Schrijven doe je zo !

Informatiebundel voor ouders en leerkrachten

Nu uw kind leert schrijven of al volop begonnen is, is het voor u als ouder fijn te
weten waar er nu allemaal op gelet moet worden en aan welke voorwaarden moet
voldaan zijn om mooi, maar zeker ook motorisch correct en soepel te schrijven.
Op bovenstaande foto zijn er al verschillende items van een goede schrijfhouding
terug te vinden. Maar welke vraag je je nu af?

In deze bundel vindt u de zowel theoretische als praktijkinformatie aangevuld met

fotos om u wegwijs te maken in het leren schrijven om zo uw zoon/dochter optimaal
en op de juiste manier thuis te kunnen helpen bij het schrijven.
 Leren schrijven

Het leren schrijven is een hele opdracht voor de meeste kinderen.

Een vlot handschrift is belangrijk om goed te functioneren op
school, zeker in een later stadium, waar het kind zelf moet
instaan voor de notities tijdens de les. Als een kind niet in
staat is om een leesbaar handschrift te produceren, wordt
het ernstig belemmerd in zijn mogelijkheden.
Het handschrift is dan ook een belangrijk communicatiemiddel.

Het schrijven blijft ondanks de toenemende automatisering en communicatie een

belangrijke vaardigheid in ons leven. Het kan nooit volledig gebannen worden, er zal
altijd geschreven worden, al is het een memo, boodschappenlijstje, gedicht of
liefdesbrief. Maar zeker om te studeren en te memoriseren is het schrift een
belangrijke vaardigheid.

Bij deze belangrijke vaardigheid ondervinden 1 op 3 kinderen kleine of grote

problemen en maar liefst 1 op 10 kinderen ondervindt zware schrijfproblemen.

Deze schrijfproblemen beperken zich echter niet tot het schrijven alleen. We zien dat
deze problemen vaak ook invloed hebben op de emotionele ontwikkeling. De
kinderen doen heel hard hun best, maar het lukt
toch niet om te voldoen aan de hoge eisen, ze
geraken gedemotiveerd en worden onzeker.
Hierdoor gaat hun werk- en studeerhouding
achteruit.
Zo bestaat de kans dat ze een leerachterstand
oplopen of faalangst ontwikkelen.

De meest voorkomende schrijfproblemen

1. Gespannen, krampachtige schrijfhouding
2. Verkeerde pengreep
3. Onregelmatige lettergrootte, onnauwkeurige lettervorming
4. Zeer traag schrijven

Het is noodzakelijk veel aandacht te besteden aan het schrijfproces tijdens het leren
schrijven en niet enkel te kijken naar het schrijfresultaat. Wanneer kinderen gewezen
worden op het schrijfproces ( pengreep, bladligging, zithouding, ) wordt uiteindelijk
de correcte houding een spontane houding.
Verder is de keuze van het schrijfmateriaal een belangrijk aspect bij het leren
schrijven.
Wat houdt schrijven nu allemaal in?

Wanneer we de definitie van schrijven gaan bekijken kunnen we dit vanuit

verschillende invalshoeken doen. Leerkrachten kijken vooral naar het foutloos
reproduceren van taal, therapeuten bekijken vooral het motorische aspect, het
schrijfproces en ouders zijn meer gericht op hoe het geschreven is, of het leesbaar is
en of er fouten in staan.
Schrijven is een complexe motorische activiteit met verstandelijke, motorische,
creatieve, ruimtelijke en culturele aspecten en het bestaat uit doelgerichte
bewegingen. Schrijven is een motorische en technische bezigheid.
In deze bundel bekijken we het leren schrijven in enge zin: het aanleren en oefenen
van motorisch verfijnde bewegingen die lettervormen als resultaat hebben.

