm
1132/1719
Salh, Hilye-i Haseneynil-Ahseneyn adl eserinin bitiine 109:
Bin yz elli e vardkda tamm
Old bu nazm idben hatm-i kelm
1153/1740
Erzurumlu brahim Hakk, Divan (lh-nme)nn bitiine 110:

105
Turgut Karabey, a.g.t., s. 191
106
Yazcolu Mehmed, age, C. 1, s. 188
107
Numan Kleki, a.g.e., c. 1, s. 20
108
Turgut Karabey, a.g.t., s. 191
109
Mehmet Akku, a.g.e., s. 172
110
Cemil ifti, a.g.e., s. 43

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Trk Edebiyatnda Kitap Yazmna ve Basmna Tarih Drme Gelenei 663

sl-i hicret old bin yz altmla sekiz besdir

Ey brhm Hakk halka bu gftr yetmez mi
1168/1755
Kusr mer Efendi, Tuhfe-i Kusr adl mesnevisinin bitiine 111:
Bin yz yetmi bir cemzil-hirn
On beinci yevm penenbede
Yukarda belirtilen tarih, Hicr 1171/ Mild 1758e tekabl etmektedir. Mstensih, yazmaya
Cemaziyel-ahir aynn on beinci gn Perembeden baladn ve eseri istinsah etmeyi bir
haftada tamamladn belirtir.Yani Tuhfe-i Kusr, Mlad 1758 ylnda ubat aynn yirmi
drdnc Cuma gn tamamlanmtr.
Erzurumlu brahim Hakk, rfniyye adl mesnevsinin bitiriliine 112:
bin yz yetmi drdde bunun cemi tamm old
Cihnda senden ey Hakk bu mecma mdm old
1173/1760
Erzurumlu brahim Hakk, nsniyye adl mesnevsinin bitiriliine 113:
bin yz yetmi altda bunun cemi tamm old
Cihnda senden ey Hakk bu ho tuhfe kirm old
1178/1764-65
Erzurumlu brahim Hakknn Kenzl-Fth adl mesnevsinin bitiriliine 114:
Ey Fakr bin yigirmi mfred old bu kitb
Sl-i hicret seksen sekiz tedhldr hisb
1188/1774 Fakr
Seyyid brahim bin Mehmed Kzm, manzum Siyer-i Neb adl mesnevsinin bitiriliine:

Bin iki yz drt slinde hemn

ehr-i abn ire feyz old cihn
1204/1789
Esrr Dede, Ftvvet-nme-i Esrr adl mesnevsinin bitiine 115:
Bin iki yz on bir ire eyledim tekml-i kr
Y lh bezm-i uk ire bulsun intir
1211/1796
Esrr Dede, Tezkire-i uar-y Mevleviyye adl tezkiresinin bitiine 116:
Bin iki yz on birinde slin
Buld bu kitbmz kemlin
1211/1796
C. Lafzen ve Manen Tarihler
Hem szle hem de ebced hesabna gre olayn meydana geli yln veren tarihlerdir.
Behet Hseyin Efendi, Cehrin Seferi adl tarihinin bitiine:
n eyledin bu nshay bin doksan ire nakl
Trh-i sli Behcetiy old feyz-i akl 1090/1679
...................
D. Kark Tarihler

111
Kudret Altun, Tuhfe-i Kusr, Lain Yaynlar, Kayseri 2002, s. XXVII
112
Cemil ifti, a.g.e., s. 47
113
Cemil ifti, a.g.e., s. 49
114
mil elebiolu, Erzurumlu brahim Hakk, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1988, s. 38
115
Osman Horata, Esrr Dede Hayat-Eserleri, iir Dnyas ve Dvn, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1998, s.43
116
Divanlar Katalou, stanbul 1967, C. 3, s. 871; Osman Horata, Esrr Dede Hayat-Eserleri, iir Dnyas ve Dvn,
Kltr Bakanl Yay., Ankara 1998, s.35