1. Specifieke voorwaarden voor het schrijven

Om te leren schrijven is het belangrijk dat een kind op verschillende gebieden een
bepaald niveau van ontwikkeling heeft bereikt. Binnen deze verschillende gebieden
wordt er onderscheid gemaakt tussen
- algemene leervoorwaarden: taalontwikkeling, motivatie, concentratie,
emotioneel evenwicht,
- specifieke schrijfvoorwaarden: oog-handcordinatie, vormherkenning,
orintatie in de ruimte, lichaamshouding, grote en fijne motoriek, ontwikkelde
handvoorkeur, kunnen automatiseren van bewegingen,

2. Deelbewegingen van het schrijven

Wanneer we de schrijfbeweging gaan bekijken kunnen we deze opdelen in 3
deelbewegingen. Deze deelbewegingen op elkaar afstemmen is moeilijk, maar echt
nodig om op een soepele en efficinte manier te schrijven. Het vereist een
gedoseerde spiercordinatie. Terwijl de spieren van duim, wijsvinger en middelvinger
de pen vasthouden, dient een andere spiergroep diezelfde vingers de op- en
neergaande bewegingen en rotaties voor de vorming van de letters te laten
uitvoeren. Spieren van de voorarm staan in voor het verbinden van de lettergrepen
tot woorden en de realisering van de spaties tussen de woorden.
Het geheel van deze deelbewegingen is een complex samenspel van bewegingen
die ongemerkt in elkaar overgaan en zo een vloeiend en ritmisch samenspel vormen,
wat specifiek is voor het schrijven.

De 3 deelbewegingen zijn dus:

- het verplaatsen van de onderarm met de elleboog als scharnierpunt
( ruitenwisserbeweging of grote progressie)
Deze deelbeweging zorgt voor een beweging van de pen van links naar rechts
over het blad en terug. Dit noemen we ook de ruitenwisserbeweging. Deze
beweging voorkomt overstrekking ( rechtshandig ) of overdreven buiging
( linkshandig ) van de pols.
- het aanvoeren en afvoeren van de pols rondom het draaipunt van de pols ( kleine
progressie)
Deze beweging zorgt bij een rechtshandige voor een beweging van de pen
van linksonder naar rechtsboven en terug
- het buigen en strekken van de vingers en duim ( inscriptie )
Deze beweging zorgt bij een rechtshandige voor een beweging van de pen
van rechtsonder naar linksboven en terug.
3. Deelvaardigheden van het schrijven
- Opslaan van bewegingsinformatie:
De volgorde, draairichting, grootte en verhoudingen van de letters in het
motorisch geheugen opslaan zodat het een constante structuur in de
schrijfbeweging wordt.

- Ophalen van de juiste bewegingsinformatie:

Dit is het ophalen van de juiste bewegingsinformatie in de juiste volgorde uit
ons motorisch geheugen tijdens het schrijven zodat een letterreeks ( een
woord bestaande uit losse eenheden ) toch vloeiend en zonder onderbreking
kan worden uitgevoerd.

- Bewegingsuitvoering:
Hier wordt de opgehaalde informatie vertaald in spieracties.
 Waar kan ik als ouder mijn kind helpen?
Na heel dit deel theorie komen we tot de praktijk. Wat maakt dat een kind problemen
heeft met schrijven en hoe kunnen we eraan werken. Wat is een goede pengreep,
bladligging en zithouding? Hoe kunnen we de deelvaardigheden en deelbewegingen
van het schrijven nu stimuleren en indien nodig verbeteren?

1. Een goed pengreep

Een goede pengreep maakt het mogelijk om soepel

en vlot en met weinig inspanning de schrijfactiviteit
uit te voeren. De drie deelbewegingen van de
schrijfbeweging moeten mogelijk zijn.
De pengreep die dit alles mogelijk maakt
is de zogenaamde driepuntsgeep. Het potlood wordt
vastgehouden tussen de top van duim en wijsvinger
die mooi tegenover elkaar staan. Het potlood wordt
ondersteunt door het eerste kootje van de middelvinger.

Verder is het ook belangrijk dat de opening tussen duim

en wijsvinger open is ( open webspace ) en dat het potlood
rust op het eerste gewricht van de wijsvinger.
Wanneer er geen opening is tussen de duim en wijsvinger
( gesloten webspace ) zorgt dit voor bewegingsbeperking
en kunnen letters niet mooi gevormd worden.