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
664 Rza ORA

Bilinen tarih trlerinden birden fazlasnn sanatl bir ekilde kullanlarak ok sayda tarih
karlmasdr. Drlen tarihteki birler, onlar ve yzler hanelerinde bulunan rakamlar aktarma ve
akis gibi yollarla istenen tarih elde edilir. Bu ilemlerin yaplaca sanatl bir ekilde ifade edilir.
Salh, bn-i Hiamn Kavidil-irb adl eserinin tercmesi olan Muzhr- Kav idil-
irb adl eserinin bitiine 117:
Ho drdi r vechile hisb
Geldi trhinde lkin se hezr 1175/1761

Beytin birinci msranda belirtildii gibi drt ekilde tarih kmaktadr:
1. ( ) harflerinin ebced hesabna gre toplam 1175tir.
2. ( ) kelimesinin anlamlar dikkate alnarak hesaplanmaktadr. nce ( ) n
karl olan 1000; bu kelimenin Arapadaki anlam olan ( ) in harflerinin toplam 111; bu
kelimenin dier anlam olan ( ) n harflerinin toplam 64tr. Bu kelimenin toplam,
1000+111+64=1175 olur.
3. ( 1000 ( ;bu kelimenin ( ) karl olan ( ) in harfleri toplam 166; (
) ve ( ) in bir olduunu belirtmek iin ( ) ve bu kelimenin deeri 13tr. Bunlar toplannca
1000+166+13=1179 olur. Bu toplamdan drdi r ifadesi dikkate alnarak 4 karlr. 1179-
4=1175 bulunur.
4. ( 1060 ( , hezrn Arapa anlam olan ( ) in toplam 111, ( ) n harf
deeri 1, msrada geen ( ) nin Farsa deeri 3 ve toplam 1175tir.
E. Muamma Tarihler
Hallinden isim kan, manzum, bazen de mensur olan bilmecedir. Bunun lugazden fark,
lgazin hereye, muammnn ancak insan ismine dellet etmesidir. Eski irler, muammy tertib
etmee de, halleylemeye de byk ehemmiyet vermilerdi. Muamm hakknda Lmi u bilgileri
veriyor: Muamm aslda tamiyeden mtakdr. Tamiye lugatde gizlemektir. Pes muamm
gizlenmi demek olur. Amm stlh- zuref ve itibr-i urefda ol kelma derler ki bi-tarkir-
remz vel-m anda istihrc-i isme iret buluna. Bir vechile ki tab-i selm ve zihn-i mstakm an
mstahsen ve makbul tuta .... 118.
dris-i Bitlisnin Yavuz Sultan Selim adna Arapa yazd Risletl-ib an Mevkl-
veb adl eserinin Seyyid Mehmed Salih tarafndan tercmesi yaplarak Sultan I. Mahmuda
sunulan Hsnul-veb adl tercmesi sonundaki Trke fera kayd:
Htime:
bu risle-i mergbe-i makblenin tercemesi Hicret-i nebeviyyeden elf-i snnin, mie-i
slisinin, ar-i rbiinin ikinci senesi, Saferul-hayrn onbeinci pencenbih gicesi, Drus-
saltanatus-seniyye olan mahmiye-i Kostantniyyede bi-avnih tal resde-i hayyiz-i hitm bulup
......
zah: Hicret-i nebeviyyenin elf-i snsi, eserin hicr ikinci binde yani 1000 ylndan sonra
yazldna iarettir; mie-i slis, nc yz yani 201-300 arasn; ar-i rbi drdnc on, yani
31-40 arasn gsterir. kinci sene denildiine gre, 31-40 arasndaki saylardan birler hanesi 2
olan 32 rakamn sememiz lazmdr. O halde tarih: 1232 hicr yl 15 Safer Perembe gn yani
Mild 1816dr 119. Bu tarih eidine rnek olarak alt tarih, aklamasyla birlikte ayn makalede
verilmitir.
smail Yakt, Trk-slm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme adl eserinin 1991
ylnda bitiine muamma usulyle Arapa tarih drmtr 120:
F. Bilmeceli Tarihler
Baz kelime oyunlar ile tarihin iaret edilmesi yoluyla yaplr. Hesaptan ok pratik zekya
dayanr.
Ahmed, Cemd Hurd adl mesnevsinin tamamlanmasna 121:

117
Mehmet Akku, a.g.e., s. 119
118
Tahirl-Mevlev, Edebiyat Lugati, Enderin Kitabevi, stanbul 1973, s. 100
119
M. Esat Coan, Baz Yazmalarda Grlen Bilmeceli Tarih Kaytlar, slm limleri Enstits Dergisi, Ankara 1975, s.
61
120
smail Yakt, a.g.e., s. 396
121
Turgut Karabey, a.g.t., s. 67

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Trk Edebiyatnda Kitap Yazmna ve Basmna Tarih Drme Gelenei 665

Rebl-hrun nsfnda itmm

Bulban old baht u sad-la tamm
Ve-lkin yl b v dal-d v zd
Bili olsun dl sana olanun zd
806/1403
Son beytin birinci msrandaki 800 = ,4 = ,2 = harflerinin say deerleri toplam,
eserin biti tarihi olan 806y gsterir.
Cell-zde Slih elebi (.973/1565), Leyl v Mecnn adl mesnevsinin bitiine 122:
Drr-i mensr bu kssa bahrinn
Krk iki gnde olund nazm hep
Sana trhin virr bunun haber
Ayn- nazm u f- sn lm- leb
962/1554
Cevr (.1065/1654), Melhame adl mesnevsinin bitiine 123:
Sl-i trhini ider ir
Nazm- ahvl-i cev olunsa umr
1044/1635
smail Yaktn Trk-slm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme adl eserinin
bitiine Mildi takvime gre drd 124:
Drt dokuz yaz ey birader bir yere
Tc- ebcedden kar sen harfini
imdi kez eyle aml kardeim
Kayd idersen sen de bir bir hlini
Evvel ortay sonra sonunu
Tezyin eyle drt dokuzun resini
edde eylersen eer ortasn
Maks olur ortasndan tarihi
Hem sandan hem solundan tariheyn
Tefrik eylersen bulursun slini
1991 Ykut
Ad Yazl Tarihini Veren Kitaplar
Yukarda trlerine gre snflandrlan tarihlerden bazlar, ilgili olduklar kitaplarn ismi
olmutur. Bunlar ya mstakil terkip halindedir, ya da msran iinde bir grup halindedir. Bu haliyle
kelime tarih olarak kabul edilmektedir. Bu be tarih kronolojik sraya gre yle sralanabilir:
Hall (890/1485), Frkatnme adl mesnevsinin bitiini kitabn adyla tarihlemitir 125:
b-hazf eyleye ehl-i tevrh
Kitb ismin bulur kendye trh
876/1471-72
Kenzl-Kber ve Mehekkl-Ulem 126

803/1401 eyholu Mustafa
Hall (890/1485), Frkatnme adl mesnevsinin bitiini kitabn adyla tarihlemitir 127:
b-hazf eyleye ehl-i tevrh
Kitb ismin bulur kendye trh

122
Numan Kleki, a.g.e., c.2, s. 220
123
Numan Kleki, a.g.e., c.2, s. 14.
124
smail Yakt, a.g.e., s. 396-397
125
Numan Kleki, a.g.e., c.1, s. 305
126
Kemal Yavuz, a.g.e., s. 10
127
Numan Kleki, a.g.e., c.1, s. 305

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
666 Rza ORA

876/1471-72
Ahd, tezkiresinin tamamlanmasna 128:
Gl gibi nazm ile ehl-i diln
Olsa rek-i cihn bu ravza nola
Eyleyp cem bir yire Ahd
Didi trh Glen-i uar 971/1564
..............
Rmiz, db- Zuraf adl tezkiresinin bitiine 129:
db- Zuraf 1189/1775

Mehmed Akif, tezkiresinin tamamlanmasna 130:
Trhine Mirt- ir dense sezdur 1211/1796
............
Esad Efendi, hidl-mverrihn adl eserinin bitiine 131:
hidl-Mverrihn 1251/1835
Cemleddn Efendi
Esad Efendi, Bae-i Saf-endz adl eserinin bitiine 132:
Bae-i Saf-endz 1251/1835

Birden Fazla Tarih Drlen Eserler
Baz kitaplarn tamamlanna birden fazla tarih drld grlmektedir. Bunun
sebeplerinden birincisi, airlerin eserlerine sonradan ilveler yapmalardr. Srr ve Vehb
Divanlar gibi.
Srr Divannn tamamlanna drt tarih drlmtr 133. 1217 tarihini gsteren , 1220
tarihini gsteren bir tarih vardr. Tarihler arasndaki fark, Divann yeniden tertiplenmesi
sebebiyledir.
Srrnin Net-engz old nm- Dvn 1217/1803