Open webspace Gesloten webspace

2. Een correcte zithouding en bladligging:
Om vlot en soepel te kunnen schrijven is het belangrijk om een juiste zithouding te
hebben tijdens het schrijven.
Een correcte schrijfhouding houdt in:
- voeten plat en naast elkaar op grond of voetplank
- stoel goed aangeschoven
- juiste stoel- en tafelhoogte, aangepast aan het kind:
voeten moeten aan de grond/voetenplank kunnen
en knien mogen niet te hoog komen ( heupen en
knien in een hoek van 90 )
- het onderste deel van de rug moet steunen tegen
de rugleuning
- het bovenlichaam moet licht voorovergebogen zijn
- de onderarmen rusten op het tafelblad met
de ellebogen net op of buiten de tafel ( om ruitenwisserbeweging mogelijk
te maken )
- tussen het lichaam en de tafel moet een vuistdikte ruimte zijn
- het hoofd is licht voorovergebogen met ontspannen nek en
schouderspieren ( afstand van 30 cm tot schrijfoppervlak )
- de niet-schrijfhand fixeert het blad en schuift het regel voor regel omhoog.
Hierdoor blijft de juiste positie van de schrijvende hand behouden en gaat
het steunpunt van deze hand niet verloren.
- Het blad of schrift ligt onder een hoek van 20 met de onderste tafelrand.
De hoek van de schrijfhand ligt het hoogst. Het blad ligt in het verlengde
van de onderarm van de schrijfhand.

Linkshandig Rechtshandig
3. Linkshandigheid
Vaak zien we dat linkshandigen schrijven met hun hand boven
de schrijfregel. Dit is echter erg belastend voor de pols.
Wanneer uw kind linkshandig is, is het belangrijk uw kind te
wijzen op de juiste positie van het blad en de positie van de
hand t.o.v. het blad.

Kinderen kopiren van elkaar op school. Een linkshandig kind gaat vaak zijn blad
hetzelfde positioneren als een rechtshandig kind.
Hierdoor moet het linkshandig kind compenseren met
zijn zithouding en positie van zijn hand om nog op de
schrijfregel te kunnen schrijven wat
resulteert in een slechte pengreep en
positie van de pols.

De afspraak rond de bladligging is dat het blad schuin voor je moet

liggen met de hoek aan de zijde van de schrijfhand het hoogst.
Linkshandigen kunnen ook best hun potlood iets hoger
vasthouden om nog te kunnen zien wat ze schrijven. Verder is het
belangrijk dat wanneer de kinderen per 2 in de klas zitten het
linkshandige kind links zit, zodat ze elkaar niet duwen.

4. Hulphand
De niet-schrijfhand dient te worden
ingeschakeld
om het blad te fixeren en om het blad
naar boven
en/of beneden te schuiven tijdens het
schrijven. Vaak zien we echter dat deze
ingeschakeld wordt om het hoofd te ondersteunen of te spelen
met het dopje van de pen.
5. Hulpmiddelen
5.1. Hulpmiddelen om op gewone potlood of pen te schuiven

Driehoek gripper

Geeft de mogelijkheid om
standaard schrijfmateriaal te
verdikken.
Drie vlakken voor een juiste positie
van de vingers
4 verschillende maten voor
potloden, pennen, penselen,

Driehoekige verdikking

Driehoek gripper (holle vlakken)

Geeft de mogelijkheid om
standaard schrijfmateriaal te
verdikken.
Drie holle vlakken voor een juiste
positie van de vingers en een
stevige greep
4 verschillende maten voor
potloden, pennen, penselen,

Stetro schrijfhulp

Uitermate geschikt om een

verkeerde penhouding te
corrigeren
Drie uitsparingen voor een juiste
positie van de vingers
Past op potloden en dunne pennen
Foam grippers rond en driehoek

Zachte sponsachtige grippers

Passen makkelijk om pennen of
potloden
Driehoek foam gripper
Ronde foam gripper
Voorzien potloden en pennen van
antisliplaagje

Zachte penverdikker met ribbel

De Crossover Pencil Grip

voorkomt kruising van de vingers.
De vingers worden in de juiste
positie gehouden.
Ergonomisch juist voor rechts- als
linkshandig gebruik.