Srr old Dvn ile ahbba srr-efz 1217/1803

Srr eyledi Dvnla ahbbn mesrr

1217/1803 Rsim mer
Srr itdi Dvnn mnekkah 1220/1206

Seyyid Vehb Dvnnn tamamlanna iki farkl tarih drlmtr. Srr, Vehb
Divannn tamamlann 1198/1784 olarak gsteriyor. Vehbnin daha nce yazd ve yand
belirtilen iirleri kastedilmi olabilir 134.
Srr seyr idp tertb-i nazmn syledi trh
Bu dvn ile Vehb kiver-i manda sultndr 1198/1784

Didm trhini cevher gibi hb
Marif gencidr dvn- mergb 1205/1790
Vehb, Sultan III. Selim adna Divann yeniden tertiplemi ve u tarihi drmtr 135:

128
Divanlar Katalou, C. 1, s. 157
129
Sadk Erdem, Rmiz ve db- Zurafs, Ankara 1994, s. XXVII
130
Turgut Karabey, a.g.t., s. 72
131
Rza Ora, a.g.t., s. 161
132
Rza Ora, a.g.t., s. 161
133
Mustafa Karaca, a.g.t., s. 16
134
Sreyya Ali Beyzadeolu, a.g.e., s. 49

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Trk Edebiyatnda Kitap Yazmna ve Basmna Tarih Drme Gelenei 667

Tarhini Selm Hn dirse deil mi yn

hne old Vehb Dvn- nev-mretteb 1205/1790

kincisi, kendi kitaplar iin tarih dren airlerin farkl trlerde tarih drmeyi denemi
olmalardr. rnekler:
Abdurrahman Karahisar, Mnyetl-ebrr ve Gunyetl-ahyr adl eserinin
tamamlanna 136:
Cn blbline kavlin grdi glistn oldur
Fikr itmege trhin: Glbn yaraur hemdir 857/1550
.....................
Sanman tabat ehline kefi bad ola
Trhi bu kitbumuzun Her karbimi 857/1550
.....................
Elvn elebi, Menkbul-kudsiyye f Mensibil-nsiyyeadl mesnevsinin bitiine 137:
Yidi yz altm Resl-i Emn
Hicretinden srdi gedi zamn 760/1358
rdi encma Nme-i Kuds
Old trh heft sad u s s 760/1358
kinci msradaki heft =7, sad =100, s =30, s =30 toplam 760tr.
Erzurumlu brahim Hakk, Divan (lh-nme)nn bitiine 138:
sl-i hicret old bin yz altmla sekiz besdir
Ey brhm Hakk halka bu gftr yetmez mi 1168/1755

Bu vahdet-nmenin tenh bu msra old trhi

lh-nme-i Hakk ens-i k- eyd 1168/1755

Nev-zde Aty, Sohbetl-ebkr adl mesnevsinin bitiine:
ehr-i Trhalada bu nazm- benm
Bin otuz be senesi old temm 1035/1625
Zeh nazm-i pk 1035/1625

Sdnin Glistn erhinin baslna 139:
Basld Glsitn Sdsi old bir gl-i memdh

1249/1834 Srr
Glistn erhi Sd tab olund shhati zre

1249/1834 Hmid
Nazf, kendi Dvnnn tertibine 140:
Syledim mucemle ben trh-i zb kim
Hamd ola Hakka Dvnem buld lutfyla hitm 1265/1848

Yapd Nazf Efendi medh-i reslde Dvn

135
Divanlar Katalou, C. 3, s. 1058
136
smail Yakt, a.g.e., s. 104
137
Elvn elebi, a.g.e., s. XXXVIII
138
Cemil ifti, a.g.e., s. 43
139
Mustafa Karaca, a.g.t., s. 249
140
Divanlar Katalou, C. 3, s. 999; smail Yakt, a.g.e., s. 104

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
668 Rza ORA

1262/1846 Sib Efendi

SONU
Trk edebiyatnda kitap yazm, padiahlara ve dier erkna sunulmas, yazar veya airin
duygu ve dncelerini dile getirmesi gibi sebeplerden dolay her dnemde nemsenmitir. Bundan
da te baz yazar ve airler, kitaplarnn biti tarihlerini sabitlemek iin ebced hesabna gre btn
trlerde tarih drerek eserleri yoluyla kalc olmay amalamlardr. Farkl kiiler tarafndan
ayn eser iin birden fazla tarih drldn de grebiliyoruz. Yazar ve airlerin tarih drmeye
olan ilgi ve kabiliyetleri de bu gelenein olumasnda etkili olmutur.

Kitap yazm iin drlen tarihlerden tespit ettiimiz rneklere gre en erken yazlan
Krml Alinin Ysuf ile Zleyhsnn biti tarihini gsteren 630/1232; en son yazlan ise smail
Yaktn Trk-slm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme adl eserinin biti tarihini
gsteren 1421/1991dir. Tespit edilenler dnda baka tarihlerin kmas da mmkn olabilir.
Ancak mevcut rneklere dayanarak kitap yazmna tarih drme geleneinin yedi yzyldan fazla
srdn ve ok eski bir gemii olduunu syleyebiliriz.

Tespit edilen tarih rneklerini trlerine gre incelediimiz zaman btn trlerde rnek
bulunduunu grmekteyiz. Bu zellik, kitap yazmna tarih drmenin yaygn olduunu gsteren
bir iarettir. Tarih trlerinin dalmna baktmzda manen tarihler (alt blmleriyle) 94, lafzen
tarihler 35, lafzen ve manen tarihler 1, kark tarihler 1, muamma tarihler 2, bilmeceli tarihler 4
tanedir.
Tarih rneklerinin yzyllara gre dalmna baktmzda XIII. yzylda 1, XIV. yzylda
4, XV. yzylda 22, XVI. yzylda 16, XVII. yzylda 17, XVIII. yzylda 35, XIX. Yzylda 33,
XX. yzylda 9 tarih olmak zere toplam 137 tarih yer almaktadr. Baz muamma tarihlerin metni
verilmedii iin trlerine gre verdiimiz tarih toplamndan eksik grnmektedir. Bu haliyle
XVIII. ve XIX. yzyllarda kitap yazmna ve basmna tarih drmenin ok yaygn olduu
grlmektedir.
Kitaplarn biti tarihlerini sabitleme amacyla tarih drme, ince bir zevkin ve
estetik anlaynn rndr. Gnmzde kitaplarn kapaklarnda grdmz
ISBN numaras ve basm tarihi, pratik ve kullanl grnse de estetik olmaktan
uzaktr. Bir eser iin farkl kiiler tarafndan birden fazla tarih drlmesi, o
eserin beenilmesi ve kabul grmesi gibi sebeplere balanabilir. ok mehur ve
baarl olmu air ve yazarlarn eserleri iin tarih drlmediini de
grmekteyiz. Ancak bu durum, o eser iin bir eksiklik tekil etmez. Gnmzde
ebced hesabnn kullanm birka istisna saylmazsa pek grlmemektedir. Bu
durum, ebcedle tarih drme geleneinin unutulmaya yz tutmas eklinde
aklanabilir. Tespit edebildiimiz tarih rnekleri dnda baka tarihler de
bulunabilir. Ancak mevcut tarihler, kitap yazm iin tarih drmenin bir gelenek
olduunu gsterecek saydadr.

KAYNAKLAR

ABDLKADROLU, Abdlkerim, Gaziantep Mehurlar, Ankara 2004.

Ahmed, skender-nme, Haz. smail nver, Ankara 1983.
AKKU, Mehmet, Abdullah Salhaddn-i Uk (Salh)nin Hayat ve Eserleri, MEB, stanbul
1998.
Ali, Ysuf ile Zleyha, Haz. smail H. Ertaylan, stanbul 1960.
ALTUN Kudret, Tuhfe-i Kusr, Lain Yaynlar, Kayseri 2002.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Trk Edebiyatnda Kitap Yazmna ve Basmna Tarih Drme Gelenei 669