The Pencil Grip

Ergonomische hulp bij het

schrijven
De vingers nemen automatisch de
juiste schrijfhouding aan
Voorkomt vermoeibaarheid
Voorkomt pijn bij het schrijven
Geschikt voor rechts- of
linkshandig gebruik
 Jumbo Pencil Grip

De Jumbo Pencil Grip is de grotere

uitvoering van de Pencil Grip.
Bijna 50 % groter.
Ook deze grippers is zowel voor
rechts- als linkshandig gebruik
geschikt.

Crossover Pencil Grip

De Crossover Pencil Grip

voorkomt kruising van de vingers.
De vingers worden in de juiste
positie gehouden.
Ergonomisch juist voor rechts- als
linkshandig gebruik.

Handiwriter

Ideaal hulpmiddel om de driepuntsgreep aan te leren. Het bandje zit om de pols van
de leerling. Aan dit bandje wordt de pen of het potlood gefixeerd. Het bedeltje dat
aan de handiwriter vast zit, wordt in de handpalm gefixeerd door pink en ringvinger.
De overige drie vingers houden vervolgens het potlood of de pen vast. Op deze
manier wordt de tweedeling in de hand gestimuleerd: drie vingers voeren de
beweging uit en twee vingers stabiliseren de schrijfhand.

5.2. Verschillende soorten pennen niet in de particulierenhandel verkrijgbaar

Penhouder met duimring

2 ringen: de ene schuift over het potlood

of pen, de andere over de duim of andere
vinger

Ring-Pen

Geen 3-vingergrip nodig

Verzacht schrijfpijn bij reumapatinten
Urenlang schrijven zonder vermoeidheid
Voor links- en rechtshandig gebruik

Pen Again

Ergonomische vormgeving
Voor rechts- en linkshandig gebruik
Hervulbaar
Intrekbaar
Leverbaar in wit, groen, geel, zwart,
blauw en rood

Verzwaarde penhouder

Kunststof ergonomisch gevormde

handgrepen
Verdikking weegt 110 of 220 gram
Bevordert de bewegingscontrole
 Zwart potlood Jumbo

Stevig potlood met antislipgreep

Extra dik

5.3. Aangepast schrijfmateriaal in de particulierenhandel verkrijgbaar

1. Pelikan: Griffix

Vanaf de eerste fase van het griffix Leren Schrijven-

systeem, de waskrijtstift, trachten ze de kleuter meteen
de juiste pengreep aan te leren. De gripzone
ondersteunt de juiste houding van duim, wijs- en
middelvinger en is gelijkvormig voor rechts- en
linkshandigen. Zo kan het kind, dat op deze leeftijd nog
niet altijd een voorkeurshand heeft, beide handen
uitproberen..

Stap 1: Waskrijt

In het begin hebben kinderen vaak moeite met het leren beheersen van de
beweging. Daarom werd er in deze fase voor materiaal dat een zekere weerstand
biedt, zoals waskrijt, gekozen
 Stap 2: Vulpotlood

De volgende stap binnen het griffixprogramma na de waskrijtstift is het nauwkeurige

griffix vulpotlood met zijn aangepast rechts- of linkshandige gripprofiel. Dit
vulpotlood is navulbaar met de pelikan potloodmines van 2 mm dikte die niet
geslepen moeten worden.

Stap 3: Inktpen

Met de derde fase van het griffix-concept, de inktpen, voelen de kleintjes zich al
groot. De overschakeling naar inkt beantwoordt vaak aan de groeiende vaardigheden
van het kind. Het moment om vlot en sierlijk te leren schrijven is aangebroken. De
inktpatronen hebben vele voordelen: bij het vervangen van het patroon heeft u ook
meteen een nieuwe punt n de koningsblauwe inkt is uitwisbaar met de gekende
inktwisstiften.

Stap 4: Vulpen
De topper van alle schrijfinstrumenten en de laatste fase van het griffix Leren
Schrijven-systeem is natuurlijk de vulpen. Uw kind ontwikkelt een persoonlijk, vlot en
vormvast handschrift. Dankzij de vorige griffix fases zou de driepuntsgreep een
spontane houding moeten geworden zijn.