AYAN, Hseyin, Cevr Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Divannn Tenkidli Metni, Atatrk
niversitesi Yaynlar No: 583, Erzurum 1981.
AYAN, Hseyin, Nesm Divan, Aka Yaynlar, Ankara 1990.
AYMUTLU, Ahmed, Sleyman elebi ve Mevlid-i erif, MEB, stanbul 1995.
BEYZADEOLU, Sreyya Ali, Snblzde Vehb, klim yay., stanbul 1993.
CEYHAN, dem, Bedr-i Dildn Murd-nmesi, MEB, stanbul 1997.
COAN, M. Esat, Baz Yazmalarda Grlen Bilmeceli Tarih Kaytlar, slm limleri Enstits
Dergisi, Ankara 1975.
ELEB, Elvn, Menkbul-Kudsiyye f Mensibil-nsiyye, Haz. smail E.Ernsal, A. Yaar
Ocak, stanbul 1984.
ELEBOLU, mil, Erzurumlu brahim Hakk, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1988.

ELEBOLU, mil, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul 1998.

FT Cemil, Erzurumlu brahim Hakk, ule yay., stanbul 2000.
ERDEM, Sadk, Rmiz ve db- Zurafs, Ankara 1994, s. XXVII.
Fuzl, Leyl ve Mecnn, Haz. Hseyin Ayan, stanbul 1981.
Gelibolulu Mustafa l, Tuhfetl-uk, Haz.: smail Hakk Aksoyak, Ankara 2003.
HORATA, Osman, Esrr Dede Hayat-Eserleri, iir Dnyas ve Dvn, Kltr Bakanl Yay.,
Ankara 1998.
KARABEY, Turgut, Trk Edebiyatnda Tarih Drme, Atatrk niversitesi (Yaymlanmam
Doktora Tezi), Erzurum 1983.
KARACA, Mustafa, Srr ve Srr Mecmas, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Isparta 1996.
KILI, Atabey, Atabey Kl, Trke-Arapa Manzum Szlklerden Sbha-i Sbyn, Turkish
Studies / Trkoloji Dergisi 1 (2006), Say: 2
KILI, Atabey, Mrz-zde Ahmed Neyl ve Divan, Kitabevi, stanbul 2004.
Komisyon, stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Katalou, MEB, stanbul 1967.
KURNAZ, Cemal, Divan Edebiyat Yazlar, Ankara 1997.
KLEK, Numan, Mesnev Edebiyat Antolojisi, Erzurum 1999, 2 c.
LEVEND, Agh Srr, Ali ir Neva, Ankara 1967.
ORA, Rza, Esad Mehmed Efendi ve Bae-i Saf-endzu, Burdur 2001.
ORA, Rza, Esad Mehmed Efendinin Hayat, Edeb Kiilii ve hidl-Mverrihn Adl
Eserinin Edisyon Kritii, Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaymlanmam
Doktora Tezi), Edirne 1995, s. 161.
ORA, Rza, Hoca Neet Divan (nceleme ve Tenkitli Metin), stanbul niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits (Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1991.
POLAT, Nazm Hikmet, Trk iek Kltrnden Bir Demet Urfal Udm Efendi ve kfenmesi,
Sivas 2001.
Skb Dede, Sefne-i Nefse-i Mevleviyn, Msr 1283.
SRCEDDN, Mehmed, Mecma- uar ve Tezkire-i deb, Haz. Dr. Mehmet Arslan, Sivas
1994.
SOLDAN, Uur, Fatn Divan nceleme-Metin, Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
(Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Gaziantep 2005.
eyh Galip, Hsn Ak, Haz.: Orhan Okay-Hseyin Ayan, Dergh yay., stanbul 1992.
Tahirl-Mevlev, Edebiyat Lugati, Enderun Kitabevi, stanbul 1973.
UNAT, Faik Reit, Hicr Tarihleri Mild Tarihe evirme Klavuzu, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara 1988.
Vuslat Ali Bey, ehrin Gazavatnmesi, Haz.: Mustafa sen, smail Hakk Aksoyak, Ankara 2003.

YAKIT, smail, Trk-slm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, stanbul 1992.
YAVUZ Kemal, eyholu Mustafa, Kenzl-Kber ve Mehekkl-Ulem (nceleme-Metin-
ndeks), Ankara 1991.
Yazcolu Mehmed, Muhammediye, Haz.: mil elebiolu, MEB, stanbul 1986.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007