2. Stabilo

Stabilo easy original

Deze stabilo pen is een pen waarin ze getracht hebben de

voordelen van een vulpen en een rollerbal samen te brengen. Deze
pen heeft een ergonomische anti-slip gripzone voor een juiste
vingerzetting. Er is een uitvoering voor links- en rechtshandigen.

Stabilo Easy Ergo 3.15

Dit ergonomisch vormgegeven potlood is ontwikkeld voor kinderen

die gaan leren schrijven. Het is extra licht en past in een kleine
kinderhand. Er is een uitvoering voor links- en rechtshandigen.
Stabilo Easy Ergo 1.4

Dit vulpotlood met meeverende schrijfpunt is ontwikkeld voor de

gevorderde schrijver ( scholier vanaf ongeveer 7 jaar ). Ook dit
potlood heeft een ergonomische vormgeving. De gripzone is
antislip.
Het potlood heeft een dunne schrijfbreedte waardoor slijpen niet
nodig is en hierdoor zou het tussen smalle lijnen of op gelinieerd
papier schrijven vergemakkelijkt worden.

Stabilo Easy Gel

Deze pen is ontwikkeld voor scholieren vanaf 12 jaar, die al wat

meer schrijven.
Hij is ergonomisch ontworpen en zou krampvrij en vloeiend
schrijven garanderen met weinig druk omwille van de grip die direct
de juiste vingerzetting vraagt.
Dit is de grote broer van de stabilo easy ergo
Stabilo Easygraph en Stabilo EasyColors

Dit potlood, waarvan ook kleurpotloden bestaan, is

ontwikkeld voor de beginnende schrijver. Het heeft een
driehoekige vorm met unieke uitsparingen die zorgen
voor een juiste vingerzetting en ontspannen greep.
Er is van beide een versie voor links- en rechtshandigen,
herkenbaar aan de kleur van de potlooduiteinden.

3. Pilot

3.1. Pilot Rolschrijver Frixion

Schrijf, verwijder en herbegin zonder

gebruik te maken van een gom of een
inktuitwisser, en dit zo veel u zelf
wenst.
Hervulbaar.
Schrijfdikte: 0,35mm
Ergonomische greep
Navulbaar

4. Lamy
Ontwikkeld voor kinderen die de eerste stappen zetten in het leren schrijven. Een
speciaal ontwerp met een ergonomische grip.
Hervulbaar
Verkrijgbaar voor rechts- en linkshandigen.

6. Algemene tips bij schrijfproblemen

1. Welke aanpassingen uw kind ook nodig heeft om vlot en soepel te leren
schrijven en hoe moeilijk en zwaar het oefenen soms lijkt, blijf uw kind positief
bekrachtigen en ondersteunen!
2. Eindeloos overschrijven van woordjes heeft weinig zin. Stop voor de frustratie
optreed, sluit af met een succeservaring. Geef oefenmogelijkheden waarin
mislukken mag.
3. Zoek naar het juiste schrijfmateriaal voor het kind en zorg voor informatie-
uitwisseling tussen thuis en school!
4. Een schrijfmethode met veel onnodige krullen, lussen, richtingsveranderingen
en penopheffingen zijn een zware last voor kinderen met schrijfproblemen.
Durf de letters voor hen te vereenvoudingen. Hierdoor gaat het handschrift al
vlug veel leesbaarder zijn!
5. Gooi beperkingen zoals mooi tussen kleine lijntjes schrijven overboord.
6. Verlang niet dat kinderen met schrijfproblemen bij alle vakken netjes en
nauwkeurig schrijven. Wanneer het handschrift niet geautomatiseerd is,
kunnen ze onmogelijk op hun handschrift en tegelijk op vb. de spelling letten.

Literatuurlijst:
*Programma schrijfstart
*www.ikleerschrijven.be
*SOESSS: standaard observatie ergotherapie schrijven en sensomotorische
schrijfvoorwaarden
*Schrijven in de basisschool van Jacob Dijkstra
*Mijn kind leert schrijven van Marc Litire
*ADVYS www.advys.be